Verlies van een kind - Mca

InhoudsopgaveInleiding 3Enkele begrippen 4Rouw en gevoelens die u kunt hebben 4Het slechte nieuws 6De bevalling 7Herinneringen 11Onderzoek naar de doodsoorzaak 12Wat gebeurt er verder met uw kind? 13Wettelijke bepalingen 16Het kraambed 17Thuis zonder kind 18Tot slot 27Adressen 27Om verder te lezen 29De beleving van anderen 32Belangrijke telefoonnummers 36Notities 37Aanvullende informatie MCADeze brochure geldt als aanvulling op het persoonlijk gesprek met uw arts of anderehulpverleners van MCA. De informatie is van toepassing op alle ziekenhuizen inNederland. Daar waar de gang van zaken verschillend kan zijn per ziekenhuis, wordt ditaangegeven in de tekst.Uw arts of andere hulpverleners geven graag toelichting op de gang van zaken inMedisch Centrum Alkmaar. Mocht u na het lezen van deze brochure nog vragen hebben,stelt u ze dan gerust.2

Niets is aangrijpender dan de geboorte en de dood, het begin en het einde van hetleven. Als een kind vóór de geboorte, tijdens de bevalling of kort daarna overlijdt, vallendeze gebeurtenissen samen. Dat gebeurt ook als een gewenste zwangerschap wordtafgebroken omdat het ongeboren kind een ernstige afwijking heeft.Het verlies van een kind is een van de meest ingrijpende soorten verlies waarmee eenmens te maken kan krijgen, ook als het tijdens de zwangerschap of rond de bevallinggebeurt. Het verdriet om het dode kind is eindeloos groot. Alle toekomstverwachtingenzijn plotseling verloren.Het ouderschap begint voor veelouders steeds vroeger. Vaak al vóór dezwangerschap praten en fantaseren tweemensen erover hoe hun leven straks zalveranderen. Echoscopisch onderzoekmaakt het kind soms al zeer vroeg in dezwangerschap zichtbaar. Zo ontstaat alsnel een band tussen de toekomstigeouders en de baby.Veel zwangeren houden in de eerstedrie maanden nog rekening met eenmiskraam, maar ze weten dat de kans dathet daarna misgaat erg klein is. Vanaf devierde maand wordt de zwangerschapdan ook steeds meer realiteit en durvende aanstaande ouders intenser tegenieten. Toch overlijdt nog ongeveeréén op de honderd kinderen tijdens hetverdere verloop van de zwangerschap ofrond de bevalling.Deze brochure is bedoeld voor ouders diehun kind tijdens de zwangerschap of rondde bevalling verliezen. Ook het ‘vrijwillig’afbreken van een gewenste zwangerschapomdat het kind een ernstige aangeborenafwijking heeft of om andere medischeredenen, wordt besproken. Zowelpraktische als emotionele zaken komenaan bod.Deze brochure kan uw gesprekken metmensen uit uw omgeving niet vervangen,maar misschien ondersteunen. Uw eigenomgeving kan u het meeste steunen. Uwfamilie, vrienden en kennissen kunnendeze brochure ook lezen om u zo goedmogelijk bij te staan. Eerst wordt eenaantal begrippen besproken. Daarna gaanwij in op de periode rond het slechtenieuws en de bevalling. Tot slot besprekenwe de verwerking van dit ingrijpendeverlies op langere termijn. Aan het eindvindt u namen en adressen van enkele3

Verlies van een kindorganisaties die u misschien behulpzaamkunnen zijn. Ook vindt u titels van boekenover dit onderwerp. In de literatuur ishet verlies van een kind een regelmatigterugkerend onderwerp. Aan het eindvan de brochure vindt u enkele gedichtenen een stuk tekst. In de tekst worden ookuitspraken van ouders geciteerd (cursiefgedrukt).Enkele begrippenDoodgeboorteDoodgeboorte is de geboorte vaneen kind dat is overleden tijdens dezwangerschap (intra-uteriene vruchtdood)of rond de bevalling. Als blijkt dat het kindin de baarmoeder niet meer leeft, kunt ueen spontane bevalling afwachten of kande bevalling worden ingeleid, zodat hetkind wordt geboren. Het afscheid nemen,wordt nu werkelijkheid.Zwangerschapsafbreking na prenatalediagnostiekPrenatale diagnostiek is onderzoektijdens de zwangerschap naar mogelijkeaangeboren afwijkingen bij hetongeboren kind. De redenen voor ditonderzoek, de verschillende soortenonderzoek en de keuzes die daarbijhoren, worden beschreven in de brochurePrenatale screening. Deze kunt u vindenop www.prenatalescreening.nlOuders die de moeilijke beslissinghebben genomen om de zwangerschapaf te breken in verband met eenernstige aandoening of afwijking vanhun ongeboren kind, verliezen daarmeemeestal een zeer gewenst kind. Hetverdriet en de verwerking van het verlieszijn vergelijkbaar met dat van ouders vanwie het kind ‘spontaan’ levenloos geborenwordt of kort na de bevalling overlijdt.Daarom wordt in deze brochure geenverschil gemaakt tussen deze situaties.Rouw en gevoelens die u kunt hebbenIedereen maakt in zijn levenverliesmomenten mee. Alhoewel dezwaarte en de omstandigheden ervanverschillen, gaan ze altijd gepaard metgevoelens van rouw en verdriet. Deverschillende gevoelens die u kunthebben, zijn niet alleen kort na het slechtenieuws aanwezig, maar komen ook laternog vaak voor.Ongeloof, ontkenning, verdovingDe meest gehoorde reactie van ouderswanneer zij te horen krijgen dat hun kind4

overleden is of een ernstige afwijkingheeft, is: ‘Dat kan niet waar zijn!’, ‘Datoverkomt óns toch niet?’ Ouders willenen kunnen zich niet realiseren dat ditkind niet meer leeft, niet levensvatbaar isof een zeer ernstige afwijking heeft. Ditgevoel van ongeloof en ontkenning, datnogal eens gepaard gaat met een gevoelvan grote leegte, duurt meestal kort maarkan ook dagen of weken blijven bestaan.Zoeken naar een schuldige; woede enprotestOuders zoeken vaak een schuldige voorde dood van hun kind. Dat kan om heteven wie zijn: de arts, de verloskundige,hun partner, de werkgever, maar ook hetkind of zijzelf. Ook kan hun boosheid zichrichten op een hogere macht (God, hetNoodlot). De vraag naar het ‘waarom’staat dan op de voorgrond. Ouderszoeken oorzaken voor de slechte afloop.Niet zelden hebben vooral vrouwen eengevoel van schuld of tekortschieten. Hetis heel belangrijk deze gevoelens te uitenbij vrienden, familie en hulpverleners: datlucht vaak op.Hevig verdrietBijna alle ouders hebben hevig verdrietmet gevoelens van wanhoop en leegte.Ze zijn heel erg bezig met het beeld vanhet dode kind en met het verlies van alletoekomstverwachtingen. Toch zijn deemoties van hevig verdriet een gezond,natuurlijk en noodzakelijk onderdeelvan het rouwen. Niet zelden tredenook lichamelijke of psychische klachtenop; ze worden ook in deze brochurebeschreven. Verdriet steekt vaak ook laterweer de kop op, zoals bij de uitgerekendegeboortedatum, bij de ‘verjaardagen’ vanhet overlijden, of bij de geboorte van eenkind in de nabije omgeving.Het verloop van het rouwprocesHet verlies van een dierbare en zeker vaneen eigen kind vraagt meestal een langeen intensieve rouwperiode. Verdriet uitzich bij ieder mens verschillend; er bestaatgeen algemene manier van rouwen. Hetis belangrijk dat u dit verdriet bij uzelftoelaat, het durft te ervaren en het metelkaar en met anderen uit uw nabijeomgeving deelt.Dit alles heeft tijd nodig. Eerst moet ude realiteit van het verlies aanvaarden.De pijn zal eerst heel hevig zijn, maargaandeweg aan scherpte verliezen.Langzamerhand krijgt uw kind een eigenplaats en u kunt het geleidelijk loslaten. Erkomt weer ruimte voor andere mensen,andere bezigheden en plannen voor detoekomst.5

Verlies van een kindHet slechte nieuwsDe mededelingVaak komt het slechte nieuws als eendonderslag bij heldere hemel. Bij dezwangerschapscontrole blijkt de arts ofverloskundige de hartslag van het kindniet te kunnen vinden. Soms is er eenperiode van minder leven geweest, of hadu het gevoel dat er iets niet in orde was.Echoscopisch onderzoek laat dan zien dathet hartje inderdaad niet meer klopt. Ookslecht nieuws als uitslag van prenataalonderzoek komt vaak onverwacht. Alwerd het onderzoek gedaan in verbandmet een verhoogd risico op een kind meteen erfelijke aandoening of aangeborenafwijking, de meeste aanstaande oudersgaan er (meestal terecht) van uit dat deuitslag wel gunstig zal zijn.Voor iedereen is de mededeling eenheel grote schok. In een gesprek meteen arts krijgt u voor zover mogelijkmeteen informatie over de oorzaak vanhet overlijden en de gang van zaken bijde bevalling. Soms is de oorzaak nietmeteen vast te stellen en wordt verderonderzoek verricht om aanwijzingen tevinden voor de doodsoorzaak. Ook wordtsoms vruchtwateronderzoek naar eenchromosoomafwijking gedaan.Bij een ongunstige uitslag van prenatalediagnostiek gaat de arts in op degevonden afwijkingen en de gevolgendaarvan.Het horen van het slechte nieuws roeptuiteenlopende gevoelens op. De eerstereactie is er vaak een van ongeloof, zoalsal eerder beschreven. Sommige oudersvoelen zich in een soort shocktoestand,alsof ze verdoofd of verlamd zijn: zijkunnen of willen zich niet realiserendat het kind inderdaad dood is of eenernstige afwijking heeft. Dit is eenonbewuste bescherming tegen al tegrote ellende. Anderen voelen misschienmeteen boosheid en opstandigheid ofvoelen zich schuldig tegenover het kind ofhun partner.Hoe verder?Als er geen medische reden bestaat vooreen directe ziekenhuisopname, kunt uwachten tot de bevalling spontaan opgang komt. Hoe lang dit duurt, is meestalmoeilijk te voorspellen: soms gebeurthet na een paar dagen, maar het kanook een paar weken duren. Een anderemogelijkheid is het op gang brengen(inleiden) van de bevalling. Voordat ditgebeurt, krijgt u vaak het advies nogenige tijd naar huis te gaan. Zo krijgt u dekans de eerste schok zo goed mogelijk teverwerken in uw eigen omgeving. U kunt6

Verlies van een kindIn het ziekenhuisAls de bevalling uit zichzelf begint, alsu besluit tot een inleiding of als er eenmedische noodzaak bestaat, wordt u inhet ziekenhuis opgenomen. U bevalt ineen zogeheten verloskamer, een kamerop de afdeling verloskunde of op eenandere afdeling, meestal gynaecologie.Dit verschilt per ziekenhuis. Bijna altijdkrijgt u een aparte kamer, waar uwpartner ook bij u kan zijn. Het horen ofzien van pasgeboren kinderen op eenVerloskundeafdeling is vaak pijnlijk,maar u krijgt er ook na ontslag uit hetziekenhuis mee te maken.Als de weeën worden opgewekt gebeurtdit met medicijnen: prostaglandinen.Deze worden toegediend middelsvaginale tabletten (Misoprostol).Voorafgaand op deze procedure /medicatie krijgt u bij uw bezoek op depolikliniek alvast medicijnen. U wordtgevraagd om deze medicijnen op depolikliniek in te nemen. Ongeveer36-48 uur na deze inname wordt u danverwacht op afdeling 338 waar d.m.v.vaginaal tabletten met prostaglandinen(Misoprostol) de weeën wordenopgewekt. Deze tabletten worden doorde gynaecoloog ingebracht.Meestal vindt de bevalling binnen 24uur plaats, maar twee dagen wachten isniet ongebruikelijk. Vooral bij een kortezwangerschapsduur kan het een enkelekeer nog langer duren. Dit betekentniet dat u de hele tijd pijnlijke weeënheeft. Vaak duurt het een tijd voor ze opgang komen. Over het algemeen krijgtu pijnstillende middelen als u daaromvraagt. Het is belangrijk dat u zelf optijd aangeeft wanneer de pijn te hevigwordt. Er zijn verschillende middelenom de pijn te verlichten: tabletten ofeen injectie (prik) met pethidine. Vaakwordt u van zo’n prik wat slaperig.In veel ziekenhuizen bestaat ook demogelijkheid van een ruggenprik(epidurale of peridurale anesthesie).Het onderste deel van uw lichaam wordtverdoofd, maar u maakt de bevallingbewust mee. Bij een ingeleide bevallingmet prostaglandinen of Misoprostolverloopt de ontsluiting (het opengaanvan de baarmoedermond) vaak andersdan bij een gewone bevalling. Langetijd lijkt er nauwelijks iets te gebeuren,en dan vrij plotseling is er sprake vanvolkomen ontsluiting en persdrang. Alshet kind erg klein is, kan dit betekenen datde arts net te laat is om bij de bevallingaanwezig te zijn. Een verpleegkundigestaat u dan zolang bij. Niet zelden blijftna afloop de placenta (moederkoek) inde baarmoeder vastzitten, zeker als de8

Verlies van een kindoverdoen is niet meer mogelijk. Daaromis het goed om hierover van tevorente praten om alles te doen zoals jij datwilt. Dan kun je daar later ook geen spijtvan krijgen.’ De meeste ouders vindenachteraf dat hun kind er in werkelijkheidmooier uitzag dan zij hadden verwacht.Dat het kind bijvoorbeeld haartjes ennageltjes heeft, maakt diepe indruk enontroert zeer. Veel ouders genieten ervanin het kind gelijkenissen te zoeken metzichzelf of hun andere kinderen. Vaakleidt dit ondanks het grote verdriet toteen gevoel van trots. ‘Hij lag zo rustig dathet leek alsof hij sliep. Op een gegevenmoment dacht ik zelfs dat hij met zijnoogjes knipperde. Je wilt er gewoon hetleven inkijken.’Ook als uw kind zichtbare afwijkingenheeft, kunt u het vasthouden of aanraken.U zult achteraf toch proberen u eenvoorstelling te maken en meestal is dewerkelijkheid minder erg dan verwacht.Veel ouders die het aanvankelijk engvonden, vertellen achteraf dat hungevoel positiever werd, naarmate zijhet kindje langer bekeken. Soms zijner gemengde gevoelens, al heeft hetzien van het kind voorkomen dat zichergere fantasiebeelden opdrongen. ‘Jegaat toch naar de mooie dingen van zo’nkindje kijken, en die hou je in gedachten.’Als een kind enkele dagen overledenis, laat de huid los (maceratie). Ook deschedel is vaak erg slap. ‘Ons kind waserg gemacereerd en daarom echt nietmooi om te zien. Het was goed om hemte bekijken en vast te houden, maar wijwilden hem niet te lang op de kamer bijons houden.’Soms is het bij het afbreken van eengewenste zwangerschap belangrijk datu ziet dat de voorspelde afwijkingen erook echt zijn en dat u dus een ‘goede’beslissing heeft genomen.Het gebeurt tegenwoordig nauwelijksmeer dat ouders hun kindje niet zien.Vroeger raadde men het zien vaak afomdat men dacht dat het beter was. Velenhebben daar jaren later nog spijt van: ‘Ikheb niet eens gezien of het wel echt eenmeisje was...’Om nog meer contact met uw kindte hebben, kunt u het zelf wassen oferbij zijn als de verpleegkundige datdoet. Ook kunt u zelf voor kleertjes ofeen omslagdoek zorgen, een mooiegeborduurde doek, een lievelingssjaalof iets dat u bij de bevalling droeg. Inde meeste, maar niet alle ziekenhuizenkunt u ook uw kind opnieuw zien alshet al in de rouwkamer ligt. Vraag naarde mogelijkheden. Het is belangrijk uwgevoel te volgen. Het is goed dat uw10

andere kinderen en enkele dierbarenuw kind ook zien. U kunt er later dangemakkelijker over praten.Uit onderzoek blijkt dat een kleinegroep ouders meer gebaat zou kunnenzijn bij een meer ‘afstandelijke’ maniervan afscheid nemen. Zij zijn bang voorde directe confrontatie met hun kinden willen het afscheid op een anderemanier vorm geven. Door bijvoorbeeldalleen echofoto’s te bewaren en viaschriftelijke mededelingen (geboorte-/overlijdenskaartje, advertentie) aan hunomgeving te vertellen wat er gebeurdis. Ook hier geldt weer (zoals bij debeslissing over de wijze van bevallen)het belang van goed overleg vooraf metmedische en psychosociale hulpverleners.Essentieel is dat u als ouders indeze moeilijke omstandigheden diebeslissingen neemt die op dat moment‘goed’ aanvoelen en waarvan er de minstekans bestaat dat u er later spijt van kunthebben.HerinneringenFoto’sMisschien vindt u het maken van foto’svan uw dode kindje aanvankelijk eenraar of eng idee. Toch leert de ervaringdat het goed is foto’s te maken. Uwdoodgeboren kind is voor u altijd eenkind dat echt bestaan heeft. Foto’s zijn demeest tastbare en kostbare herinneringen.Ouders die vele jaren geleden een kindverloren, vertellen vaak hoe zij dezeherinnering missen. Ook wanneer zij hunkind wel gezien hebben, vervaagt hetbeeld na verloop van tijd.Bijna altijd helpen de verpleegkundigenu met het maken van foto’s. De foto’sworden tegenwoordig over het algemeendigitaal gemaakt. In veel ziekenhuizen ishiervoor een fototoestel aanwezig. Tochis het verstandig er zelf ook een mee tenemen. Als met de afdelingscamera foto’swerden genomen, krijgen de ouders hetsd-kaartje meestal meteen mee.Andere tastbare herinneringenSteeds meer ziekenhuizen geven u ookandere herinneringen aan uw kind meenaar huis: een naamkaartje en zo mogelijkeen haarlokje. Ook kunnen hand- en/ofvoetafdrukjes worden gemaakt. Het kleinehandje of voetje wordt gekleurd metvingerverf of een stempelkussen en danop een kaartje gedrukt. Vaak zijn oudershier nog gelukkiger mee dan met foto’s,omdat zo’n kaartje echt met hun kind incontact is geweest.Veel ouders maken een herinneringsboek11

Verlies van een kindover hun kind. Daarin komen alle tastbareherinneringen, brieven of kaarten,eventueel een dagboek, tekeningen vanandere kinderen of nog meer. U kuntin het ziekenhuis een kopie vragen vanstukken uit de medische status. Zo geefthet rapport van de verpleegkundigenvaak een goed beeld van degebeurtenissen tijdens uw verblijf in hetziekenhuis.Een naamHet is aan te bevelen om uw kind eennaam te geven. Zo voorkomt u dat uachteraf over ‘het’ of over ‘de baby’ moetpraten. Met een naam wordt het kind ookvoor mensen uit uw omgeving echt uwzoontje of dochtertje. Sommige oudersgeven de naam die zij gekozen hadden,anderenbewaren deze naam voor een volgendkind. Zij geven het overleden kind somseen symbolische naam of de naam die zijvoor het ongeboren kind gebruikten.Onderzoek naar de doodsoorzaakBij een obductie (sectie) onderzoekt eenarts (patholoog) de doodsoorzaak of deafwijkingen van uw kind. De gynaecoloogof kinderarts bespreekt dit onderzoekvooraf. Misschien schrikt u van degedachte dat in uw kind wordt gesneden.Maar net als na een operatie wordt desnede netjes gehecht. U kunt met degynaecoloog overleggen of u uw kindnog kunt zien na de obductie.Een onderdeel van de obductiewaarvoor vaak apart toestemmingwordt gevraagd, is de schedelsectie.Hierbij kijkt men of er afwijkingen in dehersenen aanwezig zijn. Dit onderzoek isin sommige situaties van belang en wordtafzonderlijk met u besproken. Een anderonderzoek dat ter sprake kan komen, ischromosoomonderzoek. Chromosomenzijn dragers van erfelijke informatie; zebevinden zich in de celkernen. Bij eenlevend kind kunnen chromosomen uithet vruchtwater bepaald worden. Na eenvruchtdood is chromosoomonderzoekuit vruchtwater nogal eens moeilijkof onmogelijk omdat de cellen enchromosomen zich in het laboratoriumonvoldoende vermenigvuldigen. Dankunnen chromosomen uit een stukjeweefsel worden onderzocht, bijvoorbeelduit een stukje van een oorschelp, vaneen teentje of een stukje weefsel vanhet bovenbeen. Dit onderzoek gebeurtalleen als u daar in toestemt en alsde gynaecoloog dit zinvol vindt. Umoet er rekening mee houden dat bij12

weefselonderzoek na een vruchtdood hetniet altijd lukt om chromosomen te latengroeien.De bevindingen van hetobductieonderzoek en het eventuelechromosoomonderzoek kunnen u helpenbij het verwerkingsproces. Soms zijnuitkomsten belangrijk voor de kans opherhaling in een volgende zwangerschap.Het onderzoek kan ook bijdragen aande wetenschap. Het is uw beslissing of utoestemming geeft voor obductie- en/ofchromosoomonderzoek. Als u er bezwaartegen heeft, respecteert iedereen dat.Bij doodgeboorte wordt vaak geenduidelijke oorzaak voor de sterftegevonden. Bloedonderzoek, obductieen eventueel chromosoomonderzoekgeven dan geen afwijkende bevindingen.Dit geeft gemengde gevoelens: aande ene kant is er opluchting omdat hetkind gezond was; meestal is er dan geenverhoogd risico op herhaling. Aan deandere kant blijft de pijnlijke werkelijkheidvan een ‘zinloze’ dood van een gezondkind bestaan.Wat gebeurt er verder met uw kind?Begrafenis of crematie (zie ook: Wettelijkebepalingen, pag. 16)Er zijn verschillende mogelijkheden:1. Een begrafenis of crematie in eigenomgeving. De meeste ouders kiezenhiervoor. Deze gebeurtenis helpt vaakbij de verwerking van uw verdriet: u kuntzo afscheid van uw kind nemen op eenmanier die bij u past.2. Een kind geboren beneden de 24weken kunt u in het ziekenhuis laten.Het ziekenhuis zorgt dan meestalvoor de crematie. Doorgaans wordenmeerdere kinderen tegelijkertijdgecremeerd. De tijdsduur tussen debevalling en de crematie is doorgaansenkele weken tot maanden. De ouderskunnen daar vaak niet bij aanwezigzijn en weten ook niet wanneer decrematie plaatsvindt. In een enkelziekenhuis kan dat wel of wordt achterafmeegedeeld wanneer de crematieheeft plaatsgevonden. Een beslissingtot crematie door het ziekenhuis wordtmeestal genomen bij een korterezwangerschapsduur, bijvoorbeeld bijminder dan 20 weken.Het MCA heeft afspraken met hetcrematorium in Schagen. Er zijn13

Verlies van een kindmeerdere mogelijkheden betreffendecrematie, as verstrooien en het ophalenvan de as. De verpleegkundige kan uhier meer over vertellen.3. U kunt uw kind ook in het ziekenhuislaten en het ‘aan de wetenschap’afstaan. Enkele ouders makenwelbewust deze keuze om hetgevoel te hebben dat het te kortebestaan van hun kind zo nog zinvolis voor onderzoek en daarmee voortoekomstige zwangeren. Maar veelouders vinden dat bij het afscheidnemen van hun kind ook een begrafenisof crematie hoort. Dat is hierbij nietmogelijk. Bovendien kan niet in elkziekenhuis het kind aan de wetenschapworden afgestaan.Uit onderzoek blijkt dat geen enkelouderpaar achteraf spijt heeft over eeneigen begrafenis of crematie. Heel somshebben ouders achteraf wel eens spijt vaneen crematie door het ziekenhuis.Uw kind mee naar huis?U kunt uw kind mee naar huis nemen totde dag van de begrafenis of crematie.De wet verbiedt dit niet. Het vervoermag met uw eigen auto gebeuren. Ukrijgt dan een verklaring van levenlozegeboorte of overlijden uit het ziekenhuismee. Het kind kunt u in uw armen houdenof in een reiswiegje vervoeren. Vaakgeeft het een goed gevoel om het kindeen tijdje in de babykamer te hebben,in het wiegje dat met zoveel liefde wasklaargemaakt. Zo kunnen ook mensen uituw omgeving ervaren dat dit kindje, ookal is het levenloos, écht deel uitmaakt vanuw gezin. Als u uw kind niet mee naarhuis neemt, wordt het opgebaard in derouwkamer van het ziekenhuis of van deuitvaartverzorger.Het afscheidAls u besluit tot een begrafenis ofcrematie kan een uitvaartverzorger ditvoor u regelen, maar u kunt ook zelfcontact opnemen met de beheerdervan een begraafplaats of crematorium.De kosten zijn dan lager, maar er is welheel wat te regelen. Vaders vertellensoms achteraf dat dit zelf organiserenhen goed deed. Zo hadden zij het ideeook daadwerkelijk iets voor hun kind tekunnen doen.Hoe zal het afscheid plaatsvinden? Wiltu samen als ouderpaar alleen zijn ofook anderen uitnodigen? Wilt u eenplechtigheid met muziek, toespraken,gedichten lezen en andere rituelenof wilt u het zo eenvoudig mogelijkhouden? Bent u gelovig en wilt ueen kerkelijk afscheid? Voor steun en14

adviezen kunt u een dominee, pastoor,imam, humanistisch raadsman of anderegeestelijke verzorger inschakelen.Misschien vraagt u zich af of u uw anderekinderen moet meenemen. Meestal isdit aan te raden, zeker wanneer ze ouderdan 2 jaar zijn. Het helpt hen het verliesvan hun broertje of zusje als werkelijkheidte beleven en het verlies te verwerken.Meer informatie vindt u onder het kopje‘De andere kinderen in uw gezin’. Hetkind hoeft niet in een kistje te wordenbegraven; het mag ook in een rietenmandje, een mooie doos of iets wat u zelfheeft gemaakt.KostenAls men een begrafenisondernemerinschakelt, variëren de kosten voorcrematie of begrafenis zeer sterk. Als uzelf alles regelt, kan het bedrag lager zijn.In sommige begrafenisverzekeringen zijnook begrafenis- of crematiekosten vooreen levenloos geboren kind (gedeeltelijk)meeverzekerd. Ook wanneer slechts éénvan de ouders verzekerd is. Meestal wordthiervoor een zwangerschapsduur vanminimaal 24 weken aangehouden. Uwverzekeringsmaatschappij of agent kan uverder informeren.Geboorte-/overlijdenskaartje en/ofadvertentieZeker bij een vergevorderdezwangerschap rekenen mensen opeen geboortekaartje. Als dat niet komt,roept dat nogal eens pijnlijke vragenof opmerkingen op. Daarom is hetverstandig te laten weten dat uw kindlevenloos geboren is via een kaartje ofeen overlijdensadvertentie. Zo kunt uvervelende vragen voorkomen. Door eenadvertentie krijgt u ook vaak reacties vanmensen die een zelfde verlies hebbengeleden. Ze schrijven om u te steunen ofcontact aan te bieden.U kunt kaartjes laten maken met eenafdruk van het handje of voetje erop, meteen tekening van andere kinderen of meteen tekst die u al in gedachten had. Insommige ziekenhuizen zijn er kaartjes vanandere ouders als voorbeeld.Het overlijden van één kind van eentweeling (of meerling)Bent u in verwachting van een tweeling (ofmeerling) en verliest u een van de kinderen,dan is dit erg verwarrend en pijnlijk.Rouwgevoelens zijn niet minder dan bijhet verlies van een eenling. Vreugde enverdriet lopen door elkaar. De oudersvoelen zich vaak schuldig tegenover hetoverleden kind als zij gelukkig zijn met het15

Verlies van een kindlevende kind of andersom, een gevoelvan schuld tegenover het levende kindals zij verdriet hebben over de verlorenbaby. Deze emoties gaan niet in enkeledagen over. Steun van familie en vriendenkan snel wegvallen omdat iedereen alleaandacht op het gezonde levende kindricht. Als u in deze situatie besluit tot eencrematie is het verstandig een plekje voorhet verstrooien van de as uit te zoeken,waar u kunt terugkomen. U zult immerslater toch aan uw andere kind(eren) willenvertellen wat er gebeurd is. Het is goedom dan ergens naar toe te kunnen. Bijeen begrafenis heeft u vanzelf zo’n plekje.Probeer als het mogelijk is ook foto’s vande kinderen samen te maken.Wettelijke bepalingenUw kind is geboren na eenzwangerschapsduur van 24 wekenElk kind dat levenloos wordt geboren naeen zwangerschapsduur van 24 wekenmoet worden aangegeven bij de BurgerlijkeStand van de gemeente waarde bevalling plaatsvond. De Wet op deLijkbezorging van 1991 bepaalt dat er daneen ‘Akte van een levenloos geboren kind’wordt opgemaakt. Het ziekenhuis geefteen verklaring af waaruit blijkt dat het kindlevenloos geboren is.Als de baby na de bevalling nog geleefdheeft en daarna is overleden, wordt bijde aangifte zowel een geboorte- als eenoverlijdensakte opgemaakt. Het blijkt datdit bij de Burgerlijke Stand soms problemenoplevert, omdat ambtenaren nietgoed op de hoogte zijn van deze regel.Als de vader zich daar emotioneel toein staat voelt, kan hij zelf aangifte doen.Soms geeft dit hem steun. Ook iemandanders die aanwezig was bij de bevallingkan aangifte doen; tevens kan hetziekenhuis of de uitvaartverzorger dit vooru doen.Voor kinderen die na 24 weken doodgeborenzijn, geldt een wettelijke begraafplicht.De Burgerlijke Stand geeft schriftelijkeen ‘Verlof tot begraven of cremeren’.Uw kind is geboren voor een zwangerschapsduurvan 24 wekenDe Wet op de Lijkbezorging is hier nietvan toepassing. Er zijn geen regels; nietsis verplicht of verboden. Meestal kuntu als u dat wilt het kind toch officieelaangeven. U mag als ouders zelf, onafhankelijkvan de duur van de zwangerschap,uw kind bijschrijven in uw trouwboekje.U hoeft hiervoor niet naar de BurgerlijkeStand.Steeds vaker wordt een kind begraven of16

gecremeerd ook na een korte zwangerschapsduur.Hulpverleners ondersteunendeze keuze. De burgemeester kan toestemmingtot begraving of crematie afgeven,maar nodig is dit niet. De beheerdervan de begraafplaats of het crematoriumheeft wel een verklaring van een artsnodig waaruit blijkt dat uw overleden kindgeboren is vóór 24 weken zwangerschapsduur.Naam van de vaderAls u niet getrouwd bent, kan uw kindalleen de naam van de vader krijgen alsdeze het kind al tijdens de zwangerschapen voor het overlijden wettelijk erkende.De wetgeving is op deze situatie jammergenoeg niet goed ingesteld.Het kraambedOp de afdelingMeestal gaat u snel na de bevallingweer naar huis, maar soms moet u nogblijven in verband met veel bloedverlies,een ernstige hoge bloeddruk of eenkeizersnede.De meeste verpleegkundigen hebbenervaring met het begeleiden vanouders in uw situatie. Ook is het vaakmogelijk over uw emoties te pratenmet een psychosociaal hulpverlener(psycholoog, maatschappelijk werker,geestelijk raadsman/-vrouw). Soms makendeze hulpverleners deel uit van hetbehandelteam en komen uit zichzelf naaru toe. De verloskundige die u tijdens dezwangerschap controleerde, komt meestalop bezoek.De verzorging in het kraambedIn principe heeft u ook als u vroeg in dezwangerschap bevalt, recht op kraamzorg,ook al is er geen kind om voor te zorgen.De officiële regel is dat het gaat om eenbevalling waarbij ‘kind en moederkoekapart worden geboren’. Vanaf eenzwangerschapsduur van 15-16 wekenis dat het geval. De kraamcentra in deomgeving van Alkmaar geven kraamzorgvanaf 20 weken. Informeer bij uw eigenkraamcentrum wat mogelijk is, en bijuw zorgverzekeraar of deze kraamzorgvergoed wordt. Als u al kraamzorg hadgeregeld, zijn er over het algemeen geenproblemen te verwachten. Zo niet, danneemt het ziekenhuis meestal contact methet kraamcentrum op. Vooral als u nogandere kinderen thuis heeft, is kraamzorgaan te bevelen. De kraamverzorgster kanveel praktisch werk voor u doen. Ook alsu alleen met uw partner bent, kan zij steunen hulp bieden. Zo mogelijk kiest het17

Verlies van een kindkraamcentrum iemand uit met ervaringmet het verlies van een ongeboren ofpasgeboren kind. Sommige ouderparenwillen de eerste dagen liever samen zijnen geen vreemden om zich heen hebben.Als een verloskundige uw zwangerschapcontroleerde, bezoekt zij u ook aan hetkraambed. In andere gevallen kan hetziekenhuis een verloskundige vragen omde medische controles in het kraambed tedoen. Vaak komt ook de huisarts langs.Klachten in het kraambedBorststuwing na de bevalling zonder kindom te voeden is een pijnlijke ervaring.Maar uw lichaam vertoont de normalereacties na een bevalling: naweeën,vloeien en misschien ook pijn vanhechtingen. Hierdoor voelt u het gemisdes te meer. Praat over deze ongemakkenmet uw verloskundige, huisarts ofgynaecoloog. Zij zullen proberen ute helpen. Ook verpleegkundigen,verloskundigen of de kraamhulp kunnengoede adviezen geven, zoals hetdragen van een nauwsluitende beha.De melkproductie wordt dan na enkeledagen minder en houdt daarna op. Er zijnook medicijnen om de melkproductie tevoorkomen of te stoppen.Thuis zonder kindDe leegteWaarschijnlijk wilt u zo snel mogelijk na debevalling naar huis, om zich daar aan uwverdriet te kunnen overgeven. Sommigevrouwen echter beleven het ontslag uithet ziekenhuis ook als een vertrek uiteen veilige omgeving met mensen dieweten wat er gebeurd is en die meelevenmet het verlies en verdriet. ‘Ik was zo blijdat ik na de begrafenis weer naar hetziekenhuis moest,’ zegt een moeder diehaar kind tijdens de keizersnede verloor,‘iedereen daar wist wat er gebeurd was,ik hoefde niets uit te leggen en doktersen verpleegsters kwamen vragen hoe debegrafenis geweest was. Die twee dagenhad ik echt nog nodig voor ik weer naarhuis ging.’Soms is het lege huis een beangstigendvooruitzicht. Als mensen uit uw omgevingweinig of geen contact hebben gehadmet het kind begrijpen zij uw hevigeverdriet soms niet. Daarom is het zobelangrijk hen ook te betrekken bij hetafscheid nemen en uw verblijf in hetziekenhuis.Thuiskomen betekent vaak ook dat ute maken krijgt met de kinderkameren alle babyspullen, het huis dat al opde komst van uw kind was voorbereid.18

Het is niet goed als anderen al dezevoorbereidingen voor uw thuiskomstweghalen. Hoe pijnlijk ook, het is een vande noodzakelijke stappen bij het afscheidnemen. De babyspulletjes opruimen kanaltijd nog; op gegeven moment merktu dat u er aan toe bent. ‘We hebben debabykamer onaangeroerd gelaten. Het isvoor ons een soort vervanging voor hetgraf dat zij niet heeft en waar we spijt vanhebben.’ In de tijd na thuiskomst groeithet besef dat u verder moet leven zonderdit kind. Dat is uitermate pijnlijk. Zeker deeerste dagen en nachten thuis wordenoverheerst door gedachten aan uw kind.‘Gek hè, hiervoor zijn we toch ook altijdmet z’n tweeën geweest. En nu kom jezonder kind thuis en dan lijkt het huisineens zo leeg...’Vaak komt de moeilijkste periode na debegrafenis of crematie als iedereen omu heen weer doorgaat met zijn gewonebezigheden. Af en toe heeft u het gevoeldat iedereen u, uw verdriet en uw kindvergeten is. Als u weer boodschappendoet of oudere kinderen naar schoolbrengt, denken anderen nogal eensdat het voor u over is. ‘Het moeilijkste inde eerste weken is dat de mensen nietkunnen zien dat je moeder gewordenbent.’Als u weer thuis bent, verwacht u terechtsteun en troost. Toch vinden familieleden,vrienden en kennissen het soms moeilijkeen gesprek te beginnen over het verlies,en soms mijden zij u zelfs. Praat er daaromzelf gewoon over, breng het zelf tersprake. Vaak blijkt dan ook dat anderendaar behoefte aan hebben, maar er zelfniet over durven te beginnen. ‘Ik vraag mesteeds af: had het geholpen als ik harderhad geschreeuwd?’De weken en maanden, misschien weljaren daarna denken veel vrouwenen hun partners aan hun kind en alleswat er is gebeurd. Sommige vragenen onzekerheden kunnen steeds weerterugkomen. Aarzel daarom niet om, ookna maanden, weer contact op te nemenmet hulpverleners binnen of buiten hetziekenhuis die bij het slechte nieuws en debevalling betrokken zijn geweest.Probeer zo goed mogelijk op uw gevoelaf te gaan: laat het verdriet toe als datin alle hevigheid op u afkomt, maargeniet ook van de rustiger momenten.Het is goed om langzamerhand weerde gewone draad van het leven op tepakken, maar laat het geen vlucht zijn,weg van het verdriet. Elke manier om metverdriet om te gaan, is ‘normaal’. Niemandkan u vertellen hoe u zich moet voelen ofgedragen. Wel is het altijd goed om aanvertrouwde mensen te tonen hoe u zich19

Verlies van een kindvoelt. Verdriet delen, maakt het meestalgemakkelijker om ermee om te gaan.Huilen en praten zijn de meest directe envoor de hand liggende manieren om uwgevoel te uiten, maar ook schrijven kanhelpen om orde te brengen in soms zeerverwarrende gedachten en gevoelens.Steeds wisselende en heftige emotiesbrengen u soms zo in de war dat u denktdat u gek wordt, maar het is heel normaaldat verdriet, opluchting, schuldgevoel,boosheid en ook gelukkige momentenelkaar afwisselen. Bedenk dat u iets heelernstigs is overkomen: het verlies van uwkind, van een deel van uzelf. Vaak zeggenouders na verloop van tijd: ik zou zo graagwillen dat alles weer was zoals vroeger.Dat kan niet: u bent zelf veranderd. Uwleven zonder uw kind zal nooit meer zijnzoals het daarvoor was. Dat hoeft nietnegatief te zijn. Veel ouders hebben deervaring dat zij uiteindelijk door hunverdriet als mens rijker zijn gewordenen als paar meer naar elkaar zijn toegegroeid.Een vraag die vaak bij u zal opkomen inde eerste periode na het overlijden vanuw kind is: WAAROM? Waarom dit kind,waarom wij? Hoe normaal deze vraagook is, u krijgt er nooit een antwoord op.Er bestaat geen antwoord op de vraagwaarom juist uw kind stierf. Sommigenvinden troost in het geloof, anderen ineen filosofische levensbeschouwing.Er zijn ook ouders die het verlies vanhun kind als een straf (van God of hetNoodlot) ervaren. Praat hierover met eengeestelijke. Langzamerhand leert u levenmet het feit dat uw kind er niet meer is.Het verdriet verdwijnt niet, maar de pijnwordt minder scherp.Schuld- en faalgevoelensVrouwen geven zichzelf vaak de schuld,vooral als er geen duidelijke oorzaak voorhet overlijden of de aangeboren afwijkingwordt gevonden. Zij denken dat zetijdens de zwangerschap iets fout gedaanhebben. Veel vrouwen hebben het gevoelte falen als vrouw, partner of moeder: ‘Ikkrijg het niet voor elkaar om een gezondkind het leven te schenken...’ Het isbelangrijk deze emoties met anderen tedelen. Sommige mensen wuiven dezegevoelens en gedachten weg om u tebeschermen, maar dat helpt u niet. Neemzo nodig contact op met uw huisarts,verloskundige ofgynaecoloog. Ook lang na ontslaguit het ziekenhuis kunt u altijd bij eenmaatschappelijk werker van het ziekenhuisterecht.Maar het is ook mogelijk dat u anderende schuld geeft. U heeft dan het gevoel20

dat er niet zorgvuldig naar u geluisterdis. Bespreek dit met de hulpverlener. Datvoorkomt dat u onnodig uw verdere levenblijft zitten met vragen, onzekerheden enboosheid. Als u een gesprek niet meteenaandurft of aankunt, kunt u ook een briefschrijven om uw gevoelens en vragenalvast duidelijk te maken. Het is dangemakkelijker om er later in een gesprekop door te gaan. Als deze gesprekkengeen rust en duidelijkheid opleveren,kunt u ook de mening van een anderedeskundige vragen. U kunt dit met uwhuisarts bespreken.Als laatste stap, als u het gevoel heeft dater echt fouten zijn gemaakt, kunt u eenklacht indienen. Elk ziekenhuis heeft eenonafhankelijke klachtencommissie die uwklacht serieus beoordeelt. Klachten overeen verloskundige kunt u melden bij deonafhankelijke klachtencommissie vande organisatie van verloskundigen (deKNOV).Samen rouwen als oudersNa de geboorte van een overleden kindgaat vaak de meeste aandacht naar demoeder. De vader doet meestal de eersteperiode het praktische en huishoudelijkewerk. Daardoor lijkt hij soms niet zoveellast van verdriet te hebben. Dat is schijn.Vaders lijden meestal net zo onder hetverlies als hun vrouw, maar op een anderemanier. ‘Hij doet alsof hij het gemakkelijkerverwerkt, maar ondertussen...’ Hetzelfdegeldt voor lesbische partners.Vaders drukken hun emoties nogal eensnaar de achtergrond omdat zij vindendat het steunen van hun partner hetbelangrijkste is. Dit betekent soms datzij pas later aan het verwerken van hunverdriet toekomen, op een tijdstip dathun partner er al veel beter mee kanomgaan. Mannen en vrouwen verwerkenhet verlies vaak in verschillend tempoen op verschillende manieren. Elkmens reageert op zijn eigen manier.Wees hierover open tegenover elkaar:onbegrip en zich afsluiten voor elkaarof juist elkaar willen beschermen, kantot onnodige verwijdering leiden. Eenvoorbeeld hiervan komt uit het boek vanL. Kaplan Geen stem heeft ooit voor nietsgeklonken. Verlies, dood in de relatietussen ouders en kinderen, waarbij devader aan het woord is: “Misschien warenmijn eigen gevoelens duidelijker geweestals Sally er niet zo zwaar onder geledenhad. We hadden bij elkaar moetenkomen en elkaar moeten helpen. Maardat gebeurde pas veel later. Sally slootme buiten haar verdriet. Ze koesterdehet, zoals ze eerder Amy had gekoesterd.Tranen waren haar enige metgezel. Ze was21

Verlies van een kindeen stenen standbeeld. Na de begrafeniskeerde Sally zich van me af. Ik wou haarbeschermen en ik had me misschiensterker gevoeld als ik voor haar hadmogen zorgen. Misschien is dat de enigereden waarom vaders de dood van eenkind overleven – zij moeten sterk zijn omvoor de moeders te zorgen.”Mannen vertellen vaak dat zij het moeilijkervinden dan hun vrouw om te pratenover hun verdriet. Ze geven de indruk tevluchten in werk, huishouden of nietsdoenom zo hun gevoelens de baas te worden.Soms willen mannen hun vrouw beschermendoor maar niet over het kind en hetverdriet te praten. Probeer niet alleen tevertellen wat u voelt, maar ook met elkaarte bespreken hoe u elkaars gedrag beleeft.Dat helpt u het verlies, het verdrieten de leegte samen te dragen. Als u hetgevoel heeft er samen niet uit te komen,neem dan contact op met bijvoorbeelduw huisarts, een maatschappelijk werkerof een psycholoog.Weer aan het werkGa zorgvuldig om met de beslissing weeraan het werk te gaan als u een baan heeft.Het is niet ongewoon om het normalezwangerschaps- en bevallingsverlof van16 weken op te nemen. Meestal is ditgoed te bespreken met uw bedrijfsarts,met het GAK of rechtstreeks met uwwerkgever. Schakel bij problemen uwhuisarts of een hulpverlener van hetziekenhuis in. U kunt overwegen de eersteperiode weer ‘op therapeutische basis’te beginnen: u bepaalt dan zelf wanneeren hoeveel uur u werkt, afhankelijk vanhoe u zich lichamelijk en geestelijk voelt.Voor mannen geldt dat het ook voorhen belangrijk is tijd te nemen voor hunverdriet, maar werkgevers houden daarvaak weinig rekening mee. Voor henkan werkhervatting dan ook problemengeven als men verwacht dat zij snel weerbeginnen. Ook zij kunnen het bestecontact opnemen met de bedrijfsarts.Verdriet verwerken kost nu eenmaal meertijd dan de buitenwereld denkt.De seksuele relatie met uw partnerHet seksuele contact met uw partneris niet automatisch hetzelfde als voorde zwangerschap. De meeste vrouwenhebben tijd nodig om zichzelf terugte vinden, voordat ze weer echt zinhebben om te vrijen. Voor die tijdhebben ze vooral behoefte aan veelbegrip en warme belangstelling vanhun partner. Als u weer aan vrijen toebent, kan een soms geadviseerd gebruikvan voorbehoedmiddelen als zeertegenstrijdig worden beleefd: je voorkomt22

het krijgen van een kind, terwijl je zoveelverdriet hebt omdat je er een verloor. Ookhier is het belangrijk uw eigen gevoelserieus te nemen en het met uw partnereerlijk en open te bespreken, hoe moeilijkdat soms ook is. Alleen dan kan de anderook rekening houden met uw gevoelens.De andere kinderen in uw gezinVolwassenen en zeker ouders willenkinderen sparen voor pijn en verdriet.Toch merken kinderen, hoe jongze ook zijn, dat hun ouders verdriethebben. Hen buiten het verlies houden,kan onzekerheid en schuldgevoelveroorzaken: ‘Heb ik misschien iets foutgedaan waardoor mama zo vaak huilt?’Meestal hebben broertjes en zusjesmeegeleefd met de zwangerschap enuitgekeken naar het nieuwe kindje.Ze gaven bijvoorbeeld kusjes op dezwangere buik, speelden met een pop‘vadertje-en-moedertje’ of hebben erop school trots over verteld. Het is danook goed om hen over de dood van hunbroertje of zusje te vertellen en hen bijhet afscheid te betrekken. Voorlezen uitkinderboeken over de dood en werkenin een herinneringsboek kan hen hierbijhelpen. Kinderen brengen het onderwerpvaak onverwacht en spontaan ter sprake.Dit kan ook de ouders steunen. ‘Degeboorte en de dagen thuis met de babywaren voor het hele gezin (drie anderekinderen) een mooie belevenis.’Ook aan zeer kleine kinderen vanafongeveer twee jaar kan in simpelewoorden worden verteld wat er isgebeurd. Uit onverwachte opmerkingenen tijdens hun spel merkt u dat zij met hetdode broertje of zusje bezig zijn en zo hetverlies verwerken. Ga zeker hun vragenniet uit de weg. ‘Mijn zoontje wil geenbroertje meer, want die gaan dood, zegthij. Hij wil alleen nog maar een zusje.’Denk erover en bespreek met uw(grotere) kinderen of zij misschien iets aanhun broertje of zusje mee willen geven:een knuffeltje, een brief of een tekeningin het kistje bijvoorbeeld. Ook bij debegrafenis of crematie is het belangrijkdat er kinderen of volwassenen speciaalvoor de oudere kinderen komen. Erbestaan speciale uitnodigingskaartenvoor de uitvaart die kinderen zelf kunnenuitdelen.Familie, vrienden en kennissenOuders van doodgeboren kinderenhebben behoefte aan veel steun vanmensen uit hun omgeving. Reacties zijnerg verschillend: lieve en troostendewoorden van mensen van wie u die hetminst verwacht, en omgekeerd. Zoek23

Verlies van een kindvooral contact met mensen die u zeernabij zijn en die u vertrouwt. Bij hen kunt uook steeds opnieuw uw verhaal kwijt.Mensen die uw kind niet gekend hebben,vinden het vaak moeilijk uw hevigeverdriet te begrijpen. Dat kan een gevoelvan eenzaamheid veroorzaken. Somsvinden mensen uw intense verdrietabnormaal. Zij denken ten onrechte datu nog niet zo’n band met het kind had.Daarom is het, zoals eerder beschreven,zo belangrijk om familie en vriendenbij het afscheid nemen te betrekken.Aanvaard ook de praktische hulp diewordt aangeboden: soms blijkt u dezehard nodig te hebben.LotgenotenNiet zelden hoort u als ouders van eendoodgeboren kind over andere gezinnendie iets dergelijks hebben meegemaakt.Deze lotgenoten kunnen een grote steunzijn: zij begrijpen en voelen vaak beterdan wie ook aan wat u doormaakt.Misschien wilt u zich nu of op een latertijdstip opgeven voor een gespreksgroepvan ouders die een kind verloren. Meerinformatie vindt u in de adreslijst achter indeze brochure. Meestal kan uw huisarts,verloskundige of een hulpverlener uithet ziekenhuis u ook met zulke ouders incontact brengen.Lichamelijke en psychische klachtenLichamelijke en psychische klachten zijnnormale uitingen van hevig verdriet.Die klachten verschillen van persoon totpersoon. Vaak voorkomende klachten zijnslaapproblemen, eetproblemen (geeneetlust of juist overmatig eten), hoofdpijnof buikpijn, onrust (het niet stil kunnenzitten en steeds met iets nieuws bezigwillen zijn), voortdurende vermoeidheiden verder ook steeds terugkerendesomberheid en huilbuien. Daarnaast zijner de normale lichamelijke ongemakkenna een bevalling. Naweeën, pijn vanhechtingen en gestuwde borsten ervarenveel vrouwen als zinloos en extra pijnlijkomdat ze niet verzacht worden door devreugde van een gezond kind.Bijna alle ouders slapen slecht. Als dit telang duurt, vraag dan een slaapmiddel.U hoeft niet meteen bang te zijn voorgewenning of verslaving. Deze medicijnenzijn niet bedoeld om u te verdoven of uwverdriet te onderdrukken, maar ze kunnenhelpen om een einde te maken aanslapeloze nachten. Als u uitgerust bent,kunt u meestal de psychische druk beteraan. Toch hoort het bij de verwerking omhuilbuien te hebben en ‘s nachts vaak enakelig te dromen over de zwangerschap,de bevalling of het kind.24

De nacontrole in het ziekenhuisDe nacontrole bij de gynaecoloog isvoor veel ouders van een doodgeborenkind een belangrijk moment. Het kanontspannend zijn om weer over alle feitenen emoties te spreken. Sommigen vindenhet fijn om weer naar de vertrouwde plekterug te keren, voor anderen is het juistemotioneel.Op welk tijdstip de nacontrole plaatsvindt,verschilt van ziekenhuis tot ziekenhuis.Vaak worden twee afspraken gemaakt:de eerste enkele weken na de bevallingen de volgende een aantal weken later.De bezoeken zijn bedoeld om te bezienhoe het met u gaat in lichamelijk enemotioneel opzicht. De gebeurtenissenworden nog eens doorgenomen en degynaecoloog bespreekt de uitslag vande onderzoeken, zoals obductie. U moetzich realiseren dat vaak geen oorzaakvoor de doodgeboorte gevondenwordt; het is dan ook beter dat u geenhooggespannen verwachtingen heeftover de uitkomsten van de verschillendeonderzoeken.Als de baby enige tijd na de bevallingoverleden is, krijgt u ook een afspraakvoor een nagesprek bij de kinderarts. Tijdensdit gesprek worden de gebeurtenissenrond het overlijden nogmaals besproken,evenals de uitslag van een eventueleobductie. Wanneer u thuis onder leidingvan de verloskundige bent bevallen, zalzij een afspraak voor nacontrole met umaken. Heeft u vragen over de zwangerschapof de bevalling, over uw klachten ofover de toekomst, schrijf ze allemaal op.Merkt u langere tijd na de nacontrole datu toch nog met vragen bent blijven zitten,aarzel dan niet om opnieuw een afspraakte maken met de behandelend arts of deverloskundige.De arts of verloskundige bespreekt ook,als u daaraan toe bent, de verwachtingenvoor een eventuele volgende zwangerschap.Is er een risico op herhaling vanhet gebeurde? Is nog aanvullend onderzoeknodig? Kan de verloskundige devolgende zwangerschap begeleiden of iscontrole door de gynaecoloog gewenst?Bij een aangeboren afwijking van uw kindwordt u, als dat zinvol is, verwezen naareen arts die gespecialiseerd is in erfelijkeaandoeningen en andere afwijkingen(klinisch geneticus).Een volgende zwangerschapU vraagt zich waarschijnlijk na verloopvan tijd af wat nu het goede moment isom weer zwanger te worden. Dat is nietof nauwelijks aan te geven en het ligtvoor iedereen anders. Verdriet dat u nietgoed verwerkt, is uitgesteld verdriet.25

Verlies van een kindDat kan in verhevigde mate terugkomenna de geboorte van een volgend kind.Een volgend kind kan en mag nooit een‘vervangkind’ zijn. De belangrijkste vraagdie u uzelf moet stellen, is of het dodekind een eigen plek in uw leven en gezinheeft gekregen. Heeft u het gevoel datu met het verlies heeft leren leven ofoverheerst het gevoel van verdriet nogalles? De tijd die u voor de verwerkingnodig heeft, is voor elk ouderpaarverschillend. U kunt dit het beste samenbeoordelen.Puur lichamelijk is er meestal weinigbezwaar tegen een volgendezwangerschap, ook niet op korte termijn.Misschien is het verstandig erover na tedenken of uw volgende uitgerekendedatum niet mogelijk samen zal vallenmet de sterfdag van uw kind. Sommigenvinden dat moeilijk, anderen hebben ergeen problemen mee.Een zwangerschap die volgt op degeboorte van een levenloos kind is voorelk ouderpaar een spannende periode. Eris geen sprake meer van ‘een roze wolk’.‘Bij mijn eerste zwangerschap praatteik altijd over “in verwachting zijn”. Bijde tweede, na ons doodgeboren kind,betrapte ik mij erop dat ik steeds zei dat ik“zwanger was”. Het woord “verwachting”ontweek ik.’De spannendste periode is dezwangerschapsduur waarbij het devorige keer fout ging. Meestal kunt u metdegene die uw zwangerschap controleert,bespreken dat u in deze periode watvaker voor controle komt als u dat wilt.‘Jeverdeelt de zwangerschap in stukjes: eerstde miskraamperiode achter de rug, dande vruchtwaterpunctie en de uitslag ervan,dan die 38 weken halen...’De echte rust komt pas als een volgendkind gezond, huilend en wel in uw armenligt. Maar met goede begeleiding ensteun binnen uw relatie en van mensenom u heen, zult u toch ook van dezezwangerschap kunnen genieten.Niet alleen een volgende zwangerschapmaar ook de geboorte van uw volgendekind kan bij u alle herinneringen enverdriet om uw overleden kind weeroproepen. Veel ouders ervaren tijdenseen volgende zwangerschap, of alleen albij de gedachte eraan, schuldgevoelensten opzichte van het overleden kind. Dit isbegrijpelijk: u wilt immers niet de indrukwekken dat u het kind vergeten bent.Praat over deze gevoelens of zet ze oppapier: het is vaak een opluchting om eenbrief te schrijven aan uw overleden kind.26

Tot slotAdressenHet verlies van een ongeboren kind enook de beslissing een gewenste zwangerschapaf te breken, zijn zeer ingrijpendegebeurtenissen. De meeste ouders blijkendit verlies na enige tijd goed te verwerken.De laatste jaren is er steeds meer kennis enbegrip gekomen voor verdriet rond doodgeboorte.Ouders worden steeds meeraangezet hun gevoelens te uiten. Ook inde begeleiding van ouders is veel veranderd.Daarnaast besteden kranten, radioen televisie steeds meer en vaker aandachtaan dit onderwerp. Zo krijgen ook mensendie een dergelijk verlies niet meemaaktener meer oog voor. Het verlies van uw kindtekent uw leven voor altijd. U zult het kindnooit vergeten. Het is belangrijk erop tevertrouwen dat u dit intense verdriet teboven kunt en zult komen. Uiteindelijkkrijgt het zijn eigen plek binnen uw relatie,uw gezin en uw leven. Het belangrijkste isdat u steeds uw eigen gevoel volgt en uweigen beslissingen neemt. Zo nodig kunnenhulpverleners u hierbij steunen.Landelijke Zelfhulporganisatie Oudersvan een overleden kindVereniging van ouders die een kindverloren. Naast informatie wordt hulpgegeven door lotgenoten, zowelindividueel als in groepsverband.Postbus 418, 1400 AK Bussumtel. 0900-2022723 (op werkdagen van09.00-12.00, 14.00-17.00 en 19.00-22.00uur)e-mail: cka@zeelandnet.nlinternet: www.vook.nlStichting ‘Achter de regenboog’Biedt hulp bij verliesverwerking metkinderen en jongeren.Kaap Hoorndreef 38, 3563 AV Utrechttel. 0900-2334141e-mail: info@achterderegenboog.nlinternet: www.ahterderegenboog.nlStichting ‘Lieve engeltjes’Lotgenotencontactgroep via Internet vooreenieder die het verlies van een kind(je),zelf of in haar/zijn omgeving heeftmeegemaakt.Postbus 140, 6930 AC Westervoorte-mail: bestuur@lieve-engeltjes.nlinternet: www.lieve-engeltjes.nl27

Verlies van een kindStichting ContactgroepZwangerschapsbeëindigingLotgenotengroep voor ouders dieeen gewenste zwangerschap hebbenbeëindigd nadat bij hun ongeborenkind een ernstige aandoening werdgeconstateerd.e-mail: zie websiteinternet: www.sczb.nlWebsite TTSVoor ouders en mensen uit hun omgevingdie een kindje (of kindjes) verloren aande gevolgen van TTS (Tweeling TransfusieSyndroom).e-mail: svnoort@jvnoort.nlinternet: www.ttservaring.nlStichting ‘In de wolken’Brochures over en voor rouwendekinderen, jeugdliteratuurlijst enherinneringsboeken.Spoorlaan 9c, 5591 HT Heezetel. 040-2260450 (ma- t/m do-ochtend)e-mail: info@in-de-wolken.nlinternet: www.in-de-wolken.nlFiom, Stichting Ambulante FiomEen landelijke instelling voorhulpverlening bij vragen op het terreinvan zwangerschap en ouderschap, metregionale vestigingen door het heleland. De stichting biedt informatie enindividuele hulp.tel. 073-6128821 / fax 073-6122390e-mail: landelijk.bureau@fiom.nlinternet: www.fiom.nlLandelijke Stichting Rouwbegeleiding(LSR)Een centraal punt waar iedereen terechtkan voor informatie, publicaties envoorlichting over rouw.Kaap Hoorndreef 38, 3563 AV Utrechttel. 030-2761500 (woe 9.00-12.00 uur)e-mail: info@verliesverwerken.nlinternet: www.verliesverwerken.nlStichting dr. Elisabeth Kübler-RossNederlandHulp bij problemen rond leven en sterven.EKR-Huis, Halterstraat 3c, 7201 MVZutphentel. 0575-545703 (di t/m do 10.00-17.00uur)e-mail: info@kubler-ross.nlinternet: www.kubler-ross.nlStichting Make a memoryMaakt belangeloos professionele foto’svoor familie van ernstig zieke, stervendeof overleden baby’s of kinderen, zowel inziekenhuizen als op andere locaties.internet: www.makeamemory.nl28

VSOP Alliantie voorErfelijkheidsvraagstukkenBinnen de VSOP (VerenigingSamenwerkende Ouder- enPatiëntenverenigingen) werken 58organisaties samen op het beleidsterreinvan zeldzame aandoeningen, genetica enmedische biotechnologie.Koninginnelaan 23, 3762 DA Soesttel. 035-6034040e-mail: vsop@vsop.nlinternet: www.vsop.nlKoninklijke Nederlandse Organisatie vanVerloskundigen (KNOV)Postbus 2001, 3500 GA Utrechttel. 030-2823100e-mail: info@knov.nlinternet: www.knov.nlOm verder te lezenLezen over wat u heeft meegemaakt,ervaringen van zowel hulpverleners alslotgenoten, kan u helpen uw verlieste verwerken. Wij noemen een aantalboeken en artikelen, en geven zo mogelijkaan hoe u ze kunt bestellen. Veel boekenkunt u ook in een bibliotheken lenen. Detitels zijn gerangschikt op jaar van uitgave,de nieuwste vooraan.- M. van den Berg. Je kind verliezen.- K. van den Bogaard (redactie). Geenwiegje..., geen luiers. Bijdragenvan ouders en hulpverleners overzwangerschapsafbreking na prenatalediagnostiek.- Elisabeth McCracken. Hersenspinsel.Over het overlijden van haar zoontjetijdens de zwangerschap.- M. Cuisinier. Als je baby sterft.- Christine Geerinck-Vercammen.Stille baby’s. Rouwverwerkingbij doodgeboorte enzwangerschapsafbreking.- C. Geerinck-Vercammen. Met eengoed gevoel. Het rouwprocesbij doodgeboorte, reductiein meerlingzwangerschap enzwangerschapsafbreking na prenatalediagnostiek in relatie tot de rol van deprofessionele begeleiders. Leiden:Proefschrift Rijksuniversiteit, 1998.- L. van Gemert. In stilte geboren.Geschreven door een moeder voorouders van wie het kind rondom degeboorte is overleden.- Kristel Geysen. Droomkinderen. Afscheidvan mijn twee te vroeg geboren zoontjes.- L. Kaplan. Geen stem heeft ooit voorniets geklonken. Verlies en dood in derelatie tussen ouders en kinderen.- B. Spitz, M. Keirse en A. Vandermeulen.29

Verlies van een kindTussen iets en niets. Omgaan met verliesin de prille zwangerschap.- Corien van Zweden. De kunst van hetrouwen, een persoonlijke geschiedenis.De auteur probeert de geschiedenis teontrafelen van haar verzwegen naamloosgebleven zusje dat bij de geboorteoverleed.teksten wordt rouw voor kinderenbespreekbaar gemaakt.- M. Leist. Kinderen en de ervaring va dedood. Hoe kinderen van verschillendeleeftijden het sterven en de doodkunnen ervaren.- R. Wells. Kinderen met verdriet. Voorouders, begeleiders en hulpverleners.Gedichtenbundels- Yvonne van Emmerik. Roerloos.- Esther Jansma. Bloem, steen.- Eva Gerlach. Dochter. Amsterdam- Leden van de Stichting Lieve Engeltes.Doodgewoon mijn kind.- Ina Sipkes de Smit. De letters van jenaam staan in mijn hart geschreven.Kinderen en rouw- Marja Bos-Meeuwsen. Samen verdrietig.Rouwverwerking voor ouders enkinderen.- Riet Fiddelaers-Jaspers. Jong verlies- Riet Fiddelaers-Jaspers. Ik weet nietwat ik weten moet. Twee boeken alshandreiking voor het omgaan metrouwende kinderen.- H. Debacker. Een kind in rouw. Adviezenaan ouders hoe met hun kinderen tepraten over de dood.- Yvonne van Emmerik. Als vlinderskonden spreken. In korte eenvoudigeBoeken voor kinderen- Nicholas Allan. Hemeltjelief. De hond vanJulia, Bas, is zijn koffer aan het pakkenen kondigt aan dat hij zo opgehaaldwordt om naar boven te gaan. Julia kanniet mee want zij is niet door de engelengevraagd volgens Bas. Samen praten zeover de hemel. Maar Julia denkt dat dehemel er heel anders uitziet dan Bas.- D. Bruna. Lieve oma Pluis. De helefamilie komt bij elkaar om oma Pluis tebegraven. Voor peuters.- H. Hagen. Stilte a.u.b. ik denk aan kip. Indit boek wordt verteld hoe het jongetjeOnno Ebbe, haan en kraai samen kipbegraven. Kip blijft voortleven in hungedachten en dromen.- Daan Remmerts de Vries. Willis. Het doeter niet toe hoe. Het broertje van Willis,Thomas, is te vroeg geboren en doodgegaan. Sinds die tijd is alles veranderdin huis. De sfeer is loodzwaar en het lijktalsof Willis voor zijn ouders niet bestaat.30

Daarom is hij vast van plan zijn broertjeterug te halen uit Engelland want zijnvader heeft gezegd dat Thomas nu bij deengelen is.- Ulf Stark en Anna Höglund. Mijn zusje iseen engel. Door te proberen uiterlijk ophaar te lijken, verwerkt een kleine jongenhet verlies van zijn zusje dat eerder doodgeboren werd. Voor kinderen van 6 tot9 jaar.- S. Varley. Derk Das blijft altijd bij ons. Devrienden van Derk Das komen na zijndood samen om te praten over wat zijvan hem allemaal hebben geleerd. Voorkleuters.- M. Velthuys. Kikker en het vogeltje.Kikker vindt een vogeltje aan de kantvan de weg. Haas vertelt hem dat devogel dood is en dan gaan ze met deandere dieren de vogel begraven. Ookop video. Verdriet en verwarring rond dedood. Voor peuters.- J. Viorst. Dat is heel wat voor een kat,vind je niet? Als Roetje de poes isgestorven, heeft zijn baasje erg veelverdriet. Door tien dingen te verzinnenwaarom hij zijn poes zo lief vond,verwerkt hij zijn verdriet.31

Verlies van een kindDe beleving van anderenOnderstaand vindt u enkele gedichten en een stuk tekst. De ervaring leert dat sommigemensen hier veel herkenning in vinden, anderen blijken juist niet van gedichten te houdenof vinden de tekst minder passend. Daarom staan zij aan het eind van de brochure, zodatu zelf kunt beslissen of u ze wilt lezen.De doden zijn in mijn kind opgestaanhun hoofden hangen nog slap, op de tastzoeken zij in mijn armen een houvastzij worden luid terwijl ik voor hen zinghonger beweegt hen naar mijn borst, zij vindensteunpunten voor hun handen, herkenningmaakt hun pupillen klein nu zij de blindeogen van foto’s naar mij opslaan.(Uit: Eva Gerlach, Dochter)even naar de zolder geweestom te kijken naar de kleren vanvóór mijn zwangerschapnu begrijp ik waarom ik datnog niet eerder gedaan heb:ik wil er verdomme nog niet áándat ik weer gewone kleren aan moet,dat ik mijn zwangerschapsklerenniet meer nodig hebik wil mijn kop in het zand steken:morgenben ik weer zwanger...(Uit: Alien J. Verhoef, Voor Jasper en Sander)32

Ik heb mijn kind niet meer: zijn stemgeluid, die stem is gedoofdIk ben kinderloos: ik loop gestadig al wenendeIk ben kinderloos: ik loop al denkende op zijnoverleden leven dat gestorven isIk ben kinderloos: wee mij, de tranen stromen aldoorover mijn wangenIk ben kinderloos: zie, mijn lichaam is moe en afgematIk ben kinderloos: zie, de melk loopt verlorenIk ben kinderloos: mijn stem is stil gevallenhelaas, ik ben verslonden in gepeinzenIk ben kinderloos: daarom breekt mij het hoofd vande stuipen(Uit: Gedicht en omgedicht, samengesteld door Bert Decorte, Mayombe, Belgisch Kongo)Winter, je ziet weer de bomendoor het bos, en dit lichtis geen licht maar inzicht:er is niets nieuws onder de zon.En toch is ook de nacht nietuitzichtloos, zolang er sneeuw ligtis het nooit volledig duister, nee,er is de klaarte van een soort geloofdat het nooit helemaal donker wordt.Zolang er sneeuw is, is er hoop.(Uit: Herman de Coninck, Onbegonnen werk)33

Verlies van een kindDe volgende tekst beschrijft bijna allebelangrijke zaken rond het verlies van eenongeboren kind. Het komt uit het boek‘De vrouw van de keukengod, een romanover het leven in China in de eerste helftvan de twintigste eeuw, van de Chineseschrijfster Amy Tan.In de negende maand was de baby in mijzo groot als twee baby’s geworden. Maarnog steeds wilde hij niet komen. Ik maaktemij niet al te veel zorgen, want ik konhem in me voelen zwemmen, zijn lichaamronddraaien, met zijn voeten duwen,met zijn hoofd rollen. Hij bewoog als ikzong. Hij bewoog als ik wandelde in mijndromen. Hij bewoog als ik op de marktgroente zag waar ik trek in had. Die babyhad dezelfde gedachten als ik.Iedere dag naaide ik babydekentjes ofbreide truitjes en flanste de piepkleinemouwtjes in elkaar. Ik herinner me dat debaby op een dag, toen ik zat te naaien,harder trapte dan ooit. Ik stelde mij voordat dit sterke kind al gauw de trap op enneer zou rennen op dezelfde manier alshet in mijn schoot op en neer rende.‘Kom naar buiten, kleine schat’ riep ik.‘Mama zegt dat je naar buiten moetkomen’. En terwijl ik dat zei, schopte debaby mij weer en ik liet mijn schaar op devloer vallen. De schaar kwam neer metde punten in de vloer gestoken, als eensoldaatje dat wachtte op bevelen. Eerstlachte, ik maar toen - eh! - voelde ik ietsheel vreemds. De baby bewoog niet meerin me. Ik denk niet dat het alleen maarverbeelding was.Zo gebeurde het: de schaar viel, de babywerd heel stil.Ik probeerde die schaar uit de vloer tetrekken, maar ik was veel te zwaar omte bukken. Toen herinnerde ik me datOude Tante ooit had gezegd dat hetongeluk bracht om een schaar te latenvallen. Ik kon me de redenering niet meerherinneren, alleen de verhalen: een vrouwdie de scherpte van haar geest verloor,een vrouw bij wie in een nacht het haaruitviel, een vrouw van wie de enige zoonzich met een twijgje zijn oog uitstak, en zewas zo verdrietig dat ze met diezelfde takhaar eigen ogen blind maakte.Het was vreselijk wat ik had gedaan, mijnschaar laten vallen. Ik riep meteen mijndienstmeisje en zei dat ze die schaar in hetmeer moest gooien.Die nacht bewoog de baby niet een keer.Ik zong. Ik liep de gang op en neer. Hijantwoordde niet. De volgende dag gingik naar het ziekenhuis en de dokter deediets om de baby snel naar buiten te latenkomen. Maar het was natuurlijk al te laat.Hulan was er. Toen de dokter wegging was34

Verlies van een kind................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................38

ColofonRedactie: NVOG, versie 2010Het copyright van deze brochure berust bij de Nederlandse Verenigingvoor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG) te UtrechtVormgeving: beeldgroep MCAOplage: 200 / 4e drukDruk:RicohArtikelnummer: 11149 / 2012.03Op alle behandelingen in MCA zijn de algemene voorwaarden van MCA van toepassing, zie www.mca.nl ofvraag bij de balie van patiëntenvoorlichting39

Medisch Centrum AlkmaarWilhelminalaan 121815 JD AlkmaarT (072) 548 44 44mca.nl/verloskundemca.nl