Verarmd uranium. Tijd voor duidelijkheid (927 KB) - IKV Pax Christi

VERARMD URANIUMTIJD VOOR DUIDELIJKHEIDDe discussie rondom de militaire toepassing van verarmd uraniumWWW.IKVPAXCHRISTI.NL

ColofonBezoekadres:Postadres:Godebaldkwartier 74 Postbus 193183511 DZ UTRECHT 3501 DH UTRECHTTelefoon: 030 233 33 46Fax: 030 236 81 99Website:www.ikvpaxchristi.nlE-mail:info@ikvpaxchristi.nlAuteurs:Wim ZwijnenburgMiriam StruykTekstredactie:Femke RongenHelma MaasOpmaak:Van der Weij Grafische Bedrijven, HilversumUtrecht, juni 2009Foto op voorpagina: Een Irakese tank die vernietigd is door verarmd uraniummunitie op de weg naar Basra, de zogenaamde ‘Highwayof Death’, in 1991. Foto: Christaan Briggs

InhoudPaginanummerVoorwoord 4Samenvatting 51.1 Werking en toepassing verarmd uranium 61.2 Uranium: wat is het en hoe wordt het gebruikt? 72. De risico’s van het gebruik van verarmd uranium: een inventarisatie 92.1 Gevolgen gebruik van verarmd uranium 92.2 Effecten van verarmd uranium op de gezondheid 102.3 Eerdere onderzoeken naar gevaren van verarmd uranium 122.4 Conclusie gezondheidseffecten 133. Verarmd uranium en internationale wetgeving 143.1 Verarmd uranium binnen het oorlogsrecht 143.2 Better safe than sorry: voorzorgsprincipe en waarschijnlijkheidscriterium 154. Nationale en internationale aandacht voor verarmd uranium 164.1 Internationale aandacht voor VU 164.2 Verarmd uranium op de agenda in Nederland 185. Conclusie en aanbevelingen 203

VoorwoordVoorzichtigheid. Een woord dat telkens bij ons naarboven komt bij de discussie over munitie met verarmduranium. Voorzichtigheid met aannames. Bij het zoekennaar informatie over de mogelijke gevaren van munitiemet verarmd uranium stuit je op veel stelligheden.Zo wordt er door de één beweerd dat er geen enkel gevaaris, terwijl de ander met dezelfde stelligheid spreektover een explosieve groei van tumoren bij kinderen ingebieden waar gebruik is gemaakt van dit type munitie.Je kunt dan ook niet voorzichtig genoeg zijn - en internationaalveldonderzoek is geboden - alvorens stelligewaarheden te verkondigen.Vredesorganisatie IKV Pax Christi zet zich in voor vredeen veiligheid in ruim twintig (post)conflict landen. Metlokale partners werken we aan politieke oplossingenvoor conflicten. Ook werken we aan ontwapeningsvraagstukken.Human security is hierbij een leidend begrip.Burgers moeten beschermd worden. IKV PaxChristi is om die reden mede- oprichter van de bewegingtegen landmijnen en clustermunitie. Jaren van onderzoeken lobby hebben er toe bijgedragen dat beide typenwapens door internationaal juridisch bindende verdragenzijn verboden. Overheden en burgers hebben onsinsziens de plicht om de gevolgen van het gebruik vanwapens te toetsen aan het internationale humanitairerecht en daar waar nodig in te grijpen. Bij zowel antipersoneelsmijnenals bij clustermunitie blijkt dat bijinzet van die wapens er geen onderscheid gemaakt kanworden tussen burgers en soldaten en dat er zowel tijdensals na een conflict veel burgerslachtoffers vallen.Veel staten hebben erkend dat de humanitaire belangenzwaarder wegen dan de militaire belangen. Deze statenhebben de verdragen ondertekend. Deze verdragenmaken een eind aan dit menselijke leed door antipersoneelsmijnenen clustermunitie en bestendigen eenuniversele norm dat deze wapens niet gebruikt mogenworden. Al jaren vragen velen – al dan niet verenigd inde Internationale Coalitie voor een Verbod op Wapensmet Verarmd Uranium - aandacht voor de mogelijke gevarenvan uraniummunitie. De rol van de internationalegemeenschap – burgers en staten – bij hetagenderen van dergelijke zaken is van groot belang.bezit immers geen wapens met verarmd uranium. IKVPax Christi is echter van mening dat Nederland het instellenvan een moratorium de internationale roep omduidelijkheid verder ondersteunt en tevens duidelijkheidbiedt aan haar eigen militairen. Nederland werktimmers wel in coalitieverband in omgevingen waar verarmduranium is gebruikt. Een moratorium vanuit hetvoorzichtigheidsprincipe is geboden. Steun aan veldonderzoekom een einde te maken aan de onzekerheidover de effecten van verarmd uranium op de lange termijnis eveneens noodzakelijk.Tenslotte past het ons om enkele mensen te bedanken.IKV Pax Christi dankt Henk van der Keur (Laka) en GeraldRusselman (CDA Duurzaamheidsberaad) voor huninhoudelijke bijdragen. Ook zijn we Doug Weir van deInternational Coalition to Ban Uranium Weapons (ICBUW)zeer erkentelijk voor het fotomateriaal.Wim ZwijnenburgMiriam StruykJuni 2009Voorzichtigheid is niet alleen geboden bij het doen vanuitspraken over wapens met verarmd uranium, voorzichtigheidis ook geboden bij het gebruik ervan. Voorzichtigheid:bij twijfel niet inzetten. Als er twijfel is overde mogelijke gevaren waarom dan niet -, totdat de twijfelis weggenomen- een moratorium instellen? Sommigemensen vinden dit slechts symboolpolitiek: Nederland4

SamenvattingSinds de Eerste Golfoorlog in 1991 is de wereld bekendgeraakt met verhalen over het zogenaamde Golfoorlogsyndroom:onverklaarbare medische problemen waarmeeveteranen uit die oorlog te kampen hadden. Dezemedische problemen zouden het gevolg zijn van deinzet van obscure wapens. Een van de mogelijke oorzakenzou het gebruik van verarmd uranium (VU) 1 zijn,een licht radioactief materiaal dat onder andere in antitankmunitiegebruikt wordt. Naast problemen bij veteranenlijken ook burgers te lijden onder het gebruikvan deze munitie. Enkele jaren na de Golfoorlog neemtde wereld kennis van beelden van Irakese kinderen mettumoren. Men constateert er een schrikbarende toenamevan kanker onder de bevolking. Al snel wordt delink gelegd met het gebruik van VU. Tijdens de bombardementenvan Sarajevo (Bosnië-Herzegovina) in 1994-1995 en Kosovo in 1999 wordt weer VU ingezet. En ookna deze oorlog duiken verhalen op in de media van militairendie allerlei medische problemen krijgen. Ditleidt tot meer onrust en vragen over VU.Verder gebruik van VU is aangetoond bij de invasie vanIrak in 2003 en wordt volgens militaire analisten waarschijnlijkook toegepast in Afghanistan, al zijn deze berichtennog onbevestigd. Ondanks de verhalen overmedische problemen bij militairen en burgers, wordthet gebruik van VU – momenteel hebben zeventien landendeze munitie in hun arsenaal - nog niet ter discussiegesteld. Sterker nog, steeds meer landen voegen dezemunitie toe aan hun arsenaal.Terwijl het gebruik van VU toeneemt, is er nog altijdweinig bekend over de effecten van dit materiaal op degezondheid. Gerenommeerde instellingen en organisatiespubliceren onderzoeken waaruit zou blijken dat ergeen causale relatie tussen VU en gezondheidsproblemenzou zijn. In de afgelopen jaren blijkt uit nieuw onderzoekdat er toch mogelijke effecten zijn te constateren.Los daarvan mist er nog steeds grootschalig veldonderzoekin Irak en Bosnië-Herzegovina waarin ookburgers betrokken worden. Met dit rapport pogen weeen globaal overzicht te geven van het debat rondom VU.Ten eerste leggen we de achtergrond van VU uit. Hierbijgaan we in op de productie, toepassing en het militairgebruik van VU. Dit is nodig om inzicht te krijgen in deeventuele problemen rondom het gebruik van VU. Vervolgensworden de medische, milieutechnische en juridischeaspecten van VU behandeld aan de hand van demeeste recente wetenschappelijke onderzoeken. Dit isnoodzakelijk aangezien het verweer door staten en producentenveelal gebaseerd is op gedateerde rapporten.Ondertussen zijn nieuwe onderzoeksgegevens gepubliceerddie een nieuw licht werpen op de mogelijke schadelijkeffecten van VU. In dit gedeelte behandelen enbecommentariëren we de verschillende argumentenvóór en tegen het gebruik van VU . Uiteindelijk pleitenwe in de conclusie voor meer gedegen wetenschappelijkonderzoek naar de effecten van uraniummunitie enpleiten we dat er gebruik gemaakt wordt van het internationaalrecht zoals dat vastgelegd is in de conventiesvan Genève. We zullen VU onder de aandacht brengenbij de Nederlandse overheid met als doel:• Internationaal draagvlak creëren bij zowelVN-lidstaten als ook internationale organisatiesvoor een gedegen lange termijn (veld) onderzoeknaar de mogelijke effecten van verarmd uraniumop de gezondheid en het milieu.• Op basis van het voorzorgsprincipe overgaan tothet instellen van een Nederlands moratoriumop het gebruik van verarmd uranium in munitietotdat een dergelijk onderzoek is afgerond._____________________________________________________1In het Engels: Depleted Uranium (DU).5

Hoofdstuk 1Achtergrond, ontwikkeling en gebruik van verarmd uraniumIn de loop van de Koude Oorlog wordt het voor de VerenigdeStaten al snel duidelijk dat zij bij een mogelijkeconventionele militaire aanval van de Sovjet-Unie opEuropa geen tactisch antwoord hebben op het overwichtaan tanks en pantservoertuigen dat door hetRode leger gebruikt wordt. Met name de gevreesde RussischeT-55 tanks hebben weinig te duchten van haaropponenten in Westerse legers. Teneinde dit nadeel tekunnen beslechten worden nieuwe vormen van antitankmunitieontwikkeld, die weerstand kunnen biedentegen de overmacht aan Russische tanks. Omdathet pantser van de Russische tanks een probleemvormt voor de zwakke munitie van de NAVO is eenzwaarder metaal nodig voor penetratie van het pantser.De Verenigde Staten gaan over tot het ontwikkelenvan munitie waarin VU toegepast wordt als pantserdoorborendmiddel.1.1 Werking en toepassing verarmd uraniumVerarmd uranium (VU) is een van de zwaarste metalendie geproduceerd kan worden. De dichtheid is zelfs 70procent hoger dan dat van lood, wat het geschiktmaakt voor het doorboren van een pantser. De munitiestaat ook wel bekend als een Kinetic Energy Penetratordoordat zij door haar hoge massa veel energie op eenspecifiek punt in het pantser kan concentreren enhierdoor beter in staat is door het pantser heen te dringen.Een ander voordeel is dat de reikwijdte groter isdan dat van reguliere munitie en dus veiliger is voorgebruik omdat de munitie van een grotere afstand afgeschotenkan worden. Met de toepassing van VU hebbende NAVO- troepen een effectief wapen gevondentegen de overmacht van Russische tanks door toepassingvan antitankmunitie in tanks en vliegtuigen. Alsnel wordt de munitie geïntegreerd in verschillendeonderdelen van het leger, maar actief gebruik ervanblijft uit tot aan de Eerste Golfoorlog in 1991. 2 In opeenvolgendeacties zoals de aanvallen op Servischedoelen tijdens de Balkanoorlog in 1995, in Kosovo in1999 en tijdens de inval op Irak in 2003, wordt VU ookweer veelvuldig ingezet. Daarnaast zijn er sterke aanwijzingendat VU ook in Afghanistan is gebruikt, alzijn deze vermoedens nog niet bevestigd door bronnenvan Defensie zelf. 3Tegenwoordig wordt VU munitie in verschillende toepassingengebruikt. Een weergave hiervan is te zien inTabel 1.Tabel 1Land Toepassing Type Munitie OverigVerenigde Vliegtuigen A-10 Jet, A-16, 30mm, 25mm VU bepantseringStatenAV-8B HarrierTanks M1, M1A1, M60A3 120mm, 105mmPantservoertuigen Bradley, 25mmBoordgeschut Phalanx Gun, 20mmVerenigd Tanks Challenger 2 120mmKoninkrijkFrankrijk Tanks Leclerc, AMX-30 120mm,105mmChina Tanks T-86,T-98,T-99 125mm, 105mmPakistan Tanks Al-Khalid, T-80 125mm, 105mmRusland Tanks T-72, T-62 125mm,115mm_____________________________________________________2Desondanks verschijnen er verhalen van verschillende activisten dat het al door Israël in de Yom Kippur oorlog van 1973gebruikt zou zijn, al zijn daar vooralsnog geen bewijzen voor gevonden. Zie Fahey, D. (2004) Science or Science Fiction? Facts,Myths and Propaganda in the debate over Depleted Uranium Weapons. Gevonden op 23 maart 2009 ophttp://doc.danfahey.com/Sci-SciFi.pdf3Fahey, D. (2004) Unresolved Issues for DU in Iraq, Afghanistan, and Uzbekistan, Gevonden op 23 maart 2009 ophttp://doc.danfahey.com/UnresolvedIssues.pdf6

Andere landen waarvan bekend is dat ze VU munitiebezitten, of waarvan wordt vermoed dat ze VU in hunarsenaal hebben, zijn Bahrein, Egypte, Griekenland(landmijnen), India, Israël, Jordanië, Koeweit, Oman,Saudi-Arabië, Taiwan en Turkije (landmijnen).De lijst met toepassingen in de tabel is niet volledig.De Verenigde Staten en Griekenland hebben VU munitiegebruikt voor het Phalanx afweersysteem op fregatten.Ze besloten in 2001, vanwege mogelijkegezondheidsrisico’s en de beschikbaarheid van het alternatiefwolfraammunitie, om te stoppen met het gebruikhiervan. Dat is opmerkelijk, gezien het feit dathet Pentagon altijd ontkend heeft dat verarmd uraniumnegatieve gezondheidseffecten met zich mee kanbrengen. Een andere toepassing voor VU is in landmijnen.In landmijnen fungeert het verarmd uranium, 0,1gram per mijn, als ontstekingsmechanisme omdat hetsnel kan ontbranden. Bekend is dat het aanwezig is inde typen landmijnen ADAM en M86 PDM. Een aantallanden die deze mijnen in hun bezit hebben, zoalsGriekenland en Turkije, hebben aangegeven deze mijnenuit hun arsenaal te verwijderen. 4 Tot op heden isdit echter niet gebeurd. 5Door zijn zwaarte is VU ook uitermate geschikt als bepantseringtegen zogenaamde High Explosive Anti Tank(HEAT) projectielen en de eerder genoemde KineticEnergy Penetrator. De zwaarte van verarmd uranium, incombinatie met een speciale dubbele laag bepantsering,draagt bij aan betere bescherming van tankpersoneeltegen antitankmunitie. Helaas gaat dit niet opvoor VU munitie zelf, aangezien deze wel door de bepantseringheen dringt, iets dat pijnlijk duidelijk is gewordentoen Amerikaanse tanks beschoten werdendoor eigen legereenheden. Hierop is besloten de laagverarmd uranium in tanks met enkele millimeters dikkerte maken om zo betere bescherming tegen VU granatente bieden.Echter, de effectiviteit van VU is niet zo hoog als beweerdwordt. Verhalen dat ‘oorlogen gewonnen zijndankzij VU munitie’ en dat het ‘duizenden levens heeftbespaard’ 6 zijn dan ook schromelijk overdreven. Tijdensde Golfoorlog worden de meeste Irakese tanks uitgeschakelddoor antitankraketten en bommen.Dankzij de superieure vuursystemen van deAmerikanen en de Britten hebben zij een tactischoverwicht op de Irakezen, waardoor deze niet in staatzijn de geallieerden zware verliezen toe te brengen. 71.2 Uranium: wat is het en hoe wordt het gebruikt?Uranium is een natuurlijk, licht radioactief metaal datals een erts, uraniniet, gewonnen kan worden. Uraniumis als element aanwezig in water, planten dierenen mensen en kan overal gevonden worden in hoeveelhedendie ongevaarlijk zijn voor mens en milieu.Op sommige plekken is het echter zwaarder geconcentreerden ontstaan er uraanertsen. Voor 1 kilo werkbaaruranium is 1000 kilo uraniumerts nodig. Dit heeftgeleid tot een grote uranium mijnindustrie op verschillendeplekken in de wereld. Delven van uraniumbrengt echter wel gevaren met zich mee door onder anderehoge concentraties van radongas in de mijnen ende radioactiviteit van het erts. Plekken waar uraanertsenvoornamelijk gedolven worden zijn Canada, Australië,Rusland, Namibië, Nigeria, de Verenigde Statenen Zuid-Afrika. 8Om zuiver uranium te krijgen, wordt het uraniumertsaan een chemisch proces onderworpen. Natuurlijk uranium(NU), zoals het in de natuur wordt gevonden,bevat drie isotopen (varianten), altijd in dezelfde onderlingeverhouding. 9 Deze zijn U234, U235 en U238,waarvan alleen U235 splijtbaar is. NU bestaat voornamelijkuit U238, en bevat maar 0,7 procent splijtbaaruranium. Voor het splijtingsproces kan alleen U235 gebruiktworden, dus moet het NU verrijkt worden ten-_____________________________________________________4Zie http://www.hrw.org/legacy/reports/2000/uslm/USALM007-05.htm voor meer informatie.5ICBL, (2008) Landmine Monitor Report 2008, Towards a Mine-Free World. Mines Action Canada.6Erlings, B. DU-munitie kan wel degelijk gezondheidsrisico’s inhouden. In Volkskrant, 15 januari 2001. Gevonden ophttp://www.volkskrant.nl/archief_gratis/article873700.ece/DU-munitie_kan_wel_degelijk_gezondheidsrisicos_inhouden op 22april 20009; en een Amerikaanse legerwoordvoerder in: Fahey, D. (2004) Science or Science Fiction? Facts, Myths andPropaganda in the debate over Depleted Uranium Weapons. Gevonden op 23 maart 2009 op http://doc.danfahey.com/Sci-SciFi.pdf7Ibid.8World Nuclear Association, 2008. Informatie gevonden op 23 maart 2009 op http://www.world-nuclear.org/info/uprod.html.9Isotopen zijn chemisch niet onderscheidbaar, maar ze hebben een verschillende massa waardoor ze met fysische methodenvan elkaar gescheiden kunnen worden. In alle uranium op aarde, waar het ook gedolven wordt, komen deze drie isotopen indezelfde verhouding voor, namelijk 99.3% U-238, 0.7% U235 en 0.006% U-234. Daarom wordt uranium waarin de drie isotopenin deze verhouding voorkomen “natuurlijk uranium” genoemd.7

einde dit te kunnen gebruiken als brandstof voor kerncentrales.Na dit verrijkingsproces ontstaat er laag enhoog verrijkt uranium. Laag verrijkt uranium heeftU235 percentage van 3,5 tot 5 procent en, zoals eerdervermeld, wordt het gebruikt als brandstof voor kerncentrales.Het percentage splijtbaar uranium in hoogverrijkturanium ligt echter veel hoger, om en nabij 90procent en is een cruciaal element van veel kernwapens.Het verrijkingsproces van NU levert voor elke ton lichtverrijkt uranium ongeveer zeven ton verarmd uraniumop. Als gevolg van het vele verrijken van uranium is erveel VU uranium geproduceerd, de schattingen lopenop tot wel meer dan 1.2 miljoen ton. 10 Dit afval zorgtvoor enorme problemen, voor zowel producenten alsvoor landen, door de hoge kosten die de opslag met zichmee brengt.Naast de militaire toepassing in munitie en bepantseringwordt VU ook toegepast in civiele systemen, bijvoorbeeldals contragewicht in vliegtuigen, alsbescherming bij medische radiologische onderzoekenen in industriële radiologie._____________________________________________________10World Nuclear Association (2007) Uranium and Depleted Uranium. Gevonden op http://www.worldnuclear.org/info/default.aspx?id=460&terms=depleted+uraniumop 27 maart 2009.8

Hoofdstuk 2De risico’s van het gebruik van verarmd uranium:een inventarisatieGezien de chemische en radiologische gevaren van uranium,is er de afgelopen decennia veel onrust ontstaanover de inzet van VU. In dit gedeelte wordt verder ingegaanop de mogelijke schadelijke effecten van verarmduranium op mens en milieu. Allereerst zal worden ingegaanop de werking van verarmd uranium in munitieen bepantsering, waarbij zowel het toxicologische alshet radiologische proces wordt uitgelegd. Vervolgens zaleen overzicht gegeven worden van verschillende onderzoekennaar de mogelijke effecten van verarmd uraniumop het lichaam, en zal beschreven worden wat deactuele stand van zaken is met betrekking tot onderzoeknaar de mogelijke gezondheidseffecten van verarmduranium.2.1 Gevolgen gebruik van verarmd uraniumDe meest gebruikte militaire toepassing van VU is alskern van een granaat. Door de kracht van de inslag vaneen granaat op een doelwit verpulvert ongeveer 70 procentvan het projectiel, resulterend in een wolk van zeerfijne VU uraniumdeeltjes, vergelijkbaar met stof. 11 Eengroot gedeelte van deze stof ontbrandt en veroorzaakteen verzengende vuurwolk. , De rest van de stof kan zichover ongeveer een radius van 50 meter na inslag verspreiden.Echter, afhankelijk van de meteorologischeomstandigheden kan het stof ook over langere afstandenworden meegevoerd na de inslag. 12 Het stof kan ookblijven liggen op voertuigen en andere objecten en laterweer opwaaien door de wind of door aanraking, waardoorhet ook geruime tijd na inslag nog verspreid kanworden, resulterend in een verhoogde kans op besmettingdoor inademing of aanraking. Naast het stof vormenook de VU scherfjes een probleem: deze schervenkunnen bij inslag wonden veroorzaken bij soldaten, enzich in het vlees of botten vestigen.De gevolgen van inhalering of besmetting met VU is dekern van het probleem. De werkelijke effecten voor degezondheid zijn nog altijd onduidelijk.Na de Golfoorlog van 1991, waarbij meer dan 350.000kilo aan VU munitie wordt afgeschoten, voornamelijkin tankslagen en grootschalige aanvallen op IrakeseTankgranaat met VUdoelwitten, wordt de roep om onderzoek luider. De opkomstvan grotendeels onverklaarbare gezondheidsklachtenbij veteranen, het zogenaamde GolfoorlogSyndroom, draagt hieraan bij. Als gevolg hiervanworden enorme hoeveelheden munitie afgeschoten inrelatief kleine gebieden, resulterend in hoge concentratiesVU stof en besmette voertuigen. Het Amerikaanseleger wordt zich bewust van de mogelijke gezondheidseffecten,maar is onvoldoende uitgerust om alle moge-Foto: United States Federal Government_____________________________________________________11Argonne National Science Laboratory (2001) Human Health Fact Sheet. Gevonden op www.ead.anl.gov/pub/doc/Depleted-Uranium.pdf op 20-02-2009.12Na de Eerste Golfoorlog werd door enkele onderzoekers de claim gemaakt dat een verhoogd gehalte uranium werd gemetenin de lucht bij meetstations in Zuid-Engeland, wat toegeschreven werd aan het gebruik van VU. Deze claim is onderhevig aanhevige discussie. Zie http://lists.radlab.nl/pipermail/radsafe/2006-February/002215.html.9

lijke besmettingsbronnen te lokaliseren en schoon temaken. Slechts een beperkt aantal besmette voertuigenworden verscheept naar de Verenigde Staten om daar teworden gereinigd of op speciale dumpplekken in de VSte worden opgeborgen. 13 Andere voertuigen worden begravenin de woestijn van Saudi-Arabië en Koeweit. Gezienhet gebruik van munitie is het zeer aannemelijkdat er nog honderden beschadigde of uitgeschakelde besmettevoertuigen in Irak en Koeweit zijn achtergebleven.Na de eerste klachten van veteranen wordt de roep naaronderzoek groter. Militairen, maar ook hulporganisatiesdringen aan op openheid van zaken bij de Verenigde Statenen Groot-Brittannië rondom het gebruik van VU.Sindsdien zijn er verschillende kleine onderzoeken gedaannaar de mogelijke gezondheidseffecten van VU opmens en dier. De meeste onderzoeken hebben plaatsgevondenin laboratoria, waar dieren worden blootgesteldaan verarmd uranium om zo de radiologische en chemischeeffecten te meten. Slechts een beperkt aantal onderzoekenheeft zich gericht op veteranen. Britsonderzoek wijst uit dat bij de 800 militairen geen verbandis te vinden tussen blootstelling aan VU en gezondheidsklachten.14 Daarbij moet wel vermeld wordendat de Britse militairen minder in aanraking zijn geweestmet VU dan hun Amerikaanse collega’s. Het Amerikaanseprogramma, dat is opgezet om de effecten vanVU te meten, heeft slechts bij 60 manschappen metingenverricht, terwijl duizenden soldaten hebben blootgestaanaan VU. Ook dit onderzoek heeft geen directverband kunnen aantonen tussen kankergevallen enblootstelling aan VU. 15 In 2007 komt ook Italië met eenonderzoeksrapport over de relatie tussen stationeringvan troepen in gebieden waar VU is gebruikt en een toenamevan sterfgevallen en leukemie bij veteranen. Hetonderzoek concludeert dat ‘op basis van de onderzoekenen de beschikbare gegevens niet kon worden bevestigd,maar ook niet kon worden uitgesloten dat er eencausaal verband is tussen VU en ziektegevallen bij veteranen’16 . Italië besluit om over te gaan tot het instellenvan het waarschijnlijkheidscriterium, (zie par. 3.2) en richtIrakese tank met VU munitieeen compensatiefonds op voor veteranen die kampenmet hun gezondheid na uitzendingen.Een belangrijke vraag die eerst gesteld moet worden is ofhet in contact komen met VU leidt tot besmetting. Uitonderzoek is gebleken dat langdurig contact inderdaadkan leiden tot besmetting. Dit betekent dat er zich grotehoeveelheden VU in het bloed bevinden die niet via dereguliere kanalen, zoals urine, afgevoerd kunnen worden.Het lichaam zal deze opslaan in het vet of het blijftachter in organen zoals de nieren, lever en de longen,al naar gelang de aard van de besmetting. 17 Bij veteranenworden echter geen significante hoeveelheden VUaangetroffen in de urine. Wat wel bekend is, is dat burgersdie werken in een omgeving waar VU wordt verwerktof opgeslagen een verhoogde doses VU in hunurine hebben. Dit betekent dat langdurige blootstellingzeker tot besmetting leidt. 18 De specifieke gevolgen vanblootstelling aan VU worden in de volgende paragraaftoegelicht.2.2 Effecten van verarmd uranium op de gezondheidAangezien uranium van nature in minuscule hoeveelhedenaanwezig is in de lucht en in ons voedsel wordthet door het lichaam makkelijk afgevoerd. Er is sprakevan besmetting als de dosis dusdanig hoog is dat het li-_____________________________________________________13Fahey, D. (2001) Use, Effects and Legal Standing of Depleted Uranium Munitions.14D J Bland, R J Rona, et al., (2007) Urinary isotopic analysis in the UK Armed Forces: No evidence of depleted uraniumabsorption in combat and other personnel in Iraq. Occupational and Environmental Medicine July 2007. Gevonden ophttp://www.pdhealth.mil/downloads/Urinary_Isotopic_Analysis_in_UK_Forces.pdf op 22 januari 2009.15OSAGWI ( 2000) - The Office of the Special Assistant to the Deputy Secretary of Defense for Gulf WarIllnesses (OSAGWI),16Depleted Uranium in the Gulf (II) (Washington, DC, 2000).Zie Kamerstuk 2007-2008, 31200 X, nr. 119, Tweede Kamer. Bijlage is een Nederlandse vertaling van het Italiaanse rapport.17The Royal Society (2002) The Health effects of Depleted Uranium Munitions. Gevonden ophttp://royalsociety.org/displaypagedoc.asp?id=6166 op 22 januari 2009.18Parrish, Randall R., et al. (2008): Depleted uranium contamination by inhalation exposure and its detection after ~20 years:Implications for human health assessment, Science of The Total Environment vol. 390, nr. 1, p. 58-68.10

Besmetting van het lichaam met VUchaam VU niet zelf meer kan afvoeren en uranium dekans krijgt zich in het lichaam te nestelen.Aantasting van de gezondheid door VU kan op vier verschillendemanieren plaatsvinden. De eerste manier isdoor externe radioactieve besmetting. Omdat VU radioactievestraling afgeeft, is het potentieel een kankerverwekkendestof. Echter, de stralingswaarde van VUis van een dusdanige lage waarde dat gezondheidseffectenhiervan nihil zijn. Hierbij moet wel worden opgemerktdat de straling van VU iets meer dan de helftis als dat die van natuurlijk uranium, ongeveer 60 procent.De tweede manier is door interne besmetting, bijvoorbeelddoor het inhaleren van VU stof, drinken vanbesmet water, eten van besmet voedsel of via wondenveroorzaakt door VU scherven. Dit wordt ook wel chemischegiftigheid genoemd. VU verspreidt zich bij internebesmetting door het hele lichaam.De crux van het probleem zit echter in de hoeveelheid.Het lichaam is in staat ‘normale’ hoeveelheden uraniumaf te voeren via de urine, waardoor er niks achterblijftin het bloed. Bij hoge hoeveelheden wordt ditlastiger en kan uranium zich gaan ophopen in het lichaam.In dat geval wordt het uranium verder verspreiddoor de organen, wat kan leiden tot aantasting vandeze organen.Tot nu toe is bij preventie en meting van besmettingvoornamelijk gericht op deze twee besmettingsvormen.Recentelijk is er meer aandacht gekomen voor eenderde besmettingvorm, namelijk door de synergie tussenstraling en chemische effecten van VU. Er is aannemelijkbewijs dat het stralingseffect en de chemischeeffecten van VU een versterkend uitwerking kunnenhebben op elkaar en dat er sprake kan zijn van een zogenaamd‘bystander effect’ van onbestraalde cellen. Ditwerkt als volgt: de radioactieve straling van uraniumbestaat uit alfadeeltjes. Als een cel ‘geraakt’ wordt dooreen alfadeeltje, stuurt het een signaal door naar de omliggendecellen. Deze gaan zich gedragen alsof ze bestraaldzijn. In omstandigheden met veel zogenaamdebystander cellen, bijvoorbeeld door een blootstelling aaneen lage dosis alfadeeltjes, draagt het bystander effecteraan toe dat het stralingseffect van het alfadeeltje versterktwordt. Deze versterkende werking kan er toe leidendat het DNA beschadigd wordt. 19 Als een stof doorzijn chemische aard in staat is het DNA te beschadigen,wordt dit ook wel een mutageen genoemd. Als zij daarbijkanker kunnen veroorzaken zijn de stoffen ook carcinogeen.Dit laatste lijkt nu ook van toepassing te zijnop VU.Uit verschillende onderzoeken is tot nu toe in iedergeval gebleken dat VU chemische en radiologische effectenkan hebben, afhankelijk van de concentratie geïnhaleerdestof en duur van de blootstelling. 20 Dit doet devraag rijzen of deze twee effecten elkaar kunnen versterken.Er is reden om aan te nemen dat dit inderdaadhet geval kan zijn. Er is zowel theoretisch bewijs als bewijsuit kleine experimenten in het laboratorium datsynergie kan plaatsvinden tussen deze twee effecten. Ditkan resulteren in verhoogde kans op kanker doordat VUeen chemisch en radiologisch kankerwerkende mutageen,een carcinogeen is. De Britse wetenschappelijkeacademie, de Royal Society, constateert dat: “One couldAfbeelding:Campaign against Depleted Uranium_____________________________________________________19Baverstock, K. (2005) Presentation by Dr. Keith Baverstock given at the ICBUW conference in the European Parliament inBrussels, May 2005. Gevonden op http://www.bandepleteduranium.org/en/a/24.html op 23 april 2009.20Miller, A.C., McClain, D. (2007): A review of depleted uranium biological effects: in vitro and in vivo studies, Rev. EnvironHealth, 22 (1), blz. 75-89; Monleau, M., et al. (2006): Genotoxic and inflammatory effects of depleted uranium particles inhaledby rats, Toxicological Sciences, vol. 89, nr. 1, p.. 287-295.11

speculate … that the potential for synergistic effects betweenthe radiation and chemical actions of DU wouldbe greatest in the vicinity of particles or fragments ofDU, from which essentially all the surrounding cells arechemically exposed and may thereby be sensitized tothe occasional radioactive decay particle.” 21Afwezigheid van een gedegen grootschalige lange termijnstudie verhindert echter een eenduidige uitspraakover deze mogelijkheid. Verschillende onderzoekers,onder andere. A.C. Miller 22 en onderzoekers van de RoyalSociety 23 pleiten daarom voor meer onderzoek. De resultatenuit nieuw laboratoriumonderzoek zijn uiterstrelevant en geven de noodzaak aan voor meer onderzoeknaar de effecten van VU.Naast deze effecten blijkt uit een vergelijking van epidemiologischeonderzoeken van Hindin 24 dat er een correlatiebestaat tussen het blootgesteld zijn aan verarmduranium en het optreden van geboorteafwijkingen.Doel van hun onderzoek was om te kijken of VU een teratogenestof is. Teratogene stoffen zijn stoffen die invloedhebben op de foetus en leiden tot afwijkingen bijde foetus. Als zwangere vrouwen zijn blootgesteld aandeze stoffen kan het leiden tot de geboorte van kinderenmet ernstige lichamelijke afwijkingen. Op basis vanverschillende epidemiologische studies naar mensendie zijn blootgesteld aan verarmd uranium kwamen deonderzoekers tot de conclusie dat “regarding the teratogenicityof parental prenatal exposure to DU aerosols,the evidence, albeit imperfect, indicates a high probabilityof substantial risk. Good science indicates that depleteduranium weapons should not be manufacturedor exploded.” Dit onderzoek vergroot de zorg over demogelijke effecten van VU op de gezondheid.2.3 Eerdere onderzoeken naar gevaren van verarmduraniumNa het oplaaien van de discussie eind jaren ‘90 naar aanleidingvan het gebruik van VU in de Balkan en Irakwordt een aantal studies opgezet om meer duidelijkheidte krijgen over de gezondheidsrisico’s. Twee van dezestudies worden veel aangehaald door staten om aan tetonen dat verarmd uranium geen gevaar vormt voor militairenen burgers. Het eerste rapport is van de WereldGezondheidsorganisatie (WHO). De WHO geeft aan dater geen noodzaak is voor grootschalig onderzoek naarde effecten van het gebruik van VU. Volgens het rapportis de besmettingskans door militair gebruik erg klein,gezien de lage dosis straling. Wel pleit de WHO, bij gebrekaan voldoende kennis, voor meer onderzoek naarhet effect van VU op de nieren als individuen zijn blootgesteldaan VU. 25Het tweede gezaghebbende rapport komt van de RoyalSociety. Dit rapport kijkt naar de radiologische en chemischtoxicologische effecten van VU op de gezondheiden komt tot de conclusie dat de gevaren hiervan verwaarloosbaarzijn gezien de kortstondige blootstellingaan VU door Britse soldaten. Wel geeft het rapport aandat in extreme omstandigheden, namelijk bij langdurigeblootstelling aan hoge dosis VU, er schade kan optredenaan de nieren en dat individuen een verhoogdekans op kanker hebben. Maar, zo staat in het rapport telezen, dit is in het geval van veteranen niet gebeurd.Lange termijn onderzoek zou nodig zijn om tot meer zekerheidte komen over de mogelijke effecten op de bevolking.26Een duidelijke conclusie is te trekken uit beide rapporten:er liggen nog veel hiaten in wetenschappelijke kennisals het gaat om de effecten van VU. Lange termijnonderzoeken, voornamelijk bij burgers in gebieden waarVU is ingezet, zijn noodzakelijk om tot beter gefundeerdeconclusies te komen. Deze burgers leven namelijkin een omgeving waar VU op verschillendemanieren in het milieu is terecht gekomen. De kans isdus groot dat zij in aanraking komen met dit metaal,wat kan leiden tot besmetting.Welke risico’s vormt verarmd uranium voor de omgeving?Tot nu is vooral ingegaan op de effecten van VU_____________________________________________________21The Royal Society (2001) The Health effects of Depleted Uranium Munition p.69.22Miller. A.C., Brooks. K, Smith J. Page, N. (2004) Effect of the militarily-relevant heavy metals, depleted uranium and heavymetal tungsten-alloy on gene expression in human liver carcinoma cells. Molecular and Cellular Biochemistry 255 p.247-256.Springer Netherlands.23The Royal Society (2002) The Health effects of Depleted Uranium Munitions. Gevonden op24http://royalsociety.org/displaypagedoc.asp?id=6166 op 22 januari 2009.Hindin, R., Brugge, D., Panikkar, B. (2005) Teratogenicity of depleted uranium aerosols: A review from an epidemiologicalperspective, Environmental Health, vol. 4, pp. 1725World Health Organization (2001) Depleted Uranium: Sources, Exposures and Health Effects,. Geneva.26The Royal Society (2002) The Health effects of Depleted Uranium Munitions. Gevonden ophttp://royalsociety.org/displaypagedoc.asp?id=6166 op 22 januari 2009.12

na explosie van een projectiel voor militairen en burgersin de directe omgeving onmiddellijk na een inslag.Op lange termijn zijn er echter nog een aantal andereproblemen. De meeste VU munitie, ongeveer 83 procent,wordt afgeschoten door het A-10 jachtvliegtuig, de zogenaamde‘tankbuster’. Bij een gemiddelde aanval raaktslechts 5-10 procent van de projectielen het doel, en derest verdwijnt in de grond waar het blijft liggen. Hierkunnen twee gevaarlijke situaties optreden. In de eerstesituatie corrodeert de munitie en wordt niet alleen hetgrondwater, maar worden ook graasweides besmet. Verarmduranium kan zo in het drinkwater, vlees, melk enandere landbouwproducten terecht komen. Dat kan bijdragenaan een verhoogde dosis VU in het lichaam metmogelijke bijkomende gezondheidsklachten. 27In de tweede situatie worden gemiste projectielen,scherfstukken en resten van vernietigde voertuigenmeegenomen of aangeraakt door burgers. Gecorrodeerdemunitie of besmette voertuigen kunnen leidentot een verhoogde blootstelling aan straling of inhaleringvan VU stof. Gebruikers van VU munitie hebbenvooralsnog weinig verantwoordelijkheid genomen metbetrekking tot het opruimen van munitie op slagvelden,zodat grote groepen burgers langdurig worden blootgesteldaan VU. Wat de effecten hiervan zijn is tot opheden niet duidelijk. Onderzoek door het United NationsEnvironment Program (UNEP) in Kosovo en Bosnië-Herzegovina toont aan dat ondanks de aanwezigheidvan VU munitie er geen gevaar is voor de volksgezondheid.28 Desondanks doet het rapport aanbevelingen ombesmette gebieden zo snel mogelijk schoon te maken,het grondwater te monitoren op de aanwezigheid vanuranium en voorzichtig om te gaan met besmet materiaalen grond.de uitkomst van onderzoek hebben beïnvloed, makenhet moeilijk goed gefundeerde conclusies te trekken . 29De meeste rapporten gaan vooral in op de radiologischeen chemische toxicologische effecten van VU op de gezondheid.Uit nieuw onderzoek blijkt echter dat er nogeen derde factor is die schadelijk is voor de gezondheid,namelijk VU als carcinogeen door een aannemelijke synergietussen de eerder genoemde effecten. Het bewijsdat gevonden is voor mogelijke gezondheidsrisico’skomt voornamelijk uit laboratoria waar getest is op dierenen cellen. Daaruit is gebleken dat er een verband istussen langdurige blootstelling aan VU en aantastingvan cellen wat kan leiden tot kanker. Uit deze onderzoekenis duidelijk geworden dat VU een chemisch enradiologisch kankerwerkende mutageen is. Langdurigeen grootschalige blootstelling aan VU kan leiden tot eenverhoogde kans op kanker. Voor de effecten op mensenis geen afdoende bewijs aanwezig. Dit betekent echterniet dat er geen verband mogelijk is. Of, zoals Dr. KeithBaverstock het formuleerde: “Not having evidence is notevidence of there being no effect”. 30 Wat tot nu toe duidelijkis geworden uit de laboratorium testen is dat erjuist grootschalig onderzoek nodig is om duidelijk tekrijgen wat de mogelijke gezondheidsrisico’s zijn vande verschillende vormen van blootstelling aan VU.2.4 Conclusie gezondheidseffectenConcluderend zien we dat de mogelijke effecten van VUop de gezondheid tot op heden onvoldoende onderzochtom zijn tot duidelijke uitspraken te komen. De oorzaakhiervan is dat de onderzoeken die gedaan zijn niet vollediggenoeg waren en er onduidelijkheid is over de gemetenwaarden bij veterenen en besmet materiaal. Deschaarste aan data van het slagveld en het feit dat ervaak ook andere factoren meespelen die mogelijkerwijs_____________________________________________________27World Health Organization (2001) Depleted Uranium: Sources, Exposures and Health Effects. Geneva.28UNEP (2003) Depleted uranium in Bosnia and Herzegovina : post-conflict environmental assessment United NationsEnvironment Program,. Kenya.29Fairlie, I. (2008) The health hazards of depleted uranium. In Disarmament Forum no. 3, Geneva.30Baverstock, K. (2008) Is Depleted Uranium a Carcinogen? Report of the Expert meeting of the Risk of Depleted Uranium Use inWeapons Systems. Stichting Laka en NVMP.13

Hoofdstuk 3Verarmd uranium en internationale wetgevingIn internationale verdragen zijn regels vastgelegd die uitsprakendoen over de middelen waarmee en de manierwaarop oorlog gevoerd mag worden. Gezien de aard vanverarmd uranium, namelijk licht radioactief en mogelijkkankerverwekkend, rijst de vraag of VU munitie en anderetoepassingen van VU voor militaire doeleinden, alsillegaal bestempeld kunnen en moeten worden. Het antwoordop deze vraag is echter niet zo makkelijk te geven,zolang er geen sluitend bewijs is gevonden voor schadelijkegezondheidseffecten voor mens en milieu. Ondanksde onduidelijkheid over de classificatie van uraniumwapenskunnen deze wapens wel beoordeeld worden opbasis van de huidige wetgeving. In dit hoofdstuk zal eenoverzicht gegeven worden van de criteria en hun toepassingop VU. 313.1 Verarmd uranium binnen het oorlogsrechtWat voor soort wapen is een wapen waarin verarmd uraniumgebruikt wordt? Hoe verhoudt dit zich tot de legaliteitvan het wapen? Binnen de categorieën wapens waarinternationale verdragen over opgesteld zijn, vallen VUwapens niet in de classificaties die zijn gemaakt. Dezezijn als volgt:• Biologische wapens: deze categorie is van toepassingop ‘microbial or other biological agents or toxins’. Hiermeeworden levende organismes en giftige stoffen bedoelddie geproduceerd worden door microbiologische‘agents’, met als doel de vijand aan te vallen, zowel directop het lichaam, of via zijn leefomgeving. Verarmduranium is hiermee volgens de Biologische Wapensconventiegeen biologisch wapen.• Chemische wapens: volgens de Chemische Wapensconventie(CWC) is het doel van chemische wapensdood en verwondingen aan te brengen door de chemischeeigenschappen van het wapen. Verarmd uraniumheeft dit niet als doel. Hun toepassing is hetdoordringen van pantser. Het giftige effect is een neveneffectvan haar gebruik en dus valt, strikt gezien,niet onder de CWC.• Nucleaire wapens: vooralsnog is er geen verbod op nucleairewapens; er is enkel het Non-proliferatie Verdrag(NPV) dat stelt dat kernwapens niet verspreid mogenworden. Wel kan er gekeken worden naar definitie vaneen nucleair wapen om te kijken of VU hier onder kanvallen. Volgens de gangbare definitie is een nucleairwapen een wapen dat, als het door een explosie of ongecontroleerdenucleaire transformatie, door nucleairebrandstof, of door radioactiviteit van nucleairebrandstof of radioactieve isotopen, tot massa vernietiging,grootschalig leed, of massale vergiftiging leidt(Protocol III van het Modified Brussel Treaty uit 1954).VU valt hier niet onder, aangezien haar lage stralingniet vrijkomt door explosie maar doordat de punt inhet projectiel een hard object treft en gedeeltelijk verpulvert.Het is dus geen massavernietigingswapen.• Conventionele wapens: verarmd uranium valt onderconventionele wapens alhoewel zij niet onder enig bestaandverdrag valt. Het zou onder brandbommenkunnen vallen omdat het tot ontbranding leidt. Maarvolgens de protocollen met betrekking tot brandbommenis een bom pas een brandbom als het daarvoorontworpen is. Wapens die gemaakt zijn om door pantserte dringen en als neveneffect brand kunnen veroorzaken,vallen hier niet onder (Protocol III van VNConventie van Conventionele Wapens, 1981).Concluderend zien we dat VU onder geen enkele conventievalt en op grond daarvan niet verboden kan worden.Wel hebben landen zich te houden aan ius in bello,oftewel het oorlogsrecht, dat is vastgelegd in de Conventievan Genève. Onder dit recht zijn een aantal regels geformuleerdwaaraan elke strijdende partij zich dient tehouden. Dat zijn de militaire noodzakelijkheid, het verbodop het veroorzaken van overbodig en onnodig letselaan combattanten, het principe van onderscheid, hetprincipe van voorzorg, het verbod op het gebruik van gifen giftige wapens en de wet die oproept om tijdens eenconflict rekening te houden met de natuur. McDonald enmedeonderzoekers hebben deze regels tot in detail toegepastop verarmd uranium en komen tot de conclusiedat onder het oorlogsrecht verarmd uranium het rechtop slechts één van de bovengenoemde regels kan schenden.32 Gezien de werking van VU munitie na impact kanhet bij combattanten, volgens artikel 51(4)C AdditioneelProtocol I van de Conventie van Genève, overtollig en onnodigletsel veroorzaken door een overdosis inhaleringvan VU stof of doordat VU scherven potentiële kanker-_____________________________________________________31De meeste informatie genoemd is afkomstig uit de studie van McDonald et al.(2008): International Law and DepletedUranium Weapons: A precautionary approach, Cambridge University Press.32Ibid.14

verwekkende deeltjes zijn. Echter, dit moet wel aangetoondkunnen worden met overtuigend bewijs voordatde conclusie kan worden getrokken dat de strijdende partijmet het gebruik van VU het oorlogsrecht op dit puntheeft overtreden.Volgens Dan Fahey is het opmerkelijk dat ondanks hetfeit dat niet aangetoond is dat verarmd uranium tot directeschade aan mens en milieu leidt, het Amerikaanseministerie van Defensie waarschuwingen geeft bij het gebruikvan VU en limieten stelt aan het gebruik op testgronden.Zo heeft het Pentagon een aantal kleinemetingen laten verrichten in gebieden waar VU gebruiktis en er is daar een verhoogde dosis straling aangetroffen.Op basis hiervan heeft het Pentagon besmette voertuigenen wrakken laten opschonen en begraven, enwaarschuwt het Pentagon zijn personeel om niet in debuurt van deze voertuigen te komen. 33Ook de WHO en het UNEP geven aan dat gebieden waarVU ingezet is uit voorzorg onder toezicht moeten blijven.Zij pleiten tevens voor het opruimen van besmette grondendoor de gebruikers. Helaas zijn de gebruikers hiertoeniet verplicht onder de huidige internationale wetgeving.Kortom, ondanks alle wetgeving met betrekking tot hetgebruik van wapens is er geen eenduidige richtlijn waarVU onder valt. Zolang er geen direct bewijs is voor eenschadelijk effect van VU op de gezondheid is het niet mogelijkhaar te laten vallen onder de huidige internationalewetgeving.3. 2 Better safe than sorry: voorzorgsprincipe enwaarschijnlijkheidscriteriumDe afwezigheid van een direct aantoonbare correlatie tussenhet gebruik van VU en gezondheidseffecten wordtdoor vele organisaties en onderzoekers niet als voldoendeargument gezien voor een legitieme toepassing van VU.Duidelijke uitspraken kunnen pas gedaan worden als erafdoende grootschalig lange termijn onderzoek heeftplaatsgevonden op basis waarvan er solide conclusieskunnen worden getrokken. Dit is vooralsnog niet gebeurd,en daarom worden er twee belangrijke argumentenaangedragen die pleiten voor een moratorium op hetgebruik van VU munitie.De voorzichtigheid met betrekking tot gebruik van VUwordt verwoord in het voorzorgsbeginsel welke inhoudtdat zolang niet hard gemaakt is dat het onschadelijk is,moet worden afgezien van gebruik Dit principe kanzowel in een juridisch als in een wetenschappelijk kaderworden uitgelegd. Juridisch wordt dit argument onderbouwdmet de Conventie van Genève, waar in Artikel 57van het Additionele Protocol uit 1977 staat geschrevendat partijen in gewapend conflict verplicht worden voorzorgsmaatregelente nemen bij het plannen en uitvoerenvan militaire operaties om de gevolgen voor de burgerbevolkingte minimaliseren. Daarbij wordt gespecificeerddat de partijen moeten afzien van buitensporig geweldin aanvallen die kunnen leiden tot onschuldige burgerslachtoffers,zonder dat daar enige relevant militair voordeelmee behaald kan worden. Tevens is elke partijverplicht noodzakelijke voorzorgsmaatregelen te nemenom de burgerbevolking onder haar toezicht te beschermentegen de gevaren die voortvloeien uit hun militaireoperaties.De laatste tijd is er naast het voorzorgsprincipe ooksprake van een tweede principe: het waarschijnlijkheidscriterium.Dit werd geïntroduceerd in een rapport vaneen Italiaanse Senaatscommissie van 12 februari 2008. 34De nadruk ligt hierin op de vraag of militairen met gezondheidsklachtenrecht hebben op schadeloosstelling.Gesteld wordt dat het, bij gebrek aan betrouwbare epidemiologischegegevens, momenteel niet mogelijk is eencausaal verband aan te tonen tussen ziektegevallen encontact met VU, maar dat een dergelijk verband ook nietvalt uit te sluiten. Daarom adviseert de commissie om eenwaarschijnlijkheidscriterium te hanteren: om een beroepop schadeloosstelling te kunnen doen hoeft niet strikt bewezente worden dat de klachten zijn ontstaan doorblootstelling aan VU, maar is waarschijnlijkheid genoeg.Contact met VU wordt hierbij dus gezien als slechts éénvan de mogelijke oorzaken van de gezondheidsklachten.Volgens McDonald zou onduidelijkheid over de werkingvan VU een goed wetenschappelijk argument kunnenzijn tegen VU, aangezien er goede alternatieven zijn ener mogelijk onschuldige burgers het slachtoffer kunnenworden door langdurige blootstelling aan VU stof. 35 Kortsamengevat: door de onduidelijkheid over de effecten vanVU op de gezondheid kan er geen uitspraak gedaan wordenof het wapen proportioneel is; of het onderscheidmaakt tussen burger en combattant; of de inzet ervan militairvoordeel oplevert en of het onnodig letsel veroorzaakt.Omdat er aanwijzingen zijn dat er mogelijkeeffecten zijn op de gezondheid moet daarom volgensMcDonald het voorzorgsbeginsel in acht worden genomenen het gebruik van VU verboden worden._____________________________________________________33Fahey, D. (2001) Use, Effects and Legal Standing of Depleted Uranium Munitions. Gevonden op http://doc.danfahey.com/Legal.pdf op22 februari 2009.34Kamerstuk 31200 X , nr. 119 15-5-2008.35McDonald et al.(2008): International Law and Depleted Uranium Weapons: A precautionary approach. . Cambridge University Press.15

Hoofdstuk 4Nationale en internationale aandacht voor verarmd uraniumVU kan sinds haar link met het Golfoorlogsyndroom opveel internationale aandacht rekenen van veteranen, actiegroepenen non-gouvernementele organisaties. De argumentendie gegeven worden tegen het gebruik vanVU verschillen van ongefundeerde samenzweringstheorieëntot goed onderbouwde analyses. Uit deze kritiekhebben zich in de loop van de jaren verschillendeinternationale campagnes ontwikkeld zoals de InternationalCoalition to Ban Uranium Weapons (ICBUW) en deCampaign Against Depleted Uranium (CADU). De aanzwellendekritiek heeft bij veel lidstaten van de VN geleid totvragen over het gebruik van VU munitie. Ook in Nederlandzijn er vragen gesteld naar aanleiding van de inzetvan deze munitie in Bosnië-Herzegovina tijdens de Balkanoorlogdoor de NAVO. Later is dit ook in de Kosovooorloggebruikt door de Verenigde Staten enGroot-Brittannië. Nederland heeft indertijd VN-troepengestationeerd in de gebieden waar deze munitie is gebruikt.Verschillende Tweede Kamerleden, en de militairevakbonden, hebben zich afgevraagd wat demogelijke gezondheidsrisico’s zijn voor de Nederlandsemilitairen.In dit gedeelte zal kort weergegeven worden hoe die kritiekzich in de loop van de tijd heeft geuit en welke ontwikkelingener hebben plaatsgevonden opinternationaal gebied. Daarnaast zal een overzicht gegevenworden van welke rol VU in Nederland speelt enhoe het op de politieke agenda gezet is.4.1 Internationale aandacht voor VUNa de Eerste Golfoorlog in 1991 kwamen er duizendenveteranen met allerlei onverklaarbare klachten naarbuiten. Het was onduidelijk wat nou de precieze oorzaakwas van deze klachten. Dit resulteerde in veel gespeculeerover mogelijke verbanden tussen gebruiktewapens, de inzet van gifgas door Saddam Hussein en erontstonden allerlei wilde samenzweringstheorieën.Onder druk van veteranen en politici werd er onderzoekgedaan onder veteranen naar een mogelijk verband tussenVU en gezondheidsklachten. De eerste studies stuittenechter al snel op kritiek gezien de gebruiktemethodes en de geringe omvang van de steekproef. Inde loop van de jaren negentig doken meer groepen opdeze materie en deden de wildste geruchten de ronde,waarbij zowel veteranen als regeringen (Irak en leidersvan de Palestijnse Autoriteit) de Verenigde Staten en Israëlbeschuldigden van inzet van VU met als doel eengenocide te plegen. Onder activisten kon VU ook rekenenop groeiende belangstelling.Binnen het debat kan men drie soorten groepen onderscheidendie zich met deze materie bezighouden. Deeerste groep zijn de experts vanuit verschillende disciplines.Zowel biologen, kernfysici als medisch specialistenhebben, al dan niet in opdracht van regeringen,onderzoek verricht zowel in het veld als in laboratoria.Het Pentagon was een van de eerste opdrachtgevers vooronderzoek naar de mogelijke effecten van VU op de gezondheid.Later volgden ook het Verenigd Koninkrijk eninternationale organisaties zoals de WHO en UNEP. Depublicaties van de individuele experts en de betrokkenorganisaties hebben een sterke impuls gegeven aan hetdebat door de ambiguïteit van de data en de noodzaakvoor beter en grootschaliger onderzoek.De tweede groep bestaat uit activisten die een breedfront vormen. Deze groep is echter niet homogeen inhun opvattingen. De houding ten opzichte van VU verschiltper groep: van kritische wetenschappers en veteranendie pleiten voor meer onderzoek tot paranoïdeactivisten die met ongefundeerde claims verarmd uraniumbestempelen als een ‘massavernietigingswapen’dat verantwoordelijk is voor een ‘nucleaire genocide’onder de bevolking van Irak en Afghanistan.De derde groep bestaat uit de verschillende gebruikersvan VU, zoals de Verenigde Staten en Groot-Brittannië,en de verbanden waarbinnen deze landen optreden,zoals de NAVO. Hun inbreng in het internationale debatdat gevoerd wordt over het gebruik van VU bestaat voornamelijkuit het bagatelliseren van de risico’s. Desondankshebben een aantal gebruikers van VU onder drukvan verschillende veteranengroepen en actiecomités onderzoekeningesteld naar de mogelijke effecten van VUop de gezondheid. Dit onderzoek gebeurt zowel in laboratoriaals onder veteranen die gediend hebben in gebiedenwaar VU gebruikt is. De resultaten van dezeonderzoeken hebben geleid tot nieuwe inzichten in demogelijke effecten van VU op de gezondheid, maar ooktot kritiek gezien de kleinschaligheid en opzet van deonderzoeken. De vraag naar grootschalig, lange termijnonderzoek is enkel toegenomen door de ambivalentedata.In de loop van de jaren ’90 neemt het debat sterk toedoor de onzekerheid rondom de mogelijke effecten vanVU, de grootschalige inzet ervan in zowel Irak en laterook de Balkan, en de toename van klachten van veteranen.Hevige kritiek leidt tot het instellen van onderzoekenbij veteranen en ook nieuw laboratorium onderzoekwordt gedaan. De inhoud van het debat verandert ech-16

ter aan het einde van het millennium. Afwezigheid vanwetenschappelijke zekerheid over de effecten leidt dantot allerlei samenzweringstheorieën en overdrijvingenwaardoor het debat gekaapt wordt voor politieke doeleindenvan verschillende landen, leiders en groeperingen.De ongefundeerde, fantasierijke claims ennachtmerrie scenario’s, die gemaakt worden door bepaaldeactivisten en organisaties, brengen het debat totstilstand. Kritiek op deze claims wordt afgedaan als propagandaen het irrationele debat gebaseerd op angstlijkt de media te beheersen. 36Buiten de schijnwerpers van de media blijft er onderzoekplaatsvinden naar de effecten van VU (zie 2.2). Ookop het politieke niveau vinden er klein veranderingenplaats. Allereerst is er in 2003 de oprichting van de InternationalCoalition to Ban Uranium Weapons, waarin veelorganisaties uit landen over de gehele wereld zich hebbenverenigd om door middel van een verdrag te komentot “a ban on the use of uranium in all conventionalweapons and weapon systems and monitoring, healthcare, compensation and environmental remediation forcommunities affected by their use.” 37 In de loop van dejaren hebben zij onder andere door middel van lobbyenen informatieverstrekking een nieuwe impuls gegevenaan het debat, met als gevolg een aantal belangrijke politiekeontwikkelingen. Zo heeft het Europees Parlemental een aantal keer met een resolutie 38 opgeroepen toteen moratorium op het gebruik van VU wapens indiener overtuigend bewijs is dat zij schadelijk zijn. Ookheeft de Europese militaire vakbond EUROMIL opgeroepentot een verbod op VU wapens en is het platform voorde boodschap van deze campagne uitgebreid naar deVerenigde Naties en andere internationale organisaties.Recentelijk heeft het Noorse ministerie voor BuitenlandseZaken geld beschikbaar gesteld aan het ICBUWvoor onderzoeksprojecten, namelijk een epidemiologischonderzoek onder de bevolking van Basra, Irak,waar op grote schaal met VU munitie is geschoten. Ookfinanciert Noorwegen het in kaart brengen van VU inzetin de Balkan en het ondersteunen van onderzoekswerknaar het bezit, de verspreiding, handel en het gebruikvan VU. 39Op nationaal niveau hebben er ook belangrijke ontwikkelingenplaatsgevonden. België heeft de voortrekkersrolin deze campagne genomen door in 2007 als eersteover te gaan op het instellen van een moratorium op VU.Hiermee is een belangrijke eerste stap gezet voor eengrotere campagne. Een andere mijlpijl is de beslissingvan het Italiaanse parlement eind 2007 om een schadevergoedingtoe te kennen aan zieke veteranen die gediendhebben in gebieden waar VU gebruikt is. Ondankshet feit dat het parlement heeft erkend dat er geen directen duidelijk oorzakelijk verband is aangetoond tussenDU en de ziektes van de veteranen, zijn zij toch vanoordeel dat het voorzorgsprincipe gehanteerd dient teworden. In het Verenigd Koninkrijk is de roep om meeronderzoek toegenomen door toedoen van de Britse coalitieCADU die de regering en investeerders in de wapenindustriehet vuur aan de schenen heeft gelegd ennog steeds actief is. Het ander recent wapenfeit is hetmoratorium op VU dat in maart 2009 is ingesteld doorCosta Rica, wat vooral als symbolisch gebaar naar de internationalegemeenschap gezien moet worden aangezienhet land zelf niet over een leger beschikt. Naastdeze grootschalige campagnes zijn er veel kleinere actiegroepenen netwerken verspreid over de hele werelddie hun steentje bijdragen, variërend van het ScandinavischeNordic Network Against Uranium Weapons tot en metJapanse actiegroepen, Amerikaanse veteranen associatiesen bezorgde Britse wetenschappers.Door de vele nationale inspanningen heeft het debatook meer aandacht gekregen op internationaal niveau,resulterend in het agenderen van het issue op de agendavan de Verenigde Naties en een resolutie waarin internationaleorganisaties en lidstaten opgeroepen worden“to update and complete, as appropriate, their studiesand research on the effects of the use of armaments andammunitions containing depleted uranium on humanhealth and the environment”. 40 Deze resolutie is met 141stemmen aangenomen door de Algemene Vergadering.In 2010 moeten de resultaten van dit rapport, wat eensamenvatting is van alle beschikbare informatie bij delidstaten en internationale organisaties, worden gepubliceerdin de Algemene Vergadering van de VN in 2010._____________________________________________________36Fahey, D. (2004) The emergence and decline of the debate over depleted uranium munitions. Gevonden op 27 maart 2009 ophttp://doc.danfahey.com/EmergenceDecline.pdf.37Zie http://www.bandepleteduranium.org/en/i/70.html voor een compleet mission statement.38Resolutie RC-B6-0219/2008: Resolutie van het Europees Parlement over wapens die (verarmd) uranium bevatten en de gevolgendaarvan voor de menselijke gezondheid en het milieu - naar een wereldwijd verbod op het gebruik van dergelijke wapens. Op tevragen via http://www.europarl.europa.eu.39ICBUW (2009) “Norwegian Ministry of Foreign Affairs agrees to fund ICBUW research projects”. Gevonden op 27 april 2009 ophttp://www.bandepleteduranium.org/en/a/267.html.40United Nations General Assembly A/C.1/63/L.26. Effects of the use of armaments and ammunitions containing depleteduranium.17

4.2 Verarmd uranium op de agenda in NederlandDe huidige positie van Nederland inzake VU is enigzinsaangepast na de stemming in de Eerste Commissie vande VN eind 2007, toen Nederland nog tegen eeninternationaal onderzoek in VN verband heeftgestemd. 41 De afgelopen vier jaar was Nederland integenstelling tot de periode vóór 2005 terughoudendten aanzien van nieuw onderzoek en mogelijkemaatregelen tegen gebruik van VU. Deze kentering vande positie van Nederland is in 2005 door minister vanBuitenlandse Zaken Bot in gang gezet. In de periodedaarvoor heeft Nederland geprobeerd in internationaalverband het thema op allerlei internationale fora aante kaarten.In februari 2001 komt de bezorgdheid over degezondheidseffecten van VU duidelijk tot uitdrukkingin een motie van de Kamerleden Albayrak (PvdA) en Van’t Riet (D66): “overwegende, dat er in verscheidenelanden een groeiende bezorgdheid heerst over degevolgen van blootstelling aan straling en inademingvan giftig stof door het gebruik van wapens metverarmd uranium; overwegende, dat er tot op hedengeen duidelijke medische of statistische bewijzen zijndat er geen verband bestaat tussen het gebruik vanverarmd uranium in munitie en gevallen van leukemieen andere vormen van kanker of andere ziekten;overwegende, dat er in nationaal en internationaalverband op dit moment onderzoeken gaande zijn, dieeen waardevolle bijdrage kunnen leveren aan hetinzicht in de gevolgen van verarmd uranium inmunitie; verzoekt de regering in afwachting van deuitkomsten van genoemde onderzoeken, in NAVOverbanden in VN-verband een moratorium voor testellen op het gebruik van wapens met verarmduranium, in overeenstemming met de resolutie van hetEuropees Parlement over dit onderwerp”. 42 De motie isniet aangenomen. Wel geeft staatssecretaris Van Hoofdeels gevolg aan de motie door de NAVO en de VN tewijzen op de veronderstelde gezondheidsrisico’s vanVU. 43 Later blijkt dat Nederland daar niet veel resultaatmee heeft behaald. In 2004 stelt het CDA in de VasteKamercommissie voor Buitenlandse Zaken voor omuraniumwapens op te nemen in Protocol V van hetConventionele Wapensverdrag, of wanneer dat nietmogelijk zou zijn, een nieuw additioneel protocol teontwerpen. Minister van Buitenlandse Zaken Bot wijstdat af in maart 2005. 44 Hij voert daarbij in zijn brief aande Tweede Kamer de volgende argumenten aan:“Destijds bleek in korte tijd steeds vaker uitonafhankelijk onderzoek dat de stelling dat de verarmduraniumhoudende eigenschappen van dergelijkemunitie gezondheidsrisico’s met zich zou meebrengenniet stand kon houden. […] Daarom, en vanwege de grotetactische voordelen die verarmd uraniumhoudendemunitie boven gewone munitie biedt in militaireoperaties, werd in NAVO-verband niet besloten tot eenmoratorium. [..] In de groep van regeringsdeskundigendie bijeenkomt in het kader van het CWV, het derdeforum waarin Nederland het onderwerp opbracht, werdeveneens vanwege dit voortschrijdend inzicht beslotenhet onderwerp niet toe te voegen aan het mandaat voorde totstandkoming van een Protocol over ontplofbareoorlogsresten, dan wel het op de agenda te zetten vooreen eventueel separaat Protocol. De regering is vanmening dat er sindsdien geen nieuwe inzichten zijn dieaanleiding geven te streven naar een verbod ofmoratorium op of beperking van het gebruik vandergelijke munitie.”De argumenten van Bot destijds houden geen stand opbasis van de huidige inzichten. 45 Bovendien is zijnveronderstelling dat uraniumhoudende munitie grotetactische voordelen biedt in militaire operaties nietjuist. Er is afgaande op de voortschrijdende inzichtenover de potentiële gezondheidseffecten van VU voorNederland juist alle reden om terug te keren naar depositie van voor 2005. De inhoud van de motie vanAlbayrak en Van ’t Riet uit 2001, die hierboven bewustintegraal is overgenomen, toont een treffende gelijkenismet de inhoud van de resoluties die metoverweldigende meerderheid van stemmen zijnaangenomen in de VN en het Europees Parlement.Terecht heeft Kamerlid Van Velzen (SP) de afgelopenjaren vaak naar deze motie verwezen. Ook de BelgischeKamerleden verwijzen bij hun unanieme instemmingvoor een wettelijk verbod op uraniumwapens naar hetvoorzorgsprincipe dat ook in de meeste van deaangenomen resoluties in het Europees Parlement totuitdrukking komt._____________________________________________________41Kamerbrief inzake stemming in de AVVN over de resolutie inzake verarmd uranium, BuZa 11-12-2007http://www.minbuza.nl/nl/actueel/brievenparlement,2007/12/Kamerbrief-inzake-stemming-in-de-AVVN-over-de_reso.html.42Kamerstuk 27580, nr. 4, 6-2-2001.43http://www.mindef.nl/tekst/actueel/parlement/kamerbrieven/2001/2/020401_uranium.aspx.44Kamerstuk 29848, nr. 6, 10-3-2005.45Zie brief van IKV Pax Christi, NVMP, ICBUW en Laka aan de staatssecretaris van Defensie van 27 mei 2008http://www.laka.org/info/publicaties/vu/2008-brief_deVries.pdf.18

Onder druk van veteranengroepen en politici heeft deoverheid in 2006 besloten een onderzoek te starten naargezondheidsklachten van (ex-)militiaren diegestationeerd zijn geweest op de Balkan. Het onderzoekwordt gehouden onder 200.000 militairen, die bestaanuit zowel Balkan veteranen als een controle groep vanniet-uitgezonden militairen, om te kijken of er eengrotere aanwezigheid is van kankergevallen bij deuitgezonden (ex)militairen. De uitkomsten van ditonderzoek worden medio 2009 verwacht. 46In februari 2008 wordt een expert meeting georganiseerddoor de Tweede Kamer, maar de regering wisseltvooralsnog niet van standpunt. IKV Pax Christi, StichtingLaka, de Nederlandse Vereniging voor Medische Polemologieen de ICBUW stellen naar aanleiding van de briefvan de staatssecretaris aan de Tweede Kamer een aantalkritische vragen over de houding van de regering envraagt haar reactie op nieuwe onderzoeksresultaten. Zijontvangen hier echter geen antwoord op. De SP en dePvdA stellen Kamervragen over het besluit in Italië omhet waarschijnlijkheidscriterium te hanteren en eencompensatiefonds voor veteranen op te richten. Zij vragenof dit gevolgen heeft voor de Nederlandse positie.Staatssecretaris van Defensie De Vries blijft het standpuntinnemen dat er vooralsnog geen directe, aantoonbarerelatie is vastgesteld tussen het gebruik van VU engezondheidsklachten. Het instellen van een waarschijnlijkheidscriteriumacht Defensie daarom nietnodig. Daarbij negeert de staatssecretaris echter nieuwerelevante onderzoeken waaruit blijkt dat er wel degelijkeen mogelijke relatie is tussen besmetting met VU enontwikkeling van kanker. De afwezigheid van een causalerelatie is voor Nederland ook reden om in de AlgemeneVergadering van de VN (AVVN) tegen een resolutiete stemmen, die oproept tot meer onderzoek naar verarmduranium. In de resolutie wordt het woord ‘potential’gebruikt, dat zou kunnen wijzen op een causaalverband. In plaats van ‘potential’ wordt door middel vande motie Van Velzen/Knops voorgesteld het woord ‘possible’te gebruiken,. Geheel tegen de verwachting instemt Nederland in oktober 2008 in met de resolutie,ondanks het feit dat het woord ‘potential’ niet vervangenis. Als reden hiervoor wordt aangegeven dat ‘nieuweverwijzingen in de tekst naar het rapport van de Secretaris-generaalover dit onderwerp 47 de regering heeftovergehaald in te stemmen met de huidige resolutie’.Welke nieuwe verwijzingen dat zijn, is echter niet duidelijk.De huidige positie van de Nederlandse regering is datzij niet zullen pleiten voor een moratorium op verarmduranium, aangezien er binnen de NAVO- leden onvoldoendedraagvlak is voor een moratorium. Zij baseerthaar mening op onderzoek van het InternationaleAtoomagentschap (IAEA), een onderzoek over de radiologischegevaren van VU, dat nauwelijks ter discussiestaat. Het is juist de chemisch toxicologische kant en desynergie tussen de radiologische en chemische effectendie een mogelijk gevaar oplevert. Desalniettemin geeftstaatssecretaris De Vries aan dat Nederland ’voorstander[is] van onderzoek naar de gevolgen van het gebruikvan verarmd uranium in wapensystemen’, al blijft hetonduidelijk hoe Nederland onderzoek wil stimuleren ofondersteunen._____________________________________________________46Voor meer informatie zie:http://www.defensie.nl/cdc/gezondheidszorg/wetenschappelijk_onderzoek/expertise_militaire_gezondheidszorg/balkanonderzoek en http://www.veteraneninstituut.nl/page/pag_view.asp?pag_id=22824. 41 Kamerbrief inzake stemming in de AVVN over deresolutie inzake verarmd uranium, BuZa 11-12-2007http://www.minbuza.nl/nl/actueel/brievenparlement,2007/12/Kamerbriefinzake-stemming-in-de-AVVN-over-de_reso.html.47Kamerstuk 26150, nr. 65, 22-12-2008.19

Hoofdstuk 5Conclusie en aanbevelingenDe huidige toepassing van VU heeft veel vragen opgeroependoor haar dubieuze karakter. Veteranen met onbekendeziekteverschijnselen, toename van ziektesonder de burgerbevolking, het zijn voorbeelden van concreteproblemen waarmee mensen uit conflictgebiedenwaar deze munitie gebruikt is, te kampen hebben. Vandeze problemen is vooralsnog niet bewezen dat zij in relatiestaan met de inzet vanVU, maar gezien de aard vande munitie – het is een zwaar metaal en licht radioactief– is het niet verwonderlijk dat de beschuldigende vingerin de richting van VU wordt gestoken. De roep ommeer openheid omtrent de mogelijke effecten van VUop de gezondheid moet dan ook serieus genomen worden,zonder dat het debat over deze munitie gekaaptwordt door irrationale argumenten die niet gefundeerdzijn op gedegen onderzoek.Ondanks de bagatellisering van de gevaren door gerenommeerdeinstituten zoals de WHO en de Royal Societyzijn uit diverse onderzoeken resultaten naar vorengekomen die terechte zorgen opwerpen over het effectvan VU op de gezondheid. Deze resultaten zijn volgensIKV Pax Christi voldoende aanleiding voor het instellenvan een grootschalig internationaal onderzoek naardeze mogelijke effecten teneinde uitsluitsel te gevenover haar werking. Dit onderzoek zou zich zowel moetenrichten op lange termijn laboratorium onderzoek,waarbij nieuwe wetenschappelijke inzichten met betrekkingtot de werking van VU moeten worden toegepast,als op veldonderzoek in de gebieden in Irak waardeze munitie op grote schaal is gebruikt.Totdat deze onderzoeken zijn afgerond pleiten wij ervoor om een internationaal moratorium in te stellen ophet gebruik van uraniummunitie. Een zwaarwegend argumenthiervoor is het zogenaamde voorzorgsbeginsel,die uitgaat van het principe ‘better safe then sorry’.Nieuwe onderzoeksresultaten doen vermoeden dat VUeen mogelijke carcinogeen en teratogeen is. Dit is genoegaanleiding om het voorzorgscriterium toe te passenen over te gaan op een moratorium totdat hettegendeel onomstotelijk bewezen is.Internationaal is er inmiddels een brede beweging opgang gekomen die zich focust op een serieuze wetenschappelijkebenadering van het VU probleem. Belgiëverbiedt het gebruik van VU. Daarnaast hebben de VerenigdeNaties alle lidstaten en betrokken internationaleorganisaties door middel van een resolutie opgeroepende beschikbare wetenschappelijke informatie over VUaan te leveren teneinde een compleet overzicht te krijgenvan alle wetenschappelijke onderzoeken die er gedaanzijn. Zowel de NAVO als de WHO zijn hun positieaan het heroverwegen in het licht van nieuwe wetenschappelijkeinzichten. Het wordt tijd dat Nederlandoog krijgt voor de mogelijke gevaren van verarmd uranium.Tijd voor duidelijkheid.20