Veiligheid van arbeidsmiddelen / machines - Vinçotte

Waarom deze gids?Machines en installaties maken het grootste gedeelteuit van de “arbeidsmiddelen”. Hun goede opvatting encorrect gebruik is dan ook een essentieel onderdeelvan het veiligheidsbeleid in de onderneming.Sinds 1989 werd de ter zake geldende reglementeringgrondig gewijzigd, onder meer op basis van deomzetting van verschillende Europese richtlijnenbetreffende arbeidsomstandigheden in het Belgischrecht, waaronder de kaderrichtlijn 89/391/EEG en derichtlijn arbeidsmiddelen 89/655/EEG en haarwijzigingen (thans 2009/104/EG).Vooral deze laatste heeft een belangrijke weerslag opde huidige regels voor veiligheid bij het gebruik vanmachines. Daarnaast wordt ook de veiligheid vannieuwe machines nu voornamelijk bepaald langsEuropese richtlijnen en CE-markering.De reglementering met betrekking tot de veiligheidvan machines en installaties werd dus grondiggewijzigd. Deze uitgave van onze praktische gids wileen globaal geactualiseerd inzicht geven in dereglementaire situatie en haar toepassing.2©Vinçotte

Voor wie?• De werkgever:De ultieme verantwoordelijkheid voor de toepassing van deveiligheidsreglementering ligt uiteraard bij de werkgever.• De preventieadviseur:De preventieadviseur vervult hierin een sleutelrol,o.m. bij de bestelling en indienststelling van nieuwe uitrusting, en bijde aanpassing van de bestaande uitrusting.• De hiërarchische lijn:De hiërarchische lijn is belast met de toepassing van het dynamischrisicobeheersingsysteem en dus van de nieuwe voorschriften.• De aankoopdienst en de technische diensten:De huidige reglementaire situatie doet de contractuele aspectenaan belang winnen voor de elementen die niet gedekt zijn doorreglementaire verplichtingen. Meer dan ooit impliceert dit demedewerking van de aankoopdiensten. Daarnaast moeten detechnische diensten rekening houden met het groeiend aantalnieuwe normen en referenties.• De machinefabrikant of -verkoper:Heeft er in het algemeen ook belang bij om de regels te kennen dieaan de koper opgelegd worden, om correct te kunnen inspelen op debehoeften vanzijn klant.©Vinçotte©Vinçotte3

Voor welke uitrusting?De richtlijn “Gebruik van arbeidsmiddelen”geeft volgende omschrijving van“arbeidsmiddelen”:Arbeidsmiddelen: alle op de arbeidsplaatsgebruikte machines, apparaten,gereedschappen en installaties.De definitie van arbeidsmiddelen gaat eenstuk verder dan bijvoorbeeld de definitie vaneen machine volgens de machinerichtlijn,vermits ze zowat alle uitrusting omvat.Deze praktische gids behandelt echteruitsluitend de machines, installaties,gemechaniseerde werktuigen envergelijkbare arbeidsmiddelen.4©Vinçotte

HOE IS HET huidige reglementairekader voor veiligheid vanmachines als arbeidsmiddelenHet wettelijke kader voor machines alsarbeidsmiddelen6De voorschriften rechtstreeks van toepassingop machines als arbeidsmiddelen, vinden wevoornamelijk in Titel VI “Arbeidsmiddelen” vande Codex over het welzijn op het werk. Hierinonder meer de omzetting van de Europeserichtlijn 89/655/EEG “houdendeminimumvoorschriften inzake veiligheid engezondheid bij het gebruik door werknemersvan arbeidsmiddelen op de arbeidsplaats”(K.B. van 12 augustus 1993), gewijzigd doorde richtlijn 95/63/EG (K.B.’s van 4 mei 1999)en de richtlijn 2001/45/EG (K.B. van 31augustus 2005). De richtlijn 2001/45/EG enhaar omzetting gaan echter overarbeidsmiddelen voor tijdelijkewerkzaamheden op hoogte en worden hierverder niet behandeld omdat ze niet echtrelevant zijn voor machines.In 2009 werden bovenstaande richtlijnen alsgecodificeerde tekst gepubliceerd onderrichtlijn 2009/104/EG, zonder wijzigingen. DeBelgische KB’s werden naar aanleiding vandeze publicatie dan ook niet gewijzigd.De “sociale” EU-richtlijn “arbeidsmiddelen” iseen bijzondere richtlijn in toepassing van dekaderrichtlijn 89/391/EEG “betreffende detenuitvoerlegging van maatregelen terbevordering van de veiligheid en degezondheid van de werknemers op het werk”,waarvan we de principes voornamelijkterugvinden in de Wet van 4 augustus 1996“betreffende het welzijn van de werknemers bijde uitvoering van hun werk” (“Welzijnswet”), enin Titel I “Algemene beginselen” van de Codex.Van belang voor machines, vinden we in deWelzijnswet o.a. de verplichting totaanpassing van de preventie aan deontwikkeling van de techniek, en tot evaluatievan de risico’s voor de veiligheid en degezondheid op het werk.Ook van belang zijn de Europese“economische” richtlijnen, of “richtlijnen voorhet vrij verkeer van goederen”, aangezien ze deverplichtingen vastleggen van de fabrikant /leverancier (in het kader van de“CE-markering”) en van de gebruiker indiendeze zelf als fabrikant optreedt. Vantoepassing op de meeste nieuwe machines isuiteraard de Machinerichtlijn. Daarnaastkunnen o.m. van toepassing zijn: de“Laagspanningsrichtlijn”, de richtlijn “EMC”(elektromagnetische compatibiliteit), derichtlijnen “drukvaten van eenvoudige vorm”,“toestellen onder druk”, “gastoestellen”,“bouwproducten”, “materiaal voor zones metexplosiegevaar”, ... Ten slotte kunnen bepaalde“machines” in het toepassingsgebied vallen vanandere richtlijnen (en niet in dat van demachinerichtlijn): “liften”, “medische toestellen”,... Onze Praktische Gids “CE-markering voormachines” geeft een meer gedetailleerdoverzicht van de “economische” richtlijnen dierelevant kunnen zijn voor machines.In dit verband wijzen we op het verschil tussende “economische” richtlijnen, met totaleharmonisering (zonder nationale afwijkingen)en de “sociale” richtlijnen, met slechtsgedeeltelijke harmonisering (waarbij specifiekenationale eisen mogelijk zijn).Uiteraard zijn er ook de voorschriften van hetARAB (voor zover ze nog niet overgeheveldzijn naar de Codex) en van het AREI, eventueleandere voorschriften voor specifiekegebieden, en de voorwaarden opgelegd in hetkader van de milieureglementering /milieuvergunning.©Vinçotte

De structuur van Titel VI“Arbeidsmiddelen” van de Codex over hetwelzijn op het werkHoofdstuk I: Algemene bepalingenArt. 1Toepassingsgebied: werkgevers, werknemers, en ermeegelijkgestelde personen.Art. 2Begripsomschrijvingen: arbeidsmiddelen, gebruik vanarbeidsmiddelen, ARAB.Art. 3Verplichtingen van de werkgever inzake keuze van veilige arbeidsmiddelen.Art. 4Verplichting tot naleving van de ergonomische beginselenm.b.t. arbeidsmiddelen.Art. 5Opstelling, gebruik, montage en demontage / arbeidsmiddelen metspecifiek gevaarArt. 6Onderhoud van arbeidsmiddelen met specifiek gevaar: opleidingbevoegde werknemers.Art. 7Informatie en instructies voor arbeidsmiddelen / machines.Art. 8.1 tot 8.3 Aanschaffingsprocedure voor installaties, machines engemechaniseerde werktuigen.Art. 8.4 Formele vaststelling veiligheid en overeenstemming van oudereinstallaties, machines, ...Art. 8.5 Uitzonderingen op artikelen 8.2, 8.3, en 8.4.Art. 9Eisen waaraan arbeidsmiddelen in de onderneming moeten voldoen.Art. 10 Verplichting tot adequaat onderhoud voor handhaving vanhet veiligheidsniveau.Art. 11 Regels inzake controle.Bijlage I: Minimumvoorschriften waaraan alle arbeidsmiddelen in de ondernemingmoeten voldoen.Bijlage II: Bepalingen betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen conform artikel 5(onder meer opstelling, montage, demontage, ... van arbeidsmiddelen).©Vinçotte©Vinçotte7

Hoofdstuk II: Specifieke bepalingenAfdeling I:Afdeling II:Onderafd. I:Onderafd. II:Onderafd. III:Afdeling III:Onderafd. I:Onderafd. II:Onderafd. III:Onderafd. IV:Onderafd. V:Onderafd. VI:Afdeling IV:Afdeling V:Beeldschermen.Mobiele arbeidsmiddelen:Algemene beginselen.Specifieke minimumvoorschriften van toepassing op mobiele arbeidsmiddelen.Specifieke bepalingen betreffende het gebruik van mobiele arbeidsmiddelen.Arbeidsmiddelen voor het heffen of hijsen van lasten:Algemene beginselen.Specifieke minimumvoorschriften van toepassing op arbeidsmiddelen voor hethijsen of heffen van lasten.Algemene bepalingen betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen voor hethijsen of heffen van lasten.Specifieke bepalingen betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen voor hethijsen of heffen van niet-geleide lasten.Bepalingen betreffende het gebruik van arbeidsmiddelen bestemd voor hethijsen of heffen van lasten die uitzonderlijk gebruikt worden voor het hijsen ofheffen van personen.Specifieke bepalingen betreffende het gebruik van werkbakken enwerkplatformen opgehangen aan een kraan.Werkzitplaatsen en rustzitplaatsenArbeidsmiddelen voor tijdelijke werkzaamheden op hoogteNota: Afdelingen I, IV en V van hoofdstuk II zijn minder relevant voor machineveiligheid.8©Vinçotte

welke Regels gelden voor deaankoop en ingebruikname van(nieuwe) machines?Overzicht van de voornaamste voorschriften uitHoofdstuk I van Titel VI van de CodexArtikel 3 legt aan de werkgever de algemeneverplichting op om ervoor te zorgen dat bij dearbeidsmiddelen die ter beschikking van dewerknemers worden gesteld, de risico’s inzakeveiligheid en gezondheid tot een minimumworden beperkt. Deze algemene verplichtingwordt dan onder meer geconcretiseerd in devolgende punten:• De omschrijving van de eisen voor deopvatting van de arbeidsmiddelen(artikel 9).• De verplichting om bij de bestelling vantechnische arbeidsmiddelen (machines,gemechaniseerde werktuigen eninstallaties) de veiligheidseisen teformuleren (artikel 8.1).• De principiële verplichting om vóór deindienststelling van technischearbeidsmiddelen in een verslag vast testellen dat deze middelen aan devoorschriften beantwoorden en voldoendeveilig zijn (artikelen 8.3 en 8.5).• De verplichting om voor alle aspecten vande inzet van technische arbeidsmiddelenaangepaste schriftelijke instructies tevoorzien (artikel 7).• De verplichting om het veiligheidsniveau instand te houden (artikel 10) en eventueelde nodige controles te voorzien (artikel 11).• De principiële verplichting om bij leveringvan technische arbeidsmiddelen van deleverancier een verantwoordingsdocumentte bekomen (artikelen 8.2 en 8.5).©Vinçotte©Vinçotte9

Veiligheidseisen van toepassingbij aankoop van machinesAlgemeenKrachtens artikel 9 van Hoofdstuk I van Titel VIvan de Codex, moeten de arbeidsmiddelen diethans ter beschikking van de werknemersworden gesteld, inzake opvatting voldoen aande volgende eisen:• aan alle “economische” EU-richtlijnen dieerop van toepassing zijn (CE-markering…),of• voor de arbeidsmiddelen of aspecten ervandie niet of slechts gedeeltelijk in hettoepassingsgebied van de “economische”EU-richtlijnen vallen, aan deminimumvoorschriften voorarbeidsmiddelen, die we terugvinden inbijlage I bij voormeld hoofdstuk (+ aan noggeldende bepalingen van het ARAB enindien van toepassing, aan de aanvullendeminimumvoorschriften in Hoofdstuk II).Wat houdt de CE-markering voormachines in?De Europese richtlijnen voor het vrij verkeervan producten bepalen de technischevoorwaarden (fundamentele of essentiëleveiligheids- en gezondheidseisen...) en deformaliteiten (certificering), waaraan voldaanmoet worden om de producten in huntoepassingsgebied in de handel te mogenbrengen (eventueel ook in gebruik te mogenstellen). De recentere richtlijnen van de “nieuweaanpak”, die voorzien in CE-markering, hebbenin het algemeen erg gelijkende mechanismen.CE-markering is dan een aanduiding vanwegede fabrikant, dat het product inovereenstemming geacht wordt met alletoepasselijke richtlijnen.Als voorbeeld volgt een schematischesamenvatting van de verplichtingen van defabrikant in toepassing van de machinerichtlijn2006/42/EG, zoals deze gelden voor demeerderheid van de nieuwe machines.machine in toepassingsgebied vanmachinerichtlijn (artikel 1)moet voldoen aan essentiële eisen vanbijlage I van de richtlijn bij voorkeur mettoepassing van geharmoniseerde Europesenormenconformiteit moet aangetoond worden ineen technisch dossier (ter beschikkinggehouden van de overheid)conformiteit moet bevestigd worden in eenmet de machine mee te leveren verklaringvan overeenstemming (bijlage II)en met de CE-markering op de machine(geeft samen met de verklaring een“vermoeden van overeenstemming”)Voor de machines beschreven in bijlage IV vande richtlijn, moet een “aangemelde instantie”tussenkomen in de procedure (VINÇOTTE isaangemeld voor de meeste machines vanbijlage IV). Voor machines die bestemd zijnvoor inbouw en die daardoor niet inovereenstemming kunnen worden verklaard,bestaat een aparte verklaring om toch het vrijverkeer ervan mogelijk te maken.Zie ook onze Praktische Gids“CE-markering voor machines”.10©Vinçotte

De geharmoniseerde Europesenormen in toepassing van demachinerichtlijnTypisch voor de richtlijnen van de “NieuweAanpak” voor het vrij verkeer van productenworden de eisen voor ontwerp en bouw van deproducten geformuleerd als “fundamentele”of, zoals in de herschikte Machinerichtlijn2006/42/EG, “essentiële” eisen. De bedoelinghierbij is dat de wettelijke eisen beperkt blijventot algemeen geformuleerde doelstellingendie de te bereiken resultaten aangeven, zonderde technische oplossingen hiertoe op teleggen.De details van interpretatie en toepassing vande fundamentele eisen worden overgelatenaan de betrokkenen, met nochtans eenwettelijk geregelde voorkeur voor het gebruikhierbij van de bepalingen van degeharmoniseerde Europese normen in devorm van een wettelijk vermoeden vanovereenstemming met de overeenkomstigeessentiële eisen. Zoals voor andere richtlijnenwordt de lijst van de geharmoniseerde normendie een vermoeden van overeenstemming metde essentiële eisen van de Machinerichtlijngeven periodiek gepubliceerd in hetPublicatieblad van de Europese Unie.Hoewel niet verplicht, spelen degeharmoniseerde Europese normen dus eenbelangrijke rol bij de toepassing van derichtlijnen van de Nieuwe Aanpak: behalve dathun gebruik een vermoeden vanovereenstemming verleent en dus onder meerde opmaak van het technisch dossiervereenvoudigt (zie verder), geven zij immerseen beschrijving van de “stand van detechniek”.Dit betekent ook dat indien de fabrikant andereoplossingen toepast dan deze bepaald in derelevante norm(en), er van hem toch verwachtwordt dat hij kan aantonen dat met dezeoplossing een veiligheidsniveau bereikt wordtvergelijkbaar met dat bij toepassing van de norm.De geharmoniseerde normen voor detoepassing van de Machinerichtlijn zijn ingedeeldin drie niveaus:A. “basisnormen” die gelden voor alle machines(basisconcepten, terminologie enontwerpprincipes).B. “generieke” of “algemene normen” diebijzondere veiligheidsaspecten (B1) ofveiligheidsvoorzieningen (B2) behandelen dievoor een hele reeks van machines relevantzijn.C. “machinenormen” voor de veiligheid vanspecifieke machines of machinegroepen.De Europese normen worden aangeduid door deletters EN, of EN ISO voor normen opgesteld insamenwerking met ISO, gevolgd door eennummer en het uitgiftejaar (bv. EN ISO13857:2008). Deze normen worden ookopgenomen in de catalogus van de nationalenormeninstellingen (al dan niet vertaald) en hunEuropese referenties worden daarbijvoorafgegaan door de nationale kenletters (voorBelgië NBN), zonder dat de inhoud hierbijgewijzigd wordt.De A- en B-normen worden ook wel “horizontale”normen genoemd, de C-normen “verticale”. Hetmeest efficiënte uitgangspunt bij de studie vande conformiteit van een machine is, voor zoverbeschikbaar, de gepaste norm van het C-type.©Vinçotte©Vinçotte11

De “minimumvoorschriften” voorarbeidsmiddelen en hun toepassingDe algemene “minimumvoorschriften” vanbijlage I van hoofdstuk I van Titel VI van deCodex omvatten 19 punten die de volgendeaspecten behandelen:1. Veiligheid van bedieningssystemen en huneffect op het arbeidsmiddel2. In werking stellen van het arbeidsmiddel3. Normale stopzetting van hetarbeidsmiddel4. Noodstopvoorzieningen5. Voorzorgen tegen gevaren door vallendeof wegschietende voorwerpen6. Stabiliteit van arbeidsmiddelen en hunonderdelen7. Risico voor breuk van onderdelen ofuitslingeren van gereedschappen8. Gevaren door bewegende delen vanarbeidsmiddelen9. Verlichting van werk- enonderhoudspunten10. Risico’s door hoge of lage temperaturen11. Waarneembaarheid en verstaanbaarheidvan alarmsignalen12. Eerbiediging van de voorzienegebruiksgrenzen13. Veiligheid bij onderhoudswerkzaamheden14. Inrichtingen voor scheiding vanarbeidsmiddelen van hun krachtbronnen15. Waarschuwingen en signaliseringennoodzakelijk voor de veiligheid16. Veilige toegang tot de machine voor alleproductie- en andere werkzaamheden17. Brand, verhitting, emissie van stoffen,stralingen18. Explosiegevaren19. Rechtstreeks of indirect contact metelektriciteitDeze algemene minimumvoorschriften voorarbeidsmiddelen vormen een relatief korte lijst,die nochtans toch zowat alle aspecten van deveiligheid van de uitrusting dekt. Bij detoepassing hiervan stelt zich het probleem vanhet concreet invullen van deze voorschriften,rekening houdend met de stand van detechniek, op basis van correcte analyse enevaluatie van de risico’s. De voor de handliggende aanduidingen van de stand van detechniek zijn de eisen die gelden voor nieuwearbeidsmiddelen / machines. Dit zijn, naast de“essentiële veiligheids- en gezondheidseisen”van de Machinerichtlijn, in de eerste plaats hetgrote aantal Europese normen die hierbijaansluiten.Voor mobiele machines of machines voor hethijsen of heffen van lasten zal men behalve dehierboven vermelde algemeneminimumvoorschriften ook de relevantevoorschriften van Hoofdstuk II van Titel VI vande Codex moeten toepassen.12©Vinçotte

©Vinçotte©Vinçotte

Het eerste “groene licht”: het formuleren vanveiligheidseisen bij de bestellingAlgemeenHet formuleren van de veiligheidseisen bij deaanschaffing van nieuwe installaties, machinesen gemechaniseerde werktuigen, inlastenkohier en/of bestelbon, is een algemeneverplichting, opgelegd door artikel 8.1 vanHoofdstuk I van Titel VI van de Codex. Depreventiedienst en de arbeidsgeneesheernemen deel aan de voorbereiding van debestelling. De bestelbon wordt geviseerd doorde preventieadviseur. Indien de nodigedeskundigheid voor een specifieke machineniet in de onderneming aanwezig is, moet eenberoep gedaan worden op externedeskundigen.• de CE-markering dekt niet noodzakelijk(volledig) alle nieuwe arbeidsmiddelen. Ziebijvoorbeeld de niet voltooide machines,bestemd voor inbouw of samenbouw én diegeen CE-markering hebben, de (zeldzame)eventueel niet geharmoniseerde aspecten(bv. ladders), ...Uit praktisch oogpunt is het belangrijk om deveiligheidseisen in een voldoend vroeg stadiumvan de bestelprocedure duidelijk te stellen. Opdeze wijze kunnen heel wat vervelendediscussies achteraf vermeden worden.Het belang van specifieke veiligheidseisen bijde bestelling (naast een algemene formulering)hangt af van de situatie:• dit belang is vanzelfsprekend bij een opmaat gebouwde machine;• bij de bestelling van een in serie gebouwdemachine, moet in het bijzonder geletworden op de geschiktheid van de machine.Ingeval de standaardmachine vanuitveiligheidsoogpunt niet zonder meergeschikt is voor het uit te voeren werk, danzullen de veiligheidseisen bij de bestellingde nodige aanpassingen door de fabrikantmoeten garanderen.De koper zou in elk geval ook zoveelmogelijk moeten vermijden dat eenmachine waarvan de conformiteit door deleverancier gegarandeerd is via de CEmarkering,bij ontvangst gewijzigd moetworden om ze aan te passen aan despecifieke gebruiksomstandigheden. Datkan immers een aantasting van deveiligheidsgarantie betekenen enreglementair de koper in de positie vanfabrikant plaatsen.14©Vinçotte

Welke elementen moetenvoorkomen in de veiligheidseisen bijde bestelling?De veiligheidseisen bij de bestelling zullen inhet algemeen volgende elementen kunnenomvatten:• een verplichte algemene veiligheidseis inde zin van artikel 8.1 van Hoofdstuk I vanTitel VI, die slaat op• de naleving van de geldende (Belgische)wetten en voorschriften inzakeveiligheid en hygiëne,• de voorwaarden om het objectief tebereiken vooropgesteld door hetdynamisch risicobeheersingsysteembedoeld in artikel 3 van het K.B. van 27maart 1998 betreffende hetwelzijnsbeleid;• een opsomming van de toepasselijkebelangrijke voorschriften, met in de eersteplaats de richtlijnen inzake CE-markeringwaarvan we denken dat ze van toepassingzijn, ... De opsomming van de richtlijnen zalbij voorkeur niet-beperkend zijn, want het isde machinefabrikant die best geplaatst isom te weten welke richtlijnen vantoepassing zijn.• best ook een herinnering aan deverplichting tot aflevering van de nodigedocumenten, met specificering van degewenste taal / talen (verklaring vanovereenstemming, instructies voor alleaspecten van de inzet, ...);• eventuele meer gedetailleerdeveiligheidstechnische eisen bij machines opmaat, of aanvullende eisen om de machinegeschikt te maken voor het uit te voerenwerk, in geval van standaardmachines.Het stellen van bijkomende eisen bijaankoop van een machine metCE-markeringDe CE-markering op een machine geeft aandat de fabrikant garandeert dat de machineaan alle toepasselijke EU-richtlijnen van de“nieuwe aanpak” voldoet, binnen degebruiksvoorwaarden door hem voorzien. Dekoper kan uiteraard toch bijkomendeveiligheidseisen stellen, bijvoorbeeld deconformiteit met bepaalde normen, ofmaatregelen om rekening te houden met zijnbijzondere gebruiksomstandigheden. Dit wordtdan een contractprobleem, een zaak vanafspraken tussen fabrikant en koper.Enig pragmatisme is hier nochtansaangewezen:• bij een in serie gebouwde machine kunnenbijkomende eisen (inclusief de eis totvolledige conformiteit met normen)betekenen dat de fabrikant logischerwijze,behalve de machine, ook zijn technischconstructiedossier moet aanpassen, en datdus allicht ook gerekend moet worden opeen hogere prijs.• de bijkomende eisen kunnen somsproblemen stellen voor de conformiteit vande machine, indien zij niet verenigbaar zijnmet het oorspronkelijk veiligheidsconcept,of een aantasting hiervan betekenen.• in verband met de noodzaak vanbijkomende veiligheidseisen is het bestvooraf ernstig te bekijken of de machineinderdaad gaat gebruikt worden buiten dedoor de fabrikant voorziene grenzen.©Vinçotte©Vinçotte15

De bestelling van een niet voltooidemachine (voor inbouw of samenbouw)De verplichtingen van de fabrikant bij een nietvoltooide machine omvatten in grote lijnen hetvolgende:• Het opstellen van een technisch dossier.Dit dossier is enigszins vergelijkbaar metdat voor (complete) machines, maarspecifiek is dat het aantonen van deovereenstemming zich beperkt tot dezeessentiële eisen die door de fabrikant in zijnverklaring worden aangegeven als vervuld.• Het leveren van de niet voltooide machinemet een “inbouwverklaring”. Behalve hetvroegere bestaande “verbod totingebruikname” dat blijft, is onder meerspecifiek aan deze verklaring dat defabrikant moet vermelden welke essentiëleeisen van de Machinerichtlijn toegepast envervuld zijn en verder dat de fabrikant zichertoe verbindt om desgevraagd relevanteinformatie over de niet voltooide machinete geven aan de bevoegde autoriteiten.• Het afleveren met de niet voltooidemachine van een “montagehandleiding” methet oog op een correcte assemblage. Dezehandleiding moet worden opgesteld in eenofficiële taal van de EER die aanvaardbaaris voor de koper.De bedoeling is dan dat de inbouwverklaringen de montagehandleiding opgenomenworden in het technisch dossier voor desamengebouwde machine.De koper die een niet voltooide machine kooptom ze in te bouwen of samen te bouwen toteen groter geheel, zal geconfronteerd wordenmet de verplichtingen als fabrikant van desamenbouw. Hoewel de verplichtingen van defabrikant van de niet voltooide machine in deMachinerichtlijn 2006/42/EG uitgebreidwerden, blijft het voor de koper dus belangrijkom langs contractuele weg te bekomen:• Dat de fabrikant zoveel mogelijkovereenstemming verklaart met alleessentiële eisen waarvan de vervulling nietafhangt van de inbouw, en• Dat de fabrikant een gebruikershandleidingaflevert die zoveel mogelijk alle aspectenvan de inzet van de niet voltooide machinebehandelt.Indien de machine ook zelfstandig kanfunctioneren, moet ze vergezeld gaan van eenverklaring van overeenstemming, en CEmarkeringhebben.De bestelling van veiligheidscomponentenvoor machinesIn verband met de afzonderlijke bestelling vanveiligheidscomponenten voor machines valt tenoteren dat de machinerichtlijn hiervoor eencertificering voorzien heeft die gelijkaardig isaan deze voor machines. Hoewel de koper nietverplicht is om veiligheidscomponenten inovereenstemming met de Machinerichtlijn tekopen, en de overeenstemming vanveiligheidscomponenten dus in de eersteplaats een probleem is van de fabrikant, heeftde koper er in het algemeen belang bij omgecertificeerde componenten te kopen. Ditvereenvoudigt immers zijn verplichtingen bijhet toepassen van deze componenten.16©Vinçotte

De toegang tot het “technischdossier” voor de machineHet door de Machinerichtlijn voorzienetechnisch constructiedossier is bedoeld alsbasis voor het toezicht door de overheid en alsbasis voor de tussenkomst van de“aangemelde instantie”, in de gevallen waarzulke tussenkomst voorzien is. Er is dus geenenkele wettelijke verplichting voor de fabrikant,om een kopie van zijn technischconstructiedossier over te maken aan dekoper van zijn machine.Indien de machine aangekocht wordt bij eenernstig fabrikant zal er in het algemeen weinigreden voor de koper zijn om dit dossier tevragen: het is immers niet de bedoeling, enveelal ook niet realistisch, dat de kopersystematisch de veiligheidsanalyse van demachine zou overdoen. De noodzaak om tebeschikken over ten minste bepaaldeelementen van het technisch dossier lijkt welaanwezig voor machines die aangekochtworden met de bedoeling om ze aan te passenaan de eigen behoeften. In dat geval zal menimmers zelf als fabrikant van de uiteindelijkemachine moeten handelen en een eigentechnisch constructiedossier samenstellen.Moeten tweedehands machinesvoorzien zijn van een CE-markering?Tweedehandse machines die van buiten deEuropese Economische Ruimte ingevoerdworden, moeten aan dezelfde regels voldoenals nieuwe machines. Tweedehandse machinesdie binnen de Europese Economische Ruimtevan eigenaar veranderen, zullen al de CEmarkeringhebben indien het gaat om recentemachines. Zijn ze niet gedekt door CEmarkering,dan moeten ze voldoen aan demiminumvoorschriften voor arbeidsmiddelen.Deze laatste verplichting richt zich striktgenomen naar de werkgever / koper.De koper kan bij de bestelling van de machinetrachten van de aflevering van een kopie vanhet dossier een contractuele verplichting temaken. Dit zal meestal niet lukken bij in seriegebouwde machines: het dossier zal in veelgevallen informatie bevatten die de fabrikantals vertrouwelijk beschouwt, en die hij zekerniet op grotere schaal verspreid wil zien. Bijmachines op maat, zal het daarentegen allichtwel bespreekbaar zijn om een kopie van hetdossier te krijgen.©Vinçotte©Vinçotte17

©Vinçotte

Wat gebeurt er als ik nu een machinekoop zonder CE-markering?Machines (of machineaspecten) die,uitzonderlijk, (nog) niet in hettoepassingsgebied vallen van een Europeserichtlijn die voorziet in CE-markering, moetenvoldoen aan minimumvoorschriften voorarbeidsmiddelen (en aan eventuele anderenationale voorschriften), waarbij deverantwoordelijkheid, meer dan bij de machinegeleverd met CE-markering, bij de koper ligt.Machines die wel verplicht moeten gedekt zijndoor CE-markering kunnen principieel alleennog in de handel gebracht worden als zevoorzien zijn van deze markering. Dat is in deregel de verantwoordelijkheid van de fabrikant.Er kunnen zich ook gevallen voordoen vanmachines van buiten de EuropeseEconomische Ruimte (EER) waarvoor binnenEuropa slechts een zeer beperkte marktbestaat, zodat de fabrikant niet bereid is omde nodige stappen te zetten voor conformiteitmet de Europese richtlijnen.Voor de onderneming die dergelijke machinewerkelijk nodig heeft, bestaat de eerstelogische stap in het zoeken naar alternatieveleveranciers, die wel een machine met CEmarkeringkunnen leveren.Koopt men toch de machine zonder devereiste CE-markering, dan moet men errekening mee houden dat men zelf zal moeteninstaan voor de overeenstemming met detoepasselijke Europese richtlijn(en). Belangrijkeaspecten hierbij zijn:• de kostprijs van de operatie en hetwerkvolume (eventueel te verdelen overmeerdere exemplaren);• de vereiste deskundigheid;• de mogelijkheid om de elementen samen tebrengen die noodzakelijk zijn voor hettechnisch dossier;• de mogelijkheid dat technische wijzigingennoodzakelijk zouden kunnen zijn om totconformiteit te komen;• de invloed op de wettelijkeaansprakelijkheid (strafrechtelijk enburgerlijk).©Vinçotte©Vinçotte19

Het tweede “groene licht”: hetverantwoordingsdocument van de leverancierBij de levering van machines, gemechaniseerdewerktuigen of installaties moet de leverancierin principe een document afleveren waarinde naleving van de bij de bestelling geformuleerdeveiligheids- en gezondheidseisenverantwoord wordt (artikel 8.2 van Hoofdstuk Ivan Titel VI van de Codex). Krachtens artikel8.5 valt deze verplichting echter weg vooruitrusting of aspecten gedekt door CE-markeringof door controle door een externe dienstvoor technische controle, en ook voor uitrustingidentiek aan exemplaren waarvoor devolledige aanschaffingsprocedure al werdtoegepast.Het verantwoordingsdocument zal dus vooralvan toepassing zijn als de bestelbon specifiekeeisen bevat, die niet noodzakelijk door deCE markering zijn gedekt (hebben meestal temaken met de specifieke gebruikssituatie). Bijbestelling dient er dus op gelet te worden datde CE-markering en zeker de technischecontrole niet noodzakelijk alle veiligheidsaspectenvan de uitrusting dekken en dat dezedus expliciet in de bestelbon moeten wordenopgenomen.Wanneer van toepassing zou van de afleveringvan het verantwoordingsdocument bij debestelling een contractuele eis moetengemaakt worden, want deze reglementeringricht zich in principe niet tot de leverancier alszodanig. Het verantwoordingsdocument magprincipieel niet beperkt zijn tot een eenvoudigeverklaring van naleving van de eisen, het zoudeze naleving ook moeten “verantwoorden”.Het derde “groene licht”: het onderzoek/verslagvoor indienststelling20AlgemeenArtikel 8.3 van Hoofdstuk I van Titel VI van deCodex voorziet dat vóór indienststelling vaninstallaties, machines en gemechaniseerdewerktuigen, een verslag moet opgesteldworden waarin de veiligheid en deovereenstemming met de voorschriften wordtvastgesteld en dit door de preventieadviseur,zo nodig met raadpleging van anderebevoegde personen. Krachtens artikel 8.5 zoudeze verplichting echter wegvallen vooruitrusting of aspecten gedekt doorCE-markering of door controle door eenexterne dienst voor technische controle, enook voor uitrusting identiek aan exemplarenwaarvoor de volledige aanschaffingsprocedureal werd toegepast. Hierbij dient er wel op geletdat de CE-markering en zeker de technischecontrole niet noodzakelijk alleveiligheidsaspecten van de uitrusting dekken.Hoewel het verslag vóór indienststelling in velegevallen dus niet meer verplicht is voormachines, pleiten wij toch voor eensystematische toepassing ervan, en dit omverschillende redenen:• de grenzen van wat gedekt is door de CEmarkeringzijn niet altijd duidelijk (inplanting,installatie, ...),• ondanks het vermoeden vanovereenstemming op basis van CEmarkeringen verklaring van©Vinçotte

overeenstemming, is een redelijkevoorzichtigheid van de preventieadviseurniet misplaatst (bvb. met het oog opvergetelheden vanwege de fabrikant, of vanopvallende grote restrisico’s),tekorten zal de volgende stap meestalbestaan in het contacteren van de fabrikantmet een gemotiveerde vraag;• het bestaan van de nodige instructies vande fabrikant in de gevraagde taal / talen;• de verplichting tot evaluatie van derestrisico’s, opgelegd door de Welzijnswet,• dit is een goed kader voor het formeel“viseren” van de instructies en voor hetbeoordelen van de behoefte aan controles(zie verder).b) met betrekking tot de lokale situatie:• de correcte inplanting van de machine(rekening houdende met de instructies vande fabrikant) en de mogelijke risico’s diezouden kunnen bestaan vanuit deomgeving;Het verslag voor indienststelling kan dan eenbasiselement vormen voor hetveiligheidsdossier dat logischerwijze voor elkemachine / arbeidsmiddel zou moeten bestaan.• de correcte installatie van de machine(rekening houdende met de instructies vande fabrikant) en de eventuele keuringenvoor indienststelling door een externedienst voor technische controles;Het onderzoek voor indienststellingvan een machine gedekt doorCE-markeringBij het onderzoek vóór indienststelling en hetverslag ervan, zouden naar onze mening in ditgeval voornamelijk volgende aspecten moetenbekeken worden:a) met betrekking tot de opvatting van demachine (en de verplichtingen van defabrikant):• het onderzoek naar de aanwezigheid en dekwaliteit van de verklaring(en) vanovereenstemming, horende bij de CEmarkering;• het verifiëren van het gebruik van demachine ten opzichte van de door defabrikant voorziene gebruiksgrenzen(normalerwijze in de instructies vastgelegd);• de behoefte aan aanpassing of aanvullingvan de instructies van de fabrikant, infunctie van de eigen situatie (zie ook hiernade specifieke afdeling over instructies);• de noodzaak van bijzondere selectie enopleiding van het personeel dat met demachine te maken krijgt.• het beoordelen van de behoefte aancontroles (zie verder de specifieke afdelinghierover).©Vinçotte©Vinçotte• het onderzoek naar mogelijke opvallendeveiligheidstekorten of elementen die wijzenop zulke tekorten, voor wat gedekt is doorde CE-markering. De bedoeling hiervan isuiteraard niet om het werk van de fabrikantbetreffende veiligheid over te doen, watmeestal ook niet mogelijk zou zijn vermitsmen niet beschikt over het technischdossier. Bij aanduiding van mogelijkeHet onderzoek voor indienststellingvan een machine niet gedekt doorCE-markeringBij het onderzoek vóór indienststelling en hetverslag ervan, zouden naar onze mening in ditgeval voornamelijk volgende aspecten moetenbekeken worden:21

a) met betrekking tot de opvatting vande machine:• het onderzoek van de specificatie van demachine, in vergelijking met de bestelling;• bestaan en inhoud van hetverantwoordingsdocument van deleverancier en de naleving van debijzondere veiligheidseisen gespecificeerdbij de bestelling;• het grondig onderzoek van deovereenstemming met de voorschriften ende veiligheid van de machine, in principeop basis van de minimumvoorschriftenvoor arbeidsmiddelen, met evaluatie vande restrisico’s.b) met betrekking tot de lokale situatie:• de correcte inplanting van de machine(eventueel rekening houdende met deinstructies van de leverancier) en demogelijke risico’s die zouden kunnenbestaan vanuit de omgeving;• de correcte installatie van de machine(eventueel rekening houdende met deinstructies van de leverancier) en deeventuele keuringen voor indienststellingdoor een externe dienst voor technischecontroles;• eventueel het verifiëren van het gebruik vande machine ten opzichte van de door defabrikant voorziene gebruiksgrenzen(normalerwijze in de instructies vastgelegd);• het opstellen van de instructies voor deinzet van de machine, of het onderzoek enzo nodig aanvullen en aanpassen van deinstructies ontvangen van de leverancier, infunctie van de eigen situatie (zie ook hiernade specifieke afdeling over instructies);• de noodzaak van bijzondere selectie enopleiding van het personeel dat met demachine te maken krijgt.• het beoordelen van de behoefte aancontroles (zie verder de specifieke afdelinghierover).22©Vinçotte

©Vinçotte©Vinçotte

De schriftelijke instructiesArtikel 7 van Hoofdstuk I van Titel VI van deCodex bepaalt dat de werknemers overvoldoende informatie en gebruiksaanwijzingenmoeten beschikken. Voor installaties,machines en gemechaniseerde werktuigenmoeten in elk geval schriftelijke instructiesbestaan voor werking, gebruikswijze, inspectieen onderhoud, die ook de nodigeveiligheidsinformatie omvatten. Dezeinstructies moeten worden geviseerd, en zonodig aangevuld, door de preventieadviseur.Op basis van de eisen uit de Europeserichtlijnen voor het vrij verkeer van goederenen de bijhorende Europese normen zal een“gebruikershandleiding”, die alle aspecten vande inzet dekt, door de fabrikant afgeleverdmoeten worden bij elke machine met CEmarkering.Het zullen deze instructies zijn diemee de gebruiksvoorwaarden vastleggenwaarbinnen de fabrikant de overeenstemmingvan zijn machine met de toepasselijkerichtlijnen garandeert.Op basis van het voorgaande kunnen westellen dat bij een nieuwe machinesystematisch nagegaan zou moeten worden ofde door de fabrikant meegeleverde instructiesaangepast en voldoende zijn voor de veiligetoepassing van de machine in de onderneming.Dat zal meestal niet volledig het geval zijn. Zozal de fabrikant bijvoorbeeld instructiesmoeten geven voor de “inbeslagname” van demachine met het oog op interventies, maarzullen deze instructies uiteraard moeteningepast worden in de desbetreffendeprocedure van de onderneming / gebruiker.Onder andere in art. 21 van Hoofdstuk III vanTitel I van de Codex, vinden we ook deverplichting tot aangepaste opleiding van dewerknemers, bvb. bij invoering van een nieuwarbeidsmiddel. De instructies zullen perdefinitie een belangrijke basis zijn voor dezeopleiding.24©Vinçotte

Hoe zit het met de voorschriften voor onderhouden controle van machines?De voorschriften voor het gebruik vanmachines, met inbegrip van onderhoud,inspectie, ..., zijn een nationale materie, hoewelbvb. de inhoud van sommige controles wel isaangepast onder invloed vanEU-voorschriften.Schematisch gezien, moet hoofdzakelijkrekening gehouden worden met volgendeelementen:• de uitdrukkelijk door de reglementering ofde exploitatievoorwaarden opgelegdeverplichtingen voor controle voorindienststelling of periodieke controle doorexterne dienst voor technische controles(“erkend organisme”),• de uitdrukkelijk opgelegde verplichtingenvoor controle door “een bevoegd persoonaangeduid door het bedrijfshoofd”,• de verplichting, opgelegd door artikel 10van Hoofdstuk I van Titel VI van de Codex,om het veiligheidsniveau van dearbeidsmiddelen door een adequaatonderhoud te handhaven (in dit verbandmag men ook de aanwijzingen van defabrikant in zijn gebruikershandleiding nietvergeten);De principes zijn in grote lijnen als volgt:a) arbeidsmiddelen waarvan de veiligheidafhangt van de wijze van installatie:• controle na de installatie en vóór de eersteingebruikneming, en• controle na elke nieuwe montage /installatie.b) arbeidsmiddelen waarbij gevaarlijkesituaties kunnen ontstaan door slijtageen andere vormen van degradatie:• periodieke controles en zo nodig proeven,• bijzondere controles na uitzonderlijkegebeurtenissen, ongevallen, en na langerebuitengebruikstelling.De resultaten van deze controles moetenschriftelijk worden vastgelegd en bewaard.• de verplichting voor de werkgever,ingevoerd langs artikel 11 van Hoofdstuk Ivan Titel VI van de Codex, om volgens deaangegeven principes, zelf te bepalenwelke verdere controles uit oogpunt vanveiligheid nodig zijn en deze uit te voeren.©Vinçotte©Vinçotte25

VOORSCHRIFTEN VOOR LEASEN EN/OF HUREN VAN MACHINES.Het is evident dat de onderneming ookverantwoordelijk is voor de veiligheid en deovereenstemming met de voorschriften van demachines / arbeidsmiddelen van de geleasedeof gehuurde machines die zij laat gebruikendoor haar personeel. Daarnaast is het ooklogisch, dat de huurder deverantwoordelijkheid voor de veiligheid vandeze uitrusting zoveel mogelijk naar deverhuurder wil toeschuiven.Algemeen gesproken zal het volgende gelden:(veiligheidseisen, “garanties” vanwege deverhuurder, verslag voor indienststelling,instructies, ...).• voor wat betreft de controles, inspecties,instandhouding, ..., zijn duidelijke afsprakente maken met de verhuurder.• voor korte-termijn verhuring en dringendegevallen zijn allicht aangepaste formules tevoorzien.• bij de “bestelling” worden best dezelfdeprincipes gehanteerd als bij aankoopVERPLICHTINGEN BIJ BOUW OFSAMENBOUW VAN MACHINES VOOREIGEN GEBRUIK?©Vinçotte©VinçotteHet antwoord op deze vraag is eenvoudig: deverplichtingen van degene die een machinebouwt voor eigen gebruik, zijn principieelvolledig identiek aan de verplichtingen van defabrikant die machines vervaardigt om ze in dehandel te brengen. Voor meer details overdeze verplichtingen verwijzen wij naar deeerdere bespreking ervan en naar onzePraktische Gids “CE-markering voor machines”.De machinerichtlijn legt ook op dat eensamenstel van machines (of een samenbouwvan een machine met andere elementen), datals een geheel functioneert, moet behandeldworden zoals een machine.Uw onderneming kan dus in de positie vanfabrikant komen wanneer zij onder eigenverantwoordelijkheid een machine bouwt ofeen installatie opbouwt of samenbouwtuitgaande van machines, machines voorinbouw, componenten, ook al zou ze volledigbestaan uit machines met CE-markering. Indat geval moet U als “eindfabrikant”verantwoordelijkheid nemen voor het geheel,waarbij U uiteraard kan steunen op decertificatie verkregen voor de elementen.Bij grotere projecten komt het dikwijls voor datderden betrokken zijn bij het project(engineeringbureau, constructeur,onderaannemers…). In zulke gevallen is hetbelangrijk om van in een vroeg stadiumaandacht te hebben voor uw verplichtingen alsfabrikant, en eventueel duidelijke afspraken temaken met de andere partijen over hetvervullen van deze verplichtingen (zo is het bvbdikwijls logisch dat het engineeringbureauoptreedt als fabrikant).27

©Vinçotte

WAT MOET ER GEBEUREN BIJ WIJZIG-ING VAN EEN (NIEUWE OF BESTAANDE)machines?Bij wijziging van een nieuwe machine metCE-markering, vóór de indienststelling, komtmen in de situatie van de fabrikant voor watbetreft de verplichtingen betreffendeCE-markering. Men wordt dus in de zin van derichtlijn(en) “fabrikant” van de gewijzigdemachine, waarbij uiteraard praktisch gezienhet probleem vooral slaat op de gevolgen vande wijziging voor de veiligheid van de machine.Het reglementaire kader bij wijziging vanbestaande machines is minder duidelijk. Hiernavolgen een aantal regels die naar onze meninggebruikt kunnen worden voor de logischeaanpak van dit probleem.Een beperkte wijziging van een bestaandemachine zonder CE-markering kan behandeldworden in het kader van de reglementeringvoor arbeidsmiddelen. Op het vlak van deformaliteiten moet men er natuurlijk overwaken dat het bestaande verslag vóórindienststelling, de documenten m.b.t. deevaluatie van de risico’s, de instructies, ...,aangepast worden aan de wijziging.Het voorgaande geldt ook voor de wijzigingvan een machine met CE-markering die al indienst is. De “ideale” praktische toepassing vandeze principes vereist een procedure om ineerste instantie elke wijziging, ook de zeerbeperkte, te registreren. Op basis hiervan kandan geoordeeld worden of de wijzigingmogelijke veiligheidsconsequenties kanhebben die verdere veiligheidsactie vergen.Alleen op deze wijze is men immers zeker dathet veiligheidsdossier meegroeit met demachine.Bij een zeer belangrijke wijziging van eenbestaande machine zal de onderneming dekeuze moeten maken tussen een aanpak opbasis van de Machinerichtlijn, of een aanpak opbasis van de voorschriften voorarbeidsmiddelen. In geval van twijfel kan menuiteraard ook het advies vragen van debevoegde inspectiediensten.Bij toevoegen van een nieuwe machine aaneen bestaande installatie lijkt een logischeaanpak om op de nieuwe machine en haarwisselwerking met de bestaande installatie deMachinerichtlijn toe te passen, waarbij op derest van de bestaande installatie de regelsbetreffende arbeidsmiddelen toegepastworden.De herstelling of instandhouding van eenmachine in haar oorspronkelijke staat, metinbegrip van het vervangen van eencomponent door een gelijkwaardige, moetenniet beschouwd worden als een wijziging vande machine die op zich de toepassing vanCE-markering op de machine voor gevolg zouhebben. Hetzelfde geldt voor het toevoegenvan een scherm aan de machine, bv. in hetkader van de toepassing van deminimumvoorschriften.In elk geval zal de keuze van de toe te passenreglementering (machinerichtlijn ofarbeidsmiddelenrichtlijn) geen invloed hebbenop het te bereiken veiligheidsniveau. In beidegevallen vormt de risicoanalyse de basis voorhet maken van correcte keuzes.©Vinçotte©Vinçotte29

U WENST HULP BIJ DE TOEPASSING VANDE REGELS VOOR MACHINES /ARBEIDSMIDDELEN?Externe hulp bij de toepassing van de regelsvoor machines / arbeidsmiddelen kan nodigzijn wanneer de onderneming voor bepaaldeaspecten niet de nodige deskundigheid in huisheeft, of ter ondersteuning bij het onderbrekenvan voldoende mankracht…U kunt bij VINçOTTE terecht voor deskundigeen efficiënte hulp bij zowat alle aspecten vande toepassing van de voorschriften voorarbeidsmiddelen op uw machines. Onzelangdurige ervaring en onze aanpak, ondermeer periodiek beoordeeld in het kader vanonze accreditatie als aangemelde instantievoor de Machinerichtlijn en diverse andererichtlijnen, staan mede borg voor de kwaliteitvan deze hulp.Typische voorbeelden van bijstandzijn:• Hulp bij het formuleren van deveiligheidseisen bij bestellingen ofprijsaanvragen, op algemene wijze, of voorspecifieke projecten.• Beoordeling van offertes betreffendeveiligheidswaarborgen.• Veiligheidsonderzoek van bestaandemachines of begeleiding van het onderzoekdoor uw eigen diensten.• Onderzoek van nieuwe machines alsvoorbereiding van het verslag voorindienststelling.• Onderzoek van instructies voor machinesmet voorstellen voor aanvulling ofverbetering.• Bijstand bij uw verplichtingen als fabrikantbij zelfbouw van machines of bijsamenbouw.• Hulp bij de veiligheidsaspecten voorbelangrijke nieuwe projecten, met inbegripvan de coördinatie van de inbreng van dediverse betrokkenen.• Opleiding van de betrokkenen bij diverseaspecten van de toepassing van de regelsvoor arbeidsmiddelen.30©Vinçotte

waar verdere informatie vinden?Bepaalde richtlijnen of Publicatiebladen van deEU (bvb opzoeken van de geconsolideerdetekst in een van de EU-talen op basis van hetnummer van de basisrichtlijn):www.eur-lex.europa.euDe laatst gepubliceerde Publicatiebladen vande EU:www.eur-lex.europa.euBestelling van normen:www.nbn.beInzage van normen kan ook op het Bureau voorNormalisatie NBN, Brabançonnelaan 29,1000 Brussel.Diensten aangeboden door Vinçotte:www.vincotte.beBelgische wetgeving: Belgisch Staatsblad ofspecifieke wetgeving inclusief Belgischeomzetting van richtlijnen:www.just.fgov.bewww.economie.fgov.bewww.meta.fgov.be(Welzijnswet, Codex, ARAB)Contacteer ons voor meer informatie:Koen ChielensT : 0479 790 118E : kchielens@vincotte.beMarc VanderhaegheT: 0479 790 233E: mvanderhaeghe@vincotte.be©Vinçotte©VinçotteReproductie toegelaten met duidelijke bronvermelding31

Verantwoordelijke uitgever: Kurt Gutschoven, Jan Olieslagerslaan 35, 1800 Vilvoorde, BelgiëCONTACTVinçotte exploitatiezetelJan Olieslagerslaan 351800 VilvoordeBelgiëTel: +32 (0)2 674 57 11Fax: +32 (0)2 674 59 59Email: info@vincotte.beOf contacteer onze regionale kantoren:Antwerpen • Gembloux • Gent • Hasselt • Loncin • Roeselare • Wijnegemwww.vincotte.be3