Wanneer de hele wereld gek wordt

‘Ik heb een tijdbom in mijn hoofd’H OOFDSTUK 1Wanneer de helewereld gek wordtPsychiatrische ziektebeelden, zoals schizofrenie en manischdepressiviteit,komen heel vaak voor. Toch zijn er nog altijd veelvooroordelen over. En voor velen is er toch nog iets ‘engs’ aanpsychiatrische patiënten. De meeste mensen hebben intussenwel van ziekten zoals schizofrenie gehoord. Maar ergens vangehoord hebben en weten wat je ervan kunt verwachten, zijntwee verschillende dingen.ConfronterendDat mensen soms niet goed weten hoe ze moeten reageren oppsychiatrische patiënten merkte ik zelf aan het begin van mijncarrière. Ik werkte toen in een van de grotere psychiatrischeziekenhuizen in Amsterdam. Het was bijna winter, het regendedagelijks en de temperatuur zakte gestaag richting nul. Mijnstemming zat al een eind onder het nulpunt, want ik was eenvan de eersten die dat jaar de griep te pakken had gekregen.Ik kon me eigenlijk niet ziek melden. De volgende dag zou ik12

Werken met psychisch gehandicaptennamelijk een nachtdienst moeten draaien. Het probleem wasdat we op dat moment weinig menskracht hadden, dus er zouniemand zijn die het van me over kon nemen. Ik probeerdedaarom op pure koppigheid het einde van de werkweek tehalen. Ondertussen verlangde ik bijna iedere minuut naar hetweekend, zodat ik eindelijk onder de wol zou kunnen kruipen.Een van mijn collega’s had het in de gaten en probeerde me tehelpen. Zij had goede ervaringen met een middel dat de koortswat op afstand kon houden. In onze lunchpauze stopte ze meeen recept toe dat ze snel voor me geschreven had. Ik was dankbaaren beloofde haar het te gaan halen.Die avond trok ik een nummertje bij de apotheek, en wachttedaar geduldig tot ik aan de beurt was. Toen het zover was liep iknaar de balie en gaf daar zonder erbij na te denken mijn receptbriefjeaf.De nog jonge medewerkster las het recept. Ze wilde er al meeweglopen toen haar oog viel op de naam van het psychiatrischziekenhuis waar ik werkte. Die stond natuurlijk groot bovenaanop het receptpapier gedrukt. Ze bleef even staan en leek na tedenken. Keek een keer naar mij, nog een keer naar het papier.Vervolgens liep ze niet richting de medicijnkasten maar richtingkantoor. Daaruit kwam even later de apotheker naar buiten,met het doosje pillen dat voor mij bestemd was.Heel vriendelijk nam hij me even apart en leidde me naar de zijkantvan de balie. Daar begon hij me rustig en stap voor stap uitte leggen hoe ik de grieppillen moest innemen. Ik moet zeggendat hij enorm zijn best deed. En hij bedoelde het beslist goed.Al leek zijn uitleg bedoeld voor een kind, of misschien voor eenverstandelijk gehandicapte.Ik had hem natuurlijk op dat moment kunnen vertellen dat ikarts was en alleen maar in het psychiatrisch ziekenhuis werkte.Maar ik vond het een confronterend moment, en besloot hette beleven zoals het kwam. Want op dat moment realiseerde ikme voor het eerst dat mijn patiënten dit ook zo meemaakten.En wel iedere keer dat ze met een door mij geschreven recept op13

‘Ik heb een tijdbom in mijn hoofd’pad gingen om hun medicijnen te halen.Om te illustreren wat er in de praktijk komt kijken bij de begeleidingvan mensen met psychische ziekten zal ik in dit boekeerst schizofrenie als voorbeeld nemen. Als je mensen die ergeen ervaring mee hebben vraagt wat ze zich voorstellen bijiemand die lijdt aan deze ziekte, hebben ze een beeld van eenpersoon die zich plotseling vreemd kan gedragen, of dingen kandoen die niemand ziet aankomen. Wie er wat meer van weet,noemt misschien dat zo iemand medicijnen nodig kan hebbenom stabiel te blijven. Of dat hij meerdere malen opgenomenkan zijn geweest of dat nog regelmatig wordt. En dat iemandbevangen kan worden door waandenkbeelden of hallucinaties.Sommige mensen weten er wat van omdat ze iets over dezeziekten gelezen of geleerd hebben. Anderen omdat ze mensenin hun directe omgeving of familie hebben die eraan lijden. Vaakklopt het beeld dat iemand van ‘de schizofreen’ heeft zelfs heelaardig. Maar het blijft voor veel mensen iets dat ver van henafstaat. Terwijl een psychiatrisch ziektebeeld ontzettend dichtbijis: het kan iedereen overkomen.Een onverwacht beginMensen die lijden aan schizofrenie zijn niet als psychiatrischepatiënten op de wereld gekomen. Zij hebben een leven gehadzoals wij allemaal. Dat geldt zelfs voor degenen die het zo zwaarhebben dat ze het grootste deel van hun leven zwaar ontregeldzijn en bijna niet meer kunnen functioneren. Ze zijn kindgeweest, naar school gegaan, hebben misschien gestudeerd ofgewerkt, hebben toekomstdromen gehad en plannen voor hunlatere leven. En al die tijd is er niets met ze aan de hand geweest.Waarschijnlijk hebben zij zelf ook een voorstelling gehadvan ‘psychiatrische patiënten’. En niets wees erop dat zij daar opeen dag zelf toe zouden gaan behoren.Geen van deze mensen wist dat ze met een tijdbom in hunhersenen rondliepen. Een bom die op een dag zou ontploffen inde vorm van een psychose. En dat daarna hun leven nooit meer14

Werken met psychisch gehandicaptenhetzelfde zou zijn. Dat ze vanaf dat moment voor altijd hetstempel ‘psychiatrisch patiënt’ met zich mee zouden moetendragen. Wanneer iemand aan schizofrenie lijdt komt een eerstepsychose altijd onverwacht. Het gaat dan om iemand waar nognooit iets vreemds aan is geweest. En waarbij dus niemand erop rekent dat er iets als dit kan gebeuren. Enkele voorbeelden:een meisje dat zich steeds vreemder begon te gedragen in haarschoolklas. Een vrouw die net bevallen was, en die daarna zo‘anders’ werd in het kraambed. Een piloot die midden tijdenseen vlucht plotseling psychotische symptomen begon te vertonen.Het is allemaal gebeurd.Wanneer de eerste psychose komt, is er nog niemand die erop rekent. Er is nog geen psychiater bij betrokken, er is geenbeschermde werkomgeving. Er zijn geen mensen die bijtijdskunnen signaleren wanneer het misgaat. De eerste psychosekomt in een normale omgeving. Bij mensen die thuis zijn, ofop hun opleiding, of aan het werk. En dus heeft wanneer huneerste psychotische gedrag zichtbaar wordt niemand dat door.Ook al gaan sommige mensen dan ‘vreemd’ doen. Want alslogisch denkende mensen zijn wij er heel goed in om logischeverklaringen te verzinnen voor het gedrag van anderen. Iemanddie steeds afweziger wordt ‘zal wel problemen thuis hebben’.Degene die zijn baas plotseling van allerlei vreemde dingen gaatbeschuldigen ‘overreageert na een conflict’. En zo kan het heellang duren voordat voor het eerst begrepen wordt wat er échtmis is.VerbijsteringWanneer dat duidelijk wordt is het als een blikseminslag. Ineerste instantie is vaak een helemaal verkeerde inschattinggemaakt van wat er aan de hand is. Goedbedoelende mensenproberen soms een tijd lang iemand bij te staan. Wanneer danontdekt wordt wat er – vaak al langere tijd – echt aan de handis, overheerst verbijstering. Dat dit zomaar iemand uit de nabijeomgeving kan overkomen, en dat niemand werkelijk begrepen15

‘Ik heb een tijdbom in mijn hoofd’heeft wat er eigenlijk speelde. Het verhaal van Melissa Verduynis daar een voorbeeld van.Een vreemde manMelissa werkte als assistent-manager op de administratieveafdeling van een IT-bedrijf. Het was een kleine afdeling waarzes mensen intensief samenwerkten. Er was daar veel verloop;collega’s vertrokken naar andere bedrijven en nieuwe mensenwerden aangenomen. Het inwerken van nieuwelingen was dusbijna een routineklus geworden.Van psychiatrische ziektebeelden had Melissa helemaal geenverstand. De enige reden dat ze er überhaupt iets van wist wasdat een neef van haar wel eens psychotisch was geweest. Maardat had ze alleen maar ‘vanaf een afstand’ meegekregen.In haar werksituatie verwachtte Melissa absoluut niet om ooitmet psychiatrische ziekten te worden geconfronteerd. En ze haddan ook geen enkele reden om daaraan te denken toen op haarafdeling langzaamaan problemen begonnen te ontstaan.RicardoDe eerste tekenen van die problemen kwamen met de komstvan Ricardo, een van de nieuwe administratieve krachten. Melissazelf vertelt:‘Het begon er eigenlijk mee dat ik merkte dat hij steeds naarme keek. Nu ben ik als vrouw er wel aan gewend dat mannenaf en toe naar me kijken, maar dit was anders. Het voelde ookgewoon niet goed. Het was net alsof Ricardo vanachter zijncomputerscherm de hele tijd naar me zat te loeren, en als ik danzijn kant uit keek draaide hij net zijn hoofd weg of was ‘plotseling’heel druk bezig. Het was altijd net zo ongrijpbaar dat ik erals zijn leidinggevende niets van kon zeggen.’De eerste paar dagen dat Ricardo er werkte ging Melissa ervanuit dat het wel over zou gaan. Maar dat deed het niet, en Melissabegon zich er steeds meer aan te ergeren. Eén keer beslootze Ricardo met zijn gedrag te confronteren, maar dat leek de16

Werken met psychisch gehandicaptensituatie eerder te verslechteren.Melissa: ‘Ik sprak hem erop aan dat hij vaak afgeleid was vanzijn werk en te veel om zich heen zat te kijken. Ik dacht dat hijdie hint wel zou begrijpen. Maar hij deed toen heel onschuldig,wist van de prins geen kwaad. Hij was juist heel geconcentreerdaan het werk. Ik heb het er toen bij gelaten, hopend dat hij zichwat meer in zou houden. Maar daarna leek het hek juist helemaalvan de dam te zijn.’Veranderende werksfeerHet gedrag van Ricardo begint voor Melissa langzaamaan echtstorend te worden. Ze vraagt zich af wat er met hem is dat hijzich zo gedraagt. Maar ze zoekt er verder nog niets ernstigs achter.De weken daarop lijkt het bijna een spel tussen hen te worden.Wanneer Melissa uit haar ooghoeken ziet dat Ricardo haarweer aan zit te staren, probeert ze af en toe snel zijn kant uitte kijken. Dan zou ze hem namelijk rechtstreeks kunnen vragenwat er is, en kan hij niet meer ontkennen. Maar Ricardo is haarte snel af. Wanneer Melissa openlijk haar ogen op hem richt zithij nadrukkelijk over zijn werk gebogen en keurt niemand eenblik waardig.Uiteindelijk is Melissa het beu. Ze legt een aantal ordners op eenstapel zodat deze Ricardo’s uitzicht blokkeren. Eigenlijk vindtze het al te ver gaan dat ze dit moet doen. Maar het geeft rust,en voor het eerst sinds de komst van Ricardo kan ze ongestoordwerken. Maar dan blijkt dat Ricardo een tegenzet kan doen.Melissa vertelt verder: ‘Vanaf dat moment begonnen dus detoevallige ontmoetingen. De volgende dag loop ik naar het koffiezetapparaat,en prompt staat Ricardo er ook. Ogenschijnlijkdoet hij niets verkeerds, hij reikt me zelfs beleefd koffie aan.Maar ondertussen spreekt zijn blik boekdelen. Aan het eindevan de dag sta ik op om naar het toilet te gaan, en daar looptook Ricardo door de gang, zogenaamd op weg naar het kopieerapparaat.Dat was het moment dat ik me echt beklemd begonte voelen. Je leest wel eens over vrouwen die gestalkt worden17

‘Ik heb een tijdbom in mijn hoofd’door mannen, maar ik had daar helemaal geen ervaring mee enook geen enkel idee hoe ik daarmee om zou moeten gaan.’CollegaMelissa besluit dan voor het eerst haar probleem met iemand tebespreken. Ze kiest voor een collega die op haar afdeling werkten waar ze ook privé bevriend mee is. Ze wil weten of die hetgedrag van Ricardo ook gemerkt heeft, en hoe zij ermee om zougaan. Maar het blijkt dat de collega helemaal niets in de gatenheeft gehad. Zij is verbaasd omdat Ricardo zich naar haar toejuist heel spontaan en hartelijk gedraagt.Melissa: ‘Toen heb ik even aan mezelf getwijfeld. Ik vroeg meaf of toch ik misschien degene was die het verkeerd zag. Maarde dagen daarop was zijn gedrag naar mij toe weer zo nadrukkelijkaanwezig. Ik besefte toen pas dat Ricardo inderdaad eencharmeur was, en dat de anderen op de afdeling helemaal nietsin de gaten leken te hebben. Hoe ga je daarmee om? Hoe maakje anderen duidelijk dat er iets met iemand aan de hand is,wanneer zij alleen maar een aardige collega zien die attent is envaak op koffie trakteert?’Melissa beseft dat het zo niet door kan gaan. Sinds de komstvan Ricardo gaat ze niet meer met plezier naar haar werk.Bovendien gaat ze twijfelen aan zichzelf. Waarom zij? Doet zijmisschien iets wat het gedrag van Ricardo uitlokt? Er moet eenoplossing komen.Ricardo aanspreken helpt niet, want die ontkent. Het bij haar eigenleidinggevende aankaarten heeft geen zin zolang niemandanders iets in de gaten heeft. Dus besluit Melissa eerst bewijste verzamelen van haar probleem, voor een volgende stap tenemen. Ze begint een lijst aan te leggen; van iedere ‘toevallige’ontmoeting maakt ze een aantekening. Ze gebruikt hiervoor eenagenda die ze bewaart in een afgesloten lade van haar bureau.Melissa noteert alle incidenten op datum, en werkt zo langzaamaan een soort dossier dat haar verhaal moet onderbouwen.18

Werken met psychisch gehandicaptenHet wordt beklemmendOp dat moment denkt Melissa een paar weken lang rustig aanhaar lijst te kunnen werken, om daarna met een overtuigendeopsomming van Ricardo’s gedrag naar haar leidinggevende tekunnen stappen. Maar zo ver zal het niet meer komen.Het breekpunt komt wanneer Melissa later die week tijdens hetwerk beseft dat ze haar jas in de auto heeft laten liggen. En inhaar jaszak zit nog haar portemonnee. Dit gebeurt haar andersnooit. Dat ze dingen gaat vergeten is een teken van hoe onrustigze zich nu voelt. Melissa besluit om snel naar de parkeergaragete lopen om haar spullen uit de auto te halen. Pas wanneer zeal in de garage is en tussen alle geparkeerde auto’s doorloopt,beseft ze dat dit een ideale gelegenheid is voor Ricardo om haarachterna te komen.Melissa verstart. Het dringt nu pas tot haar door hoe bang zede afgelopen weken is geworden voor Ricardo en zijn vreemdegedrag. Ze loopt niet door maar blijft eerst stil staan luisteren.Ze wil weten of ze alleen in de garage is, of dat er ook voetstappenvan een ander klinken. Ze is niet verrast wanneer ze dieinderdaad hoort. Melissa verschuilt zich achter een pilaar, enkijkt daarvandaan voorzichtig om zich heen. Ze kan Ricardo zienlopen. Hij zoekt haar op de verkeerde plaats, bijna aan de anderekant van de garage. Maar het is hem, en hij is duidelijk naar haarop zoek.ErnstigNiemand kan Melissa nu nog vertellen dat dit toeval is of dater niets aan de hand is. Ze begint te begrijpen dat Ricardo nietzomaar een opdringerige collega is, maar dat er iets veel ernstigersmis is met hem. En het maakt haar doodsbang. Melissatrilt letterlijk van angst, en wil niets anders dan zo snel mogelijkde garage weer uit. Zo stil als ze kan sluipt ze naar deuitgang, en zodra ze weer in het kantoorpand is rent ze door degangen. Rechtstreeks naar haar manager. Ondanks haar angstis ze ergens ook blij omdat ze verwacht dat nu alles opgelost19

‘Ik heb een tijdbom in mijn hoofd’zal worden. Maar Melissa vertelt: ‘Ja, niet dus. Mijn managerreageerde wel goed. Die nam mijn verhaal serieus, en riep gelijkRicardo bij zich. Maar wat ik niet door had, was hoe zeer Ricardoinmiddels het vertrouwen van onze collega’s gewonnen had. Enik had me de laatste tijd juist geïsoleerd omdat ik bijna nergensmeer naartoe durfde te gaan. En dat is toen voor mij de grootsteklap geweest: dat anderen het voor hem opnamen. Dat warencollega’s waar ik al jaren mee werkte, en nu lieten ze me in desteek. Degene waar Ricardo het meest mee optrok ging zelfs zover om hem echt te dekken. Die beweerde ijskoud dat Ricardoop dat moment helemaal niet in de garage geweest was. Dat hijop dat moment met haar op kantoor gezeten had.Dat was voor mij de druppel. Ik kon het niet meer aan, en hebme ziek gemeld. Mijn manager steunde me daar trouwens in.Die zegde me toe dat ik maar een paar dagen rust moest nemenen dat we daarna verder zouden praten.’Eindelijk wordt het duidelijkMelissa vertelt: ‘Dagenlang heb ik thuis zitten huilen. Ik voeldeme wanhopig en in de steek gelaten door mijn collega’s. Ikhad ook geen idee hoe het verder moest. Ik zag er huizenhoogtegenop om weer aan het werk te gaan. Ik begon naar advertentiesvoor ander werk te kijken, omdat ik gewoon beslist nietmeer met Ricardo in één ruimte wilde werken.Dagen later checkte ik voor het eerst weer mijn mail, en toenkwam ik erachter dat hij me ook thuis niet met rust kon laten.Je krijgt tegenwoordig natuurlijk altijd een hoop ongewenstemail binnen. Maar nu kwamen er plotseling mailtjes waarinduidelijk mijn naam stond. En dan reclame voor seksartikelen, ofandere vunzige dingen. Die dingen werden bijna de hele nachtdoor verstuurd; het was duidelijk dat die man helemaal door mijgeobsedeerd was.Ik ging zelf op internet op zoek naar verhalen en uitleg overstalkers. Daardoor begreep ik toen eigenlijk al wat de volgendestap zou zijn. Het was logisch dat nu Ricardo mij thuis begon te20

Werken met psychisch gehandicaptenbestoken, hij ook wel ‘toevallig’ voor mijn deur op zou dagen. Endat gebeurde dus ook. Dan stond hij na werktijd aan de overzijdevan de straat of liep keer op keer voorbij. Vijf keer heb ik depolitie gebeld. Maar die zeggen dan dat ze niets kunnen doenwanneer iemand je niet daadwerkelijk bedreigd of mishandeldheeft. Ze zijn maar één keer even langsgereden om te kijken, endan zie je natuurlijk dat hij op dat moment net weg is.Uiteindelijk trok ik het niet meer. Ik werd half hysterisch als ikhem langs zag komen, wist niet meer wat ik moest doen. Ik washelemaal wanhopig. Toen ik hem opnieuw langs zag lopen benik naar buiten gestormd. Ik had zo’n grote aarden vaas op mijneettafel staan, en die heb ik meegegrepen terwijl ik naar de deurrende. Ricardo was vlak bij mijn voordeur, en ik herinner me zijnverbaasde gezicht toen ik plotseling naar buiten kwam. Ik hebdie vaas vol op zijn hoofd aan scherven geslagen.Het was niet mijn bedoeling om hem te verwonden. Ik wildeeen grens stellen, hem laten weten dat ik het niet pikte. Maartoen hij op de grond lag zag ik overal bloed, en ik dacht “o shit”.Ik heb op de politie gewacht, en die hebben me meegenomen.Van de dagen daarna herinner ik me maar weinig. Ik was toenecht verward. Ik schijn eerst een tijd op het politiebureau tehebben gezeten, en die hebben daarna een psychiater latenkomen. Eigenlijk worden mijn herinneringen dan pas een paarweken later duidelijker. Toen ik al een tijdje in het psychiatrischziekenhuis zat en de medicijnen aan begonnen te slaan.’MedicijnenWanneer Melissa bij dit deel van haar verhaal aankomt stopt zeeven. Ze neemt de tijd om een sigaret op te steken voordat zeverder praat. ‘Die medicijnen namen de wanen en hallucinatiesweg. Ik had niet meer het idee dat Ricardo me begluurde, ik zaghem niet meer als ik uit het raam keek. Maar dat betekent nietdat je zomaar accepteert dat alles niet echt gebeurd is. Dat je jedingen hebt ingebeeld, en een onschuldige voorbijganger hebtverwond omdat een ziekte je deed denken dat hij Ricardo was.21

‘Ik heb een tijdbom in mijn hoofd’Toen voor het eerst collega’s op bezoek kwamen was ik nogsteeds woest op ze. Ik voelde me nog steeds zó erg door ze in desteek gelaten. En zij voelden zich schuldig omdat niemand in degaten had gehad wat er met mij gebeurde. Pas achteraf hebbenze mijn lades opengemaakt en daarin mijn “dossier” gevonden.Ik schijn heel vreemde dingen op te hebben geschreven. Ik weetniet wat, ik hoef het zelf nu niet te zien. Inmiddels begrijp ik water gebeurd is. En ik accepteer nu dat ik een ziekte heb, die me opeen dag weer kan overvallen.’Melissa legt haar sigaret in de asbak en kijkt naar buiten. ‘Ik hadme nooit gerealiseerd dat schizofrenie in mijn familie zat. Endan nog. Je gelooft toch nooit dat het jou zal overkomen.’In het kort• Er zijn nog veel vooroordelen over psychiatrische ziekten.• Het kan iedereen overkomen.• Wanneer het voor het eerst gebeurt, wordt vaak pas laatbegrepen wat er aan de hand is.22