Sassenhout door de eeuwen heen - Erfgoedcel Kempens Karakter

Sassenhout door de eeuwen heenOnderstaand artikel ‘Sassenhout in kaart’ nemen we over uit het tijdschrift van deHeemkundige Kring Joris Matheussen uit Vorselaar. Jaargang 28/nr.1. We zijn hen dankbaar,niet alleen omdat we hun artikel mogen overnemen, maar ook voor hun enthousiastemedewerking op 2 juni 2011.Vorselaar was een dorp dat niet gemakkelijk te bereiken was met het openbaar vervoer. Erwaren twee opstapplaatsen, één in Grobbendonk en een ander op Sassenhout. Sassenhout ofbeter gezegd, ‘doornboom’, was de halte op de lijn Oostmalle-Herentals. Het is vooral alsstopplaats van de tram dat de plaats naam heeft verworven. Dat Sassenhout ook een gehuchtvan Vorselaar was - en nog is- wordt vaak vergeten. Het handjevol huizen dat er nog is, kandie stelling wel doen vermoeden, het bewonersaantal is wel erg geslonken.Laten we toch even terugblikken naar de geschiedenis van de plaats en de herkomst van tweenamen: ‘Sassenhout’ en ‘Doornboom’.De naam ‘Sassenhout’Een eerste benadering zou zijn dat de naam betrekking heeft op een sas of een sluis, maar diestelling is zo goed als onmogelijk. Op die plaats en zelfs in de verre omgeving is er nooit eensas geweest. De stuw op de Aa is van veel latere datum en is ook geen sluis of sas.Een andere benadering zou zijn dat de naam verband houdt met de naam die hier gegevenwerd aan personen die afkomstig waren uit Zassen, de streek in Duitsland die we nu kennenals Saksen. In archiefstukken vinden we nog andere naamvormen terug zoals tsas, Zas, Sass,Sasse, Sassen, Shaseb, Tshaesen en zelfs Chas. Niet zelden werden landerijen genoemd naarde eigenaar, zo kennen we in Vorselaar Worans heide en Lovenhoek, twee namen dieverwijzen naar de grondbezitters. Zo zou Sassenhout ook verwijzen naar ‘het hout’ of het bosvan een Sas. In verschillende archiefstukken uit 1473 vinden we inderdaad ook aanwijzingennaar de betekenis van de naam Sas. Die wordt dan in verband gebracht met personen uitLuybeke, Brandenborch, Homborch, Dansicke en Hildessem.Tevens lezen we ook in een oorkonde van 6 augustus 1393 van de Hertogin van Brabantomtrent het Sint-Jansbeneficie van het begijnhof van Herentals, dat Johannes Tshaesenvrijgesteld wordt van alle lasten voor de gronden te loco dito Poel (Poederlee). In eenvolgende oorkonde aangaande het begijnhof spreekt men over Tshaesenhout of Zassenhout,wat ‘bos der Saksen’ zou betekenen.De familie Sas is nu nog prominent aanwezig in de Kempen. De naam komt voor in hetvoormalige land van Turnhout, meer bepaald in de dorpen Lille, Gierle, Vosselaar, Beerse endeels ook Turnhout. Het overgrote deel Sassen die nu in Lille en Vosselaar leven, kunnenteruggebracht worden tot een gemeenschappelijke voorvader Wouter Sas Peterssoon geheten,die eind 15e eeuw in Lille leefde. De familie had zich reeds veel vroeger in de streek gevestigd.We vinden de naam terug in de oudste hertogelijke cijnsrollen die dateren van 1340.Een en ander doet wel vermoeden dat de eerste personen met de familienaam Sas zich eersthebben gevestigd in Sassenhout en er ook hun naam aan hebben gegeven. Merkwaardiggenoeg vinden we geen Sassen in Vorselaar en Poederlee. De eerste cijnsgegevens vanVorselaar aangaande Sassenhout dateren van 1410. Verschillende oorkondes uit hetstadsarchief van Herentals, met betrekking tot het gasthuis, leveren wel enkele aanwijzingendie het vermoeden dat de eerste Sassen zich te Sassenhout hebben gevestigd, enigszinsbevestigen. Het is belangrijk te melden dat het gasthuis van Herentals wel degelijk grondenalsook een gasthuishoeve had te Sassenhout.We kunnen ons afvragen hoe die Saksische migranten hier terecht kwamen. Helaas is op dievraag geen eensluidend antwoord en zijn er verschillende hypothesen. De meestwaarschijnlijke is wel die waarbij wordt gedacht aan een groep gedeporteerde krijgslieden. In800 was Karel de Grote het grondig beu om keer op keer tegen de Saksen oorlog te voeren enheeft hij na een vijfde finale slag bevolen de krijgslieden in kleine groepen te verspreiden overheel het Frankische Rijk. Een kleine groep zou dus destijds kunnen overgebracht zijn naar eenvan nature vruchtbaar stuk te ontginnen grond. Dat moet een soort strafkolonie geweest zijn,die nabij een bestaande nederzetting gelegen was. Die plaats zou dan wel eens Sassenhoutkunnen geweest zijn vermits die zich bevond nabij een plaats die destijds bekend stond alsFurgalare (726 A.D.) Deze deportaties vonden plaats gedurende een periode van vijf jaar, nl.

van 799 tot 804 A.D. We weten ook dat Sassenhout bij Vorselaar hoorde, hoewel het dichterbij Poederlee gelegen is en zou Vorselaar veel ouder zijn dan Poederlee. Het is niet zoonwaarschijnlijk dat een strafkolonie werd gevestigd ver van de dorpskern en Sassenhout iswel het verst afgelegen gehucht van Vorselaar.Sassenhout in kaartenHet wegenpatroon in en om Sassenhout veranderde aanzienlijk in de loop der tijden. Dit heeftvooral te maken met de aanleg van de weg Poederlee - Herentals in het begin van de 20 eeeuw. Op de oude kaart herkennen we nog de toenmalige kapel.(1) De weg naar Poederleewas er al (2) vanaf de plaats, die nu ‘Doornboom’ heet (die nog niet op de kaart vermeldstaat). Van daar wordt deze een ‘spoor’ (= zandweg) tot aan de weg “le grand chemin aPouderlé", die komt van het klein pleintje, de “Keel”, even voorbij het huidig kruispunt. Daarsplitst de landweg naar Lille en naar Lichtaart. Die weg maakte toen een bocht van 90° omverder te huidige weg naar Herentals te volgen (3).De kapel van 't Sassenhout stond bijna op de plaats waar nu de haagaanplanting degrondvesten van de kapel aangeeft doch aan de overkant van de baan Poederlee - Herentals.(nvdr: op deze plaats wordt op 2 juni door de burgemeester een erfgoedbord onthuld)Ondanks het feit dat het Sassenhout in een uithoek van de gemeente lag, had het steeds eenvrij hoge bevolkingsgraad en een hoge graad van zelfstandigheid op alle gebied. Al in deMiddeleeuwen zou in dit gehucht, ongeveer waar nu de baan van Poederlee naar Herentals ligt,een kapel hebben gestaan. De kapel werd ‘Kapel van Onze-Lieve-Vrouw uit Wasbroeck’genoemd en was toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw-Geboorte. De kapel was opgetrokken insteen, had een dak van groene schaliën met een torentje en een klokje in het midden. Er waseen eikenhouten ingangsdeur, vier vensters en een kleine absis, waar het (draagbaar) altaarstond, dat alles om te zeggen dat het niet zomaar een ‘kapelletje’ was.Wanneer de kapel precies gebouwd werd, is niet bekend maar de meeste bronnen situeren deoprichting ten tijde van het Concilie van Basel (1431 – 1437). De kapel was het centrum vanhet kerkelijke leven van de inwoners van Sassenhout. Ze kende perioden van extremewelvaart, maar eveneens perioden van verval. In het begin van de 19e eeuw was de kapelzodanig in verval dat ze werd gesloten, waarna ze door boeren uit de buurt werd gesloopt. Hetbeeldje uit de kapel belandde na omzwervingen terug in Vorselaar. Het patroonsfeest vanOnze-Lieve-Vrouw-Geboorte (8 september) is nog steeds een belangrijke datum voorVorselaar. Het is de sleuteldatum voor het bepalen van de jaarlijkse dorpskermis.Het perceel grond en de kapel werd in 1907 gedeeltelijk onteigend voor het rechttrekken vande verbinding Herentals – Poederlee en de aanleg van de tramlijn Herentals – Oostmalle.Ongeveer op de plaats waar vroeger de kapel heeft gestaan, werd op initiatief van de vzwVVV-Vorselaar een haag in de vorm van de grondvesten van de kapel aangeplant.De uitstulping van het grondgebied van Vorselaar, dat Sassenhout heet, was destijds een vrijbelangrijke "satelliet" van het dorp, dat later als gehucht werd ingepikt. We merken diebelangrijkheid ook aan de bewoning in dat gebied en aan de eigendommen langsheen devoetweg naar Poederlee. Let ook op de verschillende plaatsnamen als "Le petit Broeck" en hetpleintje dat "De Keel" of letterlijk vertaald "le gosier" heet. Aan de overkant van de huidigeweg naar Herentals was dan "Vas Broeck".Dichtbij de huidige plaats "Doornboom" was er een eigendom, die toebehoorde aan het"gasthuis" te Herentals (l'hopital de Herentals) .Wanneer we kijken naar de 30 jaar jongere kaart van Ferraris, zien we al een heel andereplattegrond; hier blijft de vraag of de "Carte figurative” in het archief van Rijsel wel correctgetekend was.De hoeven langs de weg Vorselaar - Sassenhout (de weg die nu "Sassenhout" heet) stonden eral.

De doortrekking van de weg Vorselaar-Herentals naar Poederlee en Lille toe was er nog niet.Ter hoogte van de plaatsnaam "Sassenhout" is er een eigenaardige lus, die er nog steeds is,maar enkel als totaal vergeten landweg.Wanneer we de huidige Poederleese steenweg oversteken dan was er "de Gasthuyshouve" enwat verder "Dorren Boom Cabaret". De gasthuishoeve is verdwenen terwijl het zgn. "DorrenBoom Cabaret" een soort drankgelegenheid was.We merken ook dat aan weerszijden van de Aa overstromingsweiden waren. Herentals begoneens we over de Aa waren. Hier kan de vraag gesteld worden of de plaatsnaam “Doornboom”in verband kan worden gebracht met het drankhuis, een zgn. ‘cabaret’, een paar honderdmeter verderop en we het woord ‘doornboom’ niet moeten interpreteren als een boom metdoornen, zoals de meest voor de hand liggende verklaring wel zou zijn, maar met een dorreboom.De huidige verbindingsweg naar Poederlee was er nog niet. Wel was de weg die nu"Sassenhout" heet toen de baan "Vorselaar naar Lichtaart”. Zij maakte een eigenaardige bochtter hoogte van de splitsing naar Poederlee. Die splitsing is er nog met nog enkele hoeven. Welwas daar destijds de kern van het gehucht "Sassenhout" en was daar het kruispunt van detoenmalige belangrijke baan van Poederlee naar Herentals met de baan Vorselaar - Lichtaart.Die weg naar Herentals is er nog, maar dan wel als een onooglijke landweg. De nieuweverbindingsweg met Herentals werd veel later aangelegd en sloot aan bij de oude weg terhoogte van de "Sassenhouts Kappel" en volgde een nieuw tracé doorheen de landerijen. Op dekaart heeft iemand dat verloop van de weg reeds aangeduid. Waar die nieuwe baan de wegVorselaar - Lichtaart kruist is thans de plaats die we Doornboom noemen en wordt algemeenaangenomen dat daar "Sassenhout" is. Het valt wel op dat er toen niet veel bewoning meerwas op die plaats en dat de Aa veel meer meanderde dan nu.En toch is die bewering enigszins misleidend want op de Franstalige kadasterkaart uitongeveer dezelfde periode zien we dat er veel meer huizen staan langsheen de wegen naarSassenhout. Op die kaarten staan ook meer plaatsnamen vermeld; zo zien we daar"Capelleweyde", "Sassenhout veld" ("Le Champ de Sassenhout") Kelder Bemd, Saeren, hoogBlok, Dryhoek.De weg die nu "Sassenhout" heet en verbinding gaf met het dorp Vorselaar was destijds eenvrij ingewikkelde aangelegenheid. Feitelijk was hij een afsplitsing van de oude baan naar Lilleen Wechelderzande en zo naar Lier en Turnhout. Op een andere kaart zien we die afsplitsingbij "Den Drijhoek” en zijn er de "Zittaertse Haegen" "de drij Winkels" en de "Plunder Bemden”.Feitelijk begon Sassenhout aan de Molenbeek, die nu nog onder de huidige baan doorloopt.De wegen om en rond Sassenhout werden pas aangelegd in het begin van de 20e eeuw.De kadasterkaart van 1930 maakt al duidelijk melding van dat nieuw wegenpatroon.Aan bewoning is er niet veel bijgekomen en veel van de gebouwen staan er nog of ze zijnvervangen door nieuwbouw. Let ook op het stervormig symbool [2], dat is de oude motte vanPoederlee en waarvan de heuvel, waarop in de Middeleeuwen het kasteel stond, nog steeds inhet landschap zichtbaar is. Er wordt nu vermeld "Doornboom cab t” ("cab t " = "cabaret of café)en niet "Dorren boom" (waarschijnlijk was dat laatste een naam die stamt uit de verkeerdbegrepen Franse nomenclatuur). Het is wel merkwaardig dat nog steeds de plaats met dienaam niet ligt op het kruispunt van de twee wegen, zoals wel zou kunnen verwacht worden.De brede oeverzone van de Aa is hier duidelijk als "moerassig" aangeduid, hetgeen er duidelijkop wijst dat die zone toen werd beschouwd als overstromingsgebied. De aanleg van stuwen opde rivier heeft dat overstromingsprobleem grotendeels weggewerkt.Sassenhout en meer bepaald "Doornboom" is ook bekend als stopplaats en als"rangeerstation" van de tram op de lijn Oostmalle - Herentals - Westerlo. Aanvankelijk bestondalleen de verbinding Herentals -Westerlo; deze buurtspoorweg werd pas aangelegd in 1907door de "Antwerpse Maatschappij voor den dienst van Buurtspoorwegen". Op 14 maart 1908werd de lijn doorgetrokken via Poederlee en Lille tot Wechelderzande, waar ze aansloot aanhet traject Brecht - Wechelderzande. Oorlogsperikelen tijdens de periode 1914 - 1918brachten een onderbreking teweeg, een gedeelte werd zelfs op bevel van de Duitsersopgebroken. Het duurde tot in 1920 vooraleer de verbinding hersteld was en weer in bedrijf

kon worden genomen. Kort daarna werd de exploitatie overgenomen door de "NationaleMaatschappij van Buurtspoorwegen".De tram van toen was de legendarische roet- en dampspuwende "stoomtram" met zijn langerij reizigers- en goederenwagons, "de groenen tram”. Pas in 1932 werd hij vervangen door desnellere en comfortabele mazouttram," de gelen tram”. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werdnog eens de aloude stoomtram bovengehaald voor goederenvervoer. Op 31 augustus 1949werd de lijn Oostmalle - Herentals opgeheven.Die tramlijn bracht tal van patiënten voor Mie Broos, die dan de tocht naar het Heiken verderte voet moesten afleggen. Je kon het getoeter van de "poephaan", dat was de naam die dedorpsbewoners aan die vehikels gaven, tot in de Nieuwstraat horen.Pas op 9 december 1951 lezen we in Kempenland: "Deze week werd ook de tram voor goedbegraven in Herentals. Zoals men weet kwamen er van Oostmalle nog af en toegoederenwagons naar Herentals station. Nu echter is alles voor goed afgelopen. De Nederij ende steenweg op Poederlee werden voor goed verlost van de rails. Zouden we hier niet kunnengewagen van een eervolle begrafenis van haar die eens - jaren geleden- met zo veel prachtwerd verwelkomd: de tram. De toon van dit bericht verraadt het belang dat hier werd gehechtaan de tramlijn Oostmalle -Herentals met de stopplaats aan "Den Doornboom".Tenslotte belanden we bij de huidige situatie: Op vlak van bewoning en gebouwen zijn eramper enkele niet onbelangrijke hoeven overgebleven. Geen enkele van deze vervult nog eenfunctie binnen het landbouwgebeuren.De vermoedelijke plaats van de Kapel van Sassenhout zou nu midden in de weg naar Herentalsgeweest zijn. Wanneer de kapel precies gebouwd werd, is niet bekend maar de meestebronnen situeren de oprichting ten tijde van het Concilie van Basel (1431 – 1437). in zijn werkover de Brabantsche Mariaheiligdommen in 1632 zegt Wichmans, dat het toen een zeergekend heiligdom was. "Op het gehucht Sassenhout werd rond de jaren 1435 een tamelijkgroote Mariakapel gebouwd. Ze werd gesloten onder de Fransche omwenteling. Viel in puin enwerd rond 1825 afgebroken. Heden wijst alleen een klein staakkapelletje, een 100-tal meternoordwaarts der Aabrug, en een stuk grond met houtgewas omzoomd, de plaats waar vroegerde kapel stond"Dat de kapel van Sassenhout door de bewoners van Vorselaar niet werd vergeten blijkt uit deviering van haar 500 jaar bestaan ter ere waarvan het bovenstaand prentje werd uitgegeven.Het O.L.V. beeldje bevindt zich thans in de Sint Pieters kerk van Vorselaar.Van de oorspronkelijke bebouwing van het destijds dicht bevolkt gehucht is nog maar weinigovergebleven. De gebouwen, die er nog zijn geven wel een vrij goed beeld van hoe het erdestijds moet uitgezien hebben.De voortreffelijk gerestaureerde "Bernardushoeve" is thans de woning geworden van de familiePeeters. Eertijds was ze eigendom van het kasteel, graaf Philip Van de Werve liet ze bouwen inde eerste helft van de 19 e eeuw. De initialen V.D.W. op de gevel verwijzen naar Van de Werve.De hoeve, het woonhuis met stal, met verschillende losstaande bestanddelen als de groteschuur en het wagenhuis vormen een complex zoals er in de regio verschillende zijn. Hetwoonstalhuis met lijstgevel van zes traveeën vertonen nog sporen van witschildering, die nogzeer goed te zien zijn op een oude foto.De Sassenhoeve of "Witte hoef" aan de overkant (Nr 44) van de weg werd na grondigerestauratie een luxe-verblijfplaats en bleef zodoende gelukkig gespaard van kaalslag ofverbouwing. Alleen is de mooie gevel volledig aan het oog onttrokken door de haag. Die haag,doorgaans beuk of haagbeuk, hoort feitelijk bij de Kempische voortuin en mag dan best hetwoonhuis of de hoeve verbergen. Van op de weg is enkel het rieten dak zichtbaar.De eigenaarskunnen achterhaald worden tot 1665. In Vorselaar is die hoeve echter bekend als "HoeveBakelants”. De familie Moretus van Boechout heeft ze laten bouwen. Tijdens de laatste 100jaar woonden er achtereenvolgens de familie Dankers, de ouders van de in Vorselaar goedgekende "Jefke Dankers". De familie Bakelants woonde er vanaf ong. 1936, Jol Bakelants wastoen 8 jaar en is er nu 83. Vervolgens kwam de familie Van Aerden en dan Van den Brande(bekend als krantenverdelers van de Gazet van Antwerpen). Onlangs werd de hoeve verkocht.

Het gebouw heeft duidelijk een metamorfose kan ondergaan wanneer het gerestaureerd werd.Vaak is uit de gerestaureerde toestand moeilijk nog het oorspronkelijk concept af te leiden.Maar wie zag ooit diezelfde hoeve in de staat van vóór de restauratie?Verder naar het kruispunt met de baan naar Herentals staat aan de linkerkant van de weg dehoeve "Ten Troon” , die eertijds eveneens eigendom was van het kasteel. In 1990 werd zegrondig gerenoveerd door de zusters cisterciënserinnen van Brecht.Aangrenzend was er het gezinsvervangend tehuis voor 20 mensen met een handicap.De hoeve zelf bestaat uit verschillende losstaande elementen, waarvan de meeste uit de 19eeeuw stammen. Aan de straatzijde is het woonstalhuis en ten zuiden, losstaand, de groteschuur. Die schuur werd door de zusters zeer smaakvol als kapel ingericht.Interessant aan de hoeve en ook aan de schuur zijn de met gesinterde (donkere) baksteengemetselde versieringen voor de friezen en omlijstingen. Het Maria-beeldje in de nis aan destraatgevel is helaas modern.Inmiddels hebben de zusters hun verzorgingstehuis uitgebreid met een nieuwbouw ingeslaagde "begeleidende architectuur” (= bouwwijze en stijl, die harmonieert met hethoofdgebouw) naast het klooster. De activiteiten van de zusters werden overgenomen door deBroeders van Liefde, die hun onderkomen hebben gevonden in een van de bijgebouwen achterhet groot woonhuis.Aan de overkant van de weg naar Herentals en meer bepaald op de plaats van de "woonkern"van het gehucht Sassenhout, dat we nu "achterste Sassenhout" noemen staat links van deweg (sassenhout Nr 73) een het hoevetje dat voor de Kempen model zou kunnen staan als"kleine langgevelhoeve". De kern van het gebouw zou stammen uit de 19e eeuw, hoewel ersporen zijn van een veel ouder bouwsel. Het pleintje vóór die hoeve geeft nog een goed beeldvan hoe gehuchten of kleine woonkernen er destijds moeten hebben uitgezien. Vergeten wedaarbij niet dat Sassenhout, samen met Lovenhoek twee van de grootste gehuchten vanVorselaar waren.Verderop de weg naar Lichtaart, voorbij de bocht, is er nog de imposante "Hoeve Sassenhout"(nr. 81), een langgestrekte hoeve van ca 1800. Zij was oorspronkelijk ingeplant op omhaagdterrein met boomgaard. Tot voor tien jaar was deze hoeve ingericht als café-restaurant.Daarna werd ze grondig gerenoveerd en ingericht als woonhuis.De achtergevel was oorspronkelijk in leem en vakwerk, hetgeen doet vermoeden dat de kernvan het gebouw stamt uit de 17e of 18e eeuw. De stalling en de schuur zijn geklasseerd sinds1980.Het is amper te vatten dat een bloeiende leefgemeenschap zoals het gehucht Sassenhout isgereduceerd tot een handjevol woningen en evenveel bewoners. Het is evenmin te vatten datde smalle landbouwwegen, aangelegd en verhard ten tijde van de ruilverkaveling aldaar,destijds de enige verbindingswegen waren naar de omliggende dorpen als Poederlee enLichtaart. En toch, ondanks die evolutie ademt Sassenhout nog het landelijk karakter uit vanweleer en kunnen we hopen dat het gespaard blijft van de bouwwoede van de laatstedecennia.Sassenhout kende ook illustere bewoners: Mandus en Lena Papen, ze woonden in het huis datnu grondig verbouwd werd en waar thans een handel in antieke bouwmaterialen is gevestigd.Mandus was "trekzakspeler" en Lena kon zingen.Het duo trad overal op waar iets te vieren was en kende de lokale volkswijsjes als geen ander.Ze waren allebei ver buiten de grenzen van Vorselaar bekend.Met hun "heengaan" zijn we in ons dorp twee kleurrijke figuren verloren. Wie zal dat verliesooit invullen?