Download de pdf van het jaarboek. - Wiardi Beckman Stichting

Links KlassiekHet eerstejaarboek voorhet democratischsocialismeOnder redactie vanJan Bank,Martin Ros enBart Tromp

In dit voortaan elk najaar verschijnende Jaarboek voor hetdemocratisch socialisme zal middels een waaier van artikelenvan politiek-theoretische, sociaal-kritische en historischeaard in hoofdzaak de aandacht gericht worden op verleden,heden en toekomst van het democratisch socialisme inNederland en het buitenland. De drie redacteuren van hetjaarboek, die zelf geregeld artikelen over of in verband methet socialisme publiceren, zijn van mening dat in de hernieuwdebelangstelling voor de geschiedenis en hedendaagsestand van het socialisme in Nederland de brede hoofdstroomvan het democratisch socialisme opvallend mager vertegenwoordigdis. Het accent ligt bovendien in hoge mate op dehistoriografie en veel minder op de sociale en politieketheorie. M et het jaarboek hopen de redacteuren een bijdragete kunnen leveren aan het overbruggen van voornoemdeomissies, althans aan het tot stand brengen van enige aanzienlijkeaccentverschuivingen. Dit jaarboek is niet gebondenaan enige politieke partij in Nederland.In dit eerste jaarboek is het hoofd thema dat van de kritiekop de verzorgingsstaat, terwijl een profiel gewijd is aanJacques de Kadt. In Het e e r s t e Jaarboek voor het democratischsocialisme komt verder onder meer aan de orde hetonderwerp socialisme onder het communisme (zowel na1917 in Rusland als na 1945 in O ost-Europa). Profielen vanFrank van der Goes en J . G . Suurhoff completeren hetgeheel.T o t de medewerkers aan dit nummer behoren, behalve deredacteuren zelf, prof. dr. Hans Daudt, Koen Koch, Leonde W olf, Gerard Nederhorst, M arc Jansen, Jan Piet Janzen,Bruno Naarden, M ichel Korzec en Ynte Botke.isb n 90 295 2300 x

Het eerste jaarboek voor het democratisch socialisme

Links klassiek nr. i

Het eerste jaarboekvoor het democratisch socialismeOnder redactie vanJan Bank, Martin Ros en Bart TrompAmsterdam Uitgeverij De Arbeiderspers

Copyright © 1979 BV Uitgeverij De Arbeiderspers, AmsterdamNiets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaargemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm ofop welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijketoestemming van de uitgever. No part of this book may bereproduced in any form, by print, photoprint, microfilm orany other means, without written permission from the publisher.Omslag Alje OlthofDruk Tulp bv, ZwolleISBN 90 295 2300 x

Inhoudi n l e i d i n g Redactie Jaarboek7VER ZO R G IN G SST A A T , CRISIS EN K R IT IE KHans Daudt Verzorgingsstaat, democratie en socialisme14Leon de W olff Sociaal-democratie en neo-corporatisme41Koen Koch De onheilspellende paradox van de verzorgingsstaat72Gerard Nederhorst Het Plan van de Arbeid109b i o g r a f i e : f. v a n d e r g o e sYnte Botke Franc van der Goes, 1859-1939i 37HET SO CIALISM E ONDER H ET COMMUNISMEMare Jansen De ondergang van de Russische socialistenrevolutionairen174Bruno Naarden De Russische sociaal-democratie: meer daneen schim uit het verleden 189Michel Korzec Het einde van het democratisch socialisme inOost-Europa 228BIO G RA FIE: J. G. SUURHOFFJan Pieter Jansen J. G. Suurhoff, 1905-1967, een levensbericht242

PROFIEL: JACQUES DE KADTJan Bank, Martin Ros & Bart Tromp Gesprek met Jacques deKadt 283Floris Cohen Bibliografie339PERSO N ALIA VAN DE M ED EW ER K ER S347PE R SO N EN R E G IST ER351

InleidingJA N BANK, M ARTIN ROS & BART TROMP

Aan de uitgave van Het eerste jaarboek voor het democratischsocialisme ligt de behoefte ten grondslag de ontwikkeling vande politieke theorie te verbinden met historische analyse. Aanbeide afzonderlijk wil de redactie aandacht besteden, maarvooral ook aan de samenvoeging van beide. Zij voelt zich gestimuleerddoor de hernieuwde belangstelling voor de geschiedenisvan de arbeidersbeweging en het socialisme in Nederlanden tevens door de tekorten die deze opleving te zien geeft. Inde eerste plaats lijkt het erop, dat de aandacht, en ook de sympathie,van de auteurs en onderzoekers gereserveerd zijn voorde opkomende arbeidersbeweging in haar fase van revolutionairestrategieën en voor anarchisme, communisme en de variantendaarvan. In de historische verhoudingen in Nederlandzijn dit zijrivieren, de brede hoofdstroom van het democratischsocialisme ontbreekt vrijwel. In de tweede plaats beperktdeze hernieuwe belangstelling zich in het algemeen tot (vaakgedetailleerde) geschiedschrijving op zichzelf. Wat ontbreekt isaandacht voor de ontwikkeling van maatschappelijke en politieketheorieën en evenzeer voor de feitelijke politieke ontwikkelingenwaarin het optreden van socialistische bewegingen enpartijen uiteindelijk heeft geresulteerd en resulteert.Hiermee zijn twee van de motieven genoemd voor deze uitgave.Het derde motief is ingegeven door het besef dat dehoofdstroom van het democratisch socialisme in Nederland eenbeweging zonder geschiedenis dreigt te worden. De vernieuwingdie met name de Partij van de Arbeid heeft doorgemaaktin de jaren zestig is er de oorzaak van dat denken endoen in het democratisch socialisme voordien is vervat in eenhistorische rechtvaardiging van die vernieuwing. Hoe noodzakelijkdeze ook was, men kan de legitimatie van wat tenslotteeen in de tijd bepaalde verandering was niet blijvend doen geldenvoor het huidige decennium en de komende erbij. Hetbrandscherm dat ergens rondom 1966 is neergelaten en dat anderezienswijzen op de tradities van de socialistische beweging8

emoeilijkt, moet worden opgetrokken. De verkorting van hethistorisch bewustzijn na 1966 is niet alleen de oorzaak van eenvoluntarisme dat de besluitvorming in de Partij van de Arbeidbepaalt en dat in een ironische tegenstelling staat tot de deterministischevisie waarmee het marxistisch socialisme is begonnen,ze leidt ook tot een onderschatting van analyse en tot eenoverschatting van wat werkelijk mogelijk is. Zo ontstaat in depraktijk opportunisme op korte termijn en conformisme in hetdenken op lange.Wij willen hiermee geen pleidooi houden voor het immervolgen van de ingeslagen weg en evenmin bepleiten we de traditiete gebruiken als middel tot disciplinering van het politiekedenken en handelen. Wij zouden daarentegen wel willenstellen dat vernieuwing enkel mogelijk is als men zich beweegtin die historische traditie. Pas wanneer de laatste geheel vergetenis en onbekend, kan men zich er immers niet meer tegenafzetten.Dit jaarboek is niet gebonden aan welke politieke partij of organisatieook. De redactie richt zich echter nadrukkelijk op hetdemocratisch socialisme in Nederland als subject. Dat betekentniet dat de onderwerpen die ze aan de orde stelt beperkt blijventot het Nederlandse socialisme en de geschiedenis daarvan.Elk jaarboek zal bestaan uit een aantal artikelen gegroepeerdrond een centraal thema, een of meer secundaire thema’s enlosse bijdragen waarvan er steeds tenminste twee beschouwdkunnen worden als biografische profielen. Tevens zijn overzichtente verwachten van bibliografische of documentaireaard. De redactie streeft er daarbij naar de leesbaarheid van deartikelen niet ten koste te laten gaan van hun wetenschappelijkebetrouwbaarheid-of vice versa.Het hoofdthema van het eerste jaarboek is de crisis van deverzorgingsstaat. Een van de bijkomende effecten van die crisisis dat ze binnen het Nederlandse socialisme (en daar niet alleen)het besef heeft wakker geroepen dat het ontbreekt aaneen adequate staatstheorie. Drie auteurs hebben de crisis als uitgangspuntgenomen voor beschouwingen. Hans Daudt stelt in9

zijn bijdrage dat het bestaande besluitvormingsmechanisme inde parlementaire democratie neigt tot een belangendemocratiewaarin steeds meer overheidsactiviteiten ten behoeve vansteeds meer institutionele belangen en belangengroepen toenemendeontevredenheid bij iedereen teweeg brengen. Deze paradoxroept de vraag op welke interne spanning (zowel in termenvan de kwantiteit van wat van de overheid gevraagdwordt als in termen van verscheidenheid van die eisen) een democratischeverzorgingsstaat als de Nederlandse nog kan verdragen.Koen Koch begint daarna met de constatering dat de crisisvan de verzorgingsstaat allereerst een crisis is in het sociaaldemocratischdenken. Meer dan welke andere politieke stromingimmers heeft het democratisch socialisme zich vereenzelvigdmet de moderne verzorgingsstaat. Hoewel Koch een anderuitgangspunt kiest dan Daudt en ook elders eindigt, is zijnbetoog geordend langs een paradox die duidelijke overeenkomstenheeft met die van Daudt. Volgens Koch leidt de aard vanhet politieke proces en van het proces van staatsvorming tothet steeds meer opdragen van taken aan een instituut, de‘staat’, dat juist door zijn karakter niet het vermogen heeftdeze naar behoren te vervullen. De staat wordt enerzijds sterker,anderzijds onmachtiger.Een derde perspectief op de crisis van de verzorgingsstaatwordt geboden door Leon de Wolfï. Dat het democratisch socialismezich zo heeft vereenzelvigd met de verzorgingsstaatwijt hij aan het ontbreken van een socialistische staatstheorie.In de begintijd van de beweging leek deze overbodig; in destrijd voor de achturige werkdag en het algemeen kiesrechtvoldeed het collectivistisch sentiment. De feitelijke ontwikkelingvan een hoogkapitalistische staat als Nederland is er eenin de richting van een door niemand als zodanig voorgestaanneo-corporatisme. Die ontwikkeling wordt nog nauwelijks politiekonderkend. Nadere analyse brengt aan het licht dat corporatistischeelementen aan het democratisch socialistisch denkenover staat en maatschappij niet vreemd waren, al ging hetdan wel om een corporatisme met een menselijk gezicht.Ook in Nederland is het debat over de crisis van de verzor­10

gingsstaat tot nu toe voornamelijk gevoerd op basis van liberaleen neoconservatieve premissen; het bekende artikel vanMilton Friedman is daarvan het prototype. Met deze drie bijdragenhoopt de redactie zowel de termen van het debat tehebben verlegd als ook voor die discussie een aantal inhoudelijkeargumenten te hebben aangevoerd. Dat er tussen de driebeschouwingen duidelijke accentverschillen bestaan en ook tegenstrijdigheden,achten wij geen nadeel.Een eigen element in dit gedeelte van het jaarboek is de bijdragevan Gerard Nederhorst over de totstandkoming van hetPlan van de Arbeid in 1936.Toen wij Nederhorst vroegen dit hoofdstuk te schrijven,aarzelde hij. Er waren immers, zo meende hij, nog zo velen diedaartoe beter in staat zouden zijn. Maar toen bleek dat van deruim honderd medewerkers aan het Plan van de Arbeid nogslechts enkelen in leven waren, aanvaardde hij de opdracht envoerde deze met verve uit. Dat de publicatie ervan nu postuummoet geschieden, vervult ons met leedwezen: geheel onverwachtoverleed Gerard Nederhorst op 28 augustus 1979.De verhouding tussen socialisme en communisme is al vanaf deoprichting van de Derde Internationale, de Komintern, zekerbinnen de sociaal-democratische beweging een steeds opnieuwte definiëren probleem. De uitersten worden daarbij ingenomendoor diegenen, enerzijds, die van een of andere vorm vannauwe samenwerking tussen beide partijen heil verwachten,en, anderzijds, door socialistische denkers als bij voorbeeldJean-Jacques Revel, die juist het communisme zien als de voornaamstebelemmering voor de opmars van het democratischsocialisme. De conceptie van het eurocommunisme heeft dit debatnieuwe impulsen gegeven. Het kan geen kwaad om, alvorensin alle ernst de samenwerking met communistische partijenter sprake te brengen in staten waar de parlementaire democratieis gevestigd en communistische partijen niet alleenelectoraal maar ook in termen van feitelijke macht een minderheidvormen, te recapituleren hoe het de niet-communistischesocialistische bewegingen is vergaan in die staten, waar communistende staatsmacht (langs andere weg dan die der vrije ver­11

kiezingen) wisten de monopoliseren. Dit gebeurt in de bedragenvan Bruno Naarden en Mare Jansen, die de ondergang vanrespectievelijk de mensjewiki en van de sodalis ten-revolutionairenna 1917 in de Sovjet-Unie in kaart brengen, en in hetbeknopte overzicht door Michel Korzec van de lotgevallen vande democratisch socialistische partijen in Oost-Europa na 1945*De geschiedenis van het socialisme wil de redactie in het jaarboekmet name ook belichten door-uiteraard-beknopte biografieënvan mensen die in deze beweging een rol van betekenishebben gespeeld, hetzij als daadwerkelijk politicus hetzijals leverancier en verspreider van denkbeelden. In deze uitgavekan Franc van der Goes ondanks enkele kleine excursies in depraktische politiek gelden als vertegenwoordiger van de tweedecategorie. Ko Suurhoff daarentegen is niet alleen een voorbeeldvan de eerste soort, zijn biografie typeert ook in veel opzichtende ontwikkeling van het Nederlandse socialisme tussen1930 en 1960, in al zijn beperktheden maar ook in zijn veroveringen.De laatste zijn in 1979 minder vanzelfsprekend dan deeerste: in die zin symboliseert de levensloop van Suurhofï deemancipatie van de arbeidersbeweging evenzeer als het vastlopenervan aan het einde van de jaren vijftig. Tenslotte vindtmen in deze biografie een aantal parallellen met het reilen enzeilen in de recente politiek, die eens te meer duidelijk makenhoe ongerechtvaardigd de pretentie is dat er de afgelopen vijftienjaar een geheel nieuwe politieke stijl is gaan domineren.Veel ruimte hebben we in dit biografische verband tenslottegegeven aan de figuur en het werk van Jacques de Kadt. Debasis voor het aan hem gewijde profiel wordt gevormd doorde neerslag van een aantal door de redactie met De Kadt gevoerdegesprekken. De tekst daarvan verschaft naar ons gevoeleen verlevendiging en actualisering aan de biografische schetsdie wij van leven en invloed van De Kadt pogen te geven.De discussie blijft hopelijk niet beperkt tot de omvang van heteerste jaarboek. Het zal de redactie welkom zijn, als de beschouwingenaanleiding blijken tot inzendingen van lezers. Wieer kennis van neemt, is uitgenodigd tot kritiek. Die uitnodigingstrekt zich ook uit tot ongevraagde bijdragen.

Verzorgingsstaat, crisis en kritiekh a n s d a u d tVerzorgingsstaat, democratie en socialismel e o n d e w o l f fSociaal-democratie en neo-corporatismek o e n k o c hDe onheilspellende paradox van de verzorgingsstaatg e r a r d n e d e r h o r s tHet Plan van de Arbeid

h a n s d a u d tVerzorgingsstaat, democratie en socialismeDe volgende stellingen zou ik willen poneren met betrekkingtot de Nederlandse verzorgingsstaat, de democratie en het socialisme:De ontwikkeling van de verzorgingsstaat heeft geleid tot eenmaatschappij waarin de politieke en economische ongelijkheidaanzienlijk is verminderd.Verdere uitbreiding van de verzorgingsstaat door uitbreidingvan de collectieve sector zal kunnen leiden tot een aantastingvan de marktsector die als ongewenst moet worden beschouwd.Stimulering van de marktsector is gewenst, ook al zal dit geenoplossing bieden voor het werkloosheidsprobleem.Het internationale economische verkeer maakt het onmogelijkdat één land te veel uit de pas gaat lopen bij de uitbreidingvan de verzorgingsstaat.De ontwikkeling tot een volwaardige parlementaire democratiemet algemeen mannen- en vrouwenkiesrecht heeft de ontwikkelingvan de verzorgingsstaat mogelijk gemaakt.Het parlementair-democratische besluitvormingsmechanismekan leiden tot een belangengroependemocratie waarin steedsmeer overheidsactiviteiten ten behoeve van iedereen tot grotereontevredenheid bij iedereen kan leiden.Er zal een heropleving komen van de ideologische discussietussen een ‘socialistische’ en een ‘liberale’ maatschappijvisiemet betrekking tot de economische (on)gelijkheid.Voortbestaan van de parlementaire democratie is een noodzakelijkevoorwaarde voor verdere vermindering van politiekeen economische ongelijkheden.Zolang er geen consensus is over een maatschappijvisie metbetrekking tot de gewenste mate van (on)gelijkheid, kan deparlementaire democratie slechts voortbestaan indien er geenverdere ingrijpende hervormingen plaatsvinden.14

Het democratische en het socialistische ideaal-beide onbereikbaar-zijnidentiek.Medezeggenschap in bedrijven en een toenemende greep vande politiek op investeringsbeslissingen zullen de volgende stappenzijn op de weg naar vermindering van politieke en economischeongelijkheid.Slechts via internationale harmonisering zal op deze terreineniets kunnen worden bereikt.Het is een illusie te menen dat in een vierjarige regeerperiodein één land op deze terreinen iets wezenlijks kan veranderen.Het gaat om internationale processen over perioden van generaties.Ter toelichting van deze stellingen zal, voortbordurend op hetgeenik elders hierover heb geschreven,1 worden uitgegaan vandrie kenmerken die typerend zijn voor een verzorgingsstaat.1 Wij hebben het over een nationale samenleving waarinwordt beoogd via overheidsactiviteiten individuen en groepenin de maatschappij meer kansen te geven en hun onzekerhedenin het maatschappelijk leven te verminderen. Daardoor kan depolitieke en economische ongelijkheid af nemen en in beginselvoor iedereen de mogelijkheid worden geopend op een menswaardigbestaan door uitbanning van al te grote sociale eneconomische wisselvalligheden. Om dit doel te bereiken wordtdoor de overheid veel aandacht besteed aan sociale voorzieningen,aan onderwijs, aan huisvesting, aan gezondheidszorg,aan bejaardenzorg, aan werklozensteun en bovendien treedt deoverheid regelend op op allerlei terreinen van het economischeleven.2 De nationale samenleving die deze doeleinden nastreeft,is georganiseerd als een parlementair of presidentieel democratischstelsel waarin via vrije algemene verkiezingen afgevaardigdenvan twee of meer partijen de vertegenwoordigendelichamen bemannen en waarin regeringen direct of indirect alsresultaat van dergelijke verkiezingen worden gevormd. Eendergelijk politiek systeem vooronderstelt voor zijn werkingvrijheid van politieke meningsuiting.3 Het nastreven van deze sociaal-politieke doeleinden met15

parlementair-democratische middelen geschiedt binnen een kapitalistischeeconomische orde, die volgens Schumpeter wordtgetypeerd door particulier eigendom van de produktiemiddelenen door de regeling van het produktieproces door particuliereovereenkomsten. Weliswaar bemoeit de overheid zich inde verzorgingsstaat eveneens diepgaand met het economischeleven, maar toch altijd corrigerend, aanvullend waar de ondernemingsgewijzeproduktie-die in stand moet blij ven-tekortschiet: vandaar de veel gebruikte term gemengde economie.Van vele kanten wordt met een zeker onbehagen gekeken naarde verdere ontwikkeling van de verzorgingsstaat. De oudstebezwaren komen uit de hoek van liberale economen die hethoofdprobleem zien in de bedreiging van de kapitalistische ordedoor het oprukken van de verzorgingsstaat. Naar hun meningwordt met het uithollen van deze economische orde tegelijkertijdhet lot bezegeld van de parlementaire democratie ende daarmee verbonden individuele vrijheid. Zo meent Hayek(onder andere al in The Road to Serf dom uit 1944) dat overheidsbemoeienismet de economie automatisch tot steeds verdergaande ingrepen in het economische leven moet leiden. Ditzou naar zijn mening volledig gedetailleerde planning van deeconomie tot gevolg hebben met als politiek resultaat de volledigeonvrijheid van de individuen. Hedendaagse critici uit desfeer van de liberale economie leggen het accent iets anders,maar hun conclusies zijn niet minder somber. In zijn meest extremevorm vindt men hun standpunt weergegeven door deAmerikaanse econoom Milton Friedman,2 evenals Hayek eenNobelprijswinnaar. De nadruk ligt hier niet meer op overheidsplanningdie automatisch tot steeds verdere planning zalleiden, maar op de activiteiten van belangengroepen. Door hunoptreden worden van de overheid steeds meer en betere voorzieningengeëist, hetgeen leidt tot een steeds voortgaande stijgingvan de overheidsuitgaven, uitgedrukt als percentage vanhet nationale inkomen.De procentuele groei van de publieke of collectieve sectorzal volgens deze redenering er toe leiden dat: / het prijsmechanismewordt uitgeschakeld op gebieden waarop dit strikt16

genomen niet nodig is, hetgeen kan leiden tot niet-optimaleaanwending van de produktiemiddelen of zelfs tot voorzieningenwaaraan geen behoefte bestaat; 2 de voortgang van deeconomische groei dreigt te worden aangetast; 3 de ondernemingsgewijzeproduktie in de knel komt; 4 de burgers steeds afhankelijkerworden van het uitdijende overheidsapparaat waardoorhun individuele vrijheid steeds verder wordt beperkt; 5de politieke democratie in gevaar komt en dreigt af te glijdennaar een links-totalitair of een rechts-autoritair regime.3Wel beschouwd zijn deze vijf veronderstelde gevolgen vande uitbreiding van de collectieve sector tot drie probleemreeksente herleiden. De eerste twee, de uitschakeling van het prijsmechanismeen de aantasting van de economische groei, brengende aard en de omvang van het goederen- en dienstenpakketin het geding. De derde, de ondermijning van de ondernemingsgewijzeproduktie, suggereert dat de kapitalistische economischeorde op enigerlei wijze ingrijpend zal worden gewijzigd.De vierde en de vijfde, de aantasting van de individuelevrijheid en het afglijden naar een ander regime, stellen hetvoortbestaan van een democratische politieke orde ter discussie.Het opmerkelijke in dergelijke beschouwingen is dat ersteeds van wordt uitgegaan dat deze drie probleemreeksen aanelkaar zijn gekoppeld en wel op zodanige wijze dat wanneerop het ene terrein een ongunstig geachte ontwikkeling wordtgesignaleerd, men dan veronderstelt dat min of meer automatischen onafwendbaar ook op andere gebieden negatief geachteontwikkelingen zich zullen voordoen-een soort dominotheoriewaarbij het van de vakgerichte belangstelling van decritici afhangt wat als de eerste steen wordt beschouwd waarvanhet omvallen moet worden voorkomen.Zo staat bij economen als Hayek en Friedman centraal hetbuiten de markt om ingrijpen in de aard en omvang van degoederen- en dienstenvoorziening. Als daar geen paal en perkaan wordt gesteld, dan zullen onvermijdelijk de kapitalistischeeconomische orde en de democratische politieke orde tot ondergangzijn gedoemd. Meer politicologisch georiënteerde criticidaarentegen,4 zoeken de oorzaken van een gevreesde nega­17

tieve ontwikkeling primair in de werking van de besluitvormingsmechanismenin democratische politieke stelsels, die aarden omvang van de goederen- en dienstenvoorziening beïnvloedten via deze omweg de democratische politieke orde zelfondermijnt. Op zich zelf lijkt het wel juist ervanuit te gaandat de verschillende problemen samenhangen vertonen waarvande aard overigens nader zal moeten worden onderzocht.Toch zijn er enkele redenen om de verschillende problemen afzonderlijkte behandelen.In de eerste plaats wordt er door de ‘domino-theoretici’ minof meer gesuggereerd dat als de eerste steen omvalt alles mis isen dat er daarentegen niets aan de hand is als men die eerstesteen maar overeind kan houden. Het betekent in de tweedeplaats dat men de neiging heeft alle aandacht te richten op deveronderstelde eerste steen en voorbij te gaan aan de problemenvan de overige die als niet werkelijk ter zake doend wordenbeschouwd. In de derde plaats dreigt het gevaar dat bijvoorbeeldeconomen en politicologen langs elkaar heen gaanpraten omdat zij het niet eens zijn over de vraag wat de eerstesteen is.Hier zal eerst nader worden ingegaan op de discussie betreffendede aard en de omvang van de goederen- en dienstenvoorziening,vervolgens zal de democratische politieke ordecentraal staan en ten slotte zal afzonderlijk worden gesprokenover de economische orde.Aard en omvang van de goederen- en dienstenvoorziening.Volgens Friedman is de verzorgingsstaat ten ondergang gedoemdwanneer de collectieve sector (dat is het procentueleaandeel van de overheid in het nationale inkomen) blijft stijgen-zoalsnu al vele jaren het geval is. Volgens hem doet uitbreidingvan de collectieve sector automatisch het terrein inkrimpenvan de particuliere sector waarin het marktmechanismewerkzaam is en waarin burgers en ondernemingen opmarktsignalen reageren bij hun beslissingen over consumptieen investeringen. Zo merkt Friedman bijvoorbeeld ten aanzienvan de problemen in New York op: ‘Het stadsbestuur had danwel meer te besteden, maar de burgers minder, want een over­

heid kan alleen aan haar geld komen door het aan de burgers teontnemen.’5 Zo simpel geformuleerd is deze opvatting onjuist.Terecht hebben Van Oosten en Den Uyl erop gewezen dat indeze gedachtengang geen rekening wordt gehouden met dedoorgeeffunctie van de staat.6 De groei van de collectieve sectorin de laatste decennia komt immers vrijwel geheel voor rekeningvan de overdrachtsuitgaven en de sociale verzekeringen.Daardoor is het dus niet zo als Friedman zegt, dat deoverheid meer en de burgers minder te besteden hebben: doorhet ingrijpen van de overheid krijgen sommige burgers minderen andere groepen burgers meer mogelijkheden voor individueleeconomische keuzen. Bovendien, voor zover de middelenuit de collectieve sector niet worden gebruikt voor overdrachtsuitgavenmaar voor overheidsinvesteringen ten behoevevan collectieve goederen, kunnen deze middelen via opdrachtenaan het bedrijfsleven weer aan de particuliere sector ten goedekomen.Dat wil niet zeggen dat er in het geheel niets aan de hand is,de zaken liggen alleen aanmerkelijk ingewikkelder dan in dehierboven beknopt samengevatte discussie wordt gesuggereerd.In de eerste plaats zullen degenen die geld moeten afdragen—en dat is iedere bij overheid en bedrijfsleven werkzame burgeren ieder bedrijf-het niet met alle ondoorzichtige overdrachteneens zijn en met hun aandeel daarin. Dat is een politiekprobleem waarop hieronder nader wordt ingegaan.In de tweede plaats komt een deel van deze overdrachtsuitgaventerecht bij een uitdijend leger van ambtenaren en semiambtenarendie geacht worden taken te vervullen waar nietiedereen om zit te springen. Lezing van De Volkskrant op zaterdagmet de vele pagina’s advertenties voor gogenpersoneelten behoeve van de nieuwe priesterkaste, kan in dit opzichtverhelderend werken.In de derde plaats komt een deel van de overdrachtsuitgavenniet direct bij de burgers terecht als vrij besteedbaar inkomenin geld vorm, maar krijgt men recht op voorzieningen, bijvoorbeeld onderwijs en gezondheidszorg, waardoor er individueelgeen afweging wordt gemaakt tussen kosten en niveauvan behoeftenbevrediging, hetgeen verspilling in de hand19

werkt. Ter correctie hierop is dan ook terecht, onder anderedoor W. Drees jr. destijds, de invoering van het profijtbeginselbepleit. In de politieke discussie hierover is het economischeprobleem waar het hier om gaat volstrekt weggedrukt, maarhet lijkt onvermijdelijk dat vroeg of laat systematisch zal wordennagegaan op welke terreinen het zinvol is dit beginsel inte voeren.In de vierde plaats blijkt dat behalve stimulerende effectenvan de collectieve sector op de marktsector er ook remmendefactoren bestaan door aantasting van de rendementspositie. Inhet concept-advies dat de s e r heeft uitgebracht voor de vergaderingvan 22 september 1978 ‘over omvang en groei van decollectieve sector’ wordt geconstateerd: ‘Het bovenstaande samenvattendkan worden geconcludeerd dat de collectieve sectorenerzijds een stimulerende invloed heeft op de marktsectorvanwege de vraag naar goederen en diensten uit de marktsectordie ze direct of indirect uitoefent en vanwege de aard vande collectieve goederen; anderzijds heeft ze een remmende invloedop de marktsector omdat de vraag die ze uitoefent gefinancierdmoet worden uit belastingen en sociale premies diede rendementspositie van de marktsector kunnen verslechterenof bij onvoldoende dekking, een te groot financieringstekort,gepaard gaande met monetaire financiering veroorzaakt.’7Met andere woorden, bedrijfssluitingen en inflatie kunnenonder bepaalde omstandigheden het gevolg zijn van te groteuitbreiding van de collectieve sector. Men bedenke wel, dathier niet een beeld wordt gegeven als zou alleen de marktsectorproduktief zijn en als ‘draagvlak’ moeten fungeren van een‘parasitaire’ collectieve sector. Maar wel moet men in het ooghouden dat een deel van de gelden uit de collectieve sector tengoede komt aan niet-actieven die niet bijdragen aan de omvangvan het nationale produkt. In de samenvatting van hetSER-advies wordt hierover gezegd: ‘Aangezien de totale collectieveuitgaven gefinancierd moeten worden uit het primaire inkomenvan de economisch-actieven, waaronder zowel de beroepsbevolkingin de marktsector als in de collectieve sectorworden begrepen, is de verhouding tussen de groei van hetaantal actieven en het aantal niet-actieven mede bepalend voor20

de mogelijke groei van de collectieve sector. Het blijkt dat dezeverhouding zich vanaf 1963 heeft verslechterd. Het ziet ervooralsnog niet naar uit dat hierin op korte termijn verbeteringzal optreden.’8Uitbreiding van de collectieve sector komt derhalve hoe danook ten laste van het vrije besteedbare inkomen van de beroepsbevolkingin de marktsector en de collectieve sector envan de ondernemingen. Daar staat tegenover dat uit deze collectievesector niet-actieven een vrij besteedbaar inkomen krijgenen iedereen recht krijgt op een aandeel in geleverde collectieveof quasi-collectieve goederen. Maar, zo is eveneens gebleken,onder bepaalde omstandigheden kan de marktsectormeer nadelen dan voordelen van dit proces verkrijgen waardoorde rendementspositie wordt aangetast. In dat geval kan deomvang van de marktsector niet alleen procentueel ten opzichtevan het gehele nationale produkt achteruitgaan, maar ookabsoluut. Soms wordt daar nogal laconiek op gereageerd. Inhet Rapport van de Commissie Economische Deskundigen vande s e r de dato 28 juni 1978 wordt opgemerkt: ‘Men komtnog geregeld de gedachte tegen dat voornamelijk de voortbrengingvan goederen en diensten door de marktsector een bijdragetot de welvaart zou vormen en dat de collectieve sectoruitsluitend een taak heeft op het gebied van de voorziening inzuiver collectieve behoeften. Uitbreiding van overheidsvoorzieningenwordt in deze zienswijze bezwaarlijk geacht omdat ernauwelijks sprake zou zijn van een welvaartsvergroting. Het isechter onjuist om de collectieve voorzieningswijze als immerafwijkend en de private voorzieningswijze als immer normaalaan te merken. De economische wetenschap kan niet aangevenwat de optimale omvang van de marktsector is. De wijze vanwelvaartsvoorziening hangt af van de voorkeuren die in de politiekebesluitvorming tot uitdrukking worden gebracht alsmedevan een aantal technische randvoorwaarden. Wel kunnen,indien de keuze eenmaal gemaakt is, de voor- en nadelen wordengeïnventariseerd en kan een poging worden ondernomenom de effecten van die keuze op de doelstellingen van het economischbeleid te analyseren.’9Terecht wordt hier stelling genomen tegen de opvatting als

zou alleen de marktsector produktief zijn. Ten onrechte wordtechter gesuggereerd dat er in de politieke besluitvorming eenduidelijke keuze wordt gemaakt tussen de gewenste omvangvan de collectieve sector en de marktsector. Het probleem isnu juist, zoals hieronder nader zal worden uiteengezet, dat menin de sfeer van de politieke besluitvorming te kampen heeftmet een permanente druk ter uitbreiding van de collectieve sector,zonder dat dit gepaard gaat met een geuite wenselijkheidvan vergroting van ‘de collectieve voorzieningswijze’ en waarbijin het geheel geen afweging plaatsvindt tegenover de gewensteomvang van ‘de private voorzieningswijze’.Zelfs het meest bevlogen ppR-lid weet dat in zijn onbespotengroentetuin stereo-apparatuur en auto’s niet gedijen. Dezegoederen-en alle andere die in winkels te koop zijn en waarniemand buiten wil en kan-zijn de tastbaar begeerde zaken dieschuil gaan achter de afstandelijke term de marktsector, waarvande produktie wordt bedreigd bij inkrimping van die sectoren die of slechter of in het geheel niet kunnen worden voortgebrachtbuiten de marktsector-welke overigens voor zijnfunctioneren geen particulier bezit van de produktiemiddelenvereist. Deze marktsector kan onder bepaalde omstandighedenin de knel komen door bij voorbeeld loonkostenstijgingen, alof niet via inflatieprocessen die worden veroorzaakt juist doordatgeen duidelijke afwegingen van wenselijkheden in de politiekebesluitvorming plaatsvinden en de gemeenschap als geheelte veel wil. Daardoor kan de exportpositie worden aangetast.Wanneer de binnenlandse bedrijven te duur worden enfailliet gaan, dan zullen bovendien de door iedereen zo begeerdegoederen uit de marktsector uit het buitenland moeten komen.Aangezien de collectieve sector echter geen of weiniggoederen of diensten voortbrengt die geëxporteerd kunnenworden zal het resultaat een groot betalingsbalanstekort zijn.De uitbreiding van de collectieve sector kan dus voor de aarden de omvang van de goederen- en dienstenvoorziening de volgendeconsequenties hebben:Er behoeft geen probleem te ontstaan voor de omvang van de

produktie, maar wel komt de aard van de geleverde goederenen diensten in het geding.De ontwikkeling kan tot zodanige kostenstijgingen leiden dathet aandeel van de marktsector niet alleen relatief ten opzichtevan een groeiend nationaal produkt achteruitgaat, maar ookabsoluut.Desondanks worden vele goederen en diensten die uitsluitendof het meest efficiënt via de marktsector kunnen wordengeproduceerd, door iedereen in feite als onontbeerlijk of anderszinszeer gewenst beschouwd.In een open economie als de Nederlandse zal de ondergangvan de marktsector zich manifesteren door het teruglopen vande export, doordat via de kostenstijgingen de concurrentiepositieten opzichte van het buitenland wordt aangetast en deprodukten uit de collectieve sector in het algemeen niet te exporterenzijn.Gegeven de voortgezette binnenlandse vraag naar goederenen diensten uit de marktsector, zal in een dergelijke situatie deimport eerder stijgen dan dalen, zodat de onevenwichtigheidzich zal uiten via grote tekorten op de betalingsbalans.W il men deze ontwikkeling remmen dan zal door lastenverlagingde marktsector weer rendabel moeten worden gemaakt.Deze verbetering in de winstpositie zal waarschijnlijk nietmeer werkgelegenheid opleveren, maar is desondanks nodig geziende vraag naar goederen en diensten uit de marktsector.De enige mogelijkheid om de werkloosheid te bestrijden isindienbetaalbaar-door of via de overheid arbeidsplaatsen tecreëren in de kwartaire sector, bijvoorbeeld voor stadsvernieuwing,milieuverbetering, bejaardenzorg, enzovoort. Variantenhiervan noemde men in de jaren dertig werkverschaffing.Dit alles betekent dat onder bepaalde omstandigheden, mindersimplistisch dan Friedman het formuleert, uitbreiding vande collectieve sector kan leiden tot de ongunstige ontwikkelingendie hij op economisch terrein vreest. De vraag is nu hoehet gesteld is met de politieke consequenties die hij daarbij onvermijdelijkacht.23

De politieke orde. Op welke wijze is nu de democratische politiekeorde in het geding bij deze economisch-politieke ontwikkelingdie wordt gekenmerkt door bedreiging van demarktsector, inflatie, betalingsbalanstekorten en werkeloosheid?Een eerste probleem is of de werking van de parlementaire democratiezelf de oorzaak of mede de oorzaak kan zijn van dezeeconomisch-politieke ontwikkeling. Een tweede probleem iswat deze ontwikkeling voor gevolgen kan hebben voor hetvoortbestaan van de parlementaire democratie. Een derde probleemis of een eventuele aantasting van de parlementaire democratiegelijk staat met een aantasting van ‘de’ democratie inhet algemeen.i De eerste vraag of de werking van de parlementaire democratiezelf mede de oorzaak is van de geschetste economischpolitiekeontwikkeling kan zonder meer bevestigend wordenbeantwoord sinds de uiteenzettingen van Schumpeter, Dahl,Downs en anderen over de wijze waarop in parlementaire democratieënin feite de besluitvorming plaatsvindt.10 De kernvan hun redeneringen is dat de bij de verkiezingen om de stemmendingende partijen als voornaamste doel hebben zoveel mogelijkelectorale steun te verkrijgen ten einde een zo groot mogelijkepolitieke macht te veroveren. Zij zullen zich met hunprogramma’s niet primair richten op enigerlei publiek belangmaar in de eerste plaats de kiezers individuele- of groepsvoordelenbeloven. Helder is dit proces uiteengezet door SamuelBrittan in zijn artikel The Economic Contradictions of Democracy.11De concurrentiestrijd om de stemmen van de kiezerskan er op die manier toe leiden dat te hoge verwachtingenworden gewekt, het groepsegoïsme gaat domineren en de parlementairedemocratie ontaardt in een belangengroependemocratie.Hoe komt het nu dat deze nadelige gevolgen van de werkingvan het parlementair-democratische mechanisme zich niet vanhet begin af aan hebben gemanifesteerd sinds in de tweedehelft van de negentiende eeuw en het begin van de twintigsteeeuw de parlementaire democratie tot ontwikkeling is gekomen?In de eerste plaats domineerde tot ongeveer de Tweede W e­24

eldoorlog een liberale ideologie volgens welke er een striktescheiding diende te zijn tussen de politieke en de economischesfeer. De overheid had op economisch terrein slechts een taakals de markt verstek liet gaan, zoals op het terrein der collectievegoederen, en mocht slechts in speciale gevallen economischemaatregelen nemen, bij voorbeeld in oorlogstijd en terbestrijding van de crisis in de dertiger jaren. Het werd niet geachtop de weg der overheid te liggen om ieder lid van de bevolkingeen bestaansminimum te garanderen en de hiervoor benodigdeinkomenoverdrachten tot stand te brengen.Verder hebben de meeste westerse landen zich pas tot volwaardigeparlementaire democratieën ontwikkeld sinds het eindevan de Eerste Wereldoorlog (en in enkele gevallen na deTweede Wereldoorlog) door invoering van het algemene mannen-en vrouwenkiesrecht. Eerst van dat moment af kon in hetparlementaire politieke spel mede een rol worden gespeelddoor achtergebleven groepen die, niet belemmerd door een liberaleideologie, hun eisen gingen stellen voor een menswaardigbestaan.Ten slotte is de inwilliging van vele eisen tot het einde vande jaren zestig zonder al te veel spanningen mogelijk geweestdoor de ongeëvenaarde economische groei, in Nederland mededank zij ons aardgas. De belasting- en premiedruk mocht danieder jaar stijgen, door die groei ging desondanks vrijwel iedereener toch elk jaar op vooruit met zijn direct besteedbaar inkomen.Sinds het begin van de jaren zeventig is hier veranderingin gekomen en treden de onevenwichtigheden tussen decollectieve sector en de marktsector van de economie duidelijkeraan het licht. De volgende vraag is nu of deze mede doorhet politieke mechanisme ontstane economisch-politieke situatiehet voortbestaan bedreigt van de parlementaire democratie.2 Volgens de redeneringen van diegenen die de belangengroependemocratieanalyseren, schuilen de oorzaken van deeconomisch-politieke problemen in de werking van het politiekemechanisme: de economisch-politieke problemen zijn een indicatordat er iets mis is in de politieke sfeer. Dat betekent datook wanneer de spanningen in de economische sfeer niet zoduidelijk aan het licht zouden komen door de versluierende25

werking van een economische groei, desondanks de activiteitenvan belangengroepen de parlementaire democratie kunnen ondermijnen.Vermindering van de economische groei zal dushooguit versterkend werken op dit proces van uitholling datdoor het optreden van belangengroepen wordt veroorzaakt.Elders12 is uiteengezet op welke wijze deze politieke uithollingkan geschieden. De kern van het mechanisme is dat in een belangengroependemocratiede politieke partijen met uitgebreideprogramma’s allerlei belangengroepen voordelen beloven en dekiezers bij hun partijkeuze zich primair als lid van de een ofandere belangengroep gedragen en dit groepsbelang laten prevalerenboven alle andere programmapunten. Met de kostenvan deze programma’s wordt men pas na de verkiezingen geconfronteerd.De winnende partij staat nu voor het volgende dilemma. Ofzij zal, eenmaal aan de macht gekomen, de verkiezingsbeloftenmoeten inslikken gezien de hoge kosten verbonden aan de uitvoeringvan het programma, hetgeen tot ongeloofwaardigheiden ontevredenheid leidt. Of zij voert wel degelijk het programmauit dat voor een groot deel kan bestaan uit voordelen voorkleine groepen ten laste van iedereen en dan is in theorie zelfsde volgende situatie mogelijk: ‘Een meerderheid van de kiezersstemt op een partij omdat deze kiezers het eens zijn met eenmeerderheid van de strijdpunten van die partij; wanneer vervolgensdeze winnende partij het programma uitvoert waaropeen meerderheid is verkregen, dan blijkt dat bij de uitvoeringvan elk programmapunt een meerderheid van de kiezers zichtegen de meerderheidspartij keert.’13In de praktijk zal de winnende partij of partij combinatievoor het beschreven dilemma staande, noch alle gedane belofteninslikken noch het gehele programma uitvoeren. Maar hetis moeilijk in te zien dat een dergelijke handelwijze zal bijdragentot de geloofwaardigheid van de politiek of de tevredenheidvan de kiezers.Een dergelijke ontwikkeling kan in brede kring de legitimiteitaantasten van het politieke bestel-dat wil zeggen het oordeeldat de normen en procedures van het regime als juist wordenervaren en de volgens deze normen en procedures func-2 6

donerende gezagdragers terecht de politieke macht uitoefenen.Aantasting van de legitimiteit is voor ieder politiek regime gevaarlijkomdat geen enkel regime kan voortbestaan zonder eenlegitimering door politiek-relevante groepen, maar voor eenparlementaire democratie is een dergelijke ondermijning extrariskant. Het is immers een systeem waarin alle burgers in beginselenigerlei politieke invloed kunnen uitoefenen. Een politieksysteem waarin de politieke macht uitsluitend in handenis van speciale groepen die krachtens hun ideologie geloven datzij het terecht alleen voor het zeggen hebben, wordt niet directbedreigd door ontevredenheid van een meerderheid van hunonderdanen. Zolang deze heersende groepen het regime legitiemachten, zullen zij er niet voor terugschrikken om met dedoor hen gerechtvaardigd geachte dwang en geweld de bestaandepolitieke orde in stand te houden. Maar wanneer een meerderheidvan de burgers zich in een parlementaire democratietegen het systeem keert, dan is het bekeken-hetgeen overigensniet wil zeggen dat er niets aan de hand is, wanneer een aanzienlijkeminderheid zich ertegen keert, zoals hieronder zal blijken.Volgens deze gedachtengang kunnen de activiteiten van belangengroependoor het wekken van te hoge verwachtingen totgroeiende ontevredenheid leiden en tot ondermijning van delegitimiteit, waardoor de parlementaire democratie inderdaadin gevaar kan komen.In beginsel ligt echter de remedie tegen de uitwassen van debelangengroependemocratie voor de hand. Men zal ervanuitmoeten gaan dat ieder besluitvormingsproces identiek is methet beperken, verwerpen en ordenen van voorkeuren en eisen.Dat geldt ook voor de democratische besluitvormingsmethodedie zich slechts van andere onderscheidt doordat daarbij devoorkeuren van iedereen in het afwegingsproces worden betrokkenen de keuzen worden gedaan ten gunste van meerderheidsvoorkeurenof van voorkeuren van coalities van minderheden.De vraag is natuurlijk hoe die ordening van voorkeurendie in het besluitvormingsproces worden ingebracht, moet geschiedenen door wie. Het ligt voor de hand hierbij in een parlementairedemocratie in de eerste plaats te denken aan de po­27

litieke partijen die thans ook zo’n centrale rol vervullen bij hetstimuleren van de belangengroependemocratie.Elders is hierover opgemerkt: ‘Daarvoor moeten zij de kiezersduidelijk maken dat partijen niet in de eerste plaats groepsbelangenbehartigen, maar dat men een partij moet steunen omdatdie partij een zekere maatschappelijke visie wil realiseren.Daarbij zullen volgens bepaalde criteria ook de groepsbelangenna onderlinge afweging tot op zekere hoogte tot hun rechtkunnen komen. Op die manier stimuleert men bij de kiezers,dat ook bij hen volgens de criteria van deze maatschappijvisieenigermate een afweging van het globale, totale programmawordt gemaakt. Het betekent dat men via verkiezingsprogramma’sniet meer in de eerste plaats een beroep doet op hetdirecte eigenbelang van de kiezers, maar ernaar streeft ook heneen afweging te laten maken. Alleen op die wijze kunnen dekiezers als burger fungeren, als mensen die een visie hebbenop de publieke zaak en niet als individu.’14Op die manier kan de ongebreidelde werking van belangengroepengekanaliseerd worden door organisaties die daarvoorhet meest aangewezen lijken te zijn: de politieke partijen. Departijen zijn de leveranciers van politiek verantwoordelijken diein regering en parlement worden geconfronteerd met de economischen politiek schadelijke gevolgen van de belangengroependemocratie-inflatie,betalingsbalans tekort, hogere belastingenen toenemende ontevredenheid van de burgers naarmate deoverheid zich harder uitslooft voor allerlei deelgroepen uit debevolking.Eenvoudig is een dergelijke afweging niet. De overheidsbemoeienisop allerlei terreinen lokt immers zelf vele politiekeeisen uit en als gevolg van de voortgaande democratisering vande maatschappij brengen steeds meer personen en groepen hunlang veronachtzaamde verlangens ter tafel. Bovendien is dezedemocratisering gepaard gegaan met de opkomst van een wazigedemocratische ideologie volgens welke democratie zou inhoudendat niet alleen iedereen er recht op zou hebben zijnvoorkeuren in te brengen in het politieke afwegingsproces,maar dat daarenboven iedereen er recht op zou hebben dat alzijn voorkeuren ook worden geëffectueerd.

Ook als de politieke partijen erin slagen redelijke afwegingenvan belangen te maken, dan nog dreigen er nieuwe problemenvoor de parlementaire democratie. De afweging en ordeningvan de groepsbelangen zullen immers moeten plaatsvindenvolgens criteria ontleend aan enigerlei maatschappelijke visie,dat wil zeggen dat normen van sociale rechtvaardigheid in hetgeding zijn. En daarover bestaat in westerse samenlevingengeen consensus. Socialistische en andere linkse partijen zullenprioriteit willen geven aan vermindering van maatschappelijkeongelijkheden, maar behoudender groepen zullen wijzen op degrotere macht van de staat die met de verwerkelijking van ditstreven gepaard gaat ten koste van de individuele vrijheid diezij als hoogste prioriteit laten gelden-een recht op individuelevrijheid dat veelal gekoppeld wordt gezien met een recht opeigen verworven bezit dat de staat wil aantasten.Wanneer deze behoudender groepen de meerderheid hebben,zoals duidelijk het geval was voor de Tweede Wereldoorlog,dan zal de maatschappijvisie van de minderheid nauwelijkskunnen doorwerken in het overheidsbeleid, dat als meerderheidstiranniewordt ervaren. Verlies aan geloof in de legitimiteitvan het regime bij deze minderheid zal hiervan het gevolgzijn. Wanneer daarentegen linkse groepen de meerderheid hebben,zal dit proces van legitimiteitsverlies zich bij behoudendegroepen in versterkte mate kunnen voordoen. Immers wanneerlinkse groepen in de minderheid zijn, dan krijgen zijvia overheidsoptreden niet datgene waarop zij krachtens hunvisie recht zouden hebben, maar wanneer behoudende groepeneen minderheid vormen, dan dreigt de overheid hun zaken af tenemen waarop zij volgens hun diepste overtuiging onvervreemdbarerechten hadden, hebben en behoren te behouden.Dat komt nog iets harder aan. In beschouwingen over de democratischebesluitvormingsmethode wordt er dan ook steedsop gewezen dat deze slechts kan functioneren wanneer er geenprincipiële onenigheid over de oplossing van strijdpunten bestaat,dan wel wanneer de oplossing van deze fundamentele onenighedenniet tot de competentie van de staat wordt gerekend.15Maar in de verzorgingsstaat bestaat fundamentele onenig­29

heid over de gerechtvaardigde mate van inkomens- en vermogensongelijkheid,terwijl de staat wel degelijk geacht wordtzich met dit probleem te bemoeien. Waarschijnlijk heeft deeconomische groei deze problematiek van uiteenlopende visiesversluierd en daarmee de verzorgingsstaat tot dusverre mogelijkgemaakt. Het betekent echter wel dat thans een patstellingis ontstaan die pas kan worden doorbroken wanneer de politiek-filosofischeen ideologische discussie tot een zeer grote matevan concensus over sociale rechtvaardigheid zal leiden. Alvorensmeerderheidsbeslissingen voor ingrijpende maatschappelijkehervormingen kunnen worden doorgevoerd, zullen aanzienlijkmeer mensen dan die meerderheid alleen van de zinvan die hervormingen overtuigd moeten zijn. Dat betekent datin het algemeen maatschappelijke hervormingen in een parlementairedemocratie slechts stap voor stap tot stand komen enpas in perioden van generaties als belangrijke verworvenhedenkunnen worden beschouwd.3 Het dilemma waarvoor de parlementaire democratie staatbij onenigheid over fundamentele zaken, leidt vooral in linksekringen nogal eens tot de opvatting dat deze besluitvormingsmethodeniet zo erg belangrijk is-het zou hierbij slechts gaanom een formele of, erger nog, een burgerlijke democratie diede ware democratisering in de weg staat. Dit is een levensgevaarlijkemisvatting.De moderne parlementaire-en presidentiële-democratischestelsels vinden hun oorsprong bij de zeventiende- en achttiende-eeuwseAngelsaksische en Franse politieke denkers alsLocke, Montesquieu, Rousseau en de auteurs van The Fédéralist.Deze politieke denkers verzetten zich tegen autocratischepolitieke stelsels waarin heersers ongecontroleerd, als souvereinbij de gratie Gods, hun wil konden opleggen aan hun onderdanen.Hun verzet steunde op de overtuiging dat individuenals burgers gelijkwaardig behoren te zijn, over wie men in beginselniet zonder meer gerechtigd is macht uit te oefenen. Inzijn meest extreme vorm vindt men dit terug bij Rousseau’sleer der volkssouvereiniteit volgens welke de legitimering vande politieke macht niet meer als gratie Gods uit de hemel komtvallen, maar moet geschieden door ‘het volk’.30

In de praktijk heeft dit geleid tot de spelregels: geen politiekemacht zonder verantwoordelijkheid jegens de burgers engeen politieke macht zonder effectieve controle door de burgersdie de machthebbers volgens erkende en aanvaarde regelstot aftreden kunnen dwingen. De politieke stelsels waarin dezebeginselen worden toegepast, worden gekenmerkt door periodieke,vrije en algemene verkiezingen, georganiseerd doorconcurrerende politieke partijen, door op basis hiervan samengesteldevertegenwoordigende lichamen en door regeringen dieindirect (via het parlement) en direct tegenover de burgersverantwoordelijk zijn voor hun handelen en die tot aftredenkunnen worden gedwongen, dan wel na verloop van een bepaaldeperiode via verkiezingen in concurrentie met andereneen nieuw mandaat moeten zien te verkrijgen. Met daarenbovenals belangrijkste kenmerk de vrijheid van politieke meningsuitingdie de motor is voor de werking van dergelijkestelsels.Ook wanneer met deze politieke mechanismen niet de gelijkwaardigheiden zeker niet de gelijkheid van alle burgersin de politiek wordt verkregen, dan nog worden er tweedoelen mee bereikt: politieke machthebbers op nationaal niveaukunnen niet meer ongehinderd hun gang gaan, en helemaal nietzich erop beroepen dat zij daartoe het recht zouden hebben,zoals in autocratische stelsels het geval is.Nu kunnen deze beide doelen al gerealiseerd worden wanneerer nog geen sprake is van een volledige parlementaire democratie.Wanneer bij voorbeeld slechts bepaalde groepen uitde bevolking via het kiesrecht die controle kunnen uitoefenen,zoals in de negentiende eeuw en de eerste decennia van detwintigste eeuw het geval is geweest in vele westerse parlementairesystemen. Grote delen van de bevolking worden danexpliciet als politiek minderwaardig beschouwd. Maar ook metalgemeen kiesrecht voor mannen en vrouwen valt er nog weleens wat af te dingen op de gelijkwaardigheid van de burgers.Voor zover in bestaande westerse parlementaire democratieënwordt gesuggereerd dat de gelijkwaardigheid of zelfs degelijkheid van de burgers zou zijn bereikt, is het dan ook begrijpelijken juist, dat hierbij uit naam van het democratische3i

ideaal kritische kanttekeningen worden geplaatst. Op groteschaal is dit geschied door de democratiseringsbewegingen uitde zestiger jaren. Terecht is erop gewezen dat niet elke burgerof groep van burgers de kans krijgt dat zijn stem in de besluitvormingop nationaal niveau gelijkelijk wordt meegewogen.Eveneens is gesignaleerd dat het beginsel van de gelijkwaardigheidvan de burgers, volgens welke men niet zonder meer gerechtvaardigdis macht over anderen uit te oefenen, op groteschaal geweld wordt aangedaan in maatschappelijke levenssferendie geen betrekking hebben op de besluitvorming op nationaalniveau. Vandaar de roep om ‘participatorische democratie’als gevolg waarvan, naast de ‘formele democratie’ op het terreinvan de nationale besluitvorming, er een democratischemaatschappij kan ontstaan. Daardoor zouden ‘de mensen in levenssferendie hen direct aangaan, in wijken, op scholen of inde werksfeer, meer betrokken worden bij de besluitvorming,hetgeen kan leiden tot meer mogelijkheden tot zelfontplooiing,tot meer betrokkenheid bij publieke zaken en tot een mindervervreemd en geïsoleerd bestaan.’16Hierbij doen zich evenwel twee problemen voor. In de eersteplaats wordt dikwijls onvoldoende ingezien dat gelijkwaardigheidbij de besluitvorming niet betekent dat iedereen altijdzijn zin krijgt en dat daarmee alle menselijke frustraties uit dewereld zijn geholpen. Een tweede probleem is de neigingzekerbij die democratiseerders die zich ook nog socialist noemenen wie doet dat niet-om democratisering bij voorbeeld inde werksfeer belangrijker te achten dan het voortbestaan vande parlementaire democratie die nogal eens als ‘quantiténégligeable’ wordt beschouwd. Daarbij wordt vergeten dat hetonder controle houden van machthebbers een noodzakelijkevoorwaarde is voor verdere democratisering en dat voor dezecontrole geen betere technieken bestaan dan de parlementairdemocratischemechanismen tezamen met de vrijheid van politiekemeningsuiting.De economische orde: verzorgingsstaat en socialisme. Er is nuuiteengezet hoe in de verzorgingsstaat door de ontwikkelingvan een belangengroependemocratie de aard van de goederen­32

en dienstenvoorziening in gevaar kan komen door kostenstijgingenin de onmisbare marktsector en hoe politiek door hetcreëren van te hoge verwachtingen er ontevredenheid kan ontstaandie tot ondermijning van de legitimiteit van het politiekesysteem kan leiden. En wanneer dit proces wordt geremd dooreen heroriëntering van de politieke partijen, dan zal blijken datfundamentele onenigheid over normen van sociale rechtvaardigheidhet politieke systeem eveneens dwingt pas op de plaatste maken totdat een grote mate van consensus over de gewensteontwikkeling van de maatschappij is bereikt. Zonderconsensus over de gewenste inkomens- en vermogens (on) gelijkheidis verder ingrijpen op dit terrein binnen een parlementairedemocratie niet mogelijk.Kan een dergelijk, op de korte termijn min of meer geblokkeerdsysteem als de verzorgingsstaat nu worden beschouwd alseen stap op de weg naar een socialistische maatschappij diedoor sommigen met hoop wordt verwacht en door anderenmet afschuw wordt gevreesd? Vele socialisten ontkennen dit.Zij beschouwen als een noodzakelijke voorwaarde voor een socialistischemaatschappij een economische orde waarin het beheervan de produktiemiddelen en over de produktie zelf berustbij een centraal politiek gezag. Daarvan is geen sprake inde verzorgingsstaat die dan ook niets voorstelt als bijdrage aande verwezenlijking van het socialistisch ideaal, aldus deze redenering.Vooral bij liberale economen worden in het voetspoor vanHayek en Friedman geheel andere geluiden vernomen. Zij wijzener terecht op dat de typerende kenmerken van het kapitalisme-hetparticulier eigendom van de produktiemiddelen en deregeling van het produktieproces door particuliere overeenkomsten-dooroverheidsingrijpen en daarmee door politiseringvan het economisch proces worden ondermijnd. Zij zien de verzorgingsstaatwel degelijk als een ontwikkeling in de richtingvan een socialistische maatschappij. Alleen is die voor henidentiek met een totalitair systeem waarin voor democratiegeen plaats meer is. Onlangs heeft de econoom Kenneth J.Arrow-evenals Hayek en Friedman Nobelprijswinnaar-eropgewezen hoezeer deze denktrant doet denken aan de marxis-33

tische: ‘Ironically, the current conservative model explainingthe supposed association of capitalism and democracy relatesto the Marxist as a photographic negative to a positive. It toosuggests that the political «superstructure» is determined bythe «relations of production». The conservative model contraststhe dispersion of power under capitalist democracy withits concentration under socialism. Political opposition requiresresources. The multiplicity of capitalists implies that anydissenting voice can find some support. Under socialism, theargument goes, the controlling political faction can deny itsopponents all resources and dismiss them from their employment.’17Arrow zelf is van mening dat indien ‘the democratic legaltradition is strong’18 ‘socialism may easily offer as muchpluralism as capitalism’.19 Hij voegt eraan toe: ‘The overpoweringforce in all these arguments [voor het ontstaan vaneen monolitische staat in een socialistische maatschappij-hd]is the empirie evidence of the Soviet Union and the otherCommunist countries, and it is strong. But the contrary proposition,that capitalism is a positive safeguard for democracy, ishardly a reasonable inference from experience. The exampleof Nazi Germany shows that no amount of private enterpriseprevents the rise of totalitarianism.’20Dat neemt niet weg dat tot dusverre uitsluitend in landenmet een kapitalistische economische orde parlementair-democratischestelsels zijn voorgekomen. Elk land ter wereld daarentegendat zich socialistisch noemt of beweert op weg te zijnnaar het socialisme wordt geleid door een dictator of een autocratischekleine kliek, heeft een éénpartijenstelsel, ontbeertvrijheid van politieke meningsuiting en vrijheid van verenigingen vergadering, heeft een actieve geheime politie en beschiktover kampen voor politieke gevangenen. Toch beschouwenvele socialisten dergelijke links genoemde politieke dictaturenwel degelijk als samenlevingen die meer dan kapitalistischeverzorgingsstaten op weg zijn naar een socialistische maatschappijen zij plegen veel begrip op te brengen voor de moeilijkeomstandigheden die helaas tot beperking van de politiekevrijheid dwingen. Dat is nog consequent ook wanneer men een34

socialistische maatschappij uitsluitend definieert als een waarineen particulier bezit van de produktiemiddelen is afgeschaft endaarvoor enigerlei ‘gemeenschapsbezit’ van de produktiemiddelenin de plaats is gekomen en wanneer men zich dan niet bekommertom de vraag hoe en door wie politieke beslissingenworden genomen, onder andere met betrekking tot dat ‘gemeenschapsbezit’en hoe en door wie daarop effectieve controlemoet worden uitgeoefend.Ik zou daartegenover de stelling willen poneren dat zondereen politieke orde waarin de burgers de machthebbers effectiefonder controle houden, er geen stap is gezet of kan wordengezet in de richting van een socialistische maatschappij,omdat het socialistische ideaal identiek is met het democratischeideaal. De ethische norm van democraten en socialistenis dat ieder individu recht behoort te hebben op een zelf te bepalenmenswaardig bestaan, hetgeen de gelijkwaardigheid vanalle mensen impliceert en een recht van ieder op eigen verantwoordelijkheiden autonomie. Uiteraard is dit een onbereikbaarideaal, maar het is een norm die richting geeft aan hetpolitieke handelen ter vermindering van ongelijkwaardighedenwaar en wanneer dit maar mogelijk is. De vraag is om watvoor ongelijkwaardigheden het gaat die in de samenlevingmoet worden bestreden en daar zien wij het verschil tussen democratendie de ideale norm extreem formuleren als gelijkemacht voor iedereen en socialisten die eerder denken aan gelijkwelzijn voor iedereen.De achttiende-eeuwse democratische denkers die zich in deeerste plaats hebben verzet tegen de absolutistische politiekemacht bij de gratie Gods, hebben de nadruk gelegd op de politiekegelijkheid. Zij hebben de economische ongelijkheid alsbron van politieke ongelijkwaardigheid onderschat. De uitzonderinghierop is Rousseau die opheffing bepleitte van ongelijkeeigendomsverhoudingen en die een-bescheiden-gelijk bezitvoor iedereen voorstond, opdat niet de ene mens een ander vanzich afhankelijk zou maken door hem voor zich te laten werken.In de negentiende-eeuwse politieke praktijk waarin de ideologievan het economisch liberalisme de boventoon voerde met35

zijn splitsing van de economische en de politieke sfeer, is dezetweeslachtigheid bevestigd in een situatie waarin economischbevoorrechte groepen met kiesrecht de machthebbers controleerden,maar waarin tegelijkertijd voor het grootste deel vande bevolking het ontbreken van politieke rechten en economischeonderworpenheid hand in hand gingen. Het is geenwonder dat toen het socialistische protest het accent heeft gelegdop de economische kant van de menselijke ongelijkwaardigheid.Maar het heeft er wel toe geleid dat vele socialistenonvoldoende oog hebben voor de problemen van politiekemachtsongelijkheid en voor de tirannie en politieke willekeur diehet nastreven van socialistische economische idealen met zichkan meebrengen. Ook in sociaal-democratische partijen heetmen linkser naarmate men minder democratisch en meer socialistischzegt te zijn.Tegen de achtergrond van deze beschouwingen ligt het voor dehand de verzorgingsstaat wel degelijk te beschouwen als eenstap op de weg naar een socialistische maatschappij (die gelijkstaat aan een democratische samenleving), waarin de norm domineertdat alle mensen als autonoom en gelijkwaardig behorente worden beschouwd, ook al zal het ideaal nooit wordenverwezenlijkt. In de verzorgingsstaat met vrijheid van politiekemeningsuiting en algemeen kiesrecht heeft in beginsel iedereenpolitieke rechten en grijpt de politiek diepgaand in het economischeleven in, opdat iedereen minstens een minimaal bestaanwordt gegarandeerd en niemand van honger of ellende behoeftte kreperen zoals in elk ander stelsel wel degelijk geschiedt.Uiteraard gaat dit gepaard met grote ongelijkheden in levensmogelijkheden,onder andere door verschillen in economischemacht en rijkdom die mede invloed hebben op de politieke ongelijkheid.Maar de politieke middelen zijn als erkende rechtenaanwezig om daarin veranderingen aan te brengen, al wordtonvoldoende ingezien dat ook beperkte wijzigingen in het algemeenniet in een enkele regeerperiode kunnen worden doorgevoerd,doch eerder vanwege de vereiste consensus een generatievan zeg vijfentwintig jaar zullen vergen.Het is interessant dat de vanzelfsprekende koppeling van de­3

mocratie en socialisme wel veel aandacht krijgt bij diverseAmerikaanse auteurs. Het tijdschrift Dissent, ‘a journal devotedto radical ideas and the values of socialism and democracy’,heeft bij voorbeeld in de nummers van zomer en herfst 1978‘special sections’ gewijd aan de vraag ‘Beyond the WelfareState’, waarin dit duidelijk naar voren komt. Daarin zijn bijdragenopgenomen van mensen als Robert Dahl, Michael Harrington,Robert Heilbroner, Lewis Coser, Henry Pachter, MichaelWalzer en de hier al eerder genoemde Kenneth Arrow.In het artikel van Dahl, al eerder verschenen in PoliticalScience Quarterly en getiteld ‘On Removing Certain Impedimentsto Democracy in the United States’, wordt het woordsocialisme niet genoemd, maar het bevat in feite een democratischsocialistisch programma, zoals ook al het geval was in zijnin 1970 verschenen werk After the Revolution? Authority in aGood Society.Henry Pachter begint zijn artikel ‘Freedom, Authority,Participation’ met een paragraaf getiteld ‘Socialism: TheHighest Stage of Individualism’, waarin hij de collectivistischepraktijk kritiseert van landen die zich ten onrechte socialistischnoemen. Hij beroept zich hierbij op het CommunistischManifest waarin Marx en Engels nadrukkelijk spreken over‘een gemeenschap waarin de vrije ontwikkeling van een iederde voorwaarde is tot de vrije ontwikkeling van allen’ en niétvan een ontwikkeling van het geheel die een voorwaarde zouzijn tot de vrije ontwikkeling van ieder. Hij voegt er aan toe:‘Readers interested in political theory may have noticed that inthe passage I cited Marx and Engels fell into the language ofRousseau, although on other occasions they were highly criticalof theories that attribute the founding of a state to a «contract»;but when they wrote the Manifesto they still saw thesocialist revolution as the direct outgrowth of the democraticrevolution.’21Elders, in een paragraaf getiteld ‘Democracy: A Prerequisiteof Socialism’, schrijft hij: ‘Fortunately, we don’t have to choosebetween welfare and freedom, democracy and socialism. But ifI did have to choose, I would accept inequality under a democraticgovernment rather than a despotic government offering37

equality. For under democracy I could fight for more equality,while despotism would inevitably bring back inequality.’22Ook deze auteurs zien-evenals in West-Europa evident isalsvolgende stap ter vermindering van de ongelijkwaardigheidvooral maatregelen in de economische sfeer, die geleidelijk deongecontroleerde zeggenschap van enkelingen of van kleinegroepen over de produktiemiddelen moeten beperken. Medezeggenschapin bedrijven en een greep van de politiek op deinvesteringsbeslissingen staan dan ook hoog genoteerd op deagenda.De vraag is hoe snel en in welk tempo deze wenselijkhedenin het democratische politieke besluitvormingsproces kunnenworden doorgezet. Uit deze beschouwing is immers geblekenhoe traag en moeizaam werkelijke vermindering van ongelijkwaardigheidtot stand komt. Het alternatief is evenwel of eenmeerderheids- of een minderheidstirannie die gepaard gaat metdwang, geweld, moord en doodslag, al of niet uit naam vaneen democratisch of socialistisch ideaal dat in werkelijkheidal geheel op de achtergrond is geraakt. Taai doorzettingsvermogenen redelijke overtuigingskracht op de lange termijn alsenige werkelijke politieke optie: dat moet wel spanningen gevenvoor de politieke praktijk van alledag waarin partijen aanhangmoeten mobiliseren en daardoor de neiging hebben opkorte termijn te veel te beloven. Bij vele socialisten leidt dit totDe Illusie Van De Grote Dag waarop plotseling alles andersen beter zal zijn-een dag die er nooit is gekomen en er ooknooit zal komen, of het nu de dag is na de revolutie of de dagnadat men de absolute meerderheid heeft veroverd of de dagnadat men de grootste minderheid is geworden. Maar de psychologievan de ‘linkse’ socialist, dat is een verhaal apart.i -H . Daudt, ‘De politieke toekomst van de verzorgingsstaat’,in: Beleid en Maatschappij, juli-augustus 1976, pp. 175-189.Eveneens opgenomen in: De stagnerende verzorgingsstaat, red.J. A. A. van Doorn & C. J. M. Schuyt, Amsterdam-Meppel,1978, pp. 189-219.2-M ilton Friedman, ‘De teerling die we niet mogen werpen’,in: Bedreigde Democratie? Parlementaire democratie en38

overheidsbemoeienis in de economie, red. H. Daudt & E. vander Wolk, Assen-Amsterdam, 1978, pp. 14-36.3-H . Daudt, ‘Probleemstelling nader omlijnd’, in: BedreigdeDemocratie?, op.cit. pp. 4-13, spec. 6-7.4-Samuel Brittan, The Economic Contradictions of Democracy,in: British Journal of Political Science, april 1975, pp.129-159; Daudt, ‘De politieke toekomst van de verzorgingsstaat’,op.cit.5-Bedreigde Democratie?, op.cit., p. 24.6-Bedreigde Democratie?, op.cit., p. 9-11.7-Concept-advies over omvang en groei van de collectievesector, bestemd voor de vergadering van de Raad van 22 september1978, Sociaal Economische Raad, R. no 1310, pp. 67-68.%-Concept-advies s e r , pp. 119-120, op.cit.9 - Rapport van de commissie economische deskundigen, d.d.28 juni 1978, s e r , p. 16.10 - J. A. Schumpeter, Capitalism, Socialism, and Democracy,New York 1942; A. Downs, An Economic Theory of Democracy,New York 1957; R. A. Dahl, A Preface to DemocraticTheory, Chicago etc., 1956; Daudt, ‘De politieke toekomst vande verzorgingsstaat’, op.cit., pp. 180-184.11 -Z ie noot 4.12 -Z ie noot 10.1 3-Daudt, ‘De politieke toekomst van de verzorgingsstaat’,op.cit., p. 182.14 -Daudt, ‘De politieke toekomst van de verzorgingsstaat’,op.cit., p. 188.15 -Daudt, ‘De politieke toekomst van de verzorgingsstaat’,op.cit., p. 181; H. Daudt, Property and Property Rights in theWelfare State. Problems of Justifying Redistribution. Paperpresented to the workshop on Political Theory of PropertyRights, European Consortium for Political Research, Grenoble,april 1978, 13 p.16 -Daudt, ‘Rousseau en de staat’, in: Wijsgerig Perspectiefop maatschappij en wetenschap, 18de jrg., nr. 4, i977-’78, pp.77-82, spec. 80.17 -Kenneth J. Arrow, ‘A Cautious Case for Socialism’, in:Dissent, Fall, 1978, p. 479.39

18-A rrow , op.cit., p. 479.19 - Arrow, op.cit., p. 480.20-Arrow, op.cit., p. 480.2 1-H enry Pachter, ‘Freedom, Authority, Participation’, in:Dissent, Summer 1978, p. 295.22-Pachter, op.cit., p. 300.40

LEON d e w o l f fSociaal-democratie en neo-corporatisme[e e n - i ] In het voorjaar van 1977 gaf Joop den Uyl een bijzondercollege aan de t h in Eindhoven. Hij deed dat in zijnhoedanigheid van ‘eenvoudig econoom uit Buitenveldert’. Zijntoespraak bevatte onder meer de volgende passage: ‘... als menwaarneemt hoe zeer de overheid, de staat, macht moet delen,ook dagelijks deelt in alle denkbare vormen van overleg, met departiculiere organisaties, de grote ondernemingen, de geïnstitutionaliseerdebelangen, dan is het nogal dwaas te roepen van dealmachtige besturende staat. Kafka-achtige toestanden treft menniet aan in het overheidsapparaat, wel op het raakvlak van devierde en vijfde macht, waar ambtelijke apparaten en particuliereorganisaties op elkaar inspelen, in permanentie overleg plegenen waar niet meer valt na te gaan waar de beslissingen wordenvoorbereid en genomen. Waar de overheidsmacht gedeeldwordt met particuliere organisaties-de «instellingen» zegt menin welzijnsland-daar ontstaan schemertoestanden. En begrippenals overlegeconomie, coalitiemodel, karteldemocratie zijnevenzovele aanduidingen van de feitelijke beperktheid van demachtsuitoefening van de overheid.’1Dat waren krachtige en brede streken in Eindhoven; eenbeeldende schildering van politieke besluitvorming in Nederland.Maar nog geen jaar later verslapt de penseelvoering. Begin1978 houdt hij een rede in Maastricht. De contouren wordenniet meer ingevuld, het beeld wordt niet aangescherpt zoalsje zou verwachten. In plaats daarvan verduistert Den Uylzijn oorspronkelijke analyse door de toevoeging van begrippenals ‘maatschappelijke macht’. In Maastricht komt hij ook metoplossingen: De PvdA zal het uitgesloten zijn van regeermachtmoeten benutten om haar invloed in de duizend en eenorganisaties en instellingen waar macht wordt gevormd uit tebreiden.’2Hier wil Den Uyl de structurele problemen in de organisatievan de politieke besluitvorming aanpakken door nogeens wat harder in Het Bestel mee te draaien, alsof de scheme­4i

ing zal uitblijven wanneer het terrein van de vierde en vijfdemacht door socialisten wordt bevolkt. Het is altijd weer opmerkelijkom te zien hoe de doctorandus in Den Uyl wordtweggedrukt door de politicus die het zich niet kan permitterenom op zijn eigen analyses in te gaan.Den Uyl koos in Eindhoven voor analyse en distantie. Maarin Maastricht koos hij voor de pure machtspolitiek-wetend datzoiets natuurlijk niets oplost en dat de organisatie van de politiekebesluitvorming daar in de verste verte niet door verandert.Maar misschien had Den Uyl niet veel keus. In ieder gevalwas er geen onmiddellijk alternatief voorhanden. De PvdA heeftin de tweede helft van de jaren zeventig niet zijn creatiefstetijd gehad. Er zijn geen nota’s geschreven en discussies gevoerdover de organisatie van de politieke besluitvorming. Erlag dus niets gereed waar Den Uyl op in kon spelen. Er laggeen actueel en prikkelend stuk dat over die materie handelde.En er lagen ook geen vergeelde papieren; Den Uyl kon nietterugvallen op een sociaal-democratische traditie. Want sociaal-democratenhebben nimmer een eigen visie ontwikkeld opde politieke inrichting van de samenleving. Hier en daar is ereen enkeling geweest die een poging waagde, maar je kan welzeggen dat de sociaal-democratie nooit is ondersteund door eeneigen theorie van de staat. De sociaal-democratie kan niet bogenop een eigen economische theorie over democratie. Sociaal-democratenhebben zich nooit zorgen gemaakt over deorganisatie van de politieke besluitvorming en zijn rechtvaardiging.Voor dat soort inhoudelijke kwesties was er Marx, hetSovjet-Russische experiment en de exegeses daarvan. Daarmeewas de kous af. De ideologen van de sociaal-democratie haddenhet te druk met andere zaken. Zij achtervolgden de bewegingmet meters tekst over methode en strategie. De Bernsteinsen de Kautsky’s polemiseerden niet over de vraag hóé het socialismeer uit diende te zien, maar discussieerden over devraag langs welke weg het diende te worden bereikt. Het ginghen om de vraag welke middelen effectief en gerechtvaardigdwaren om het socialistische ideaal te verwezenlijken. Kwesties42

over inhoud en karakter van sociale, economische en politiekeverhoudingen in de socialistische staat konden buiten beschouwingblijven. Die waren een gegeven en daarover hoefde nietecht meer te worden nagedacht.Dat gold ook voor vraagstukken van de maatschappelijke enpolitieke verhoudingen in de pre-socialistische samenleving. Delange periode die aan de verwezenlijking van het socialistischideaal voorafging. Wie op dat soort zaken wilde ingaan waseen vijand van het socialisme, een verrader van de goede zaak.Dat zou onherroepelijk leiden tot de vervaging van het uiteindelijkeideaal. De enkele radicaal die besefte dat zoiets tochwel zou gebeuren, vond dat het juist nodig en onvermijdelijkwas om een eigen visie op het socialisme en de democratiete ontwikkelen. Een eigen visie, democratisch en socialistisch,zonder dat deze zou verbleken tot een aangepaste kopievan de burgerlijke democratie en zonder dat het zou vervallentot de ‘totalitaire raden dictatuur’ van de Sovjetunie. Maar overdit soort kwesties maakten de sociaal-democraten van het eersteuur zich geen zorgen en wie dat wel deed, zoals Troelstra,werd al snel voor gek versleten: ‘Aber Troelstra, Sie sind sonstein so besonnener Mensch, sind Sie jetzt verrückt geworden?’3Er was, dat moet gezegd, nauwelijks een praktische behoefteaan een eigen sociaal-democratische staatsinrichting. Erwaren geen actuele politieke vraagstukken die door het ontbrekenvan de ‘eigen visie’ onopgelost bleven en ook electoraalgezien was de eigen sociaal-democratische blauwdruk geen hardenoodzaak. De identiteit, het gezicht van de partij was duidelijkgenoeg en behoefde geen specifiek sociaal-democratischeondersteuning.De problemen die het ontbreken van de ‘eigen visie’ opriepenwaren problemen van theoretische aard. Zij betroffen de theoretischeambivalenties van de sociaal-democratie, waarin vragenpasten over de inhoud van het democratiebegrip en de betekenisvan socialisatie voor het democratisch functioneren vande samenleving. Voor de praktische politicus waren dat lastige,maar gelukkig irrelevante problemen, die nergens goed voorwaren en de eenheid binnen de partij alleen maar konden bedreigen.Dus bleef de situatie zoals hij was en groeide de kloof43

tussen de parlementaire praktijk van de sociaal-democratischefractie en zijn geleende ideologie.[2] Er is natuurlijk altijd een verschil tussen ideologie die hetbestaan van een organisatie, dus ook een politieke partij, rechtvaardigenmoet en het feitelijk functioneren van die organisatie.De onvermijdelijke spanning tussen ideaal en werkelijkheidis ook zelden een bedreiging voor het voortbestaan van deorganisatie. Integendeel, de spanning zorgt juist voor het elan,de geestdrift en de flexibiliteit die de levensduur van een organisatiealtijd ten goede komt. Organisaties zijn nooit de afspiegelingvan hun ideaal. De perfecte rationele ordening is eengedachtenconstructie die ophoudt te bestaan zodra de geestverlaten is. Maar er is natuurlijk een moment dat de spanningte hoog oploopt. Er is een moment dat het feitelijk gedrag vaneen politieke partij nauwelijks meer iets te maken heeft metzijn ideologische wortels, met zijn theoretisch fundament. Sociaal-democratischepartijen hebben zich heel vaak op de randvan die grens bewogen-als ze al niet verschillende malen aangene zijde zijn beland. Als er dan geen onherstelbare scheuringenin de partij ontstaan, geen explosies van ongenoegen voorkomen,geen conflicten die tot de ondergang van de organisatieleiden, dan moet daar een verklaring voor zijn.Hoe is het mogelijk geweest dat het ontbreken van ‘eeneigen sociaal-democratisch politiek systeem’, zoals Troelstra4het noemde, geen problemen heeft opgeroepen voor de praktischepolitiek van de sociaal-democraten? En hoe is het mogelijkgeweest dat het politiek handelen van alledag kon wordenondersteund door een flets soort semi-marxisme, dat nauwelijksmeer iets met het praktisch politieke handelen te makenhad?Ik heb niet de illusie op die twee vragen een uitputtend antwoordte geven. Er zit niet meer in dan een korte uiteenzettingvan twee oorzaken.De eerste oorzaak is al in 1911 door Robert Michels op papiergezet.5 Sociaal-democratische partijen zijn niet democratischondanks de wil om het te zijn. Dat komt omdat organisatieseen ‘conservatieve basis’ hebben: ‘Die politische Organi-44

sation trägt zur Macht. Die Teilnahme aber an der Machtmacht stets konservativ. Auf alle Fälle wird die Beeinflussungder Maschine des Staates durch eine mannhafte Oppositionsparteinur eine langsame, häufig unterbrochene sein und ihreGrenzen in denen des Wesens der Demokratie selbst finden.[...] Mit dem Wachstum der Organisation wird der Kampfum grosse Prinzipien unmöglich. W ir beobachten, dass in dendemokratischen Parteien der Gegenwart die grossen Meinungsgegensätzeimmer weniger auf prinzipiellem Wege und mit denreinen Waffen der Theorie ausgefochten werden und deshalbschnell in persönliches Gezänk ausarten, um endlicht auf irgendeineWeise unbemerkt ganz von der Oberfläche beseitigt zuwerden.6 [...] Es besteht eine innere Beziehung zwischen demWachstum der Partei und dem Wachstum an Vorsicht undÄngstlichkeit in ihrer Politik. Die Partei, stets vom Staate gefährdetund in ihrer Existenz von ihm abhängig, ist, gross geworden,ängstlich bemüht, alles zu vermeiden, was ihn übermässigreizen könnte.7 [...] Es ist klar [...] dass auf diese Weisedie Partei mit wachsender Organisation immer mehr immobilisiert.Das heisst, sie verliert ihren revolutionären Schwung, siewird träge und schwerfällig, faul nicht nur im handeln, sondernselbst im Denken.8 [...] So wird die Organisation aus einemMittel zum Zweck zu einem Selbstzweck. Das Organ siegtüber den Organismus.’9Het was, het zij nogmaals gezegd, in 1911 dat Robert Michelsin glashelder proza duidelijk maakte waarom de organisatie een‘conservatieve basis’ heeft. Waarom sociaal-democratische partijenin feite niet democratisch kunnen functioneren. Waaromde organisatie van doel tot middel wordt en de partij doelstellingendoor hun eigen succes ten ondergaan.Michels wordt meestal geparafraseerd en zelden letterlijk geciteerd.Daarom nog een citaat waarin Michels uitlegt dat hetparlementarisme, het je voegen naar de regels van het bestaandesysteem tot oligarchiering kan leiden. Het doel van een politiekepartij is het veroveren van politieke macht: ‘Aus diesemGrunde treten auch die Vertreter der revolutionären Parteienin die gesetzgeberische Körperschaft ein. Die parlementarische45

Arbeit, die sie dort, zuerst widerwillig, dann mit wachsenderGenugtung und Berufsliebe verrichten, entfernt sie noch immerweiter von ihren Wählern [...] Die Führer werden, soweitsie es nicht bereits vorher waren, ‘gebildet’. Bildung aber heisstsuggestive Macht über die Massen.’10Michels geeft een uitstekende verklaring voor het feit dat degrote afstand tussen ideologie en praktijk niet tot het eindevan sociaal-democratische partijen heeft geleid. Hij verklaartwaarom er zich geen explosieve twisten hebben kunnen voordoentussen leiding en leden die tot zo’n einde zouden leiden.Hij stelt vast dat de sociaal-democratische beweging niet diedemocratische organisatie was die ze volgens zichzelf zou moetenzijn. De beweging dreef op een elite van leiders.De leiders hadden geen behoefte aan een eigen sociaal-democratischpolitiek systeem. Het ontbreken van zo’n systeemleidde niet tot moeilijkheden in de politiek van alledag, want depraktische politicus zit niet te wachten op theoretische bespiegelingendie niets te maken hebben met actuele politieke kwesties.Die kwesties werden beheerst door de strijd voor deemancipatie van de werkende klasse. De sociaal-democratenhadden de revolutionaire strijd terzijde geschoven. Zij kozenvoor de emancipatorische strijd, voor de emancipatie, de socialeverheffing van de arbeider. En voor die strijd heb je geeneigen theorieën nodig over de Staat, geen originele noties overeconomische, sociale en politieke verhoudingen. Voor zo’nstrijd is een sociaal-democratisch politiek systeem overbodig.Je koopt voor dat soort creativiteit niks als de mensen waar debeweging voor opkomt nog niet eens allemaal mogen stemmen,worden uitgebuit, te lang moeten werken, te lage lonen ontvangen,onvoldoende onderwijs genieten en aan het verpauperenzijn. Als je voor de lotsverbetering van de werkende klassekiest, voor de emancipatie van de arbeider is het glashelderwaar je in de praktische politiek aan moet werken. Dan kan jebest volstaan met wat marxistische retoriek, als het maar binnende perken blijft en het de praktische politiek niet teveel inde wielen rijdt. Zo konden Nederlandse reformisten moties meteen revolutionair tintje best ondersteunen in de wetenschapdat zo’n situatie nooit zou voorkomen.114 6

[3] Tot ver na de Tweede Wereldoorlog heeft de sociaal-democratiehaar handen vol gehad aan de emancipatie van de arbeider.Zij heeft hem zijn burgerlijke rechten verschaft. Zij heeftzich beijverd om daar waar in de samenleving machtsrelatiestussen burgers onderling structureel waren scheefgegroeid, diete laten rechttrekken. Door de staat, door het recht. Vrijwel hetgehele sociale recht is op die correctie van intercursieve machtsrelatiesgebaseerd.12 De sociaal-democratie heeft gestreden voorde opbouw van een raamwerk van sociale voorzieningen. Diedrie omvangrijke velden van sociale politiek lagen braak bij deopkomst van de sociaal-democratie en die konden best wordenontgonnen met semi-marxistische retoriek, omdat de ideologiegeen inhoudelijke bijdrage hoefde te leveren aan de praktischepolitiek, maar een louter symbolische functie had. Klassenstrijd,de samenleving van morgen, de Nieuwe Tijd, nationalisatie,socialisatie van de produktiemiddelen, symbolen van hoehet eens zou worden. De vlaggen en de liederen, het collectieveritueel dat eendrachtig maakt en de pas erin houdt.Wat uiteindelijk overbleef, was een collectivistisch sentiment.Het blinde vertrouwen in de Staat als beëindiger van onrecht.Een sentiment dat aan de Staat alle vertrouwen schenkt,zodra de verhoudingen tussen burgers onderling zijn verstoord,omdat de een structureel machtiger is dan de ander. Danmoest de Staat ingrijpen. De Staat als een traditionele vader,waar je bij te raden ging als er iets niet in orde was en die ervoorzou zorgen dat het beter werd. Zijn ingrijpen zou leidentot een betere verdeling van burgerlijke rechten en vervolgenstot een betere verdeling van inkomen, kennis en macht.Maar dan breekt het moment aan dat van die praktischedoelstellingen behoorlijk wat is tot stand gebracht en aan destrijd voor de emancipatie van de arbeider een einde is gekomen,omdat de arbeider inmiddels is geëmancipeerd. Nog niethelemaal natuurlijk, het kan beter, maar er zijn geen schrijnendetoestanden, er is geen sprake meer van de perfide uitbuiting.Niet alle arbeiders zijn meer de zwakken van de samenlevingen niet alle zwakken zijn meer arbeiders.Toch blijft de bestaande retoriek, het collectivistische senti­47

ment, de ideologie, het theoretisch fundament van de PvdA, ookal is de klassenstrijd al in 1937 uit het beginselprogramma dersociaal-democraten geschrapt. N o g steeds is er geen eigen so-ciaal-democratisch politiek systeem dat de oude symbolen kanvervangen. W ie het huidige beginselprogramma van de PvdAdoorleest, struikelt op vrijwel elke pagina over het collectivistischesentiment: ‘Het in gemeenschapsbezit brengen van basisindustrieën,banken, pensioenfondsen, verzekeringsmaatschappijen,de farmaceutische industrie, de wapenindustrie en andereondernemingen. [...]’ls Op dit moment is het collectivistischsentiment onvoldoende voor een volwassen politiek van sociaaldemocratischepartijen.De instrumenten volgen nu niet meer automatisch uit dedoelstellingen. De politieke issues van vandaag zijn veel subtielergeworden. De marge van de politieke strijd is versmald.Het karakter van de maatschappelijke problemen is gewijzigd,maar het collectivistische sentiment is gebleven. De sociaaldemocratieheeft nog steeds geen eigen visie op de organisatievan de politiek. En dus laten sociaal-democraten zich leidendoor een symbool en een voorhanden compromis tussen deweerbarstige werkelijkheid en een sentiment.Misschien vinden sommigen dat niet zo erg, en zeggen zijdat ook een collectivistisch sentiment voldoende is om het politiekeoptreden van de sociaal-democratie adequaat te ondersteunen.Maar dat zullen sociaal-democraten niet als vanzelfsprekendmogen aannemen. Het gemis aan een eigen sociaaldemocratischevisie op de inrichting van de politieke organisatiemag op het ogenblik niet zonder meer als onproblematischterzijde worden geschoven. Sociaal-democraten mogenzich nu best eens in alle ernst afvragen of het zo langzamerhandgeen tijd wordt dat de sociaal-democratie noties gaat formulerenover de relatie tussen staat en burger, over de organisatievan de politiek zonder dat daarbij het collectivistischesentiment, het optimisme over de Staat als regulator, noodzakelijkerwijsover de schouder meetuurt. Je kan niet meer blindvertrouwen op vadertje staat, want men heeft hem zijn vaderschapontnomen.De nieuwe en noodzakelijke denkbeelden moeten inhaken of48

eageren op de manier waarop vandaag politieke besluitvormingis georganiseerd. Er zal een goede analyse voorhandenmoeten zijn over de manier waarop belastinggelden en socialepremies direct of indirect weer aan de samenleving ten goedekomen. Wie zorgt voor de allocatie van overheidsmiddelen?Hoe gaat die toewijzing in zijn werk? Wie heeft er invloed enwie niet? Over elke sector van het overheidsbeleid zouden ditsoort vragen gesteld en beantwoord moeten worden. En danzal duidelijk worden hoe noodzakelijk het is dat sociaal-democratengaan denken over hun eigen ‘politiek systeem’.[ t w e e - i ] Wie iets wil zeggen over het karakter van een vernieuwddemocratisch socialisme, wie op zoek is naar contourenvan een sociaal-democratisch politiek systeem, zal geneigd zijnzich wat betreft de bestaande situatie te baseren op sociaal-wetenschappelijkonderzoek. Maar welk inzicht hebben sociologieen politicologie opgeleverd over de feitelijke werking van de politiekebesluitvorming? Je zou heel wat mogen verwachten wantin tegenstelling van wat de goegemeente ervan denkt, is sociologieeen cynische wetenschap, is de sociologische visie eengedistantieerde blik waarmee de instituties van de samenlevingmeedogenloos in hun werking worden geanalyseerd.14De sociologie verklaart telkens weer hoe organisaties, instituten,stammen en staten ondanks de chaos die hen eigen is,blijven voortbestaan en niettemin veranderen. De sociologieprobeert te verklaren hoe dat in zijn werk gaat, zij wil wetenwat er de logica van is. De taak van de sociologie is inderdaadmet een zeker cynisme na te gaan waarom gebeurtenissen zichhebben voltrokken, zoals zij zich voltrokken hebben. Sociologieis daarom altijd empirisch en altijd historisch. Sociologischetheorieën zijn daarom altijd heuristisch van aard. Daarom zijnsociologie en politieke wetenschappen de disciplines bij uitstekom het feitelijk functioneren van de politiek te analyseren. Alsdat zo is, dan mag worden verwacht dat van de circa 40.000.000publikaties op sociaal-wetenschappelijk gebied die de wereldjaarlijks rijker wordt een behoorlijk deel bestaat uit nauwkeurigeempirische studies over politieke besluitvorming. Net zoalsMichels het functioneren van sociaal-democratische partijen op49

hun effect heeft geanalyseerd en er de logica van heeft wetenaan te geven.Maar de sociologie is ook een beroep. En beroepsbeoefenarenhebben de neiging het liefst zo min mogelijk risico te lopen.Met empirische studies a la Michels loop je dat risico wel,omdat een reconstructie van de werkelijkheid nooit de enigejuiste reconstructie is. Daarom schrijven sociologen liever eikaarsboeken en artikelen over, in plaats van zelf op pad tegaan. En als ze er zelf wel opuit trekken dan is dat zelden methet doel om de stand van zaken in zijn werking te analyserenen verklaren. En zo zien we dat ondanks de pluriforme sociologiewaar op universiteiten altijd zo mooi over wordt gesproken,er voor de socioloog die van dat vak zijn beroep heeft gemaaktslechts één sociologie resteert, en dat is de sociologie vande vragenlijst.Dus als Jolles,15 geïnteresseerd in politieke besluitvorming,naar de Zaanstreek trekt om daar een inspraakprocedure aaneen sociologisch onderzoek te onderwerpen, gaat hij niet nahoe de inspraak heeft gewerkt, probeert hij niet te achterhalenwie er wat te vertellen had en wie niet of wat de functie wasvan de inspraakprocedure, maar vraagt hij aan de Zaankanterswat zij onder inspraak verstaan. Hij vraagt aan een representatievesteekproef wat voor hen het begrip inspraak betekent! Enzo komen we te weten dat 31 procent van de Zaankanters diehet streeknieuws lezen van mening zijn dat inspraak meebeslissenbetekent.16Wie het Steinmetzarchief doorploegt of een bezoek brengtaan de Academie voor Wetenschappen krijgt al gauw de overtuigingdat dit soort onderzoek exemplarisch is voor hetgeende sociologie aan empirisch onderzoek pleegt op te leveren. Enals die overtuiging misschien wel met een gevoel van teleurstellingis verwerkt, blijft de verbazing achterwege als na langzoeken nauwelijks empirisch materiaal wordt gevonden over deorganisatie van politieke besluitvorming in Nederland.17 Water wel bestaat, is een sinds 1970 oplevende theoretische discussieover het huidige karakter van de politieke orde, over dehuidige politieke crisis, over het neo-corporatisme.50

[2] Vooral Nederlanders krijgen bij het woord corporatismezwaarmoedige associaties met alles wat slecht is in het algemeenen met fascisme en nazisme in het bijzonder. Corporatismeis in dat beeld de sociaal-economische doctrine, die voortkomtuit het zwartste katholicisme en waarmee mensen alsMussolini fascisme probeerden te rechtvaardigen. Corporatismeis in dat sentiment het Portugese onderdrukkingsmodel vanSalazar en een variant van het nazisme. Corporatisme is volgensdat beeld een theorie, geschikt voor dictaturen en totalitaire regimes.En inderdaad is dat gevoel en dat beeld niet zo misplaatsten kan het de fysieke af keer uitstekend verklaren. Tochheeft corporatisme een tweede en geheel andere intellectueleoorsprong, die teruggaat tot Durkheims theorieën over de organischesamenleving, tot Saint Simon, Sorel en Cole’s gildensocialisme.18Het is een intellectuele lijn die we kunnen doortrekkentot Hendrik de Man en Hein Vos. Het corporatismemet een menselijk gezicht. En welke bezwaren er ook tegen ditcorporatisme zijn in te brengen, er is geen enkele reden om diedoctrine onmiddellijk terzijde te schuiven.In tegenstelling tot de twee corporatische stromingen diehierboven zijn genoemd, is neo-corporatisme geen normatiefbegrip. Het is geen doctrine, geen na te streven politieke orde.Neo-corporatisme is een begrip dat de politieke orde beschrijftzoals hij zich aan ons voordoet. Neo-corporatisme is de politiekeorde die is geëvolueerd uit de ontoereikendheid van het liberalisme,uit het feilen van het kapitalisme zonder dat hetmarxistische model er de plaats van is gaan innemen. Het neocorporatismeis niet bedacht, maar ontstaan. Het is de resultantevan de confrontatie tussen kapitalisme en socialisme. Hetis een toenemende overheidsbemoeienis bij een onvolmaakte ensoms falende publieke controle. Het is dus niet ‘the shift froma supportive to a directive role for the state in the economy’,zoals Winkler19 ons doen geloven wil, want de Staat stuurtniet. Of omdat zij niet bij machte is om te sturen, of omdat zehet in feite niet wil. De ontwikkeling van wat in Nederland hetsectorstructuurbeleid wordt genoemd illustreert wat er gebeurtals de Staat taken toegeschoven krijgt waar ze eigenlijk niet aanwil.20 Op een kramp achtige manier wordt aan de ene kant ge­5i

probeerd om zoveel mogelijk buiten schot te blijven, terwijl eraan de andere kant steeds meer druk wordt uitgeoefend om inieder geval financieel bij te springen. Dat leidt tot de instellingvan bufïerinstituten als de Nehem, dat leidt tot neo-corporatisme.Het neo-corporatisme is dus een politieke orde die ontstaatuit de weerzin om iets anders te doen en de angst het systeemte shockeren met maatregelen die wel eens tot instabiliteit zoudenkunnen leiden: ‘The decay of pluralism and its gradualdisplacement by societal corporatism can be traced primarilyto the necessity for a stable, bourgeois-dominant regime, due toprocesses of concentration of ownership, competition betweennational economies, expansion of the role of public policy andrationalization of decision-making within the state to associateor incorporate subordinate classes and status groups moreclosely within the political process.’21Het hier geschetste beeld is geen gemeengoed in de literatuur.Het aantal definities over corporatisme is ongeveer evengroot als het aantal auteurs dat erover schrijft. Een veel voorkomendegewoonte is dan bovendien het opsplitsen van het begripcorporatisme in twee subcategorieën. Zo hebben we een‘societal and state corporatism’,22 een ‘etatist and pluralist corporatism’,23een ‘authoritarian and liberal corporatism’,24 ofmet andere woorden een neo- en een gewoon corporatisme.Achter dit soort onderscheidingen steekt het nobele strevenom het kwaad te scheiden van het niet bij voorbaat slechte. Zovallen volgens Schmitter Zweden, Zwitserland, Nederland,Noorwegen, Denemarken en in mindere mate Engeland, West-Duitsland, Frankrijk, Canada en de Verenigde Staten onder hetbegrip ‘societal corporatism’. Brazilië, Peru, Mexico, alsmedeanti-democratisch Portugal, Spanje, Griekenland, Chili, fascistischItalië, het Frankrijk van Pétain, Nazi-Duitsland en Oostenrijkonder Dollfuss zijn dan ‘etatist corporistisch’.25 En zo isgoed en kwaad netjes op een rij gezet, zonder dat overigenswordt aangegeven wat ‘etatist corporatism’ met ‘societal corporatism’te maken heeft. In een latere poging om daar enigehelderheid in te verschaffen blijft Schmitter steken in eenglobale beschrijving van de kenmerken van de totalitaire re­52

gimes die zoëven werden opgesomd.26 Dit soort complicatieskomt voort uit een poging om het fascistische corporatismein één model te persen met de verschijnselen die nu de politiekeorde kenmerken en die niet zijn terug te voeren op reactionaireen totalitaire tradities. Ze hebben wel te maken meteen geheel andere intellectueler traditie, die helaas ook methet begrip corporatisme is geëtiketteerd. Wie deze categorie‘corporatisten’ in één adem noemt met de eerste, wie geen principieelonderscheid maakt tussen het totalitaire corporatisme enhet corporatisme dat voortkomt uit een democratische traditie,werkt mee aan de verwarring en voorkomt niet dat bij het corporatismedebat te veel energie wordt verspild aan het rechtzettenvan onnodige misverstanden.Misschien hebben diegenen wel gelijk die zeggen dat het omal dit soort redenen beter zou zijn om helemaal niet over corporatismete spreken. Toch zou dat op een soort donquichotterieneerkomen. Het woord is in zwang en dan kan je het nietop een zwarte lijst gaan zetten. Het enige wat nog kan wordengedaan, is over neo-corporatisme te spreken wanneer we hethebben over de politieke orde zoals die zich nu in Westersedemocratieën aan ons voordoet.[3] In het debat over het neo-corporatisme zijn ten minstedrie stromingen te onderscheiden.De eerste stroming vat corporatisme op als een systeem vanbelangenvertegenwoordiging. Zo verstaat Schmitter onder corporatisme:‘A system of interest représentation in which theconstituent units are organized into a limited number of singularcompulsory, noncompetitive, hierarchally ordered and functionallydifïerentiated catégories, recognized or licensed (if notcreated) by the state and granted a deliberate representationalmonopoly within their respective catégories in exchange forobserving certain Controls on their selection of leaders andarticulation of demands and supports.’27Schmitters bijdrage aan het neo-corporatisme-debat is nietalleen een van de eerste, maar ook een van de aardigste. Tochis Schmitters inventarisatie van neo-corporatisme als ‘the concomitant,if not intellectual component of the postliberal,53

advanced capitalist, organized democratie welfare state’28 te beperkt,omdat Schmitter het systeem van belangenvertegenwoordigingtot de enige logica van zijn benadering heeft gemaakt.Schmitter maakt geen onderscheid tussen het besluitvormingssysteemen het systeem van belangenvertegenwoordiging.29Toch is neo-corporatisme meer dan een articulatie vanbelangen. Het is een half-geïnstitutionaliseerd systeem van beleidsvorming.Ten onrechte verzuimt Schmitter ook naar ditaspect, naar de ‘throughput’ van het politieke systeem te kijkenen concentreert hij zich vooral op de ‘input’.30Een tweede categorie auteurs spitst de aandacht toe op de‘througput’, op de confrontatie van de belangengroep en overheid.Zo stellen Johansen en Kristensen vast dat er zich sindsde Tweede Wereldoorlog in Denemarken een systeem van publiekecommissies, instellingen en raden heeft ontwikkeld datmoet worden opgevat ‘as a specific linking structure ormodality of interest between interest groups and the State’.31Dit systeem is volgens de auteur in ieder geval in Scandinaviëde belangrijkste corporatistische structuur. Belangengroeperingenvervullen via dit ‘radenstelsel’ niet alleen een voorbereidendeen raadgevende taak, zij oefenen door dit systeem directinvloed uit op de uitvoering van het overheidsbeleid.Volgens een onderzoek van de wetenschappelijke raad voorhet regeringsbeleid hebben we in Nederland 402 van dergelijkeadviesorganen, 368 permanente adviesorganen en 34 zelfstandigadviserende permanente onderraden. Het aantal adviesorganenis sinds 1967 sterk toegenomen. Tussen 1967 en 1977zijn 47 procent van alle huidige adviesorganen in het leven geroepen.De leden van de 402 adviesorganen zijn voor 67 procentvertegenwoordigers van de 802 ‘maatschappelijke organisaties’-belangengroependus.32Behalve het adviseren aan de overheid hebben 63 procent vande adviesorganen ook andere taken. Voorts geeft 33 procentadvies aan derden, 31 procent geeft advies inzake individuelegevallen; 16 procent bestuurlijke taken; 14 procent regelgeving;12 procent onderzoek; 11 procent overleg; 7 procent toezicht;4 procent rechtspraak.33Een derde categorie auteurs in het neo-corporatisme-debat54

eperkt corporatisme tot een bepaald beleidsterrein. Het gaatdan meestal om economische politiek, soms opgevat als het beleidrond de arbeidsvoorwaarden, maar ook wel als economischepolitiek in bredere zin. Zo noemt Winkler een economiewaar particulier eigendom samengaat met publieke controle corporatistisch.34Panitch beperkt zich meer tot de organisatie vande arbeidsverhoudingen en maakt zich druk over degenen die zoslordig waren dat niet te doen en die vrijwel elke hechte bandtussen belangengroeperingen en de staat als corporatistisch opvatten,als die band dan tenminste in de politieke cultuur is aanvaard.Maar zelf is Panitch ook niet zo erg specifiek; hij noemteen samenleving al corporatistisch als er geregelde tripartiteonderhandelingen bestaan tussen werkgevers, werknemers ende overheid.35Het is opvallend dat de auteurs die neo-corporatisme tot heteconomische willen beperken geen van allen belangstelling tonenvoor de uitstekende economische studies die er zijn gemaaktvan wat wordt genoemd ‘quasi-non-governmental-organizations’,wat zoveel betekent als particuliere ondernemingen,waarin de staat voor een belangrijk gedeelte deelneemt.36 Diedefinitie is niet helemaal correct, maar een van de grote problemenvan dit soort organisaties is juist dat een adequate definitieontbreekt. Zo zou je de bouwbedrijven van Nederhorstlange tijd onder die noemer kunnen rekenen, maar ook een instellingals de Nehem en de Nationale Investeringsbank. Alsneo-corporatisme inderdaad de resultante is van een falendkapitalisme en een collectivistisch sentiment, als neo-corporatismeinderdaad is geëvolueerd uit de noodzaak een ontoereikendliberalisme te bestrijden zonder op het marxistische modelover te stappen, dan is de ‘quasi-non-governmental-organization’een van zijn symbolen.Als je het hele corporatisme-debat overziet, er een paar typerendeelementen uithaalt en die enigszins probeert te ordenen,word je eigenlijk niet zo ontzettend veel wijzer. Wat ikvooral mis, dat is een brede definitie die een weinig nauwkeurigeen globale typering geeft van de huidige politieke orde. Dat gebeurtniet. Ondanks het algemene en globale uitgangspunt is55

men niet algemeen genoeg. Dat is misschien op het eerste gezichteen wat merkwaardige kritiek. Nauwkeurigheid is tocheen belangrijke wetenschappelijke verdienste. Maar wie nauwkeurigwil zijn zonder dat hij over voldoende empirisch materiaalbeschikt om dat te kunnen verantwoorden, loopt vast. Datis een eerste motief vóór een globale definitie.In de tweede plaats heeft het weinig zin er allemaal een eigendefinitie op na te houden. Dat leidt alleen maar tot verwarringen onbegrip. Als het dan toch niet goed mogelijk is om eenfatsoenlijke specifieke beschrijving te geven, ligt het voor dehand om alle terreinen te bestrijken die de afzonderlijkeauteurs met hun begrip bestrijken wilden. Je krijgt dan een omschrijvingdie niet zo erg veel om het lijf heeft, maar dat is nieterg. Dit soort begrippen hebben door hun grote abstractie enreikwijdte nu eenmaal geen hoge empirische waarde. Dat krijgenze pas door specificatie, door analyse en verklaring vanconcrete historische gebeurtenissen.[4] In de literatuur wordt het begrip neo-corporatisme jammergenoeg versnipperd. Neo-corporatisme wordt beschrevenvanuit de ‘input’, de ‘throughput’ of de ‘output’ van het politiekesysteem, maar nooit vanuit alle drie tegelijk. Zo ziet Schmitterneo-corporatisme als een systeem van belangenvertegenwoordiging,Lehmbruch ziet het als een systeem van besluitvorming,terwijl Winkler zich op de ‘output’ concentreert.37 Niemandheeft aandacht voor alle drie, terwijl belangrijke aspecten verderbuiten beschouwing blijven. In een globale aanpak van hetneo-corporatisme past ook aandacht voor het politieke spel tussenregering en parlement, en die ontbreekt volledig in het debat.Toch moet er een verband bestaan tussen de manier waaropbelangengroepen, ambtenaren, de bestuurders en gesubsidieerdeinstituten, overkoepelende instellingen, en politici beslissingenvoorbereiden, en het spel dat wordt gespeeld doorregering en parlement. Waar de invloed van de een is toegenomenmoet die van de ander zijn verminderd.Een tweede thema dat in het debat nauwelijks wordt aangeroerdis wat je zou kunnen noemen ‘de mythe van de bureaucratie’.Volgens die mythe zijn in een bureaucratie beslissingen56

gebaseerd op universalistische, onpersoonlijke regels. Bureaucratieënzijn hiërarchische organisaties en bureaucraten anoniemepersonen die iedereen gelijk behandelen, ongeacht hunmaatschappelijke positie. De bureaucratie is rechtvaardig, omdatook zij een blinddoek draagt.Dat is de logica van het instituut: de ideaaltypische rationelebureaucratie, een apparaat dat zijn logica mede te danken heeftaan een universalistisch uitgangspunt. De bureaucratieën vanvandaag hebben geen uitsluitend universalistische basis meer, inde huidige bureaucratieën komt ook particularisme voor. Dusniet meer het principe van de blinddoek, maar dat van de voorkeur.38De bureaucraat heeft ook vaak geen andere keus. Hij wordtsteeds vaker verplicht te oordelen op grond van criteria, dieniet duidelijk maken welke beslissing hij nemen moet. De beslissingwordt dan in feite aan hem overgelaten, hij hakt knopendoor. Zijn eigen inzicht en zijn eigen vooroordelen bepalenwat er zal gebeuren. Pfeffer en anderen vonden in een studieover subsidiëring van wetenschappelijk onderzoek dat zodrade subsidie-criteria onduidelijk werden de subsidie meer opgrond van particularistische motieven werd toegekend.89 In demoderne bureaucratie kan het particularisme variëren van willekeurige,want subjectieve beoordeling tot volstrekt nepotismeen corruptie.Ook in het geval van juridische duidelijkheid kent het bureaucratischapparaat trekken van particularisme. Degenen diede weg weten, krijgen nu eenmaal meer voor elkaar dan degenendie niet zo handig zijn.40 Bijzonder handigen kunnen zelfsde grenzen van bestuurbaarheid overschrijden. In dat gevalhebben we het niet meer over particularisme, maar over hetprobleem dat ontstaat als door toeneming van regels en bepalingende kans wordt vergroot om langs die bepalingen heen tesluipen. Er is niemand die het bestaan van een zwart circuitontkent, er is ook niemand die weet hoe groot dat circuit is.Iedereen vindt het bestaan ervan ongewenst, maar het blijktniet mogelijk zwarte winst te achterhalen of zwart verdiendgeld normaal te belasten. Zo ontstaat er een dubbele economie,die voortwoekert bij de gratie van de grenzen van het ambtelijkbestuur.57

Bij gebrek aan voldoende en recent empirisch materiaal is hetdebat over het neo-corporatisme een theoretisch debat geworden.Ik heb al eerder beargumenteerd dat het onder die omstandighedenbeter is neo-corporatisme niet te versnipperen,omdat ieder dan zijn eigen begrip vaststelt en ieder een eigenbetekenis van neo-corporatisme geeft. Als er later onderzoekwordt verricht naar concrete historische gebeurtenissen, is erruimte genoeg voor. Voorlopig dus een globale schets. Waarintenminste drie elementen voorkomen.In een neo-corporatistische politieke orde bestaan diffuse netwerken,soms met een institutionele basis. Ambtenaren vanoverheidsbureaucratieën, semi-overheidsinstellingen en publiekrechtelijkelichamen zoals bij voorbeeld de Sociaal-EconomischeRaad, de Ziekenfondsraad en al die andere externe adviesorganen,maken er deel van uit. In de netwerken treffen wevertegenwoordigers aan van belangengroeperingen. En in denetwerken zitten wat je zou kunnen noemen individuele politici,personen die van politiek hun beroep hebben gemaakt enal dan niet op persoonlijke titel van zo’n netwerk een onderdeelvormen. Een tweede kenmerk voor het neo-corporatismeis het feitelijke terugtreden van regering en parlement ten aanzienvan de politieke besluitvorming. En in de derde plaats iser de mythe van de bureaucratie.Nu wek je met zo’n begrip neo-corporatisme al gauw de indrukdat het hier iets nieuws betreft, iets dat drastisch afwijktvan hetgeen we tot nu toe waren gewend. Alleen het bedenkenvan het woord is al voldoende om althans bij sommigen diesuggestie te wekken. Ten onrechte. Neo-corporatisme geefteen typering van de politieke orde van vandaag, maar dat betekentniet dat de kenmerken ervan volstrekt nieuw zoudenzijn. In het verleden is de politieke besluitvorming voor eenbelangrijk deel beheerst door netwerken van belangengroeperingen,ambtenaren en individuele politici. In het verledenwerd het politieke spel soms ook te letterlijk opgevat en kwamde politiek ook pas in beweging als er een incident te meldenviel. Een nummertje politiek theater voor de Bühne. En in hetverleden was de bureaucratie ook niet het apparaat dat deedwat het zou moeten doen. Er zit zoals is opgemerkt altijd lichttussen de ideologie en de werkelijkheid.58

Ook vroeger werden er zelden beslissingen genomen zondereerst de direct-betrokkenen te raadplegen. Deze inspraak avantla-lettresproot niet voort uit louter democratische goedwillendheid,maar ook uit klinisch bestuurlijk vakmanschap. Politicien bureaucraten willen bij de uitvoering van beleid een zogering mogelijk risico lopen ernaast te zitten en dan ligt hetvoor de hand eerst eens bij de betrokkenen te polsen. Eenambtenaar wil weten waar hij aan toe is en dat geldt ook voorde belangengroep en de apparatsjik van de publiekrechtelijkelichamen. In een samenleving waar maatschappelijke consensusniet wordt afgedwongen maar moet groeien, is consultatie hetenige middel. Niemand zal zich immers aan verboden storendie tegen zijn eigen rechtsgevoel ingaan. Niemand is tot handelente bewegen als hij dat eigenlijk niet wil. Ook niet als dewet hem daartoe zou verplichten. Er is dan altijd wel een mogelijkheidom eronderuit te komen. Daarom is het overheidsbeleidalleen effectief als het legitiem bevonden wordt en datis alleen het geval als er via consultatie met de gevoelens en belangenvan de betrokkenen goed rekening wordt gehouden.41Het enige alternatief is de botte dwang, maar dat middel isalleen effectief als de overheid zich ook de middelen heeft verschaftom het gedrag van zijn burgers desnoods kwaadschiks afte dwingen. Voor een dergelijke politiestaat hebben we nietgekozen. Daarom is consultatie de enige effectieve en aanvaardbaremanier van beleidsvorming gebleken. En daarom zijnde contacten tussen overheid en belangengroeperingen al heellang geïnstitutionaliseerd. Externe adviesorganen bestonden alver voor de Tweede Wereldoorlog.Het neo-corporatisme heeft lange en oude wortels. De kenmerkenbeginnen zich al bij de opkomst van de sociaal-democratieaf te tekenen. Maar pas de laatste jaren zijn die kenmerken depolitieke orde gaan bepalen. Pas in de laatste jaren zijn de kenmerkenvan neo-corporatisme zo in intensiteit toegenomen enis hun reikwijdte zo verbreed dat het karakter van de huidigepolitiek met recht mag worden onderscheiden van hetgeenvroeger heeft bestaan. Ik heb daarvoor drie condities gevonden.59

De eerste en belangrijkste conditie is een culturele. Hetheeft te maken met wat Hofland de dekolonisatie van het dagelijksleven heeft genoemd, de emancipatie van de burger. Deburgerij heeft zelfvertrouwen gekregen. ‘De onderdaan is aanhet verdwijnen. In de plaats van hem komt iemand die de conclusiesvan zijn persoonlijke rechtvaardigheidsgevoel niet meerverdringt op gezag van autoriteiten die hem verteld hebbendat zij het beter weten en dat hij dat door geduld te oefenenop den duur ook zelf zal begrijpen.’42Wie, zoals Hofland het belang van burgerlijke emancipatieonderkent en de acties en demonstraties uit de jaren zestig nietals een incident beschouwt, een jacquerie die wel weer overgaat,zal door de sfeer van die tijd al gauw geneigd zijn ook tedenken dat de buitenparlementaire actie, de demonstratie, depubliciteit en de parlementaire steun, veroordeling of onverschilligheidde belangrijkste verschijningsvorm is van de emancipatieder burgers.48Maar het maatschappelijk effect van een burgerij die zichniet meer laat overbluffen, reikt verder dan de demonstratie enhet spandoek. Als een dozijn gezagsgetrouwe Nederlanderszich aan een demonstratie wagen is dat wel een duidelijke aanwijzingvan de emancipatie van de burger, maar niet het voornaamsteeffect. Het feitelijke hoogtepunt van buitenparlementairemachtsuitoefening speelt zich niet af op de straat. Hetspandoek en de demonstratie is het laatste middel van de burgerom het parlement te laten weten wat zijn standpunt is.Hoe zwakker zijn positie, hoe eerder hij daartoe zal overgaanen hoe geringer de kans dat zoiets effect sorteert.De burger heeft geleerd zijn stem te verheffen en niet voorzoete koek aan te nemen wat hem wordt voorgehouden. Deburger heeft geleerd voor zijn belang op te komen en dat heeftzijn repercussies gehad voor de manier waarop hij met deoverheid onderhandelt. De burger is met een veel groter elanzijn eigen belang gaan behartigen en verdedigen in de adviesorganenwaar hij toch al met de representanten van de overheidoverleg mocht voeren. Zijn emancipatie zorgde ervoor datdie besprekingen van karakter gingen veranderen. ‘The politicsof accomodation’ veranderde in ‘the politics of negotiation’. Het60

karakter van het overleg veranderde, de stijl van optredenkreeg een impuls door het vernieuwde zelfbewustzijn. Bovendiengroeide het aantal georganiseerde deelbelangen. De samenlevingversnipperde. Het deelbelang ging zich sterker organiseren.Het deelbelang zag zijn invloed groeien.De intensivering van deze ‘onzichtbare’ machtsuitoefening ishet meest fundamentele effect dat de emancipatie van de burgerheeft veroorzaakt. Het is de belangrijkste conditie die verklaartwaarom het neo-corporatisme niet meer sluimert, maarklaar wakker is. Het is niet de enige conditie. Een tweede is destagnerende economische groei.Wie gewend is dat een redelijke eis voor een materiële voorzieningdoor de overheid in de regel wordt gehonoreerd, wiezijn persoonlijk inkomen elk jaar merkbaar ziet stijgen, raaktbehoorlijk teleurgesteld als dat er allemaal niet meer blijkt in tezitten. De relatief gedepriveerden voelen zich gepakt en genomenen ze hebben niet zelden het gevoel dat alleen de categoriewaartoe zij behoren een extra offer moet brengen of zelfs alsenige voor de ellende moet opdraaien. Op die manier is niemandtevreden en die onvrede vindt zijn weg naar de netwerkenen andere instituten waar beslissingen worden genomen.De geringere economische groei versterkt de gevolgen van deemancipatie der burgers.Een derde omstandigheid die tot de vestiging van het neocorporatismeheeft bijgedragen, is het beslag van de publiekesector op het nationaal inkomen. Het gaat hier nu niet om eenFriedmaniaanse redenering, volgens welke we een lijn hebbenoverschreden die we niet mochten overschrijden.44 Ik beweerniet dat er een negatief verband bestaat tussen de omvang vande publieke sector en de democratie, zoals Friedman doet.45Wat ik wel zeg is dat de staat zoveel taken heeft toebedeeldgekregen dat van overbelasting sprake is. Die overbelastingheeft ertoe geleid dat beperkte middelen te dun worden gespreid,de aandacht van de beleidsmakers versnipperd is, hetbewerkstelligen van compromissen tussen verschillende beleidsgebieden,bureaucratieën en cliëntengroepen een te zware taakwordt.46 Het resultaat is dat tussen de publieke en private sectorgeen scherpe lijn meer valt te trekken. Zo zal het aantal61

netwerken waar beleid wordt voorbereid en uitgevoerd toenemennaarmate de publieke sector groeit, en als dat zo is danheeft de groei van de publieke sector tot het ontstaan van neocorporatismebijgedragen.[d r ie - i ] Niemand zal verwachten dat politieke beslissingenworden genomen in de richting en op een manier zoals de ideologiehet zich voor ogen had gesteld. Er schijnt altijd wel watlicht tussen de heersende ideologie en het feitelijk functionerenvan een politiek systeem. Want alleen op papier bestaat de consitentie,alleen op papier kan de premisse van de rationaliteitworden volgehouden. In de werkelijkheid moet de wanorde, dechaos als uitgangspunt worden genomen, met hier en daar watbindmiddel om ervoor te zorgen dat de politieke orde niet volledigen bij voortduring wordt verstoord. Er zijn stabiliserendemechanismen die ervoor waken dat de chaos binnen de perkenblijft en niet te veel opvalt. Al was het alleen maar de roepom zekerheid en de wens om wat verworven is in stand te houden.Een politiek systeem bestaat niet bij de gratie van hetevenwicht of het harmonische dat zijn voortbestaan garandeert.Zoals ieder sociaal systeem balanceert een politieke orde opeen tolerantiegrens die wordt vastgesteld door de mate waarinde ideologie van de werkelijkheid verschilt en door de matewaarin dat verschil als storend wordt ervaren.In elke organisatie zijn ‘communicatiestoornissen’, in elk politieksysteem zit een ingebakken hypocrisie. Maar pas onderspecifieke omstandigheden overschrijden die ambivalenties degrens van tolerantie. In dat geval wordt er over een crisis gesproken.Nu weet ik wel dat het crisisbegrip de laatste jarendoor een behoorlijke inflatie is opgeblazen. Sinds het historischbesef tot mode is verheven, is elke vermeende maatschappelijketournure, elke rimpel en elke verkleuring al een crisis. Maar deangst om tot de modieuze leuteraars te worden gerekend magniemand ervan weerhouden het crisisbegrip toch wat serieuzerte nemen.Van een crisis kan worden gesproken als de afstand tussenideologie en werkelijkheid in subjectieve zin en bij vele betrokkenente groot is geworden. Het subjectieve moment en de62

eikwijdte zijn hier bepalend, want wie maakt uit wat objectiefeen te groot verschil is tussen ideologie en werkelijkheid. Alsfeitelijk een groot verschil bestaat, hoeven de betrokkenen datniet als storend te ervaren. Pas als dat wel gebeurt, de publiekediscussie goed op gang is gekomen, zijn er voldoende redenenaanwezig om met recht het woord crisis in de mond te nemen.Een crisis is dan vaak het moment dat de kritiek in onevenredigeverhouding staat tot het aantal mogelijke oplossingen. Hetis het moment, zoals Lowi zegt dat ‘all alternatives, includingno choice at all, become calculated risks’.47 Ook in die zin valter meestal wel een crisis waar te nemen, maar het is er daneentje die niet mag worden gebagatelliseerd. De hoge frequentievan crises hoeft hun belang nog niet te verkleinen.Door de relatief snelle opeenvolging hebben ook aanpalendecrises van de politieke orde veel met elkaar gemeen. Wat verschilt,zijn de reacties. De crisis van vandaag is in zijn kern dezelfdeals die van vijftien jaar geleden, maar destijds was er deromantische reactie. De ideologie werd opgepoetst, de centralewaarde van de politieke orde-de democratie-werd in zijnmeest rigoureuse vorm tot onaantastbaar a priori. Nu gaat hetniet om de opleving van een bijna vergane glorie, geen uitgelateneuforie over de nieuwe wereld die te wachten staat, maareen wat gelaten gemijmer over de mogelijkheden die de werkelijkheidons biedt en de beperkingen die ons in de weg plegente staan bij het bereiken van het ideale. Geen optimistisch elanals antwoord op een aangetast gezag, maar een bedaarde analysevan de werkelijkheid, waarin de problemen klinisch op eenrijtje worden gezet, zonder dat er onmiddellijk aan wordt toegevoegdhoe een en ander te verhelpen.In het huidige klimaat wordt gekeken naar de beperkingendie aan de bestuurder worden opgelegd. Het is typerend hoeveelboeken en artikelen er de laatste paar jaar zijn geschrevenmet titels als: The Limits of Legitimacy, The Limits of Administration,The Limits of Technocratie Politics, The Social Limitsof Growth.48Het is nu ook niet zozeer een voorhoede van burgers die zichhet meeste van de huidige crisis aantrekt, maar de bestuurders63

die niet meer in staat zijn te doen wat hun is opgedragen. Zijworden geconfronteerd met de vloeiende lijnen die de publiekevan de private sector scheiden bij een groeiende publieke sector.Zij worden opgezadeld met de autonomie van de netwerken,met de aanzwellende stroom aan verlangens, de versnipperingvan de samenleving in een groot aantal op zichzelf gerichtecategorieën, de gigantische functionele differentiatie vanhet overheidsapparaat, de ‘symbiotische’ relaties tussen ambtenarenen hun cliënten, de gigantische compartimentaliseringvan beleidssectoren, een voortdurende onderhandeling over alles,de groei van ‘quasi-non-governmental-organizations’ en depolitieke onduidelijkheid van semi-overheidsinstanties. Alleenpraten ze er zelden over, omdat ook zij onderdeel zijn van hetbestel.[2] Na eeuwen van strijd heeft de burgerij eindelijk zijn zelfrespectgevonden. Uiteindelijk is het de burgers gelukt voor huneigen belangen op te komen. Zij laten zich geen waarden ennormen meer voorschrijven door regenten. Zij maken zelf uitwat goed is en wat fout.De geschiedenis moet er, zoals altijd, fijntjes om glimlachen.Door de overwinning van het zelfbewuste individualisme, aldan niet gebundeld in een strijd voor het eigen deelbelang,wordt het steeds moeilijker de samenleving te beheersen, lopende conflicten hoog op, worden de plaatsen waar in het verledennog rustig werd gekeuveld opdat overeenstemming werdverkregen, haarden van beïnvloeding door het deelbelang.Er is geen weg terug. Het is niet voor niets dat de economieen de politieke wetenschappen geen getoetste stagneringstheorieënkennen. De theorieën die er zijn, gaan over de groei.De weg terug is sociaal en politiek afgesloten.De netwerken binnen de beleidssectoren zijn niet af te breken.Het enige wat je dan bereikt, is dat de apparatsjiks de bestuurlijkecrisis die dan ontstaat, op vangen door het van dezelfdeinstituten informeel te laten voortbestaan. Een ambtenaarwil weten waar hij aan toe is, en dat geldt ook voor belangengroepenen de apparaten van de publiekrechtelijke lichamen.Het Bestel is niet af te schaffen. Het heeft zijn vorm ge­64

vonden, zwalkend en schipperend tussen falend liberalisme encollectivistisch sentiment. Een politieke orde zonder nieten, diezijn hoogtepunt wist te bereiken in een periode van sterke economischegroei. Wie zich behoorlijk organiseren kon, heeftbaat bij Het Bestel. En als iedereen nadeel heeft bij zijn ontmantelingvalt Het Bestel niet te ontmantelen.Politici hebben, om het anders te zeggen, te maken met eenbeheersingsprobleem. En daarbij is het niet gebleven. Het neocorporatismeheeft voor meer misère gezorgd. Politieke verantwoordelijkheidzélf is ook een probleem geworden.49 Waarde scheiding tussen publieke en private sector niet goed valt tetrekken, is het moeilijk vast te stellen wie politieke verantwoordelijkheiddraagt. Het komt steeds vaker voor dat een ministerin feite niet ter verantwoording kan worden geroepen.Instanties als de Nehem en de n ib zijn kenmerkend voor dieambigue politieke verantwoordelijkheid.Tenslotte is er het probleem van de politieke controle. Hetstaatsapparaat is overbelast door de enorme gevarieerdheid vande overheidstaak. Parlementariërs zijn moeilijk in staat om zichtot de hoofdzaken te beperken. Zij worden opgezweept dooreen populistisch mechanisme om elk incident achterna te hollen,al dan niet aangespoord door een beleidsvoorbereidend ofuitvoerend netwerk. Zij zien zich dan voortdurend geplaatstvoor een te grote hoeveelheid werk dat in te korte tijd gereedmoet zijn. En dat maakt parlementaire controle-als die al inalle gevallen echt wordt gewenst50-e r niet gemakkelijker op.Het neo-corporatisme stemt niet tot grote vrolijkheid. Hetbiedt een somber perspectief, omdat de problemen die het oplevert,de verwarrende politieke verantwoordelijkheid, de gebrekkigepublieke controle en de beperkte beheersbaarheidgeen grijpbare problemen zijn. Ze zitten vastgekleefd in detaaie massa van het Bestel. Neo-corporatisme wordt inderdaadgekenmerkt door de schemertoestanden waar Den Uyl hetover had in zijn Eindhovense rede. Moet die duisternis leidentot apathie of opportunisme? Moeten sociaal-democraten gaanzitten op de korte baan van de pure machtspolitiek, of tochmaar nadenken over een eigen sociaal-democratische visie op deorganisatie van de politieke besluitvorming. Wie voor de eer­65

ste lijn kiest, kiest voor de versterking van de bestaande orde.Wie wil dat socialisten meer ‘maatschappelijke macht’ moetenveroveren, is voorstander van het neo-corporatisme en dus voorondoorzichtigheid, oncontroleerbaarheid, maatschappelijke onbeheersbaarheiden een gebrek aan duidelijkheid over politiekeverantwoordelijkheid. Wie kiest voor de eigen sociaal-democratischevisie, die heeft het moeilijker, omdat het Bestel zichvan een flexibel, maar solide pantser heeft voorzien.Wie toch een poging tot verandering wil wagen, zal de grotelijnen van het neo-corporatisme voor lief moeten nemen. In eensociaal-democratische visie op de organisatie van de politiekebesluitvorming zullen de taaiste mechanismen van het neo-corporatistischeBestel een behoorlijke plaats moeten krijgen, omdateen land zonder die mechanismen van consultatie niet tebesturen valt.Maar dat moet natuurlijk niet ontaarden in dictaten van hetdeelbelang. Het moet niet zo zijn dat de overheid van de netwerkbeslissingenafhankelijk wordt, dat de overheid altijd voorvoldongen feiten wordt geplaatst en alleen nog maar betalenmag. Aan die uitwas van het neo-corporatisme zal een eindemoeten komen. Wat dat betreft valt er te denken aan eenscherpere scheiding tussen het vaststellen van algemene beleidsbeslissingenen de uitwerking daarvan. De algemene beslissingbehelst dan meer de globale allocatie van middelen. Regeringen parlement stellen vast hoeveel er in een bepaaldesector mag worden uitgegeven, terwijl de verdere verdelingdan tot het domein van de netwerken is voorbehouden. Op diemanier krijg je een zekere scheiding tussen de politieke beslissing,gebaseerd op de confrontatie van politieke beginselen ende belangenbeslissingen, gebaseerd op de onderhandelingen binneneen netwerk van belanghebbenden. Dat betekent in iedergeval een strakke formele scheiding tussen deelbelang en politiekepartij. Want een politieke partij kan natuurlijk niet opgrond van zijn beginselen het raamwerk vaststellen waarbinnenhet deelbelang zijn gang kan gaan, als het deelbelang het beginselal heeft weten te bewerken. Een sociaal-democratischepartij hoort dan ook een beginselpartij te zijn.Wie het neo-corporatisme wil bestrijden door het een socia­66

listisch gezicht te geven, handelt niet in strijd met alles wat desociaal-democratie tot nog toe heeft voortgebracht, zoals wellichtgedacht mocht worden. Ik heb al gezegd dat het woordcorporatisme bij Nederlanders zwaarmoedige associaties oproepten ik denk dat dat bij sociaal-democraten in sterkere matehet geval zal zijn. Ten onrechte. Het handjevol sociaaldemocratendie bij de opkomst van de sociaal-democratie wél wildennadenken over een eigen sociaal-democratische inrichting vande samenleving, dachten stuk voor stuk in corporatistischerichting: ‘Those who would search for corporatist roots ofsocial democracy will find themselves in its explicit programmaticlinks with guild socialism as a left wing variant of corporatismor even with the Fabian or Bernsteinian dislike for the«class war» methods of industrial bargaining, and more inthe fundamental difference between social democracy andMarxism.’51Wie A Constitution for the Socialist Commonwealth ofGreat Britan leest, een bijdrage van Sydney en Beatrice Webbaan de sociaal-democratische visie, wie de Gedenkschriften vanTroelstra leest of later Het Staatsbeeld der Sociaal-democratie,Het Plan van de Arbeid, The end of the Laissez-faire-om eenwillekeurige greep te doen-weet na lezing dat sociaal-democratendeze corporatistische lijn kiezen als ze aan hun eigen visiewillen werken.Wie het neo-corporatisme sociaal-democratisch te lijf wilgaan zal die oude lijn weer moeten oppakken. Het wordt nuwel eens tijd om Troelstra’s pleidooi serieus te gaan nemen.i - J . M. den Uyl, Die tijd komt nooit meer terug, college t hEindhoven 17 mei 1977; in: H. Daudt & E. van der Wolk, Bedreigdedemocratie, Assen 1978, pp. 49 e.v.2-D e tekst van de Maastrichtse rede heeft Den Uyl verwerkttot een artikel dat is verschenen in Roos in de Vuist, 10 april1978.3 -V ictor Adler in 1907 op het Internationaal SocialistischCongres in Stuttgart. Zie: P. J. Troelstra, Gedenkschriften,deel in, Branding, p. 28.4 -P . J. Troelstra, op.cit. Deel 111 p. 26 e.v., deel iv p. 312e.v.67

5- R . Michels, Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernenDemokratie, Stuttgart 1970. Deze volledige uitgave isvoorzien van een nawoord van Werner Conze. Van Doornschreef een voorwoord bij de veel geciteerde Nederlandse vertaling,die overigens verre van compleet is: R. Michels, Demokratieen organisatie, Rotterdam, 1969.6 -R . Michels, 1970, op.cit. p. 343.7-Ibid. p. 346.8-Ibid. p. 347.9-Ibid. p. 348.10-Ibid. p. 79.11-H . F. Cohen, Om de vernieuwing van het socialisme,Leiden 1978, p. 21.12 -Z ie voor de begrippen intercursieve (horizontale) en integrale(verticale) machtsrelaties: P. J. A. ter Hoeven, Arbeiderstussen welvaart en onvrede, Alphen aan den Rijn, 1969,pp. 66 e.V., J. A. A. van Doorn, Organisatie en maatschappij,Leiden 1971, p. 14 e.v.13 -Beginselprogramma PvdA, 1977, p. 25.14 -M . Weber, Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre’,Tübingen, 1968, p. 542 e.V., J. H. Buiter, Institutie sociologie,Mimeo, Rotterdam, 1971.15 -H . M. Jolles, De poreuze democratie, Alphen aan denRijn, 1974.16 -H . M. Jolles, op.cit. p. 163.17 -Een recente uitzondering is het proefschrift van J. M. G.Leune, Onderwijsbeleid onder druk, Groningen 1976.18 -Een overzicht van de verschillende vormen van corporatismeis bij voorbeeld te vinden bij Philippe C. Schmitter, Stillthe Century of Corporatism, pp. 87-88, in: The N ew Corporatism,Frederick B. Pike & Thomas Strich, London, 1974.19 -J. T. Winkler, Corporatism, Arch. Europ. Sociol. x v m(1976) p. 103.2 0 -Op de Bedrijfssociologische studiedagen ben ik op ditprobleem ingegaan. L. J. de Wolff, De institutionalisering vanhet herstructureringsbeleid, pp. 228-243, in: A. W . M. Teulings(red.) Herstructurering van de industrie, Alphen aan denRijn 1978.68

21- P . C. Schmitter, op.cit. p. 107-108.22-Ibid. p. 105.23-N igel Harris, Competition and Corporate Society, London,1972, vrnl. pp. 62-75.24-G . Lehmbruch, Liberal Corporatism and Party Government,pp. 91-127, in: Comparative Politics, vol. 10, no. 3, okt.1977-25-P . C. Schmitter, op.cit. p. 104.26-P . C. Schmitter, Modes of Interest Intermediation andModels of Societal Change in Western Europe, in: Comp. pol.studies, vol. 10, 1977 pp. 7-39.27-P . C. Schmitter, (1974) op.cit. pp. 93-94. In Nederlandzijn neo-corporatistische tendenzen aanvankelijk gesignaleerddoor J. Th. J. van den Berg & H. Molleman, Crisis in de N e­derlandse politiek, Alphen aan den Rijn, 1974, en door B.Tromp, ‘Socialisme, organisatie en democratie’, in: Socialismeen democratie, 1976, 4.28-Ibid. p. 105.29-Brigitta Nedelmann, K. Meier, Theories of ContemporaryCorporatism, in: Comp. pol. studies, vol. 10 no. 1, 1977,p. 48.3 0 -G. Lehmbruch, op.cit. p. 94.3 1 - L . N. Johansen, O. P. Kristensen, Corporatists Traits inDenmark 1946-1976. Paper isa conference Uppsala, aug. 1978,p. 3.3 2 - Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Externeadviesorganen van de centrale overheid (rapport 12),Den Haag, 1977, p. 9, resp. p. 15 1, 166. Behalve rapport 12heeft de w r r over dit onderwerp ook een overzicht gepubliceerd(rapport 11) alsmede Voorstudies en achtergronden:Adviseren aan de overheid, Den Haag, 1977.33-Op.cit. p. 44-45.3 4 -J. T. Winkler op.cit. Overigens is Winkler wat dat betrefterg optimistisch. Beter zou zijn: quasi-privébezit bij misluktepublieke controle.35-L . Panitch, The Development of Corporatism in LiberalDemocracies, in: Comp. pol. studies, vol. 10 no. 1, 1977, pp.61-91, m.n. p. 73.69

36-D . C. Hague, W. J. M. Mackenzie, A. Barker, PublicPolicy and Private Interest, New York, 1975. Bruce L. R.Smith (ed.), The New Political Economy. The Public Use ofthe Private Sector, New York, 1975. Bruce L. R. Smith, D. C.Haque (eds.), The Dilemma of Accountability in ModernGovernment: Interdependence Versus Control, London, 1971.3 7 -Z o ’n indeling gaat natuurlijk niet helemaal op, al washet alleen maar door de onvolkomenheden van het indelingscriterium.3 8 -Vergelijk de definitie van T. Parsons, The Social System,London 1970, p. 101 e.v.3 9 -J. Pfeffer, G. R. Salanick, H. Leblebici, ‘The effect ofinventainty on the use of social influence in organizational decisionmaking’, Administrative Science Quarterly, 1976, vol. 21,pp. 227-246.40-Vrgl. J. A. A. van Doorn & C. J. M. Schuyt (red.) Destagnerende verzorgingsstaat, m.n. p. 12 e.v.4 1-V rg l. J. van Putten, ‘Adviseren, maar namens wie?’ in:Adviseren aan de overheid, op.cit., pp. 119-167, m.n. p. 148e.v.: Zie ook: Bram Peper, Vorming en welzijnsbeleid, Meppelï972, pp. 39-64; J, M.G. Leune, op.cit.; L. J. de Wolfï, op.cit.42-H . J. A. Hofland, Tegels lichten, Amsterdam 1972, p.213.43-Ibid. p. 223, vrgl. B. Tromp, op.cit.44-Milton Friedman, De teerling die we niet mogen werpen,in Bedreigde democratie, H. Daudt en E. van der Wolk, (red.),Assen 1978, pp. 14-37.45-Z ie ook: Milton Friedman, Capitalism and Freedom, Chicago,1972.46-H . R. van Gunsteren, ‘Overbelaste overheden: politiekereacties op complexiteit’, in: Civis Mundi, maart 1979, pp. 48-57, m.n. p. 49.47- T . J. Lowi, The End of Liberalism, New York, 1969, p.XIII.48-Alan Wolfe, The Limits of Legitimacy, New York,1977; J. D. Straussman, The Limits of Technocratic Politics,New Brunswick, n j , 1978; C. C. Hood, The Limits of Administration,London 1978; F. Hirsch, The Social Limits to Growth,London 1977.70

49-Z ie literatuur noot 35.50-D e regeringsfracties in de Tweede Kamer hebben ompolitiek tactische redenen niet altijd de behoefte tot parlementairecontrole.5 1- L . Panitch, op.cit. p. 72.7i

De onheilspellende paradox vande verzorgingsstaatk o e n k o c h[i] Een crisis in het sociaal-democratisch denken. Zo zwaardrukt de last van het menselijk samenleven op de schouders vansommigen, dat het hun reeds een welkome verlichting schijntte zijn wanneer het eeuwige ‘menselijk tekort’ af en toe van eennieuwe naam wordt voorzien. Aldus wordt de hoopvolle suggestiegewekt van nieuwe en blijvende oplossingen en zo spreektmen nu al weer enige tijd over de ‘crisis van de verzorgingsstaat’.De problemen waar het om gaat zijn natuurlijk even oudals kwellend en onoplosbaar: het waarborgen van een redelijkcomfortabel en veilig bestaan voor iedereen, de rol en de machtvan de staat, de vrijheid en de verantwoordelijkheid van deindividuele burger-het zijn de scharnieren, rondom welke elkpolitiek handelen en bijgevolg ook elke politieke ideologiedraait.Het is alleen maar merkwaardig-of misschien ook niet, tenslottezijn we in laatste instantie allemaal vulgaire materialisten-dat sommigen, verblind door een gestage economische groei,een ogenblik gedacht hebben, dat deze problemen ten principaleopgelost waren. Het einde van de ideologie werd afgekondigd.De politieke strijd zou nog slechts gaan om het in ietsmeer of minder grijze tinten inkleuren van de sociale blauwdruk.1Eerst de aan het einde van de jaren zestig ingezette economischestagnatie was aanleiding om een aantal minder rooskleurige,voornamelijk morele en ideologische aspecten van dieblauwdruk eens grondig aan de orde te stellen zoals daar zijnde groeiende macht van de staat, de ontmanteling van de verantwoordelijkheidvan de burger voor zijn eigen bestaan en hetdemocratisch karakter van de verzorgingsstaat.2 Juist toen hetvoltooien van het bouwwerk van de verzorgingsstaat in gevaarkwam, werd men zich paradoxaal genoeg bewust van de gevarendie een voltooiing van dat bouwwerk met zich mee zoubrengen.De zorgzame en zorgelijke Nederlandse literatuur op dit ge­72

ied3-de mogelijkheden voor woordspelingen zijn natuurlijkonuitputtelijk-houdt zich echter niet alleen bezig met een ideologischecrisis, veroorzaakt dóór de (stagnerende) verzorgingsstaat.Men houdt zich ook bezig met de oorzaken van die crisisvan de verzorgingsstaat, maar-alweer-vooral als een ideologischprobleem. De huidige moeilijkheden worden immers doorvele auteurs toegeschreven aan het feit dat de verzorgingsstaateen politiek compromis tussen liberale en socialistische maatschappijopvattingenzou zijn.Duidelijk is het dus dat de economische stagnatie tot intellectuelekrachtsinspanningen, tot ideologische herbezinninghebben geleid. Maar hoe zeer schieten de resultaten van dezearbeid in stoutmoedigheid, scherpte en visie tekort, wanneermen ze vergelijkt met die welke in de crisis van de jaren dertigtot stand werden gebracht. Ik denk hier bij voorbeeld aanzo iets als het ‘Plan van de Arbeid’, maar ook aan de pogingenvan onafhankelijke intellectuelen om het karakter van het totalitarismete doorgronden en democratische waarden te herijken.De middeleeuwse monniken wisten het al: een overvollemaag scherpt de geest niet al te zeer.Steeds is de toonzetting van de behandeling van de tweehoofdthema’s die tezamen de crisis van de verzorgingsstaat lijkente vormen-de verzorgingsstaat als politiek compromis tussenliberale en socialistische maatschappijopvattingen en de relatietussen burger en staat, tussen verzorgingsstaat en democratie-ereen van teleurstelling, bezorgdheid en verongelijkteverbazing over het verlies van een nog niet herwonnen paradijs.Natuurlijk is de verwarring en de ontsteltenis het grootstin sociaal-democratische kring. Lang werd immers daar hetverwezenlijken van een driesterrenverzorging van de wieg tothet graf als het kernstuk van het sociaal-democratisch ideaalbeschouwd. Niet alleen wordt er nu aan de bereikbaarheid ende wenselijkheid er van getwijfeld, maar ook lijkt de marsrouteernaartoe-de staat via politieke en vooral parlementairemachtsuitoefening tot instrument van algemeen welzijn omvormen-sommigengeheel onbegaanbaar, anderen achten haarjuist integendeel de snelweg naar een totalitaire maatschappij.73

De crisis van de verzorgingsstaat is met andere woorden vooralles en in de eerste plaats een crisis in het sociaal-democratischdenken.In het navolgende nu zal ik nader ingaan op elk van de tweeeerder genoemde hoofdthema’s van de discussie over de verzorgingsstaat.Daarbij zal ik vooral trachten te onderzoeken opwelke feitelijke inzichten op het gebied van de politiek, de staaten de staatsontwikkeling deze uiteenzettingen gebaseerd zijn enwelke waarde aan die inzichten moeten worden toegekend terverklaring van de politieke werkelijkheid. Daarna zal ik eenschets geven van een meer toereikende opvatting omtrent politiek,staat en staatsontwikkeling.Slechts tussen de regels door zal een en ander te vinden zijn,waarop een heroriëntatie binnen het sociaal-democratisch denkenomtrent staat en staatsontwikkeling kan aansluiten. Gebrekaan ruimte en tijd, laat ik eerlijk zijn-maakt het me onmogelijkhier meer expliciet op de consequenties van deze analysevan de verzorgingsstaat voor het sociaal-democratisch denkenin te gaan.[2] De verzorgingsstaat als ideologisch probleem. Het is vanbelang een antwoord te vinden op de vraag waarom de crisisvan de verzorgingsstaat nu juist vooral tot ideologisch geïnspireerdedebatten en veel minder tot andere, economische oftechnologische, bij voorbeeld, aanleiding heeft gegeven. Dezeideologische preoccupatie dan lijkt terug te voeren op één algemenevooronderstelling, die door vrijwel alle auteurs tot uitgangspuntwordt genomen en die samenhangt met een zeer specifiekeopvatting omtrent politiek en de politieke strijd.Het is de opvatting, dat de verzorgingsstaat een bewuste constructievan recente datum zou zijn. Sommige auteurs, zoalsVan Doorn en Schuyt, schijnen er zelfs aan te hechten eensoort verjaardag aan de Nederlandse verzorgingsstaat toe tekennen: 7 april 1943, de dag waarop de minister van SocialeZaken van het Nederlandse oorlogskabinet te Londen een commissieinstalleerde ter vaststelling van algemene richtlijnen voorde toekomstige sociale verzekering in Nederland. De verzorgingsstaatwordt door deze auteurs opgevat als uiting van het74

vermogen van de moderne maatschappij tot het tot stand brengenvan grootscheepse voorzieningen, als symbool van het vermogenvan de moderne mens om zijn maatschappelijke omgevingvia de procedures van de parlementaire democratie opaanvaardbare wijze vorm te geven.4Over deze veronderstelling van de verzorgingsstaat als bewusteconstructie van recente datum kunnen verschillende opmerkingengemaakt worden. Men kan wijzen op het ontbrekenvan enige historische dimensie, om niet te zeggen van enigehistorische kennis omtrent de onderhavige problematiek. Menkan ook wijzen op de daarmee samenhangende naïeve en gevaarlijkeopvatting omtrent de politieke werkelijkheid, die impliceert,dat individuen, absolute monarchen, gedreven politicidan wel ijverige bureaucraten de politieke werkelijkheid naareigen inzicht vorm zouden kunnen geven, zouden kunnen construeren.Het zijn zaken waar ik nog op terug zal komen.Nu is het belangrijk vast te stellen dat een dergelijke vooronderstellinger wel toe dwingt de problemen van de verzorgingsstaatvooral op ideologisch niveau te zoeken. Een bewusteconstructie veronderstelt immers een zekere denkarbeid, dieniet anders dan gebaseerd kan zijn op enige opvattingen omtrentmaatschappij en staat-waarmee de band tussen verzorgingsstaaten ideologie dus gelegd is.5Van Heek was de eerste, die deze weg insloeg en die in hetontbreken van een het gehele maatschappelijke leven overkoepelendeideologie één van de oorzaken van toekomstige moeilijkhedenin de verzorgingsstaat zag.6 Nu ga ik er maar aanvoorbij, dat in geen enkele maatschappij-met uitzonderingmisschien van een traditionele theocratie-behalve in de officiëleretoriek van regeringsleiders en hun propagandisten een dergelijkedoor iedereen aanvaarde ideologie te vinden is. Belangrijkervind ik het er op te wijzen, dat de consequentie van eendergelijke redenering-slechts een verzorgingsstaat zonder problemen,wanneer ieder een en dezelfde ideologie omhelst-geheelin strijd is met datgene, wat algemeen ook als een kostbaargoed wordt gezien: de verscheidenheid van opinies en de botsingvan meningen, het democratisch karakter kortom, dat aande verzorgingsstaat wordt toegeschreven.75

Vele auteurs volgen nu de door Van Heek aangegeven weg-zonder zich overigens bewust te zijn van of zich zorgen temaken over de totalitaire consequenties ervan-en schrijven deproblemen van de verzorgingsstaat toe aan het feit, dat de verzorgingsstaateen ongemakkelijk compromis zou zijn tussen liberaleen socialistische maatschappij-opvattingen.7[2.1 ]De verzorgingsstaat als politiek compromis tussen liberalismeen socialisme. Hier zou men eigenlijk even moeten pauzerenom de voorgaande formulering nog eens goed te overwegen:zelden zal er in zulk kort bestek zo veel onwijsheid tevinden zijn. Men aarzelt waar te beginnen.Laat ik ervoor kiezen mij allereerst af te zetten tegen hetPlatoonse beeld van de politieke werkelijkheid, dat deze auteursaanhangen en waarin deze opvatting omtrent de verzorgingsstaatwortelt. Zij lijken immers de politieke werkelijkheid alseen afspiegeling van politieke inzichten, van een ideologie ofvan een compromis tussen ideologieën te zien.Nu is het natuurlijk zo, dat iedere deelnemer aan het politiekeproces zich bij zijn handelen laat inspireren door zijn opvattingenover hoe de maatschappij er idealiter uit zou moetenzien. Maar zonder in het platte adagium te vervallen dat politiekemacht uit de loop van een geweer komt, moet toch benadruktworden dat noch de juistheid of aantrekkelijkheid vaneen bepaalde opvatting, noch ook een ruilhandel tussen idealenbepaalt wat de uitkomst van een politiek proces zal zijn.Als politiek neerkomt op het met behulp van machtsmiddelenbeïnvloeden van eikaars gedrag, dan moet duidelijk zijn datuiteindelijk de maatschappelijke machtsverhoudingen bepalenwat de uitkomst van een politiek proces zal zijn. Dit resultaatzal slechts zelden grote gelijkenis vertonen met datgene waarieder voor zich naar streefde. Omdat verschuivingen in demachtsverhoudingen zich slechts langzaam voltrekken, zaliedereen het bereikte meer of minder schoorvoetend voor eenbepaalde tijd moeten aanvaarden en deze aanvaarding voor zichzelf moeten rechtvaardigen.Aldus dient dan ook ideologie opgevat te worden: als inspiratiebronbij het politiek handelen, als middel om politieke aan­76

hang te mobiliseren en als balsem om het onvermijdelijkewaartoe de machtsverhoudingen hebben geleid, te verzachten.Maar ideologieën zijn geenszins de onafhankelijke vormgeversvan de politieke werkelijkheid, waarvoor zij kennelijk door veleanalytici van de verzorgingsstaat worden gehouden.Duidelijk is het dat dit Platoonse beeld van de politieke werkelijkheidsterk verwant is met de opvatting dat individuen depolitieke werkelijkheid naar eigen inzicht vorm zouden kunnengeven. Deze laatste opvatting noemde ik naar aanleiding vanVan Doorn en Schuyt’s denkbeelden over de verzorgingsstaatals bewuste constructie naïef en gevaarlijk. Naïef, omdat hetkarakter van het politieke proces als een botsing van individuenmet uiteenlopende belangen en beschikkend over verschillendemachtsmiddelen er door miskend wordt. Zij kan dus slechts eenmisleidende leidraad voor het politieke handelen opleveren. Gevaarlijk,omdat men slechts in één geval, wanneer men namelijkzelf alle machtsmiddelen monopoliseert, de politieke werkelijkheidnaar eigen inzicht kan modelleren. Een dergelijk Platoonsbeeld van de politieke werkelijkheid impliceert misschiendan wel niet direct het streven naar monopolisering van demaatschappelijke machtsmiddelen, maar toch zeker wel een geheimen voor democraten zelfs obsceen verlangen daarnaar.Gevoegd bij de door Van Heek geconstateerde behoefte aan eeneenheidsideologie verschaft dit een bizar totalitair trekje aanhet verlichte denken van al degenen die het zo goed met anderenvoor hebben.In ieder geval is in dit heimelijke totalitaire verlangen eenverklaring te vinden voor de merkwaardige verongelijktheid,waarmee de moeilijkheden van de verzorgingsstaat gezochtworden in het compromis-karakter er van. Maar veronachtzaamdwordt dat élk politiek resultaat-behalve dan in dat onzaligeuitzonderingsgeval van een totalitair machtsmonopolieeencompromis-karakter draagt: door iets juist aan het compromis-karaktervan een politiek besluit toe te schrijven, verklaartmen met andere woorden niets. Men stelt slechts vast dat alshet regent de straten niet droog blijven. Door de politiekewerkelijkheid als een afspiegeling van politieke ideologieën te77

eschouwen berooft men zich dus van de mogelijkheid de politiekewerkelijkheid te analyseren als het resultaat van voortdurendestrijd tussen groepen en individuen met tegengesteldebelangen binnen een veranderend geheel van maatschappelijkemachtsverhoudingen. Welke politieke processen en welke veranderingenin maatschappelijke omstandigheden en machtsverhoudingenhebben geleid tot zoiets als (de crisis van) de verzorgingsstaat-hetzijn vragen die met een Platoons beeld vande politieke werkelijkheid niet te beantwoorden zijn. In hetderde deel van dit essay zal ik trachten juist op deze vrageneen antwoord te vinden.Een tweede punt dat aandacht verdient, is de vraag waaromde verzorgingsstaat juist als een compromis tussen liberale ensocialistische maatschappij-opvattingen beschouwd wordt. Daaris op het eerste gezicht weinig aanleiding toe: Romeinse keizersverschaften brood en spelen, Bismarck en Napoleon m ,toch geen liberalen of socialisten, maakten een begin met eensysteem van sociale verzekeringen; Hitler nam zich voor elkeDuitser van een Volkswagen te voorzien, Adenauer slaagdedaar in. En wanneer men met dergelijk impressionistisch materiaalgeen genoegen wenst te nemen, is er een heus wetenschappelijkonderzoek van Wilensky, dat aantoont dat ideologischefactoren ten aanzien van de ontwikkeling van de verzorgingsstaatweinig of geen verklarende waarde hebben, maar datde factor economische groei van cruciaal belang is.8Waarom dan toch vastgehouden aan dat compromis tussenliberalisme en socialisme? Dit kan slechts verklaard wordendoor te wijzen op die merkwaardige eigenschap van bepaaldeNederlandse sociale wetenschappers om eerst de Engelstaligeliteratuur na te pluizen om pas daarna, wanneer er nog wat tijdoverschiet, zelf te gaan nadenken. Het lijkt er in ieder gevalsterk op dat alle auteurs die spreken over de verzorgingsstaatals een compromis tussen liberalisme en socialisme, zich directof indirect baseren op het werk van twee Engelse auteurs, VicGeorge en Paul Wilding.9 Maar deze beschrijven een specifiekEngels debat, dat niet alleen weinig licht werpt op de historischeontwikkeling van de verzorgingsstaat, maar ook slechtsin geringe mate op de huidige Nederlandse situatie toepasbaar78

is. Aandacht aan de christendemocratische component in hetpolitieke en ideologische krachtenveld wordt immers-begrijpelijkerwijs-doordeze Engelse auteurs niet gegeven. Maar ofmen het leuk vindt of niet: de christendemocratie vertegenwoordigtin Nederland een belangrijke politieke macht en eenzeer specifiek geheel van denkbeelden over staat en maatschappij,die zowel van liberale als van socialistische opvattingenverschillen. Een analyse, die dit aspect bij voorbaat uitsluit,moet wel zeer ontoereikend zijn. En dit geldt des te meer, omdatjuist de confessionelen-handelend volgens de bijna genialeen even geniaal door Van Doorn onder woorden gebrachteformule: baas in eigen huis en het huis ten laste van de gemeenschap-opindrukwekkende wijze van de zich ontwikkelendeverzorgingsstaat gebruik hebben gemaakt om hun politiekeen maatschappelijke macht te versterken. Een disproportioneelgroot deel van de aangeboden voorzieningen is immersgeorganiseerd op confessionele grondslag en valt onder confessionelecontrole.10Pas onlangs is men in niet-confessionele kring-mede opgrond van enige schandalen in bepaalde confessionele instituten-dezeconfessionele machtsvorming via de zich ontwikkelendeverzorgingsstaat gaan herkennen. Gemakzuchtige eerbiedvoor het werk van buitenlandse collega’s heeft geleid tot aanvaardingvan een conceptie van de verzorgingsstaat als compromistussen liberalisme en socialisme, waarmee een dergelijkeconfessionele uitbating van de Nederlandse verzorgingsstaat eneen groot aantal andere historische en actuele verschijningsvormenvan de verzorgingsstaat-autoritair, totalitair, nationalistisch,communistisch-niet geanalyseerd kunnen worden.Afgezien van de beperkingen die het Platoonse beeld van depolitieke werkelijkheid met zich brengt, af gezien ook van hetfeit dat er slechts een zeer beperkt aantal verschijningsvormenmee geanalyseerd kunnen worden, bevat de conceptie van deverzorgingsstaat als compromis tussen liberalisme en socialismenog twee andere aspecten die een bevredigende analyse van deverzorgingsstaat verhinderen. Daar is in de eerste plaats de opvattingover de relatie tussen staat en maatschappij, welke indeze conceptie besloten lijkt te liggen en in de tweede plaats79

gaat er achter deze conceptie een bepaald rudimentair, maaronjuist beeld schuil van de historische ontwikkeling, die geleidheeft tot zo iets als de verzorgingsstaat.De staat verschijnt in deze conceptie als een in beginsel neutraal,boven de maatschappij staande instelling, die op onpartijdigewijze bepaalde functies voor die maatschappij vervult.Het debat tussen liberalen en socialisten betreft de vraag welkefuncties vervuld moeten worden: volgens de politieke mythologiekiezen de liberalen voor een zeer beperkt aantal functies(de legendarische nachtwakersstaat) en de socialisten voor eenuitgebreider geheel van staatsfuncties. Het debat betreft niethet gemeenschappelijk uitgangspunt, waarin de staat figureertals hoeder van een algemeen belang-hoewel natuurlijk over deinhoud van dat algemene belang onenigheid blijft bestaan.Twee punten zijn hierbij van belang. In de eerste plaatswordt in deze conceptie de nadruk gelegd op de politieke strijddie vooraf gaat aan een beslissing om bepaalde functies door destaat te laten vervullen. Verwaarloosd wordt dat na die eerstebeslissing de politieke strijd om de maatschappelijke macht gewoondoorgaat en dat met name de wijze waarop aan een bepaald‘algemeen’ belang-goed onderwijs of een efficiënte gezondheidszorg-uitvoeringwordt gegeven, de ene maatschappelijkegroepering meer dan een andere kan begunstigenzoalsde confessionele uitbating van de verzorgingsstaat ampelillustreert. In de tweede plaats wordt in deze conceptie van deverzorgingsstaat als politiek compromis tussen liberalisme ensocialisme over het hoofd gezien dat het staatsapparaat zelf terversterking van de eigen positie een actieve rol kan spelen bijhet entameren van nieuwe overheidstaken en dat bepaaldegroeperingen via het staatsapparaat hun eigen positie trachtente verstevigen-zoals de welzijnswerkers die hun particulierewelzijn, uitgedrukt in vaste aanstellingen en pensioenrechten,houden voor het algemene welzijn.Zolang men vasthoudt aan het onrealistische beeld van destaat als onpartijdig instrument buiten en boven de maatschappij,blijven bovengenoemde facetten van de verzorgingsstaatongrijpbaar en onverklaarbaar. De staat dient daarentegen danook opgevat te worden als iets dat binnen de maatschappelijke80

machtsverhoudingen opereert, onderhevig is aan die machtsverhoudingenen deze zelf ook door zijn optreden beïnvloedt.Het laatste aspect van de conceptie van de verzorgingsstaatals politiek compromis tussen liberalisme en socialisme dat nogbehandeld dient te worden, is het beeld van een zekere historischeontwikkeling dat er door gesuggereerd wordt. Kennelijkwordt ervanuit gegaan dat er eerst zo iets als een liberalenachtwakersstaat bestond en dat vervolgens op dat fundamentonder druk van oproerige sociale bewegingen en het drijvenvan enige verlichte advocaten en dominees een stelsel van socialevoorzieningen gebouwd is: de verzorgingsstaat als aanvullingop de nachtwakersstaat. Het enige, nochtans lastige probleembij deze historische interpretatie is, dat de legendarischenachtwakersstaat die zich slechts bezig houdt met het handhavenvan recht en orde en zich verder onthoudt van iedere economischeen sociale activiteit, eigenlijk nauwelijks-misschienhoogstens enige decennia in Engeland-bestaan heeft.11 Het omgekeerdeis eerder waar: sinds er zich zo iets als een staat heeftontwikkeld, heeft die staat een zekere verantwoordelijkheid getoondvoor het economische en sociale welzijn van de bevolking.Talloze maatregelen en voorschriften uit alle windstrekenen van de vroegste tijden af zijn er om dit te illustreren: de‘verzorgingsstaat’ is van alle tijden. Dat de aard en het niveauvan het nagestreefde nogal verschilde en het succes van hetoverheidsoptreden zelden overtuigend was en is, hoeft geen betoogen doet aan het beginsel niets toe of af. Wat verklaardmoet worden, is waarom dit zo is. Vervolgens moet onderzochtworden welke maatschappelijke en politieke omstandighedenaard, niveau en succes van het overheidsingrijpen bepalen. Eennauwelijks bestaande uitzondering binnen dit geheel-de liberalenachtwakersstaat-tot hoeksteen van een dergelijke verklaringmaken, dat is wel een zeer ongelukkige aanpak, waartoede conceptie van de verzorgingsstaat als politiek compromistussen liberalisme en socialisme niettemin wel dwingt.Op grond van alles wat boven gezegd is, moet wel geconcludeerdworden dat de conceptie van de verzorgingsstaat alspolitiek compromis tussen liberalisme en socialisme zeer ontoereikendis, bij gevolg weinig houvast biedt bij het analyse­

en van de huidige problemen en, a fortiori, nauwelijks eenaangrijpingspunt biedt voor het politieke handelen. Vooreerstsluit deze conceptie bij voorbaat een groot aantal van de verschijningsvormenvan de verzorgingsstaat van analyse uit. Daarnaastveronachtzaamt het Platoonse beeld van de politiekewerkelijkheid als een afspiegeling van ideologieën de kern vanhet politieke proces: de strijd tussen individuen en groepen mettegengestelde belangen binnen het geheel van maatschappelijkemachtsverhoudingen. Het gehanteerde beeld van de staat alseen buiten en boven de maatschappij staand instituut dat oponpartijdige wijze voor die maatschappij bepaalde functies vervult,is zeer onrealistisch. En ten slotte heeft het geïmpliceerdebeeld van een historische ontwikkeling-een nachtwakersstaatdie langzaam wordt uitgebreid tot een verzorgingsstaatslechtsmythologische betekenis. In het derde deel van dit essayzal ik trachten voor deze conceptie van de verzorgingsstaatals een politiek compromis tussen liberalisme en socialisme eenalternatief te bieden, dat meer recht doet aan het karakter vanpolitiek, staat en staatsontwikkeling.[2.2] De waardering van de verzorgingsstaat. Bestond er tenaanzien van het eerste thema-de verzorgingsstaat als politiekcompromis tussen liberalisme en socialisme-een merkwaardigeconsensus, bij het tweede thema dat voortdurend in de discussiesrond de verzorgingsstaat terugkeert-de rol en de machtvan de staat, de positie van de burger, democratie en de verzorgingsstaat-isdit veel minder het geval. En dat is natuurlijkniet zo merkwaardig, omdat juist hier de waardering van deverzorgingsstaat aan de orde is.Laat ik me hier tot de behandeling van twee strijdpuntenbeperken: het spanningsveld tussen staat en burger en de relatietussen democratie en verzorgingsstaat.[2.2.1] Burger en staat. Hier zijn de lijnen ogenschijnlijk duidelijkgetrokken: twee partijen, de ‘burgerpartij’ en de ‘staatspartij’lijken recht tegenover elkaar te staan.12 De ene, de ‘burgerpartij’-zoalsik haar gemakshalve zal noemen-wijst op degroeiende macht van de staat, niet zo zeer op te vatten als eengroeiende effectiviteit van de staat bij het reguleren van het

maatschappelijk leven, maar als een groeiende onmacht van deburger, zich weerspiegelend in het toenemend aantal regelingenwaaraan de burger onderworpen is, in het afnemend deelvan zijn inkomen waar hij de vrije beschikking over heeft en-het belangrijkste naar mijn inzicht-in de bestempeling doorde staat van de burger als een zwak en afhankelijk mens, die hetniet zonder voortdurende en totale verzorging door ‘deskundigen’kan stellen.13De andere, de ‘staatspartij’, neemt het tegenovergesteldestandpunt in en wijst erop dat het probleem van de westersestaten juist niet gevormd wordt door de groeiende macht, maarde groeiende zwakte van de staat bij pogingen om het maatschappelijkleven te reguleren.14Wanneer men een duidelijk inzicht in de problemen van deverzorgingsstaat wenst te hebben, is het noodzakelijk de juistheidvan de beide standpunten te beoordelen, zodat men vervolgenszijn politieke handelen op dat verworven inzicht kanafstemmen.Aan beide standpunten lijkt de veronderstelling ten grondslagte liggen dat staatsmacht en een zelfstandige positie vande individuele burger zich als in een nul-somspel tot elkaar verhouden:wanneer de een toeneemt, moet de ander wel af nemen.Een van beide partijen kan met andere woorden slechts in dezekwestie het gelijk aan haar zijde hebben. Slechts onverbeterlijkeoptimisten binnen de ‘staatspartij’ zullen beweren dat eentoename van zowel staatsmacht als zelfstandige positie van deburger mogelijk is. In het navolgende zal ik de omgekeerde,pessimistische stelling verdedigen dat beide partijen gelijk hebben:in de verzorgingsstaat gaat een afname van de effectievestaatsmacht samen met een vermindering van de zelfstandigheidvan de individuele burger. Het gaat er juist om deze paradoxte verklaren: hoe een ogenschijnlijk imposante toenamevan het staatsapparaat, bij voorbeeld gemeten in termen vanoverheidsbureaucratie of deel van het nationale inkomen, datvia de overheid besteed wordt, leidt tot een daling van de effectiviteitvan de staatsmacht, ook in zijn verzorgende taken.Niet de almachtige Leviathan zal de verschijningsvorm van dezich ongeremd ontwikkelende verzorgingsstaat zijn, maar de83

voorwereldlijke mastodont, die zich door zijn ongeremde groeide mogelijkheden voor een verder voortbestaan ontnam.Maar richten wij vooralsnog eerst de schijnwerper op elk vanbeide polen van het spanningsveld en geven we daarbij vooréén keer de voorrang aan de zwakste partij: de individueleburger.Ondanks hun tegengestelde waardering van de huidige ontwikkelinglijken beide partijen de burger in hun hart te sluiten.Voor de ‘burgerpartij’ spreekt dit natuurlijk vanzelf. Maarook de ‘staatspartij’ benadrukt dat zij slechts via het ingrijpenvan de staat de belangen van het individu wil dienen. Tegenoverde kritiek van de ‘burgerpartij’ stelt de ‘staatspartij’ danook, dat juist door het ingrijpen van en via de staat de positievan een groot aantal burgers, in termen bij voorbeeld van onderwijsen gezondheidszorg sterk verbeterd is. Zonder het belangvan deze verbeteringen ter discussie te willen stellen, lijkter veel voor het standpunt van de ‘burgerpartij’ te zeggen: inal zijn zorgzaamheid lijkt de verzorgingsstaat te ver door teschieten. Er wordt onvoldoende onderscheid gemaakt tussenhet voorzien in reële behoeften en het oproepen van vermeendebehoeften, hetgeen vervolgens via het mechanisme van de zichzelf waarmakende voorspelling leidt tot het volstrekt hulpeloosen dus ‘verzorgingsbehoeftig’ verklaren van de gehele bevolking.Dit wordt veroorzaakt door het feit, dat men enerzijdseen te grote angst vertoont om te vertrouwen op de zelfstandigevermogens van de medemens en anderzijds doordat er teweinig weerstand wordt geboden aan het drijven van de verzorgingsimperialisten,die ter versterking van hun eigen positievoortdurend hun verzorgingsgebied willen uitbreiden en verdiepen.Deze houding lijkt op twee omstandigheden terug tevoeren: de eerste is een kwestie van politieke folklore, detweede betreft een gebrekkig inzicht in de processen vanstaatsvorming, met name in de neveneffecten daarvan.Deze angst hangt samen met het feit dat het probleem vande gewenste verhouding tussen overheidszorg en individueleverantwoordelijkheid binnen de ‘staatspartij’ niet als een serieuzepolitieke kwestie wordt beschouwd, maar slechts alseen verkiezingsissue, waar hoogstens in felle demagogische84

termen over gesproken kan worden. Vooral in sociaaldemocratischekring lijkt deze vraag een taboe-karakter te hebben:haar stellen wordt al uitgelegd als een daad van verraadaan de rozerode idealen. Maar juist deze kwestie raakt de kernvan de kwaliteit van het bestaan en het uit de weg gaan vaneen discussie erover leidt maar al te dikwijls tot het kiezen vande ‘veilige’ weg. In dit geval komt dat neer op al te grote zorgzaamheidvoor de medemens of-w at hetzelfde is-op een verwerpelijkeonderschatting van menselijke mogelijkheden.Het tweede punt betreft die prachtige panacee van sociologen:het thema van de onbedoelde gevolgen van sociale ontwikkelingen.Het via statelijke instanties voorzien in bepaalde behoeftenimpliceert immers enerzijds het in het leven roepenvan een verzorgings-establishment of liever verzorgers-establishment,dat begrijpelijkerwijs streeft naar consolidering enuitbreiding van werkterrein en de daarmee samenhangende versterkingvan de eigen financiële positie.Anderzijds impliceert het dat aan de verzorgden middelenworden onttrokken ter financiering van de verzorgers en-belangrijker-datzeker op de lange duur het vertrouwen van deverzorgden in eigen kunnen en ten slotte ook de vaardigheidtot zelfstandig handelen uitgehold wordt. Deze beide factorenversterken elkaar en kunnen tot een onheilspellende vicieuzecirkel leiden: de statelijke verzorging, eenmaal op gang gebrachtdoor al te grote zorgzaamheid en onderschatting vanmenselijke vermogens, begint een eigen dynamiek te ontwikkelen.Naarmate het verzorgingsimperialisme toeneemt, nemen demogelijkheden en vaardigheden tot zelfstandig handelen af enmoeten de aanspraken van de verzorgers wel als gerechtvaardigdworden gehonoreerd-waardoor vervolgens een nieuweronde van dit proces op gang gebracht wordt. Dit alles leidtoverigens niet tot een paradijs van verzorgers en een gelukzaligelethargie van vegeterende verzorgden. Toenemende specialiseringin de verzorging en uitbreiding van het aantal aspectenvan het menselijk leven, dat verzorging door ‘deskundigen’ behoeft,zal tot gevolg hebben dat ieder op zijn beurt voor hetgrootste deel van zijn activiteiten afhankelijk zal zijn van steedsweer meer verschillende ‘deskundigen’. Het schrikbeeld van de85

verzorgingsstaat is een maatschappij, waarin iedereen blinde enlamme tegelijk zal zijn en anderhalf jaar op een gehoorapparaatmoet wachten.Duidelijk is het dat vooral twee aspecten van de conceptievan de verzorgingsstaat als politiek compromis tussen liberalismeen socialisme een heldere visie op bovenstaande probleemreeksverhinderen. Enerzijds belemmert de opvatting vande staat als onpartijdig, boven en buiten de maatschappij staandinstrument inzicht in de wijze waarop bepaalde groeperingenvia de staat hun eigen particuliere belangen trachten te bevorderen.Anderzijds wreekt het zich dat er binnen deze conceptiegrote nadruk wordt gelegd op het totstandkomen van debeslissing, terwijl de wijze van ten uitvoerlegging en vooral deneveneffecten ervan verwaarloosd worden. Juist aan deze beideaspecten dient een bevredigende opvatting van politiek, staaten staatsontwikkeling aandacht te besteden.Richten we de steven nu naar die andere pool van het spanningsveld:de staat, of liever de toe- dan wel afname van de effectievemacht van de staat. Zoals eerder gezegd, lijkt mij hetstandpunt van degenen die wijzen op de zwakte van de staat,op ge vat als het relatieve onvermogen om via overheidsingrijpenmaatschappelijke problemen op te lossen, het meest juist tezijn. Het lijstje van onopgeloste problemen die men probeertvia de staat te lijf te gaan, is te lang en te bekend om het tegenovergesteldestandpunt in te nemen. Zij die dat wel doen enbij voorbeeld de stijgende omvang van de collectieve sector beschouwenals een geschikt criterium om de effectieve machtvan de staat te meten, houden statistiek voor een analyse vanpolitieke macht, verwarren dommekracht met intelligentie enzullen zich ongetwijfeld nog steeds verbazen over het feit, datde aarde niet bevolkt wordt door mastodonten. Niet de omvangop zich van het staatsapparaat, maar de groeiende discrepantietussen schijnbare en feitelijke macht van de staat is eenernstig probleem dat naar alle waarschijnlijkheid in de toekomsttot grote politieke spanningen zal leiden. Juist deze paradoxdient nader onderzocht te worden.Overigens is het niet zonder gevaar dat juist zij die hopen86

via ingrijpen van de staat hun doeleinden te verwezenlijken,inzonderheid de sociaal-democraten dus, dit standpunt metbetrekking tot de geringe effectiviteit van de staat innemen.In hun teleurstelling over die grote ineffectiviteit zoudenzij er licht toe kunnen besluiten de staat nog ruimerebevoegdheden of nog meer machtsmiddelen te verschaffen -hetgeen slechts averechts kan werken. Dit gevaar kan vermedenworden, wanneer men enig inzicht heeft in de voorwaarden dievervuld moeten zijn om op succesvolle wijze maatschappelijkeproblemen via de staat te kunnen oplossen. Maar juist het Platoonsebeeld van de politieke werkelijkheid, waarin die werkelijkheidverschijnt als een afspiegeling van denkbeelden overhoe het zou moeten zijn, maakt het overbodig en verhindertzelfs dat men onderzoekt welke maatschappelijke voorwaardenvervuld moeten zijn om bepaalde plannen te kunnen verwezenlijken.De behandeling van deze denkbeelden omtrent de verhoudingtussen burger en staat heeft in ieder geval aan het lichtgebracht dat het van groot belang is om enig inzicht te hebbenin de neveneffecten van processen van staatsvorming en in demaatschappelijke omstandigheden waaronder bepaalde doelstellingenverwezenlijkt kunnen worden. In het derde deel van ditessay zal ik trachten ook op deze vragen een begin van eenantwoord te geven.[2.2.2] Verzorgingsstaat en democratie. Zoals in elk alledaagsgesprek enige aandacht aan het weer geschonken moetworden, zo kan men het in een politiek debat niet stellen zondereen paar koesterende opmerkingen over de toestand van dedemocratie. In de discussie over de verzorgingsstaat is dit nietanders.In ieder geval is men het over één zorgelijke ontwikkelingeens: het verzorgingsestablishment, gevormd door al die professionele‘deskundigen’-variërend van opbouwwerkers (niet teverwarren met bouwvakkers) tot huwelijkstherapeuten-isuiterst moeilijk aan democratische controle te onderwerpen.Het is als met die legendarische geest uit de fles: eenmaal ontsnapt,is hij moeilijk weer te vangen. Tegenover controlepogingenvanuit parlement of overheidsbureaucratie beroepen de87

verzorgers zich op de autonomie van hun specifieke ‘deskundigheid’en de individuele burgers, bestempeld als zij zijn totverzorgingsbehoeftigen, nemen per definitie een te zwakke positiein om aan het optreden van de verzorgers enig tegenspel tebieden.Zo lang men voortgaat de burgers als verzorgingsbehoeftigente beschouwen, kan niet verwacht worden dat aan dezeonmondigheid van de burger een einde zal komen. Democratie,opgevat als een samenleving van vrije, zelfstandige en verantwoordelijkeburgers, verdwijnt aldus inderdaad achter de horizonen in zoverre kan men zeker spreken van een ongemakkelijkespanning tussen verzorgingsstaat en democratie.Maar af gezien hiervan zou het natuurlijk in principe mogelijkmoeten zijn om vanuit het politieke apparaat een stevigercontrole op het verzorgingsestablishment uit te oefenen, al washet alleen maar door voortzetting van subsidiëring-de levensbronvan alle verzorgers-afhankelijk te stellen van het in achtnemen van bepaalde gedragsregels. Dit zal ongetwijfeld veelverzet en gekrakeel oproepen van de verzorgers, die hun autonomiezullen verdedigen met hun beroep op hun specifieke‘deskundigheid’. Het uitoefenen van effectieve controle op hetverzorgers-establishment vereist met andere woorden dus eenzekere politieke moed om tegenover het welbespraakt verdedigdeparticuliere belang van de verzorgers het belang van deverzorgden en van allen die de middelen ter voeding, bewassingen behuizing van de verzorgers bijeenbrengen, te stellen.Maar juist aan deze politieke moed ontbreekt het in toenemendemate bij de politieke partijen, omdat deze hun electoraleaanhang in het stijgend aantal verzorgers dienen en ook verkiezente zoeken. Het is een zich zelf versterkend proces: een politiekvan verzorging vergroot het aantal verzorgers en dus ookhun politieke gewicht, waardoor enerzijds controle op het verzorgingsestablishmentvoor en door politici minder aantrekkelijken anderzijds de druk tot uitbreiding van het verzorgingsgebiedweer groter wordt, zodat een volgende stap op de wegnaar volledige onbeheersbaarheid van het verzorgingsestablishmentgezet kan worden.Afgezien van de kwestie van controle op het verzorgings-88

establishment wordt er ook in meer algemene termen over derelatie tussen democratie en verzorgingsstaat gesproken. Hierneemt de verwarring en het aantal tegenstrijdige standpuntenweer toe.Daar is in de eerste plaats de merkwaardige opvatting dat deverzorgingsstaat per definitie democratisch zou zijn.15 Aan dekenmerken van de verzorgingsstaat-overheidsbemoeienis methet algemeen welzijn op zeer ruime schaal-wordt eenvoudigweghet aspect van democratische besluitvorming toegevoegd.Een dergelijke opvatting is weinig zinvol. Enerzijds sluit mendie maatschappijen die wel de kenmerken van een verzorgingsstaatvertonen maar niet beschikken over de instellingen vaneen parlementaire democratie van analyse uit, en anderzijds definieertmen de juist door velen als problematisch ervarenrelatie tussen democratie en verzorgingsstaat weg. Op deze wijzeis het natuurlijk altijd mooi weer, maar slechts weinigen zullenrekening houden met de voorspellingen van een dergelijk alte optimistisch weerkundig instituut.Wat deze relatie tussen democratie en verzorgingsstaat betreft,is de opvatting van Friedman dat de democratie in gevaarkomt wanneer het aandeel van de collectieve sector in hetnationale inkomen een bepaald percentage overschrijdt, hetmeest bekend. Zij is in ideologische en emotionele lading sterkverwant aan het standpunt van hen, die omvang van het staatsapparaatgelijkstellen met de macht en de effectiviteit ervan, enberust overigens in het geheel niet op een serieuze, empirisch entheoretisch toetsbare en dus weerlegbare analyse. Inhoudelijkis Friedmans opvatting dan ook niet interessant.16 Dat is alleende vraag waarom zovele ogenschijnlijk serieuze beoefenarenvan de sociale wetenschappen haar toch met zoveel enthousiasmeomarmen. In ieder geval wordt erdoor aangetoondwaartoe emotionele onvrede met de huidige situatie en gebrekkiginzicht in politiek, staat en staatsontwikkeling kunnen leiden.Interessanter is het standpunt dat de verzorgingsstaat als eengevolg van de parlementaire democratie ziet.17 Overigens laatdit standpunt twee vragen open: waarin vindt op haar beurtdan de parlementaire democratie haar oorsprong en waarom89

is ook juist in niet-democratische stelsels de ontwikkeling naareen verzorgingsstaat op gang gebracht. In het navolgende zalik trachten ook op deze vraag een antwoord te geven.Een opvatting die voortbouwt op Van Heeks argument betreffendede noodzaak van één de gehele maatschappij overkoepelendeideologie, benadrukt dat door het ontbreken vanovereenstemming over fundamentele normen van sociale rechtvaardigheidde democratie als besluitvormingsmethode te grondezal gaan.18 Eerder heb ik al op enkele onaangename consequentiesvan een dergelijke opvatting gewezen. Hier kan ik ernog aan toevoegen dat men zich wel terdege af mag vragen,hoe groot die fundamentele overeenstemming dient te zijn.Men mag verwachten en vrezen dat deze fundamentele overeenstemmingveel te ruim geïnterpreteerd zal worden. Op dezewijze ondermijnt men dan eerder de democratie-toch in deeerste plaats gekenmerkt door het toestaan van meningsverschiljuist over deze problemen-dan haar te beschermen.Hier wreekt zich overigens het feit dat over de inhoud vanhet democratie-begrip geen overeenstemming bestaat. Sommigenbeschouwen het louter als een formele wijze van besluitvormingvia periodieke verkiezingen en gedelegeerde verantwoordelijkheden,anderen wijzen op inhoudelijke zaken alsparticipatie, ruime politieke en sociale vrijheden, rechten vanminderheden en dergelijke.Mijn overtuiging is dat de politieke en economische spanningendie samengevat worden onder de noemer ‘crisis van deverzorgingsstaat’, eerder die laatste variant van de democratiein gevaar brengen dan de eerste. Jarenlange ervaring met ditstelsel van besluitvorming heeft immers geleerd dat elke groeperingvan enige omvang na korte of wat langere tijd via dit stelselzijn eigen particuliere belang tot algemeen belang en dus totvoorwerp van aanhoudende staatszorg kan verheffen. Wie zoueen dergelijk politiek luilekkerland willen verlaten? Eerder zouik dan ook het omgekeerde van de meer gangbare stelling willenverdedigen: niet de crisis van de verzorgingsstaat bedreigtde parlementaire democratie, maar de parlementaire democratieis een van de veroorzakers van de crisis van de verzor­90

gingsstaat, doordat zij overbelasting van het staatsapparaat insterke mate bevordert. Wel ben ik bevreesd dat frustratiesover niet vervulde verwachtingen omtrent de verzorgingsstaatkunnen leiden tot ontmanteling van die laatste, inhoudelijkevariant van democratie, waarvoor het parlementaire stelseloverigens paradoxaal genoeg een uitstekend middel vormt. Duidelijkis ten slotte dat voorstellen of aanbevelingen tot ideologischeuniformering (‘fundamentele overeenstemming over beginselenvan sociale rechtvaardigheid’) geen deel vormen vaneen oplossing voor het probleem van de democratie, maar eerdereen aanwijzing zijn voor de ernstige situatie waarin de ‘inhoudelijke’democratie zich bevindt.Hiermee zou ik de behandeling van enige belangrijke thema’sin de discussie over de crisis van de verzorgingsstaat willenbeëindigen. Nu gaat het er om een meer bevredigende conceptiebetreffende politiek, staat en staatsontwikkeling te ontwerpen.[3] Politiek, staat en staatsontwikkeling. Zo langzamerhandheb ik zo’n kolossale berg van problemen opgeroepen dat watnu volgt nog slechts een bescheiden muisje kan zijn. Maar beloftemaakt schuld en ik zal proberen met een gebaksvorkjewat van die rijstebrijberg af te scheppen, in de hoop dat ikgeen lawine zal veroorzaken, waaronder ik bedolven zal worden.19Uitgangspunt dient te zijn dat het niet zeer nuttig is de staatte definiëren als een on ver anderlijk fenomeen, bij voorbeeldals de instelling die het monopolie van legitiem geweldgebruikin een maatschappij bezit. Problemen van verandering en ontwikkelingin om vang, functies en macht van de staat-de kwestieswaar het dus hier precies om gaat-zijn met behulp van eendergelijke definitie niet aan te pakken. Ik verkies daarom de‘staat’ als een soort samenvattende aanduiding te beschouwenvoor het stadium dat op een bepaald moment in het proces vanstaatsvorming bereikt is. Een dergelijk stadium wordt gekenmerktdoor drie aspecten: 1 de mate van concentratie vanmachtsmiddelen binnen een centrale maatschappelijke instelling,het staatsapparaat; 2 de mate, waarin dit staatsapparaat te9 i

onderscheiden is van en een zekere zelfstandigheid toont tenopzichte van andere maatschappelijke instellingen en 3 demate van maatschappelijke regulering die af gedwongen wordtmet behulp van die geconcentreerde machtsmiddelen.In deze opvatting verschijnt de ’staat’ niet als iets dat buitenen boven de maatschappij staat, maar juist als iets dat daar binnenopereert en bijgevolg onderhevig is aan alle met name politiekeontwikkelingen die zich daarin voordoen. De ‘staat’, vanwelk type dan ook, is met andere woorden geen instellingGods, noch belichaming van een bepaalde mythologischegrootheid zoals de volkswil, noch ook de vertegenwoordigervan het maatschappelijk algemene tegenover het particularismevan de individuele burger en evenmin de bewuste constructievan enige beleidsambtenaren en hun sociaalwetenschappelijk‘geschoolde’ helpers. De ‘staat’ is slechts datgene, waartoemaatschappelijke en politieke processen hebben geleid.Waarom nu zullen politieke processen tot processen vanstaatsvorming aanleiding geven? Twee zaken zijn hierbij vanbelang: in de eerste plaats is daar het karakter van het politiekproces als een tijd en machtsmiddelen verslindend geheel en inde tweede plaats moet de schaarste aan machtsmiddelen genoemdworden, waarmee wij individueel en collectief geconfronteerdworden.Politieke processen, opgevat als ketens van individuele gedragingengericht op het beïnvloeden van andermans gedragzullen zich voordoen, zodra men dat gedrag van anderen alsbelangrijk gaat beschouwen voor het bereiken van de eigendoeleinden, dus zodra men zich van elkaar afhankelijk weet.Deze relaties van afhankelijkheid nemen vooral toe door dezich steeds verfijnende, maatschappelijke arbeidsverdeling. Delaatste eeuwen van industriële en technologische ontwikkelinghebben dan ook een enorme stijging in politieke processen tezien gegeven, zowel wat betreft omvang (het aantal betrokkenpersonen), uitgebreidheid (het aantal strijdpunten dat aan deorde werd gesteld), als intensiteit (het belang van die strijdpunten).Politieke processen komen ten einde en resulteren in een bepaaldeuitkomst of beslissing, wanneer geen van de deelnemers92

het nog langer nuttig acht om nog meer van zijn machtsmiddelen-variërendvan blote overredingskracht tot bruut geweld-aan te wenden om een nog gunstiger uitkomst tot stand tebrengen. Politieke processen komen met andere woorden teneinde, wanneer voor een bepaald besluit een dominante coalitieis gevormd, die een overweldigende hoeveelheid machtsmiddelenvertegenwoordigt, waardoor de deelnemers van verdere politiekeactiviteit afgeschrikt worden. Een politiek besluit is danook geen weerspiegeling van ideeën of van een compromis vanideologieën, maar altijd het gevolg van de heersende machtsverhoudingen.Overigens wordt pas in het politiek proces zelf die dominantecoalitie gevormd, omdat alleen door het daadwerkelijk investerenvan machtsmiddelen duidelijk wordt hoe groot devoorkeur van ieder voor een bepaalde uitkomst en dus zijnbereidheid tot investeren van machtsmiddelen is. Het politiekproces zelf maakt juist door zijn machtsmiddelen-verslindendkarakter duidelijk, welke de machtsverhoudingen zijn en welkecoalitie gevormd kan worden.Over de schaarste aan machtsmiddelen, waarmee ieder wordtgeconfronteerd kan ik korter zijn. Ik zal slechts de volgendevooronderstelling opperen: omdat machtsmiddelen schaars zijnen bovendien nog voor andere dan politieke doeleinden aangewendkunnen worden, mag men aannemen dat ieder ernaar zalstreven om met de aanwending van zo weinig mogelijk machtsmiddeleneen zo gunstig mogelijk resultaat te bereiken.In dit karakter nu van het politiek proces als machtsmiddelen-verslindendgeheel enerzijds en in de schaarste aan machtsmiddelenanderzijds liggen de twee factoren die aanleiding geventot processen van staatsvorming. Daarin ligt tevens de verklaringvan datgene wat ik als de meest belangrijke karaktertrekvan de ‘staat’ beschouw. In de eerste plaats kan men vermoedendat ieder er de voorkeur aan zal geven om zo snel mogelijkeen politiek proces tot een aanvaardbaar resultaat tebrengen, zodat zo weinig mogelijk machtsmiddelen verspildworden. Ieder zal dus een bepaald stel politieke procedure-regelswillen aanvaarden, die bijdragen tot een verduidelijkingvan de machtsverhoudingen en tot een snelle vorming van een93

dominante coalitie. Het gaat hierbij bij voorbeeld om vragenals: welke burgers stemrecht zullen hebben, welke machtsmiddelenaangewend mogen worden-het uitbrengen van een stem,het houden van een demonstratie, of ook het bezetten van regeringsgebouwenen de tirannenmoord-of de meeste stemmenzullen gelden of slechts die van één absolute heerser.Duidelijk is het dat een specifiek stel procedure-regels deene groep in de bevolking meer zal bevoordelen dan de andere.De inhoud van deze procedure-regels zal dan ook de inzetvan de meest felle politieke conflicten zijn: revoluties en burgeroorlogenbetreffen precies deze kwesties.Als elk resultaat van een politiek proces weerspiegelt hetstelsel van procedure-regels de heersende machtsverhoudingen.Omgekeerd zullen verschuivingen in de machtsverhoudingenna een hernieuwd politiek conflict leiden tot aanpassing van deprocedure-regels. Zo moet de langzame verovering van het algemeenkiesrecht beschouwd worden als de erkenning van detoegenomen maatschappelijke macht en betekenis van de arbeidersklasse.Juist omdat het stelsel van procedure-regels de ene groepmeer bevoordeelt dan de andere, mag men niet verwachten datieder zich vrijwillig aan die regels zal onderwerpen. In de politiekestrijd om die regels zal dan ook tevens een concentratievan machtsmiddelen tot stand gebracht worden, waarmee deinachtneming van die regels afgedwongen kan worden. Hierligt de eerste drijfveer tot het proces van staatsvorming. Menmag aannemen dat naarmate politieke processen in omvang,uitgebreidheid en intensiteit toenemen, de behoefte aan reguleringgroeit en het proces van staatsvorming dus een hoger niveauzal bereiken. De geschiedenis van de laatste eeuwen bevestigtdeze vooronderstelling.Ook de wijze waarop deze concentratie van machtsmiddelentot stand komt, weerspiegelt de bestaande machtsverhoudingen.Dit leidt enerzijds tot de ogenschijnlijke paradox dat zij die hetminst profiteren van een bepaalde procedure, het meest bijdragentot de concentratie van machtsmiddelen waarmee het nalevenvan die procedure afgedwongen wordt. Juist omdat menin het geheel van de machtsverhoudingen een zwakke positie94

inneemt, wordt men gedwongen de kosten van de eigen onderdrukkingte betalen.Anderzijds ligt het voor de hand, dat zij die op een gegevenogenblik een dominante coalitie vormen, er de voorkeur aangeven via de indirecte weg van de ‘staat’ de eigen machtspositiete vergroten: door de machtsmiddelen van de ‘staat’ als hefboomte gebruiken, kan men de kosten van die uitbreiding vande eigen machtspositie laten dragen door degenen die daar juisthet slachtoffer van worden.20Hiermee is dan tevens de belangrijkste karaktertrek van de‘staat’ geïllustreerd: hij vloeit onvermijdelijk voort uit het karaktervan het politiek proces als machtsmiddelen-verbruikendgeheel en de schaarste aan machtsmiddelen (behoefte aan regulering),maar is tegelijk altijd een partijdig instrument in handenvan de staatselite-zij die op grond van de heersende machtsverhoudingenhet staatsapparaat controleren en/of bemannen.In dit dubbele karakter van de ‘staat’-onvermijdelijkheid enonvermijdelijke partijdigheid-is er niets dat verhindert om de‘staat’ aan te wenden ter versterking van de eigen positie, casuquo ter uitbuiting van anderen-om maar eens de gekendeterm uit de politieke retoriek te gebruiken. Daartoe dwingt immersde algemene schaarste van machtsmiddelen. Naarmate hetproces van staatsvorming is voortgeschreden, zal een dergelijkgebruik van de ‘staat’ aantrekkelijker worden. De eerder genoemdeconfessionele uitbating van de verzorgingsstaat isslechts een heel lieftallig voorbeeld van deze grimmige mogelijkheid,die zelden nalaat werkelijkheid te worden.De tweede drijfveer tot processen van staatsvorming is tevinden in datgene waartoe politieke processen veelal leiden. Datzijn immers besluiten om bepaalde problemen via collectieveregelingen op te lossen. De schaarste aan machtsmiddelendwingt er ook hier toe, bij de uitvoering van dergelijke besluitenniet steeds via een politieke strijd tot ad-hoc-regelingen tekomen, maar gebruik te maken van min of meer vaste procedures.Hier ligt de bron van het ontstaan van overheidsbureaucratieen een permanent systeem van belastingheffing-tweekernpunten in het proces van staatsvorming. Naarmate politiekeprocessen zich ten gevolge van toenemende wederzijdse afhan­95

kelijkheid uitbreiden zal ertoe besloten worden steeds meer zakencollectief te regelen en dit zal een sterke stimulans tot processenvan staatsvorming leveren. Ook hiervan geeft de geschiedenisvan de laatste eeuwen een ampele illustratie.Natuurlijk zijn deze instellingen ter uitvoering van collectieveregelingen het resultaat van politieke processen enals zo danig weerspiegelen zij ook weer de bestaande machtsverhoudingen.Zij zullen dan ook gunstiger zijn voor degenendie een overheersende machtspositie innemen: via het belastingsysteemkunnen zij de zwakkeren een onevenredig deel van dekosten laten dragen van de uitvoering van bepaalde besluiten.Hier is natuurlijk het beroemde voorbeeld van het schouwburgkaartjevan toepassing: dat is goedkoop door subsidiëringdie voor het grootste gedeelte gefinancierd wordt door mensendie nimmer een schouwburgvoorstelling zullen bijwonen. Ookhier toont zich het dubbelkarakter van de staat: onvermijdelijkheiden onvermijdelijke partijdigheid.Tot nu toe zijn er twee drijfveren tot processen van staatsvorminggenoemd: beide vloeien voort uit het karakter en deinhoud van het politieke proces-de behoefte aan regulering ervanen een efficiënte tenuitvoerlegging van collectieve regelingen.Aan deze twee dient nog een derde toegevoegd te worden,die gezien het bovenstaande nog nauwelijks toelichting nodigheeft. De staatselite zal eropuit zijn elk voorwendsel te hanterenom de staatsbemoeienis verder uit te breiden teneinde nogmeer van het dubbelkarakter van de staat, onvermijdelijkheiden onvermijdelijke partijdigheid, te kunnen profiteren.In deze drie drijfveren tot processen van staatsvorming dientook een analyse van de ontwikkeling van de verzorgingsstaatte wortelen.Men mag veronderstellen dat politieke processen, opgevatals ketens van gedragingen gericht op het beïnvloeden van andermansgedrag teneinde de eigen doeleinden te bereiken, altijdwelzijnskwesties zullen betreffen. Niemand zal immers niet hetbevorderen van zijn welzijn en zijn materiële zekerheid tot zijnmeest nastrevenswaardige doeleinden rekenen. Zelfs ligt hetvoor de hand dat juist het waarborgen van materiële zekerheid96

tot zeer omvangrijke en intensieve politieke processen zal leidenen dat daarom de staatselite in het waarborgen van diemateriële zekerheid een krachtige aanleiding zal vinden om destaatsbemoeienis uit te breiden. Het waarborgen van materiëlezekerheid is daarom een van de eerste en belangrijkste stimulansentot, of, zo men wil oorzaken van processen van staatsvormingen is in het geheel niet een taak die de ‘staat’ op zichneemt nadat hij al vaste vorm heeft gekregen. De ‘staat’ is dusvan de vroegste tijden af een ‘verzorgingsstaat’ geweest. Tallozevoorbeelden zijn er om dit te bewijzen: van de Lovedu regenkoningindie op straffe van verstikking diende te zorgenvoor voldoende regenval,21 via de Franse absolute monarchen ende Amsterdamse regenten die pogingen deden de voedselvoorzieningte waarborgen22 tot de Amerikaanse presidenten dieproberen een economische crisis af te weren. Dat de definitievan welzijn nogal verschilde en dat de gerealiseerde verzorgingzelden optimaal is geweest, doet hier niets aan af. De negentiende-eeuwsegedachte dat het zowel futiel als immoreel wasom van de ‘staat’ te verwachten dat deze maatregelen zou treffenter bevordering van het algemeen welzijn, lijkt tegen dezeachtergrond slechts een onbelangrijke historische afwijking.Zelfs in Engeland, waar deze gedachte nog het duidelijkst haaruitdrukking vond, werd zij niet serieus in praktijk gebracht.De conceptie van de verzorgingsstaat als een bewuste constructievan recente datum is een ontkenning van de gehele menselijkeontwikkelingsgang. Daardoor blijft een analyse van dieontwikkeling uit. Onduidelijk blijft welke factoren deze ontwikkelingremmen of bevorderen, onder welke omstandighedeneen redelijke verzorging gerealiseerd kan worden en waaromde verzorgingsinstituten die vorm hebben gekregen die zij nubezitten. Zonder inzicht in deze kwesties kunnen de huidigeproblemen niet te lijf worden gegaan en wordt men wel gedwongenoplossingen op ‘ideologisch’ niveau te zoeken; waarze dus niet te vinden zijn.Hier zou ik vooral drie factoren willen behandelen, die vanbelang zijn voor een beter inzicht in de ontwikkeling van deverzorgingsstaat: de economische groei, de politieke machtsververhoudingenen de houding van de staatselite.97

Allereerst bepaalt natuurlijk het niveau van economischeontwikkeling dat bereikt is, het niveau van materiële zekerheiden verzorging dat mogelijk is. Talrijke uiterst fraaie bewusteconstructies betreffende staat en maatschappij - vroeger werdenzij overigens meestal heel toepasselijk utopieën genoemd-kondenniet gerealiseerd worden bij gebrek aan economische middelen.23Een ruim economisch surplus is met andere woordeneen noodzakelijke voorwaarde om enig aanvaardbaar niveauvan verzorging, te kunnen garanderen. Veel meer dan van degedachtenconstructie van enige politici of van het organiserendtalent van beleidsambtenaren is de huidige verzorgingsstaat hetgevolg van de industriële en technologische ontwikkeling.De wijze waarop dit economische surplus verdeeld wordt,met name de vraag of dit surplus aangewend zal worden omin zoveel mogelijk behoeften van een zo groot mogelijk deelvan de bevolking te voorzien, wordt bepaald door de maatschappelijkeen politieke machtsverhoudingen. Duidelijk is hetdat deze niet al te ongelijk mogen zijn, wil er van enige herverdelingvan het economisch surplus in de richting van eenminimale materiële zekerheid voor de gehele bevolking sprakezijn.Het merkwaardige is nu, dat dezelfde industriële en technologischeontwikkeling die totstandkoming van het noodzakelijkeeconomische surplus mogelijk maakt, ook een belangrijke verschuivingin machtsverhoudingen met zich brengt. Omdat hetfunctioneren van het economisch stelsel sterk afhankelijk is gewordenvan ieders inzet en omdat zijn mogelijkheden om schadeaan te brengen aan het economisch proces door staking ofsabotage bij voorbeeld sterk is toegenomen, bezit ieder lid vaneen industriële samenleving-zeker wanneer hij deze macht metanderen gebundeld heeft-zo veel meer macht dan in de voorafgaandeagrarische samenleving, dat dit niet zonder consequentieskan blijven.24 Dit vindt zijn weerslag op de lange duur inveranderingen van de politieke procedure-regels. De totstandkomingvan de parlementaire democratie is er een van de mogelijkeweerspiegelingen van. Maar het vindt zeker ook zijnweerslag in de wijze waarop het economisch surplus aangewendwordt. Ongeacht de vorm waarin zij hun politiek-pro-98

cedurele uitdrukking vinden, laten de politieke en maatschappelijkemachtsverhoudingen in een industriële maatschappij hetop den duur niet toe dat aan de producenten van het economischsurplus enig aandeel in dat surplus onthouden wordt.Op grond hiervan zou men de conclusie kunnen trekken dat deindustriële en technologische ontwikkeling niet alleen eennoodzakelijke, maar een noodzakelijke én voldoende voorwaardeis voor het totstandkomen van de verzorgingsstaat in zijnhuidige vorm. De verzorgingsstaat is met andere woorden veelminder dan een bewuste constructie van recente datum of deexclusieve verworvenheid van de sociaal-democratische beweginghet resultaat van een aantal uiterst fundamentele, nauwelijkscontroleerbare of construeerbare maatschappelijke ontwikkelingen.Nu kan tevens nauwkeuriger de eerder aan de orde gestelderelatie tussen parlementaire democratie en verzorgingsstaat bepaaldworden: verzorgingsstaat en parlementaire democratievloeien beide voort uit één zelfde, meer fundamentele maatschappelijkeontwikkeling; de verzorgingsstaat hoeft dan ookniet het gevolg te zijn van of samen te gaan met parlementairedemocratie. Ook in niet-democratische maatschappijen zal zichzoiets als een verzorgingsstaat ontwikkelen als een reactie opverschuivende maatschappelijke machtsverhoudingen-zoalsBismarck en Napoleon m , communistische en nationalistischeregimes ampel illustreren.Wel is het zo dat de parlementaire democratie bijzondereproblemen voor de verzorgingsstaat met zich brengt. Eerderheb ik daar al op gewezen en ik zal er ook nog nader op terugkomen.Nu is het belangrijk te benadrukken dat het bovenstaandeeen zeer lange-termijn-visie is en geheel ten onrechte het beeldvan een soepele, vanzelfsprekende en vreedzame ontwikkelingoproept. Herverdeling van het economisch surplus betekent immersdat bevoorrechte groepen die op grond van hun dominantemachtspositie zowel zich een aanzienlijk deel van heteconomisch surplus wisten toe te eigenen als zich een plaatsbinnen de staatselite wisten te veroveren, moeten ‘inleveren’ -om maar eens een moderne term te gebruiken. Iedereen ziet dit99

een ander graag doen, maar niemand gaat ertoe over zonder ertoe gedwongen te zijn. Liever echter dan het gevaar te lopenzijn profijtelijke positie als deel van de staatselite geheel teverliezen, zal de staatselite er in tijden van politieke spanninger voor kiezen bepaalde economische concessies te doen. Voornemenstot herverdeling van het economisch surplus of debouw van een stelsel van sociale zekerheid zijn dan ook te verwachtenin tijden van grote politieke spanning, wanneer depositie van de staatselite onder druk komt te staan. Belangrijkis het te constateren dat dergelijke maatregelen in ieder gevalvoor een belangrijk deel niét getroffen worden om hun intrinsiekewaarde. Zij hoeven zelfs op lange termijn niet aan deplechtig afgekondigde doelstellingen te voldoen, als zij maar opkorte termijn de politieke druk op de staatselite weg nemen!Grote politieke spanningen zullen zich vooral voordoen intijden van economische depressie. Daarom mag men verwachtendat het proces van staatsvorming, inzonderheid de ontwikkelingvan de verzorgingsstaat juist in tijden van economischedepressie sterke stimulansen zal ondergaan.25 Het is dan ookniet ‘toevallig’ -om deze term uit de marxistische metafysicamaar eens te gebruiken-dat op de omvangrijkste economischedepressie die de westerse wereld heeft gekend, de omvangrijkstepogingen tot het realiseren van een verzorgingsstaat volgden.Dit kroonvoorbeeld kan met vele andere uit allerlei historischeperioden aangevuld worden, en eens te meer blijkt hoezeer de conceptie van een bewuste constructie ontoereikend isom de ontwikkeling van de verzorgingsstaat die zoals nu duidelijkis geworden, beschouwd dient te worden als een op langetermijn onvermijdelijk, zich via reacties op politieke spanningenen conflicten ontvouwend resultaat van de industriële entechnologische ontwikkeling, te analyseren.Als derde factor die van belang is voor de ontwikkeling vande verzorgingsstaat, noemde ik de houding van de staatselite.Voor zover de ontwikkeling van de verzorgingsstaat louter eenaantasting van de eigen positie betekent, zal de staatselite daartoeslechts onder sterke politieke druk overgaan-boven heb ikdaar al iets over gezegd. Maar anderzijds biedt de ontwikkelingvan de verzorgingsstaat voor de staatselite de aantrekkelijkeIOO

mogelijkheid om de staatsmacht uit te breiden. Het is dus nietuitgesloten dat de staatselite op eigen initiatief een dergelijkeontwikkeling op gang brengt. Hoe deze combinatie van politiekedwang en welbegrepen eigenbelang ook moge zijn, altijdzal de staatselite ernaar streven dat de getroffen verzorgingsmaatregelenbijdragen tot de macht van de ‘staat’, opgevat intermen van toenemende concentratie van machtsmiddelen binnenhet staatsapparaat.Enerzijds betekent dit een financiering uit de ‘algemene middelen’(met zijn boven omschreven mogelijkheden om de kostenvan de verzorging op zeer specifieke wijze over de bevolkingte spreiden); het verhogen van de belasting en de uitbreidingvan het ambtenarenapparaat ter inning en administreringvan deze belastingen gaan ermee gepaard. Op zich levert dit aleen grotere concentratie van machtsmiddelen op, waarbij dannog vaak bijkomt dat op den duur de verzorgende taak, diediende ter rechtvaardiging van de extra belasting verdwijnt,maar de belasting blijft. Anderzijds betekent dit op de langetermijn een verstatelijking van de verzorgingsorganisaties: bureaucratisering,centralisering en professionalisering, ongeachtde vraag of deze wijze van organisatie ook de meest geschikteis om een bevredigende verzorging te realiserenDe positie van de staatselite-eerder gedefinieerd als zij, die hetstaatsapparaat controleren en/of bemannen-stelt ook weer dekwestie van de parlementaire democratie aan de orde. Gegevendeze definitie van staatselite betekent de tot standkoming vande parlementaire democratie een uitbreiding van de staatselitetot de gehele stemgerechtigde bevolking. Daarbij neemt natuurlijkieders formele invloed op het staatsapparaat sterk af-deparadox van de participatie: naarmate meer mensen macht uitoefenen,neemt ieders macht af-, maar desondanks kan tochiedereen regelmatig het staatsapparaat voor zijn doeleinden gebruiken,omdat hij nu eenmaal meer dan eens tot de dominantecoalitie zal behoren, die het staatsapparaat beheerst. Deze uitbreidingvan de staatselite tast overigens geen van de veronderstellingenaan, die eerder omtrent het gedrag van de staatselitezijn gedaan. Alle consequenties hiervan kan ik hier niet uitwer­IOI

ken. Eén aspect er van wil ik hier nog aan de orde stellen endat is de kwestie van de onvermijdelijke partijdigheid van de‘staat’. Uit eerder behandelde voorbeelden (de confessioneleuitbating van de verzorgingsstaat, de specifieke werking vanhet belastingstelsel) kan worden afgeleid, dat aan deze partijdigheidin beginsel niets verandert. Hier zou ik een ander aspectvan deze partijdigheid willen belichten.Voordat de parlementaire democratie tot stand kwam, bestondde staatselite uit een betrekkelijk kleine groep, die hetstaatsapparaat als een krachtige hefboom in het maatschappelijkekrachtenveld kon hanteren en die met behulp daarvan hetgrootste deel van de bevolking kon ‘uitbuiten’ een term, die ikhier slechts kortheidshalve gebruik.Via de procedures van de parlementaire democratie, op zicheen weerspiegeling van verschuivende maatschappelijke machtsverhoudingen,kan deze ‘uitbuiting’ terug gedrongen worden.Eén kenmerkende poging daartoe is altijd het invoeren van eensysteem van zo mogelijk progressieve inkomstenbelasting, zodatde kosten van collectieve regelingen niet langer onevenredigzwaar op bepaalde delen van de bevolking zouden drukken.Verder dan het terugdringen van deze ‘uitbuiting’ -w at overigensnimmer geheel zal lukken (het voorbeeld van hetschouwburgkaartje)-gaan de pogingen om via de ‘staat’ tot eenherverdeling van het economisch surplus te komen, teneindeieder ook in tijden van economische moeilijkheden, ziekte ofouderdom van voldoende materiële middelen te voorzien omzich zelf te kunnen verzorgen. Aldus wordt wat ik de zélfverzorgingsstaatzou willen noemen dichterbij gebracht.Maar daarnaast verschaft de parlementaire democratie ookde politieke mogelijkheid om het staatsapparaat zelf die verzorgingop te dragen, waarmee de verzorgingsstaat in letterlijkezin gerealiseerd wordt. Deze beslissing om zich door envia het staatsapparaat te laten verzorgen is zeer wel te begrijpen:via de ‘staat’ denkt men immers op een zeer goedkopewijze over een veel grotere hoeveelheid middelen te kunnenbeschikken om iets te realiseren dan wanneer men zelfstandigopereert. Deze beslissing om zich door en via de ‘staat’ te latenverzorgen wordt dus voornamelijk ingegeven door de schaar­102

ste aan middelen, veel minder door de overtuiging dat de ‘staat’de meest geschikte organisatie voor een bepaalde verzorgingsactiviteitzou zijn en een schatting van de neveneffecten ervan-verlies van zelfstandigheid, de ontwikkeling van een oncontroleerbaaren imperialistisch verzorgings-establishment-lijktgeheel achterwege te blijven.De Swaan definieert heel toepasselijk ‘sociaal gevoel’ als volgt:geconfronteerd met de hulpbehoevendheid van anderen zijnmensen de opvatting toegedaan dat zij niet zelf moeten helpenmaar wel dat er geholpen moet worden. De leuze van het socialegevoel is: ‘Er moet voor gezorgd worden, door de staat.’26De parlementaire democratie verschaft de politieke mogelijkhedenom die leuze nog uit te breiden: niet alleen voor anderen,maar ook voor mij zelf moet door de staat gezorgd worden!De parlementaire democratie verleidt met andere woordensteeds meer mensen om zich zelf verzorgingsbehoeftig te verklaren-eenzich zelf waarmakende voorspelling die de eerderbeschreven bezorgdheid van sommige politieke partijen omtrentmenselijke vermogens en de aanspraken van het verzorgersestablishmentin ieder geval achteraf rechtvaardigt.Niet alleen dus in de zorgzaamheid van politieke partijen enhet drijven van verzorgingsimperialisten, maar ook in mogelijkheiddie de parlementaire democratie biedt om zich zelf verzorgingsbehoeftigte verklaren en aldus staatszorg af te dwingen,schuilt een stimulans voor dat eerder omschreven, onheilspellendeen zich zelf versterkende proces dat enerzijds leidttot het verzorgingsbehoeftig geraken van de gehele bevolkingen anderzijds tot de volstrekte onmogelijkheid om in die verzorgingsbehoeftevia statelijke organisaties te voorzien.Nog één andere factor versterkt dit proces. De parlementairedemocratie met haar periodieke verkiezingen dwingt politiekepartijen voortdurend tot het mobiliseren van zo veel mogelijkaanhangers. Doorgaans doet men dit door aan zoveel mogelijkgroepen realisering van bepaalde wensen in het vooruitzicht testellen en men kan hierbij natuurlijk prachtig voortbouwen opde tendens om zich zelf verzorgingsbehoeftig te verklaren. Ditleidt tot de paradoxale situatie, dat er in een tijd van ongekendemateriële zekerheid voor iedereen voortdurend meer voor de103

‘zwakkeren in onze samenleving’-overigens een weinig vleiendeterm voor de betrokkenen; de tijd dat bedeelden zich inzwart-rood gekleurde kleding dienden te hullen is nog steedsniet voorbij-opgekomen wordt, dat politici steeds nieuwe‘zwakke’ groeperingen ontdekken en er steeds opnieuw een bijdragewordt geleverd tot het tot verzorgingsbehoeftig verklarenvan de gehele bevolking.Aldus valt een merkwaardige ‘Werdegang’ van de parlementairedemocratie te constateren: eerst was zij een middel terbescherming tegen uitbuiting door een kleine staatselite, vervolgenseen instrument om via het staatsapparaat een herverdelingvan het economisch surplus tot stand te brengen teneindeaan ieder de materiële middelen ter beschikking te stellenom zich zelf te verzorgen (de zelf verzorgingsstaat) en ten slottewerd zij een middel voor de gehele bevolking om zich zelfverzorgingsbehoeftig te verklaren en zich wederom afhankelijkte maken van een nieuwe klasse ‘uitbuiters’, de kaste van deprofessionele verzorgers. Of in termen van de ‘staat’: de ‘staat’,aanvankelijk het instrument van een kleine groep ter uitbuitingvan de rest van de bevolking, ontwikkelde zich tot een middelter waarborging van de materiële zekerheid voor iedereen enverwerd tenslotte tot een mechanisme, via welke de gehele bevolkingzich zelf kan beroven van mogelijkheden en vaardighedenom zelfstandig te handelen door zich zelf verzorgingsbehoeftigte verklaren en staatszorg in te roepen. Van instrumentter uitbuiting ten gunste van een kleine groep werd de staat totinstrument van zelf-beroving en zelf-uitbuiting voor de gehelebevolking: een treffende illustratie van het menselijk tekort.Hiermee zou ik de analyse van de factoren die de ontwikkelingvan de verzorgingsstaat bepalen willen besluiten.Eerder noemde ik het belangrijkste probleem van de verzorgingsstaat:te verklaren waarom de imposante toename van hetverzorgingsstaatsapparaat, gemeten in termen van omvang vande overheidsbureaucratie of deel van het nationale produkt, datdoor en via de ‘staat’ besteed wordt, samengaat met een dalingvan de effectiviteit van de staatsmacht, ook en juist in haar verzorgendeaspecten. Dat deze effectiviteit afneemt, neem ik hierals gegeven aan: ieder kan uit zijn eigen dagelijkse ervaring104

voldoende voorbeelden vinden om deze algemene stelling teillustreren.Naast alle bekende oorzaken van deze geringe effectiviteit,die ik hier kortheidshalve onbesproken laat, heeft de analysevan de factoren, die tot de enorme toename van het staatsapparaathebben geleid, één ander belangrijk aspect aan het lichtgebracht. Deze toename werd immers verklaard uit en veroorzaaktdoor een aantal factoren die voortvloeien uit het karaktervan het politiek proces en het proces van staatsvorming als zodanigen die op zich niets te maken hebben met de vraag, of de‘staat’ wel het meest geschikte instrument is om alle aspectenvan menselijke verzorging op zich te nemen. Steeds duidelijkerwordt dat de ‘staat’ dit niet is. Maar hiermee is de onheilspellendeparadox van de verzorgingsstaat in al zijn grimmigheidgeschetst: het karakter van het politieke proces en van het procesvan staatsvorming leidt tot het opdragen van taken aan eenzich steeds uitbreidend instituut, dat juist door zijn karakterniet in staat is deze taken naar behoren te vervullen. Helaas liggende oorzaken van deze paradox dieper verankerd in mens enmaatschappij dan dat zij door het opsporen en herstellen vanenige constructiefout] es in de blauwdruk voor de aardse heilstaatverholpen zouden kunnen worden. Het blijft tobben.i-D e klassieke verwijzing hier is natuurlijk naar D. Bell, TheEnd of Ideology, 1960. Maar een analyse van beginsel- en verkiezingsprogramma’svan de PvdA zou deze houding eveneensdoeltreffend kunnen illustreren.2-H et is niet zo dat deze kwesties nu voor het eerst aan deorde werden gesteld. Dit gebeurde al eerder op krachtige, maartoch niet het politieke klimaat van die tijd bepalende wijze (ziebij voorbeeld F. A. Hayek, The Road to Serf dom, 1944).3-Ik doel hier voornamelijk op J. A. A. van Doorn & C. J.M. Schuyt (red.), De stagnerende verzorgingsstaat, 1977 en H.Daudt & E. van der Wolk, Bedreigde democratie?, 1978.4 - J. A. A. van Doorn & C. J. M. Schuyt, Inleiding in: VanDoorn & Schuyt op.cit., p. 9 e.v.5-T o t welke merkwaardige tegenstrijdigheden deze conceptievan een ‘bewuste constructie’ wel moet leiden, blijkt wan­105

neer Van Doorn en Schuyt de moeilijkheden welke hun ‘bewusteconstructie’, de verzorgingsstaat, ontmoet, toschrijvenaan ‘het ontbreken van een goed gefundeerd denksysteem’ (VanDoorn en Schuyt, op.cit., p. 11).6-F . van Heek, Verzorgingsstaat en sociologie, 1972 en F.van Heek, Van hoogkapitalisme naar verzorgingsstaat: een halveeeuw sociale verandering, 1973.7-In de bundel van Van Doom en Schuyt is nauwelijks enigeauteur te vinden, die niet in een of andere vorm het standpuntnaar voren brengt dat de verzorgingsstaat een politiekcompromis tussen liberalisme en socialisme zou zijn.8-H . L. Wilensky, The Welfare State and Equality: Structuraland Ideological Roots of Public Expenditure, 1975, p. 27e.v.9 - Vic George & Paul Wilding, Ideology and Social Welfare,1976.10 - J. A. A. van Doorn, ‘De verzorgingsmaatschappij in depraktijk’, in: Van Doorn & Schuyt op.cit., p. 26-30.1 1 -E n daarbij moet dan ook nog bedacht worden dat de gepredikte,maar toen ook al veel minder in de praktijk gebrachtestaatsonthouding niet als een principiële kwestie werd gezien,maar als de meest praktische manier om aan de taken waarvoorde staat zich gesteld ziet (het bevorderen van het welzijn vande bevolking), uitvoering te geven. Vergelijk ook BarringtonMoore Jr., Injustice: The Social Bases of Obedience andRevolt, 1978, p. 22: ‘The nineteenth-century notion that societybore no responsibility for the welfare of the population, that itwas both especially futile and quite immoral to expect thechief of state to take effective action countering threats topopular welfare, now looks like a minor historical aberration.In England, where the idea received its clearest expression, itwas not taken very seriously in practice.’12 -T e r vermijding van misverstand: de scheidslijnen tussen‘burger’- en ‘staatspartij’ vallen niet samen met die tussen de gekendeen gevestigde politieke partijen, hoewel in de ene politiekepartij natuurlijk meer aanhangers van het ene standpuntte vinden zijn dan in een andere.13 -Z ie Van Doorn op.cit. p. 41: ‘Zoals de afzonderlijke106

welzijnsprofessies de hulpvrager ieder op hun manier tot cliëntdefiniëren, zo stempelt de verzorgingsstaat als geheel de burgertot een zwak en afhankelijk mens. Hij beweegt zich in een klimaatvan staatspatemalisme en welzij nspatronage.’14 -Z ie bij voorbeeld Bart Tromp, ‘Beelden en drogbeeldenvan de verzorgingsstaat’, in: Vrij Nederland, 4 november 1978,p. 27.15 -Z ie bij voorbeeld: Iwan Sewandono, ‘Theorie achter deverzorgingsstaat’, in: Van Doorn & Schuyt op.cit., p. 47.1 6 - Vergelijk bij voorbeeld ook J. M. den Uyl: ‘ [...] in diezin is het stuk van Friedman journalistiek ook wel knap, maarqua denken uiterst pover, generaliserend, vergrovend en vervlakkend.’(in: Daudt & Van der Wolk, op.cit., p. 114).17 -Z ie bij voorbeeld H. Daudt: ‘Men zou de verzorgingsstaatkunnen omschrijven als die fase van de parlementaire ofpresidentiële democratie, waarin de grote massa van de burgersals resultaat van het algemeen kiesrecht door middel van overheidsingrijpenzijn aandeel opeist van de voordelen die in denegentiende eeuw ten goede kwamen aan de betrekkelijk kleinegroepen burgers die het destijds voor het zeggen hadden.’ (H.Daudt, ‘De politieke toekomst van de verzorgingsstaat’, in:Van Doorn en Schuyt op.cit., p. 190).18 -Z ie bij voorbeeld H. Daudt: ‘Wanneer [...] er fundamenteletegenstellingen over de hoogste normen van socialerechtvaardigheid bestaan, dan gaat de democratie als besluitvormingsprocedureop nationaal niveau te gronde.’ (H. Daudtop.cit., p. 217).19-H et navolgende is voor een belangrijk deel gebaseerd op,geïnspireerd door en in kritische dialoog ontwikkeld met hetwerk van J. K. De Vree. Voor de onderhavige kwesties zijnvooral van belang: J. K. De Vree, ‘Het stervensuur van Leviathan’,1974 en J. K. De Vree, ‘Politieke integratie en desintegratie’,in: M. van Schendelen (red.), Kernthema's van de politicologie,1976.2 0 -Vergelijk hiervoor bij voorbeeld Perry Anderson, Lineagesof the Absolutist State, 1974, p. 18: ‘Absolutism was essentiallyjust this: a redeployed and recharged apparatus of feudaldomination, designed to clamp the peasant masses back into107

their traditional social position, [...] the Absolutist State wasnever an arbiter between the aristocracy and the bourgeoisie,still less an instrument of the nascent bourgeoisie against aristocracy:it was the new political carapace of a threatenednobility.’21 -Barrington Moore Jr., op.cit., p. 22.22-Z ie bij voorbeeld Charles Tilly, ‘Food Supply and PublicOrder in Modern Europe’, in: Charles Tilly (ed.), The Formationof National States in Western Europe, 1975 en M. Heijder,Amsterdam, Korenschuur van Europa, 1979, met name dehoofdstukken 4 en 5, waarin ook deze toepasselijke strofe vanJoost van den Vondel uit Sophonpaneas wordt geciteerd (p.40): ‘Een plaag, die altijd was gevaarlijk voor den Staat | WantHongersnood en weet van nergens op te passen, | Een uytgehongertVolk is al ’t gesag ontwassen.’23-Z ie bij voorbeeld van een overzicht van de pogingen omeen uiterst moderne ‘welvaartspolitiek’ in de Patriotse-Bataafse-Franse tijd (1780-1813) te verwezenlijken: H. F. J. M. van denEerenbeemt, ‘De Patriotse-Betaafse-Franse tijd (1780-1813)’, in:J. H. van Stuijvenberg (red.), De economische geschiedenis vanNederland, 1977.2 4 -Vergelijk hiervoor A. de Swaan, ‘De mens is de mens eenzorg’, in: De Gids 1976, nr. 1-2, p. 41 e.v.25-Z ie voor een uitgebreidere analyse hiervan mijn ‘Staatsvormingen conjunctuurontwikkeling’, Acta Politica, x m nr. 3,p. 331 e.v. Omdat het proces van staatsvorming in tijden vaneconomische crisis sterke stimulansen ondergaat, is het van hetgrootste belang om juist dan aan de regering deel te nemen teneindede ontwikkeling in de gewenste richting te (helpen) sturen.Deze conclusie is in strijd met de vooral in sociaal-democratischekring aangehangen opvatting, dat maatschappelijkehervormingen pas doorgevoerd kunnen worden met de windvan een gunstige economische ontwikkeling in de rug, en datmen dus moest weigeren regeringsverantwoordelijkheid in tijdenvan economische depressie te dragen. Het kamerlid Poppeverdedigde bij het optreden van het kabinet-Den Uyl deze gemakzuchtigeen kortzichtige opvatting.26-D e Swaan, op.cit., p. 47.108

g e r a r d n e d e r h o r s tH e t P la n van de A rb eidVoorgeschiedenis: de positie van de sdap in de periode tussende twee wereldoorlogen. In de historische ontwikkeling van hetdemocratisch socialisme tussen de twee wereldoorlogen zijnrapporten als het Socialisatierapport in 1921 en Plan van deArbeid in 1935 een belangrijke factor geweest. Het Plan van deArbeid was een plan tot hervorming van de samenleving. Hetkwam van de toenmalige sdap, die vanaf haar oprichting in1894 nog nimmer regeringsverantwoordelijkheid had mogendragen. Ook na de Eerste Wereldoorlog in 1918 werd de sdapdie inmiddels was uitgegroeid tot een grote partij, van regeringsdeelnameuitgesloten. Even scheen het dat de revolutiegolfdie vele Europese landen toen beroerde, ook onze grenzenzou overschrijden. Maar deze foutieve inschatting vanTroelstra was het sein voor een fel tegen de sdap gericht verzetdat ook de positie van de samenwerkende christelijke partijenin de regering versterkte. Het karakter van de sdap bleefechter dat van een democratisch-socialistische hervormingspartij.Hetgeen niet uitsloot dat bij minderheden in de partij derevolutiedrang nog leefde.Inmiddels had een nieuw gevormde regering van de samenwerkendechristelijke partijen wel begrepen dat er zowel opeconomisch als op sociaal gebied veranderingen overwogendienden te worden. Dat kwam onder meer tot uiting in de aanvaardingvan het voorstel van de vrijzinnig-democraat Marchantom een staatscommissie te vormen voor de bestuderingvan het socialisatievraagstuk. Toen al spoedig bleek dat dezestaatscommissie meer een doekje voor het bloeden was dan eenserieuze poging om tot iets te komen dat in de richting van desocialisatie zou gaan, heeft de sd ap een eigen commissie vooreen eigen socialisatierapport gevormd.Voor het eerst werd daarmede het voeren van oppositie metbehulp van constructieve, op maatschappijhervorming gerichtetegenmaatregelen geïntroduceerd. Er is alle aanleiding om alvorenshet Plan van de Arbeid te bespreken, op dit Socialisatierapportnader in te gaan.109

De commissie die het Socialisatierapport zou gaan opstellen,was veelzijdig samengesteld. Naast de voorzitters van sd a p enn v v, Vliegen en Stenhuis, werden als leden van de commissiebenoemd theoretici zoals Wibaut, Bonger, ir. van der Waerden,de partij-ideoloog R. Kuyper (wiens cursus over de ontwikkelingvan Natuur en Maatschappij ook thans nog de moeite vanhet bestuderen waard is), de landbouwpoliticus L. H. Mansholt(vader van Sicco Mansholt), en verder de secretarissen G.van den Bergh (de latere hoogleraar in het staatsrecht) en J.Goudriaan die later als hoogleraar en directeur van de Spoorwegenbekendheid heeft verworven. Ook nu nog kan men inhet Socialisatierapport het begin van structuurhervormingenvinden die in het heden nog worden nagestreefd en ten delezijn verwerkelijkt.Socialisatie van bedrijven werd in dit rapport in het bijzonderwenselijk geacht voor basisindustrieën als de steenkolenmijnbouw,de elektriciteitsvoorziening en de Nederlandse Bank.Van socialisatie van de particuliere banken wilde men afzienvanwege de complicaties die dit zou meebrengen met betrekkingtot de buitenlandse credietverlening. Wel wordt in hetSocialisatierapport een krachtig pleidooi gevoerd voor uitbreidingvan het werkterrein van de Rijkspostspaarbank in derichting van een Postbank, waarvan dan ook de PostchequeenGirodienst een onderdeel zou uitmaken. Het is treffend ditnu nog actuele probleem in een rapport van 1921 terug te vinden.Ten nauwste verbonden met het streven naar socialisatiewas de vergroting van de invloed van de werknemers op deondernemingen. Daarover handelt een in 1923 verschenen rapport:Bedrijfsorganisatie en medezeggenschap.DaaLrin zijn voorstellente vinden die in de richting gaan van werknemersvertegenwoordigersin de Raden van Commissarissen van de particuliereondernemingen die de hulp van accountants kunnen inroepenvoor de beoordeling van de balansen en verlies- enwinstrekeningen.Terzelfdertijd kwamen denkbeelden op met betrekking toteen publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie. In de vorm van bedrijfsradendie voor eenderde deel uit werkgevers bestaan, voor110

eenderde deel uit werknemers en eenderde deel uit vertegenwoordigersvan de gemeenschap door de Minister benoemd, opvoordracht van een in te stellen Centraal Economische Raad.Deze publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie is echter nimmereen zaak geworden die sterk insloeg bij de werknemers. Slechtsin weinige ondernemingen vond deze gedachte weerklank. V ijfentwintigjaar later, na de Tweede Wereldoorlog, werd inderdaadeen publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie ingesteld. Maarde belangstelling hiervoor is, zoals wij weten, verzwakt en deaccenten zijn verplaatst naar werknemersinvloed op de ondernemersbeslissingen,naar arbeidersparticipatie en dergelijke.Terugblikkende op deze periode vraag ik mij af ofde socialisatie-gedachte wel zo sterk bij de leden en aanhangvan de partij aansloeg. Het valt op dat in tegenstelling tot watin de jaren dertig bij de totstandkoming van het Plan van deArbeid gebeurde, het aan een krachtige actie voor de verwerkelijkingvan socialisatie en medezeggenschap van de werkersin de bedrijven ontbroken heeft. Er is in de jaren twintig veeldenkwerk verricht. Dat vond zijn weerslag in studies waaropook nu nog met vrucht kan worden teruggegrepen.Wij zijn nu genaderd tot de jaren dertig. Van grote invloedop de theoretische discussie in de partij was het verschijnen in1926 van een boek van de Belgische socialist Hendrik de Manonder de titel De psychologie van het socialisme. De Man, inzijn jeugd zelf overtuigd marxist, nam in dit boek afstand vanhet marxisme. Hoewel hij de wijsgerige uitgangspunten vanMarx in essentie nog steeds kon aanvaarden, richtte zijn kritiekzich vooral op het dogmatisch karakter van deze leer. Men kanechter om de betekenis van De Man voor het socialistisch denkenin die tijd te kunnen beoordelen niet volstaan met te wijzenop zijn in 1927 verschenen boek De psychologie van hetsocialisme, zonder daarbij ook zijn in 1933 verschenen boekDe socialistische idee te betrekken. In dit laatste legt hij meerde nadruk op wat hem met Marx verbindt en rekent hij af metde neiging van het dogmatisch marxisme concrete problemenvan onze tijd met citaten van Marx op te lossen in plaats vanvan Marx te leren, dat de belangrijkste kennisbron ener beweiii

ging haar eigen reële ervaring is. Deze hernieuwde visie op demaatschappelijke achtergronden van het socialisme zou noglang in de jaren dertig doorwerken en een praktisch politiekeuitwerking krijgen in de Planpolitiek met betrekking tot de bestrijdingvan de crisis van het kapitalisme.De sd a p in het hegin der crisisjaren. In 1929 begon met dekrach op de Amerikaanse en Engelse effectenbeurzen een nietvoorziene economische crisis van ongekende omvang. In kortetijd steeg het aantal werklozen in Duitsland van bijna drie miljoenin 1930 tot vijfeneenhalf miljoen in 1932. In Amerika liepin deze periode de werkloosheid op tot twaalf miljoen, in Engelandtot bijna drie miljoen in 1930 om verder te stijgen tot vijfeneenhalfmiljoen in 1932. In dat jaar zaten wij in Nederlandmet een aantal werklozen van tweehonderdzeventigduizendeenongekend groot aantal voor die tijd.In deze chaotische wereld had Nederland een regering diestrak bleef vasthouden aan het principe van ‘handhaven van degave gulden’. De gevolgen waren catastrofaal. Nederland moestzijn exportprodukten tegen dure guldens zien te verkopen aanlanden met door devaluatie verlaagde kosten. Toen in 1935ook België, Frankrijk en Zwitserland hun munt lieten devalueren,was er geen houden meer aan en moest eindelijk ookNederland als laatste dit voorbeeld volgen: vier jaren te laat.De gevolgen van dit beleid voor de werkloosheid waren desastreus.In de periode i932-’36 steeg de werkloosheid van270000 in 1932 tot 415000 in 1936. Projecteert men dezewerklozencijfers van toen in de wereld van nu, dan dient menze in verband met de bevolkingstoename in die periode metvijftig procent te verhogen-hetgeen zou neerkomen op eenaantal van 600 000 werklozen in 1979.Niet alleen de regering-een coalitie van christelijke partijenen liberalen-maar ook de sd a p als oppositiepartij werd doordeze crisis overvallen. Het regeringsbeleid kwam erop neer dat,om de waarde van de gulden op peil te houden, men moestwerken met sluitende begrotingen. Dat had weer tot gevolg datmen rigoureus moest bezuinigen op de overheidsuitgaven en delonen en salarissen. De sociaal-democratische oppositie verzet­

te zich krachtig tegen deze bezuinigingen, aanvankelijk zondersucces. Het ontbrak de partij aan een strategie die uitzicht boodop het bestrijden en zo mogelijk ophefïen van de crisis.De politiek van de Nederlandse regering stond haaks op hetgeenin landen als Amerika en Zweden ter bestrijding van decrisis werd gedaan. Daar werd al in een vroeg stadium ingeziendat, wilde men het bedrijfsleven weer op gang krijgen, hetnoodzakelijk was een actieve conjunctuurpolitiek ter bestrijdingvan de werkloosheid te voeren. Maar dan niet zoals in Nederlanddoor verlaging van de koopkracht van de bevolking -een gevolg van de verlaging van de rijksuitgaven, bezuinigingenop de uitvoering van openbare werken en verlaging van delonen en werklozenuitkeringen. In deze landen werd er juistnaar gestreefd de overheid op grote schaal openbare werken telaten uitvoeren om de werkgelegenheid en daarmede de koopkrachtte vergroten en de investeringen te stimuleren. Het gunstigeffect van dit beleid kwam tot uiting in daling van dewerkloosheidscijfers-waarbij men tekorten op de begroting alsnoodzakelijk aanvaardde.In de eerste crisisjaren had de actie van de sd a p een defensiefkarakter. Natuurlijk verzette men zich tegen de verlagingvan de rijksuitgaven en andere bezuinigingsmaatregelen; eenverzet dat in kracht toenam toen in 1932 het bezuinigingsrapportvan de staatscommissie-Welter uitkwam. De commissiestelde bij een werkloosheid van meer dan 250 000 nog eens verderebezuinigingen voor in de orde van grootte van 25 procentop de Rijksuitgaven, benevens inkrimping van de personeelsformatiemet 12 procent en verlaging van de werklozensteunmet 15 procent; uitstel van de inpoldering van de Noord-Oostpolder,vier miljoen gulden besparing door uitstel van waterstaatswerkenen halvering van spoorwegwerken. Als sluitpostkwam daar nog eens bij een blijvende korting op de ambtenarensalarissenvan 13 procent voor ongehuwden en 8 procentvoor gehuwden.Dit alles moest wel leiden tot naakte armoede en aldus totaantasting van de geestelijke weerbaarheid van bijna de gehelebevolking. Een grote landelijke demonstratie van sd a p en n v vdie honderdduizend man de straat op kreeg om in Den Haag113

tegen de regering te gaan protesteren, gevolgd door plaatselijkedemonstraties elders haalde weinig uit. De regering volharddein haar besluit, het advies van de commissie-Wel ter te volgen.Het beleid van de sd a p in de oppositie bood te weinig perspectiefen stuitte op sterk verzet in de linkervleugel van de partijonder aanvoering van P. J. Schmidt, de vakbondsbestuurderFimmen en de uit de communistische partij getreden Jacquesde Kadt. Hun tegen het kapitalisme gerichte actie vond steunin het in die zelfde tijd verschenen boek van de Britse socialistBrailsford, een figuur van internationaal formaat. Deze gaf inzijn onder de titel Het socialisme nu in Nederland verschenenboek aan hoe een radicale hervormingsbeweging door een combinatievan massa-actie en parlementaire wetgeving veranderingenin de maatschappij moest aanbrengen, die ons van debestaande chaotische economische en sociale toestanden tot eengeorganiseerde maatschappij zouden brengen met een zodanigsociaal gehalte dat men van ‘socialisme’ kon spreken. Niet alleende linkervleugel van de partij maar ook de plansocialistenzouden in dit boek van Brailsford een bevestiging van hundenkbeelden zien.Het ontstaan van het Plan van de Arbeid. Zoals reeds in de vorigeparagrafen is uiteengezet, hebben vele krachten hun invloeddoen gelden op de ontwikkeling van de plan-gedachte inNederland. Achtereenvolgens zal in dit verband aandacht wordenbesteed aan: i De ontwikkeling van de conjunctuurtheorieen de daarmede samenhangende invloed van de ontwikkelingseconomenop de inhoud van het Nederlandse Plan van de A r­beid; 2 De politiek van de crisisbestrijding in andere landen,met name de Verenigde Staten en Zweden; 3 Het Russischeexperiment met de vijfjarenplannen; 4 De theorieën van Hendrikde Man en het Belgische Plan van de Arbeid.[1] De invloed van de conjunctuurtheorie. De nieuwe denkbeeldenmet betrekking tot de conjunctuurtheorie zijn van groteinvloed geweest op het ontstaan van het Plan van de Arbeid.Belangstelling voor de bewegingswetten in de economie bleekreeds in 1913 door een publikatie van de planeconoom J. vanGelderen-die wij later als een van de samenstellers van het114

Plan van de Arbeid nog zullen tegenkomen. Reeds in 1913 verscheenvan Van Gelderen een studie die het bestaan van langegolven in de economie signaleerde. Naast Van Gelderen moetJan Tinbergen genoemd worden, wiens conjunctuurtheorieënde grondslag zouden gaan vormen van een beleid van bestrijdingvan de crisis.In de rij van Nederlandse conjunctuurtheoretici, die in de dertigerjaren actief binnen de partij bezig waren mag zeker nietonvermeld blijven de econoom Sam de Wolfï, wiens boek Heteconomisch getij sterk de aandacht trok. Daarin ontwikkeldehij op marxistische theorieën gebaseerde ontwikkelingsmodellen:een lange en korte golf theorie. Zijn theorieën, die aanvankelijkin Nederland weinig waardering ondervonden, hebbenpas later de erkenning gekregen die zij verdienden. DeW olfï is echter niet als een plansocialist te beschouwen, omdatzijn marxisme hem belemmerde in te zien dat men door middelvan hervormingsvoorstellen het kapitalisme kan ondergravenen op wezenlijke elementen kan aantasten.Van grote invloed voor het verkrijgen van een goed inzichtin de conjunctuur en de middelen om deze te bestrijden, washet in 1936 verschenen boek van J. M. Keynes, The GeneralTheory of Employment, Interest and Money. In dit boek werdende oorzaken blootgelegd van het verschijnsel dat er in eeneconomie over de hele linie te veel aanbod kan zijn en te weinigvraag. De factoren die tot een algemene afzetstagnatie kunnenleiden, zijn thans in principe wel bekend, maar sinds Keyneswerd het overduidelijk dat deze evenwichtsstoornissen hun ontstaanvinden in de samenhang tussen consumptie, investeringen,belastingen en nationaal inkomen. Zijn theorie van de maatschappelijkeevenwichtsverstoringen wees de weg naar soortgelijkeoplossingen als in het Plan van de Arbeid zijn terug tevinden.De invloed die van de conjunctuurtheorieën met hun langeen korte golf prognoses uitging was van tweeërlei aard. Voor demeer behoudenden in het partij kader was het vooruitzicht datde neergaande golf waarin men zich bevond, door een golf vanopgang zou worden gevolgd, aanleiding een meer afwachtendehouding aan te nemen. Men moest nu eenmaal door een econo-115

misch dal heen in afwachting van betere tijden. Als oppositiepartijdiende men te volstaan de schade van de conservatieveregeringen zoveel mogelijk in te dammen en te bestrijden. Voorde plansocialisten daarentegen was de kennis van de bewegingswettenin de economie de basis waarop een actieve conjunctuurpolitiekter bestrijding van de crisis en de werkloosheidzich kon ontwikkelen. De weerslag daarvan kwam in het laterte verschijnen Plan van de Arbeid tot uiting.[2] Invloeden van buitenaf door de crisisbestrijding in anderelandenln dit verband moet als eerste genoemd worden de groteommekeer in de Amerikaanse politiek, toen president Rooseveltaan de macht kwam. Zijn crisisbestrijdingsplan, dat als een‘New Deal’ werd gepresenteerd bevatte maatregelen tot produktiecontrole,prijsbeheersing, afschaffing kinderarbeid, vijfendertig-urigewerkweek, controle op de banken en uitvoeringvan openbare werken. Ter zelf der tijd werd in Zweden, waarde socialisten aan de macht waren, een actieve politiek van uitvoeringvan openbare werken gevoerd, door middel waarvanmen er in slaagde de werkloosheid aanzienlijk terug te drukken.In deze buitenlandse ervaringen vonden de plansocialisten debevestiging van de juistheid van hun standpunt dat de crisisdoor op nieuwe economische inzichten gebaseerde programma’smoest worden bestreden.[3] Het Russische experiment met de vijfjarenplannen. Aande Amsterdamse universiteit werd aan het plansocialisme veelaandacht besteed. De Amsterdamse hoogleraar in de economie,Frijda, hield een speciaal college waarin hij aan het kunnenfunctioneren van het marktmechanisme binnen de planeconomieen de economische rekening bij een gecentraliseerde voortbrenging,in het bijzonder aandacht besteedde. Een in die tijdverschenen boek van de Duitse liberale hoogleraar Ludwig vonMises, Gemeinwirtschaft, was voor hem aanleiding dit probleemals oefenstof voor zijn studenten aan de orde te stellen.Von Mises bestreed dat kostenprijsberekening binnen een opeen plan berustende economie mogelijk was. ‘Ohne Wirtschaftsrechnungkeine Wirtschaft’, was zijn stelling. Aan de hand vandeze en andere publikaties over dit onderwerp werd in de collegezalendruk gediscussieerd. Deze discussies hielden maar ten116

dele verband met de plannen tot conjunctuurbeheersing, die opdat moment als middel ter bestrijding van de werkloosheid aande orde waren, maar zij bevorderden wel het kritisch denkenover de betekenis die aan het marktmechanisme in onze maatschaplijkeorde moet worden toegekend. Zo was er ondanks allekritiek, die men in de kringen van de s d a p had op de richtingwaarin de dictatoriaal geregeerde Sovjet-Unie zich ontwikkelde,in wetenschappelijke kringen binnen en buiten de partijaanvankelijk wel belangstelling voor dit sovjet-experiment, eenbelangstelling die later toen het Stalinisme in Rusland oppermachtigwas en de terreur in alle hevigheid woedde, snel zouverdwijnen.[4] De theorieën van Hendrik de Man en het daarmee samenhangendeBelgische Plan van de Arbeid. De invloed vanHendrik de Man op de totstandkoming van het Plan van de A r­beid mag niet onderschat worden. Van praktisch politiek belangwas vooral wat hij schreef over de uitzichtloosheid van detot nog toe gevoerde politiek. Ter discussie stond daarbij devraag of Marx’ theorie nog wel juist was dat de ontwikkelingvan het kapitalisme een steeds omvangrijker proletariaat ten gevolgezou hebben, waardoor er een meerderheid zou ontstaan,die de mogelijkheid zou openen voor de socialisten om via destembus aan de macht te komen.De Man zet vraagtekens achter deze opvatting. Hij wijst eropdat op de fase van de industrialisatie, waarin de machine deoude handwerkslieden door het arbeidersproletariaat vervangt,een nieuwe fase volgt, waar bij de intrede van de automatiseringde machine de mens zelf vervangt. In de eerste fase scheptde technische vooruitgang een steeds talrijker wordend industrieproletariaat.In de tweede fase-de automatisering-verminderthet aantal arbeiders ten gunste van controlerende employésen worden arbeiders ontslagen. De sociale statistiekenweerleggen de hypothese dat de industriearbeiders door de verdereontplooiing van het kapitalisme voorbestemd zijn een meerderheidte vormen. Om deze te verwerven, is men op deelnamevan andere groepen buiten de arbeiders in engere zin aangewezen.Deze nieuwe middenstand van beambten en groepen ambtenarenin dienstverlenende en verzorgende beroepen gaan een117

niet te verwaarlozen deel van de bevolking uitmaken. De vraagis of deze ontwikkeling aan de socialistische beweging een drijfkrachtkan geven die sterk genoeg is de uit elkaar lopende belangenvan hen die het slachtoffer zijn van deze ontwikkelingte overbruggen door een gemeenschappelijk belang bij de verwerkelijkingvan bepaalde eisen. Dat vereist een totaal anderepresentatie van de socialistische eisen aan de kiezers. De Engelsehistoricus R. H. Tawney heeft de socialistische verkiezingsprogramma’streffend vergeleken met een glinsterend bos vankerstbomen met geschenken voor iedereen. Bij elk verkiezingsprogramwerd deze kerstboomversiering met al haar radicalehervormingseisen weer te voorschijn gehaald zonder dat hetooit tot verwerkelijking kwam.Zo was het zeker in het begin van de crisisjaren. Het ontbrakaan een beleidsplan tot fundamentele hervorming van demaatschappij, waarbij men van tevoren met de technischemoeilijkheden, belemmeringen en weerstanden rekening had gehouden.Volgens De Man was de tijd aangebroken dat de socialistischepartijen niet meer alleen met een programma, maarmet een Plan te voorschijn kwamen, een plan als uitdrukkingen symbool van socialistische actie waarbij men voortaan deomwenteling der produktie-orde tot directe eis maakte. Op devoorgrond moest daarbij staan het overbrengen van bank- encredietinstellingen in gemeenschappelijk bezit, direct daarachterde socialisatie van de grote basisindustrieën voor zover deze inhet stadium der monopolistische concentratie zijn getreden ende onteigening van de grond in landen waar nog grootgrondbezitterszijn. Het Plan diende in een uitgewerkt programma vanwetsvoorstellen aan de orde gesteld te worden.De hierboven geschetste gedachten mondden inderdaad uit ineen Belgisch Plan van de Arbeid waarin tevens een OpenbareWerken-plan was opgenomen. Dit Belgische voorbeeld is ongetwijfeldvoor Nederland een stimulans geweest voor de totstandkomingvan een eigen Nederlands Plan van de Arbeid.Het resultaat van de Plan-actie in België was, dat al gauween nieuwe regering-het kabinet-Van Zeeland-aan de machtkwam, waarin De Man de ministerspost van Openbare Werkenbekleedde. Daarmee schaarde België zich in de rij van landen

die door een actieve conjunctuurpolitiek de werkloosheid te lijfgingen.Voor het overige heeft De Man in de praktische politiek nietveel van zijn in zijn boeken uiteengezette theorieën in praktijkwillen of kunnen brengen. Als praktisch politicus heeft hij inernstige mate gefaald, hetgeen zijn dieptepunt vond in zijn collaboratietijdens de bezettingstijd. Na de oorlog is hij naarZwitserland uitgeweken teneinde een rechterlijke uitspraak diehem ter dood dreigde te veroordelen te ontwijken. Een dieptreurig einde van een man die door zijn grote intellectuele gaveneen belangrijke bijdrage geleverd heeft voor het evoluerenvan het socialistisch denken, maar aan wie het op beslissendemomenten in zijn leven aan inzicht en karakter ontbrokenheeft. Maar daarmede zijn de theorieën die hij in de vooroorlogsejaren heeft ontwikkeld niet veroordeeld en wordt mennog steeds bij het herlezen van zijn boeken getroffen door zijnoriginaliteit en visie op de maatschappelijke ontwikkeling;denkbeelden die ook nog in deze tijd van waarde zijn.Welke personen en groepen waren bij het totstandkomen vanhet Plan van de Arbeid betrokken? In het bovenstaande hebbenwij reeds enkele aanwijzingen gegeven op welke personen gedoeldwordt. Het is nuttig hierover thans iets meer te vertellen.De namen van ir. H. Vos, prof. dr. J. Tinbergen, prof. dr. J.van Gelderen en ir. Th. van der Waerden verdienen hier vermelding.Hein Vos, een jong ingenieur op wie zich later de Plan-actiezou concentreren, was geboren in Tijnje op het Friese platteland.Na zijn studie in Delft kreeg hij als elektrotechnisch ingenieureen baan bij de Octrooiraad. Zijn belangstelling voorde politiek en de wiskunde bracht hem in contact met Tinbergen,wiens econometrie van grote waarde zou blijken te zijnvoor de uitwerking van het Plan.Van der Waerden en Van Gelderen behoorden tot de ouderesocialisten. In de sd a p van voor de Eerste Wereldoorlog haddenzij hun sporen al verdiend, Van der Waerden als lid vande commissie die het Socialisatierapport had samengesteld. Hijzou spoedig zijn entree maken in de Tweede Kamer, als des­119

kundige op het terrein van de elektriciteitsvoorziening envraagstukken die verband hielden met de rationalisatie. Veelbekendheid verkreeg zijn in 1927 verschenen brochure Degrenzen van het historisch materialisme waarin hij de gangbareopvatting van de historisch economische maatschappijbeschouwingkritisch benaderde zonder deze echter geheel te verwerpen.Tinbergen had reeds vroeg bekendheid verworven dooreen studie in opdracht van de Volkenbond, waarin hij een modelvoor een volkshuishouding opzette en dat kwantitatief toetste.Hij is daarmee voorloper geworden van een gehele schoolvan econometristen en is in deze zin als een der pioniers van demoderne economie te beschouwen.Bij een antwoord op de vraag, welke personen en groepenbij de voorbereiding van het Plan betrokken waren, mag de invloeddie van de Sociaal-democratische Studenten Clubs is uitgegaanniet onvermeld blijven. In die kring was er grote belangstellingvoor deze nieuwe politieke aanpak waarin zich deaanhangers van de linkervleugel in de partij en de plansocialistenkonden vinden. Al spoedig vormden zich binnen de sd s cin Amsterdam-de enige stad in die tijd met een universiteit dieover een economische faculteit beschikte-studiegroepen vanstudenten die op basis van de door De Man ontwikkelde denkbeeldende planeconomie als onderwerp van hun studie kozen.De colleges van de hoogleraar Frijda over de planeconomieen de door professor Limperg ontwikkelde theorie van de vervangingswaardeboden daartoe alle gelegenheid. Limpergs leerling,de latere hoogleraar S. Kleerekoper, heeft in een bedrijfseconomischleerboek de theorie van Limperg, die wonderwelpaste in de door Tinbergen en anderen ontwikkelde conjunctuurbestrijdingstheorieën,toegepast op de planhuishouding.Ook hij wijst in zijn boek op het belang van juiste calculatiemethoden,waarbij calculatie op basis van de vervangingswaardewordt aanbevolen. Als middel tot ordening van de produktiewordt de expansiebeheersing door een van overheidswegeingestelde accountantscontrole aanbevolen; een gedachte diemen later in het Plan van de Arbeid zal terugvinden. Als econometristkan Kleerekoper gerekend worden tot de school vanTinbergen. Ook hij behoorde tot de groep van waaruit het120

Plan van de Arbeid werd voorbereid, nog voor het officieeldoor de partij was aanvaard.In 1934 was het dan zover. Het op 2 april van dat jaar gehoudencongres nam een resolutie aan waarin men zich uitsprakvoor een Plan ter bestrijding van de werkloosheid, gerichtop ordening van het economisch leven. Aan een in te stellenwetenschappelijk bureau droeg het congres op in samenwerkingmet een door partij en vakbeweging te benoemen commissieeen plan te ontwerpen om de overgang naar een op ordeninggerichte maatschappij mogelijk te maken. Tot directeurvan het Wetenschappelijk Bureau werd benoemd ir. H. Vos.Als curatoren fungeerden mr. dr. G. van den Bergh (voorzitter),de latere hoogleraar in het Staatsrecht aan de Universiteitvan Amsterdam, prof. dr. J. van Gelderen, prof. dr. J. Tinbergenen dr. ir. Th. van der Waerden, terwijl in overleg met deSocialistische Vereniging ter Bestudering van MaatschappelijkeVraagstukken tot curator werd aangewezen het Tweede-KamerlidA. W. Ijzerman.Wat bij deze samenstelling van het Curatorium opvalt, is hetrijke arsenaal aan intellectueel vermogen waaruit voor de samenstellingvan het Plan kon worden geput. De vakbewegingwas in die tijd nog niet in staat eigen intellectuele krachten inhet Curatorium aan te wijzen. (Dit zou pas veranderen toen inde jaren vijftig het n w ook een eigen Wetenschappelijk Bureaukreeg, benevens eigen juristen in de Bureaus voor Arbeidsrecht.)In de gemeenschappelijke commissie van sdap en n vv,die in samenwerking met het Wetenschappelijk Bureau hetPlan zou ontwerpen, was het vakverbond wel in evenredigheidvertegenwoordigd.Met voortvarendheid werd de uitwerking van het Plan terhand genomen, waarbij een beroep gedaan werd op een grootaantal deskundigen, hetzij voor geregelde medewerking doorzitting te nemen in de commissies, hetzij door het geven vanschriftelijke of mondelinge adviezen. Onder leiding van HeinVos en prof. Van Gelderen werden kleine werkgroepen gevormd,die zich met bepaalde onderdelen van het Plan bezighielden,aan de hand van een schema waarin reeds de constructievan het Plan lag opgesloten. Naast een groep die was belast

met de uitwerking van de door Vos opgestelde algemene richtlijnenvan het Plan waren er werkgroepen voor de beheersingvan het conjunctuurverloop, de openbare-werkenpolitiek en derationalisatie, alsmede gespecialiseerde werkgroepen voor demiddenstand, de landbouw, de textielindustrie, het bouwbedrijfen de volkshuisvesting, het vervoerwezen en-gezien de actualiteitvan het onderwerp-een werkgroep-Indonesië.In het later te verschijnen Handboek voor het Plan kreeg diteen goede aanvulling door artikelen van Wibaut en Hilda Verwey-Jonker,die het Plan zouden uittillen boven zijn nationaledimensies en de internationale aspecten daarvan zouden belichten.Aan al dit werk is door de leden van de sd sc krachtigmeegewerkt, terwijl ook van de hulp van gespecialiseerde, nietacademisch geschoolde deskundigen gebruik werd gemaakt. Hetis ondoenlijk hier de grote lijst van medewerkers aan het planop te nemen. Wij volstaan met vermelding van de leden van degroep-Algemene Richtlijnen en Beheersing van het Conjunctuurverloop.In deze werkgroep hadden zitting drs. S. Kleerekoper,drs. P. Kuin, drs. G. M. Nederhorst en toen toch al drs.,later prof. dr. W. J. van den Woestijne, benevens dr. F. M.Wibaut.De inhoud van het Plan van de Arbeid. Het Plan van deArbeid was in de eerste plaats een plan van openbare werkenter bestrijding van de werkloosheid. In drie jaar tijds wildemen per jaar tweehonderd miljoen gulden voor het doen uitvoerenvan openbare werken uitgeven. Berekeningen toondenaan dat er als direct gevolg voor vijftig- tot vijfenvijftigduizendman nieuw werk zou komen. Door binnenlandse opdrachten,direct voortvloeiende uit het werkenplan, kwamen er naarschatting nog twintigduizend arbeidsplaatsen bij. Als direct gevolgvan het aanvatten van werken zou er dus nieuw werk ontstaanvoor zeventig- tot vijfenzeventigduizend man. Verhogingvan de koopkracht van de tewerkstelling van duizenden werklozenzou de werkgelegenheid nog verder doen stijgen. In samenhangmet de verhoging van de koopkracht door verlagingenvan huren, hypotheekrente en pacht betekende dit dat menglobaal op tweehonderdduizend nieuwe arbeidsplaatsen per jaaruitkwam, dat wil zeggen op zeshonderdduizend arbeidsplaatsen122

in drie jaar, de periode waarin de samenstellers van het Planzich hadden voorgenomen de werkloosheid onder de knie tekrijgen.Het openbare-werkenplan bewoog zich binnen de grenzenvan de op kapitalistische leest geschoeide samenleving. Op talvan andere punten bevatte het Plan hervormingsvoorstellen ommiddelen te krijgen waardoor men in het vervolg crises zoukunnen voorkomen. Daarbij maakt de oude gedachte van het inhanden van de gemeenschap brengen van de particuliere eigendom,zoals deze was neergelegd in het Socialisatierapport van1921, plaats voor het overbrengen van een deel van de beschikkingsmachtover het bezit naar de overheid. Zodoende hooptemen dat gedeelte van de particuliere beschikkingsmacht, dat inparticuliere handen crises kan veroorzaken of bevorderen, teneutraliseren. In de op verandering van de maatschappelijkestructuur gerichte delen van het rapport over conjunctuurbestrijdingen daarbij vooral over de conjunctuurbeheersing in detoekomst, wordt dit nader uitgewerkt. Socialisatie van de beschikkingsmachtin plaats van socialisatie van de eigendom derproduktiemiddelen heeft het voordeel dat men niet met schadeloosstellingte maken krijgt, maar toch een zekere greep op hetsturen van de maatschappelijke krachten ten gunste van de gemeenschapverwerft. De samenstellers van het Plan erkennendat uitvoering van hun voorstellen nog geen socialisme brengt.Wel wordt met nadruk betoogd dat voor de sociaal-democratiein die tijd het Plan van de Arbeid een stap is op de wegnaar het socialisme.Als middel daartoe is een volgens plan gerichte en geordendevoortbrenging een eerste voorwaarde. Ook de beheersing vanhet conjunctuurverloop dient zich volgens plan te voltrekken.De instelling van een Centraal Conjunctuurbureau wordt daartoenoodzakelijk geacht. Voor de zo noodzakelijke beheersingvan het credietwezen en het leiden van de credietstromen inmaatschappelijk juiste richting, kan dit bureau goede dienstenbewijzen.Hier grijpt het Plan terug op het So cialisatier apport van 1921dat het in gemeenschapshanden brengen van de NederlandseBank bepleit teneinde daarmede toezicht op de credietverstrek-123

king van de particuliere banken te verkrijgen. De wijze waaropdit toezicht zal dienen plaats te vinden, wordt in het Plan naderuitgewerkt. Al deze maatregelen hebben ten doel de leningpolitieken de belastingpolitiek van de regering aan conjunctureledoeleinden dienstbaar te maken en de totale bedrijvigheidte vereffenen door het verschuiven van de uitvoering van openbarewerken van de tijden van goede naar die van slechte conjunctuur.Deze maatregelen, hoe belangrijk ook, geven echter nog nietde absolute garantie dat overmatige expansie van het produktieapparaatgeheel tot het verleden zal gaan behoren. Alleen alhet feit dat in Nederland veel expansie door interne reserveringgefinancierd wordt, heeft de samenstellers van het Plan tot eenmeer directe beheersing van de expansie doen besluiten. Belangrijkeuitbreidingen van de capaciteit zullen aan bepaalde voorwaardenmoeten worden gebonden en aan de goedkeuring vaneen Algemeen Economische Raad. Of, als er in de bedrijfstakeen bedrijfsschap bestaat, aan de goedkeuring daarvan, na onderzoekdoor een in te stellen onafhankelijke accountantsdienst.Deze nogal stringent geformuleerde bepalingen laten de nodigeversoepeling toe met betrekking tot het risico dat de gemeenschaploopt bij foutieve expansies, terwijl ook nadere gedragslijnennodig zijn voor de in internationaal verband werkendeondernemingen.Als sluitstuk hiervan grepen de samenstellers terug op eenvoorstel uit het Socialisatierapport om bij de uitwerking vanplannen gebruik te maken van de hulp van accountants. Om dedrang tot expansie-een verschijnsel dat in 1929 tot de crisisheeft geleid-in de juiste banen te leiden is het van belanghoe en volgens welke methode er wordt gecalculeerd. De invloedvan Limperg is duidelijk merkbaar in het voorstel de calculatieop basis van de vervangingswaarde verplichtend te stellen.Deze vorm van kostprijsberekening werkt, zoals thans algemeenwordt ingezien, gunstig op het conjunctuurverloop.Het leidt ertoe dat door hoge prijzen in de hoogconjunctuurproduktie en verbruik zullen afnemen, terwijl omgekeerd in delaagconjunctuur, wanneer de winsten en daarmede de prijzenrelatief laag zijn, een al te grote teruggang in het verbruik doortekort aan koopkracht wordt afgeremd.124

Voor de beheersing van het conjunctuurverloop wordt ookbeheersing van het tempo waarin de rationalisatie plaatsvindtnoodzakelijk geacht. Op dit deel van het rapport heeft Vander Waerden zijn stempel gedrukt. Rationalisatie op zich zelfkan nuttig en noodzakelijk zijn, omdat het in wezen betekentdat men het einddoel bereikt met minder offers. Maar er zijnernstige gevaren voor de werkgelegenheid in het geval van eenuit de hand gelopen rationalisatie.In het Plan worden daarom voorstellen gedaan om door eenplanmatige rationalisatie de gevaren voor de werkgelegenheidte verkleinen. W il rationalisatie zinvol zijn, dan moet ze demaatschappelijke kosten (wachtgelden, kosten van vroegtijdigepensionering, kosten van omscholing en het verkrijgen vannieuwe werkgelegenheid) kunnen opbrengen. Om deze kostente berekenen moet men nagaan welk geldbedrag nodig is op hettijdstip van invoering van de nieuwe machine om er in de volgendejaren de wachtgelden en dergelijke uit te kunnen betalen.Met dit geldbedrag ineens moet de invoering van een nieuwemachine worden belast.Een tweede belangrijke factor ter bevordering van een verantwoorderationalisatie is de gelijktijdige rationalisatie binneneen groot aantal ondernemingen te voorkomen. Daaruit volgtde in het Plan bepleite noodzaak de invoering van machines tebeheersen, teneinde de rationalisatie in het gewenste tempo tedoen plaatsvinden.Na het algemene gedeelte van het Plan van de Arbeid volgener speciale hoofdstukken over de industrialisatie (het scheppenvan arbeidsplaatsen door nieuw op te richten industrieën), delandbouw, de middenstand, het bouwbedrijf en de volkshuisvesting,de textielindustrie en het vervoerswezen. Dit zijn onderwerpenwaarop hier niet verder kan worden ingegaanevenminals op het hoofdstuk Indonesië dat, hoe belangrijkook, maar zijdelings met de Planpolitiek te maken had.Belangrijk is het te vermelden, dat na de verschijning vanhet boekwerk Plan van de Arbeid er nog andere sectorplannenwerden gepubliceerd in aparte rapporten. Als eerste verscheenHet Plan van de Arbeid en de Mijnindustrie, waarinondanks de juridische problemen in verband met de concessie­125

verlening onteigening van de particuliere mijnen werd bepleit.Daarop volgden vergelijkbare rapporten voor het vervoerwezen,de binnenscheepvaart, het bouwbedrijf en de voedingsmiddelenindustrieplus op speciale beroepen gerichte publicaties alsDe Ambtenaren en het Plan van de Arbeid en een Plan voor deMiddenstand.Na al deze voorbereiding en de arbeid in de groepen vandeskundigen kon in april 1935 een buitengewoon congres vansd a p en n v v het Plan goedkeuren, benevens een door een specialecommissie ontworpen organisatie van de te voeren actie.In een ‘Manifest’ werd het Plan aan het volk gepresenteerd alseen samenstel van maatregelen om: a het economisch leven uitde verlamming op te wekken en de werkloosheid terug te dringen;b toekomstige conjunctuurschommelingen zoveel mogelijkte temperen; c de produktie en distributie te ordenen en te doenaansluiten aan de volksbehoeften; d het algemeen welvaartspeilduurzaam te verhogen. Voor het eerst in den lande waren inhet Plan denkbeelden en gedachtengangen neergelegd, die bij depolitieke meningsvorming tijdens de bezetting een belangrijkerol zouden spelen en na de bevrijding in aanzienlijke mate hetregeringsbeleid zouden bepalen.In de politieke praktijk van de jaren dertig stuitte dit planbij de achtereenvolgende regering-Colijn echter op fel verzet.Het is verbazingwekkend nu nog eens over te lezen hoe benedende maat deze kritiek op moderne stromingen in het wetenschappelijkdenken wel geweest is. Gelukkig ondervonden dedenkbeelden van het Plan in wetenschappelijke kring meer begrip.In een in 1938 door de Amsterdamse Kring van Economenin Woudschoten gehouden conferentie stonden de vraagstukkenvan planpolitiek, ordening en conjunctuurbeheersingcentraal. Inleiders waren de Amsterdamse hoogleraar Limperg,prof. dr. F. de Vries van de Economische Hogeschool in Rotterdamen prof. dr. M. J. H. Cobbenhagen, hoogleraar in deeconomie in Tilburg. Er bleek een grote mate van overeenstemmingte bestaan over de beginselen waarop het in het Planbepleitte beleid was gebaseerd.Maar intussen ging de aanval van de regering-Colijn ophet Plan door. Dit noodzaakte opsteller Hein Vos tot een te­126

genaanval. Hij schreef een brochure onder de titel Het costelijkmal of te wel de historie van de kritiek op het plan van de arbeid.Deze brochure werd tegen de prijs van vijf cent aan deman gebracht. In grote oplage werden alle argumenten weerlegd;dit alles als onderdeel van een der meest spectaculaire actiesooit in Nederland gevoerd voor een politiek doel. Het doorMeijer Sluyser geredigeerde colportageorgaan Vrijheid, Arbeid,Brood, oorspronkelijk een strijdorgaan tegen communisme enfascisme, dat reeds in 1933 een oplage had van 80000 exemplaren,zette zich nu ook in voor de actie voor het Plan. In deloop van 1936 werden twaalf manifesten verspreid in een totaaloplage van bijna negentien miljoen exemplaren. Daarnaastwerden 180 000 Planbrochures in dat jaar aan de man gebracht.Het Wetenschappelijk Bureau zette onverdroten zijn wetenschappelijkonderzoek ten dienste van de propaganda voor hetPlan van de Arbeid voort. In 1936 publiceerde het een methulp van de sociaal-democratische vrouwenclubs ingesteld onderzoeknaar de toestand van kleding, onderdak en schoeiselin de arbeidersgezinnen. Het rapport bracht erbarmelijke toestandenaan het licht in de gezinnen van de werklozen en laagstbetaalden. Bij de actie voor het Plan werden ook de aan desd a p en N W verwante organisaties betrokken. Belangrijkesteun werd ondervonden van de v a r a , het Instituut voor Arbeidersontwikkelingen de a j c . Al deze organisaties werden ingeschakeldom het Plan zoveel mogelijk ingang te doen vinden.Een belangrijke steun heeft de discussie over het Plan ondervondenvan de door W. Banning opgerichte Arbeidergemeenschapvan de Woodbrookers. Dit centrum van religieus-socialistischebezinning stond wijd open voor groepen die zich naderwilden verdiepen in en bezinnen op de planpolitiek. Hoogtepuntenwaren de conferenties waar Hendrik de Man, maarook de oude dichteres Henriëtte Roland Holst als inleider optrad.Gedurende de gehele actie werden in Bentveld plancursussengehouden terwijl de werklozeninternaten er een belangrijkeplaats innamen. Ook de rol van de a jc mag niet onvermeldblijven. Naar buiten verwierf zij sympathie voor de wijzewaarop zij kleur en stijl gaf aan de grote P/tfra-demonstraties.Naar binnen was zij het toevluchtsoord voor de werkloze jon­127

geren en voor de uit Duitsland gevluchte sociaal-democraten,aan wie zij onderdak bezorgde. De a jc heeft de partij en hetn v v een groot aantal kaderleden geschonken, die men in hetheden nog op tal van plaatsen terugvindt.De iode mei 1940 maakte aan al deze aktiviteiten een einde.De duisternis van de Bezetting trad in en zij zou vijf lange jarenduren.Vergelijking van het Nederlandse Plan van de Arbeid metsoortgelijke plannen in andere landen. Het Nederlandse Planvan de Arbeid is niet in alle opzichten met plannen die op ditgebied in andere landen waren ontwikkeld te vergelijken. Voorde hand ligt een vergelijking van het Nederlandse Plan met hetPlan van de Arbeid van de Belgische Werkliedenpartij, dat onderinvloed van De Man tot stand kwam. In België lag sterkerde nadruk op een verandering van de maatschappelijke structuurvan de voortbrenging dan in Nederland. Het Belgischeplan verdeelt de economie in twee delen: een genationaliseerdgedeelte en een particuliere sector. Het eerste omvat nationalisatievan het credietwezen, van de krachtopwekking en van hettransportwezen. Bedrijven die het economisch leven beheersen,zullen onder controle van de overheid moeten gaan functioneren.In het gedeelte van het plan, waarin de bedrijven nog in particulierehanden blijven, zal behoudens voor de monopolistischebedrijven de vrije concurrentie onaangetast blijven. Het planwil op deze manier het bestaande produktiesysteem fundamenteelveranderen, maar streeft er tegelijkertijd naar om de middengroepennieuwe bestaanszekerheid te verschaffen. Daarnaastricht het zich op vermindering van de werkloosheid door hetdoen uitvoeren van openbare werken, waarvoor een bedrag vanvijf miljard frank diende te worden uitgetrokken. De samenstellersmoesten echter erkennen, dat dit bedrag op een vageschatting berustte. De juiste gegevens voor de exacte vaststellingvan de benodigde bedragen zouden pas te krijgen zijn,wanneer men zelf als regering het heft in handen heeft. Hiertekent zich een duidelijk verschil af met het Nederlandse Plandat juist gekenmerkt wordt door een zeer gedetailleerde studie128

van de omvang van het werkenplan en de gelden die hiervoornodig zijn. Karakteristiek voor de wijze, waarop men in Belgiëtegen het plan aankeek is de uitspraak van De Man. ‘Het Planis niets, de actie voor het Plan is alles.’Een ander punt waarin het Belgische plan zich van het Nederlandseonderscheidt, is dat aan het Nederlandse plan eenconjunctuurtheorie ten grondslag ligt, welke in het Belgischeontbreekt. Anderzijds wordt in het Belgische plan veel sterkerde nadruk gelegd op de beheersing van het credietwezen dan inNederland. Tegen de achtergrond van de structuur van de Belgischeeconomie met de overheersende positie die de SociétéGenerale en andere banken daarin innamen, is dat begrijpelijk,evenzeer als het begrijpelijk is dat in Nederland, waar in devooroorlogse jaren de banken veel minder bij de verstrekkingvan langlopende credieten aan de ondernemingen betrokkenwaren en de expansie meer via de interne reserveringen van deondernemingen plaatsvond, op de financiering door de bankenminder de nadruk werd gelegd. Hetzelfde kan gezegd wordenvan het bestaan van grote monopolies in de samenleving, die inBelgië veel sterker ontwikkeld waren dan in Nederland waarde monopoliserende bedrijven zich nog maar in het begin vanhun expansie bevonden en tot enkele industrieën beperkt bleven.Ten slotte was het Belgische plan minder gedetailleerd danhet Nederlandse. Er ontbraken speciale op bepaalde bedrijfstakkengerichtte deelplannen.Niet het Nederlandse Plan maar het Belgische heeft modelgestaan voor vergelijkbare plannen in Frankrijk en Zwitserland.In Engeland heeft de Labour Party het plansocialisme nooit onderdeelgemaakt van haar programma’s. Wel vormden nationalisatievan de basisindustrieën en van de grote monopolies dekern van het verkiezingsprogram, maar een inpassen van dit beleidin een socialistisch plan, waarin ook openbare werken terbestrijding van de werkloosheid een plaats hadden gevonden,ontbrak. Des te opvallender is het dat in intellectuele kringenvan de partij, die elkaar in de Fabian Society en later in de Ligavan Socialisten gevonden hadden, grote belangstelling voorhet plansocialisme bleek te bestaan. Deze studiekringen publiceerdenrapporten die zeer tot de studie tot het plansocia-129

lisme hebben bijgedragen. We vermelden zonder op volledigheidaanspraak te maken de studies van de hoogleraren G. D.H. Cole (The Intelligent Man’s Guide through World Chaos),Barbara Wootton (Plan or No Plan en Freedom under Planning), de econoom John Stanfield (Plan We Must) en van SirStafford Cripps, de econoom die later in het oorlogskabinet depost van economische zaken zou beheren, het boek Problems ofa Socialist Government.In 1934 nam De Man het initiatief tot een conferentie vanalle socialisten die bij het plansocialisme betrokken waren. Inde abdij van Pontigny verzamelden zich bovengenoemde Britseen hun continentale geestverwanten uit België, Nederland,Zweden, Denemarken, Zwitserland en Frankrijk. Deze eersteconferentie zou het startsein blijken te zijn voor een aantal andereconferenties, die tot aan het uitbreken van de oorlog zijngehouden en na de oorlog nog korte tijd zijn voortgezet. VoorNederland namen als vaste deelnemers aan deze conferentiesdeel: de directeur van het Wetenschappelijk Bureau ir. H. Vosen de schrijver dezes, die in 1936 adjunct-directeur van het Bureauwas geworden.Tijdens de eerste conferentie bleek er in Frankrijk een plante zijn ontworpen door het vakverbond c g t . Dit Franse planbleek een getrouwe kopie te zijn van het Belgische plan, metdien verstande dat bij de Fransen meer dan bij het Belgischplan de nadruk werd gelegd op de rol die de openbare werkenbij de bestrijding van de werkloosheid zouden kunnen spelen.Op basis van een bedrag van vijf tot zeven miljard francs hadmen een plan ontworpen, dat zich over een periode van vijfjaren zou uitstrekken. Ook hier ontbraken concrete projectenen cijfers over het effect dat de uitvoering van dit plan op dewerkloosheid zou hebben. Wel stond ook hier de nationalisatievan het credietwezen centraal. De Banque de France diende genationaliseerdte worden, een Conseil Superieur de 1’Economiezou als opperste planorgaan controle op de genationaliseerdeindustrie dienen uit te oefenen om de credietstroom in goedebanen te leiden. Ook de basisindustrieën dienden onder overheidsbeheergesteld te worden. Het particuliere bedrijfslevendiende te functioneren binnen het raam van de ‘économie diri-130

gée\ Dit alles overziende, moet men concluderen dat alleen hetNederlandse Plan gebaseerd was op moderne inzichten om deverslechtering van de conjunctuur effectief te bestrijden.Om op dit gebied aansluiting te vinden, moest men in die tijdde blik richten op de regeringspolitiek van de Scandinavischelanden, waar de sociaal-democraten een belangrijk aandeel in deregeringsverantwoordelijkheid hadden. In deze noordelijke landentoonde men toen aan dat het voor een staat praktisch mogelijkis, in de goede jaren te sparen voor de slechte. De begrotingvan Denemarken had een voordelig saldo van 3 miljoenkronen. Het zou dus mogelijk zijn geweest in Denemarken debelastingen te verlagen of enkele buitengewone belastingen afte schaffen. Voorlopig deed men dit echter niet, omdat men denodige fondsen wilde vormen voor de jaren tijdens welke deinternationale crisis overheidshulp nodig maakte. Dezelfdevooruitziende politiek treft men in die jaren aan in Noorwegenen Finland. In geheel andere vorm vinden we hetzelfde beginselterug in de regeringspolitiek in Noorwegen. Ook in Noorwegenis men door openbare werken en industrialisatie de crisiste boven gekomen.Teneinde de toestand te bestendigen, werd een wetsontwerpingediend ter beperking van het dividend op aandelen. Boveneen bepaald percentage mochten de ondernemingen geen winstuitkeren. Het deel van de winst dat op deze wijze overbleef,moest voor een deel gestort worden in een algemeen fonds tervergroting van het weerstandsvermogen van het bedrijfsleven.Dit fonds moest dienen om in tijden van slapte het bedrijfslevente steunen en om de werkgelegenheid te vergroten. Eenander deel van de niet aan de aandeelhouders uitgekeerde winstmoest gestort worden in arbeidersfondsen, die bedoeld warenom arbeiders en andere werknemers een aandeel in de conjunctuurwinstte garanderen. Bij stopzetting van het bedrijf zoudenze uit deze reserve hun werklozensteun en bij ouderdom of invaliditeithun pensioen betaald krijgen. (In deze tijd worden dezedenkbeelden vrij algemeen aanvaard, maar aan het einde van dejaren dertig moest er nog hard gevochten worden om ze doorde regeringen aanvaard te krijgen.)131

De historische betekenis van het Plan van de Arbeid. Terugblikkendop de rol, die het Plan van de Arbeid in het politiekeleven in Nederland heeft gespeeld, kan men zeggen dat het eenbelangrijke functie heeft vervuld om het uitzichtloze van decrisis te overwinnen. Hierin zou echter in 1937 een terugvalontstaan. Het Plan was een program, gericht op de binnenlandsepolitiek. In de jaren 1937 en daarna kwam echter het kernpuntvan de politiek juist op vragen van buitenlands beleid teliggen. En daar waar vragen van oorlog en vrede aan de ordewaren, liet de arbeidersbeweging het door gebrek aan een politiekprogramma afweten. Hoewel bepaalde denkbeelden vanhet Plan inmiddels gemeengoed waren geworden, is het elandat de plan-actie de arbeidersbeweging gegeven had, daaromniet op de zelfde hoogte gebleven.Dit neemt niet weg, dat het de historische verdienste van hetPlan en van allen die aan de verwezenlijking daarvan gewerkthebben, is geweest dat zij in het diepst van de crisis de arbeidersbewegingheeft geactiveerd zodat er weer hoop ontstondop een betere toekomst. Ook vanuit ander gezichtspunt heefthet Plan zijn uitwerking gehad. Het was de redding uit de onvruchtbaretegenstelling tussen hen die van de socialistische revolutiealle heil verwachtten en hun tegenstanders, de reformistendie het einddoel door hervormingen van het systeem meendente kunnen bereiken.Ter illustratie van hetgeen hier bedoeld is, de volgende anekdote:op een congres van de Franse socialisten werd in hetheetst van de strijd aan de ene kant van de zaal geroepen: ‘Gijreformisten zonder hervorming!’ Prompt klonk het aan de anderezijde: ‘Gij revolutionairen zonder omwenteling!’ Links enrechts hebben elkaar in de planpolitiek kunnen vinden. Hetgeenniet zeggen wil dat het oude partij kader zonder meer het Planvan de Arbeid voor zijn rekening heeft genomen. De openbarewerkenpolitiekpaste in het gangbare denkpatroon en werdderhalve algemeen aanvaard. Zozeer werd dit punt in de propagandanaar buiten benadrukt, dat het leek alsof het Plan vande Arbeid uitsluitend een openbare-werkenplan was.De hoofdstukken met betrekking tot de conjunctuurbeheersingen de rationalisatie waren zeker niet minder van belang,132

maar kregen veel minder aandacht. Maar jnist deze hoofdstukkenzouden later en ook nu nog actueel blijken te zijn. Tochwas de aandacht voor de openbare-werkenpolitiek wel begrijpelijk,omdat het terugdringen van de schrijnende werkloosheidhet meest urgent was en het meest aansprak.Minder begrijpelijk is het dat toen de sd a p eindelijk in 1939de kans kreeg regeringsverantwoordelijkheid in een nationaalkabinet te aanvaarden en de portefeuilles van Sociale Zaken enVerkeer en Waterstaat in handen kreeg, er in het regeringsprogrammaen de troonrede zelfs niet een begin van uitzicht opde verwerkelijking van het plan viel te bespeuren. In de kringenvan de plansocialisten was er dan ook weinig reden dekomst van dit kabinet met vertrouwen tegemoet te zien. Hetwas dan ook niet verwonderlijk dat de ontwerper van het Plan,het kamerlid Hein Vos als enige tegen de aanvaarding van deregeringsverantwoordelijkheid stemde en daarbij de gevoelensvertolkte van al diegenen die zich met veel enthousiasme in destrijd voor het Plan hadden geworpen.De invloed van het Plan van de Arbeid op de gedachtenontwikkelingtijdens en na de oorlog. Tijdens de oorlog werd de gedachtevan het Plan van de Arbeid levendig gehouden in hetondergrondse Parool en in Vrij Nederland. Beide bladen haddenzich openlijk uitgesproken voor een radicale vernieuwingvan ons volksleven in staatkundige, sociaal-economische en culturelezin. In die zelfde tijd werd in het gijzelaarskamp SintMichielsgestel druk gediscussieerd over staatkundige en maatschappelijkeveranderingen in ons staatsbestel.Er vormde zich in dit kamp een studiegroep van sociaal-democraten,al spoedig aangevuld met vrijzinnig democraten, katholiekenen hervormden. Onderwerp van discussie was deplanmatige verwezenlijking van sociale rechtvaardigheid metbehoud van de democratische beginselen en de plaats van hetsocialisme in de Nederlandse samenleving. Pas echt goed duidelijkwerd de invloed die van het Plan van de Arbeid op demeningsvorming binnen en buiten het gijzelaarskamp uitging,toen de Nederlandse Volksbeweging zich presenteerde. Gegevenshierover zijn te vinden in het eind vorig jaar verschenen133

oek van Jan Bank, Opkomst en ondergang van de NederlandseVolksbeweging.In het in de zomer van 1945 opgestelde programma achttemen het tot de taak van de staat te behoren de werkgelegenheidte verzekeren door een actieve conjunctuurpolitiek. Eenstudiecommissie diende een sociaal-economisch program opgrondslag van de socialisatie van de beschikkingsmacht en vande produktiemiddelen ten dienste van het algemeen belang teontwerpen. Nog duidelijker werd de band met het Plan van deArbeid gelegd in de regeringsverklaring waarmede het eerstenaoorlogse kabinet Schermerhorn-Drees zich presenteerde. Deoprichting van een Centraal Planbureau werd daarin aangekondigd.Jan Tinbergen werd benoemd als directeur. Nationalisatievan de Nederlandse Bank werd in het vooruitzicht gesteld,evenals de nationalisatie van de particuliere mijnen nadat eendaartoe ingestelde commissie hierover advies zou hebben uitgebracht.Voorlopig zou in deze eerste naoorlogse jaren het particulierebedrijfsleven aan banden worden gelegd teneinde het herstelen de vernieuwing snel en gecoördineerd te doen plaatsvinden.Later, bij het optreden van het kabinet Beel-Drees zoublijken dat de staatscommissie die over de nationalisatie van departiculiere mijnen moest rapporteren met een verdeeld advieskwam, waarbij de meerderheid tegen en een kleine minderheidvan twee socialisten-Hofstra en Van der Goes van Naterszichvóór het overbrengen van de eigendom van de particulieremijnen in handen van de staat zou uitspreken.Dit alles overziende, moet de conclusie luiden dat het Planvan de Arbeid zeker zijn sporen heeft achtergelaten in het naoorlogseNederland. De in het Plan uiteengezette denkbeeldenomtrent planmatig sturen van de economie worden thans inbrede kring aanvaard. De socialisten verwijt men echter dathun voorkeur voor planpolitiek en planmatig beleid moet leidentot een almachtige staat, die niet alleen een verfoeilijkeovermacht van de bureaucratie zou meebrengen, maar op denduur ook de geestelijke vrijheid zou beperken.Om dit te weerleggen en duidelijk te maken dat de wereld infeite voor de keuze staat tussen een planning tot vrijheid en een134

planning tot slavernij, is in 1951 een tweede rapport verschenen,wederom samengesteld door een plancommissie onder voorzitterschapvan ir. Hein Vos, met als secretaris de toenmalige directeurvan de Wiardi Beckman-stichting drs. J. M. den Uyl.Het is onder de titel De weg naar vrijheid verschenen. Daarmeeis aan het Plan van de Arbeid een waardevolle aanvulling toegevoegden het socialistisch perspectief dat beide rapporten bieden,verduidelijkt.Literatuur:H. van Hulst, A. Pleysier en A. Scheffer, Het roode vaandelvolgen w ij. Geschiedenis van de sd a p van 1880-1940, ’s-Gravenhage19 69.Het Plan van de Arbeid, Amsterdam 1969.Handboek van het Plan van de Arbeid, Amsterdam 1935.Hendrik de Man, De uitvoering van het Plan van de Arbeid,Antwerpen 1935.Hendrik de Man, De socialistische idee, Arnhem 1933.Sir Stafford Cripps, Can Socialism Come by ConstitutionalMeans? (1933).Barbara Wootton, Freedom under Planning, Londen 1933.Barbara Wootton, Plan or No Plan, Londen 1934.Emil Lederer, Planwirtschaft, Tübingen 1932.Het Socialisatie vraagstuk, rapport uitgebracht door de Commissieaangewezen uit de s d a p, Amsterdam 1921.J. Duret, Sens et portée du Plan, Parijs 1921.Ad. Terrière, Pour un plan suisse de travaïl, Zürich 1935.Ir. H. Vos, Het Plan van de Arbeid, Basis en bouw, Amsterdam1934.Ir. H. Vos, Waar het op staat, Het Plan van de Arbeid verdedigd,Amsterdam 1936.Ir. H. Vos, Plan na een jaar, Amsterdam 1936.Dr. J. van den Tempel, artikel in De Socialistische Gids, november1935.Prof. dr. J. Tinbergen, ‘Vertragingsgolven en levensduurgolven’,in Strijdenskracht door wetensmacht, verzamelde opstellenvoor Sam de W olff bij zijn zestigste verjaardag, 1938.135

Prof. dr. J. van Gelderen, Wereldcrisis, 1931.Hilda Verwey-Jonker, ‘V ijf en twintig jaar socialistischetheorie’, Gedenkboek ter gelegenheid van het 25-jarige onafgebrokenlidmaatschap van ir. J. W. Albarda van de Tweede Kamerder Staten-Generaal, 1938.G. D. H. Cole, The Intelligent Man's Guide through WorldChaos, Londen 1932.Drs. G. M. Nederhorst, ‘Plansocialisme, oorlogseconomie,vredesopbouw’, in Fundament, Amsterdam januari 1940.Drs. G. M. Nederhorst, 4International Socialist Planning\ inSocialist World, Vol. 1, No. 6, november 1948.136

Biografie Franc van der GoesYNTE BOTKE

YNTE BOTKE Franc van der Goes, 1859-1939Franc van der Goes werd al in 1903 door Vliegen de geestelijkevader van de sociaaldemocratie in Nederland genoemd.1 Dieerenaam heeft hij altijd behouden en Vliegens oordeel kan nogsteeds gelden als de meest bondige samenvatting van Van derGoes’ betekenis.Hoewel hij tot zijn dood in 1939 actief is gebleven, is Vander Goes in de eerste plaats van belang vanwege zijn optredenin de tijd vóór 1900. In de jaren tachtig was hij doordrongenvan het besef tot een generatie te behoren, die de cultuur ensamenleving zou vernieuwen. Hij was een der oprichters vanDe Nieuwe Gids en heeft door zijn bijdragen het karakter vandit tijdschrift mee bepaald. Zijn optreden in de kring der Tachtigersen Nieuwe Gidsers leverde zelfs stof voor een romanfiguur.Van der Goes stond model voor Floris van Wheele inWillem Paaps rancuneuze, maar onderhoudende sleutelromanVincent Haman.2Aan het eind van de jaren tachtig werd Van der Goes socialist.Al jong had hij gezocht naar wetten die de ontwikkelingvan de maatschappij bepalen en hij meende deze eerst gevondente hebben in de opvattingen van de Engelse historicus H. Th.Buckle. Nadat hij socialist was geworden, is hij in de ban gekomenvan de marxistische opvattingen over de ontwikkeling vande maatschappij. In 1892 begon hij aan de eerste volledige Nederlandsevertaling van Das Kapital, die hij in 1894 voltooideen die in 1901 werd gepubliceerd.Van der Goes was echter in de eerste plaats essayist en zijntalent lag op het gebied van de kritiek en de polemiek. Daarbijwas hij uiterst zelfverzekerd, en nooit op persoonlijk voordeeluit. Dit alles maakte dat hij, eenmaal socialist geworden,al snel in conflict kwam met Domela Nieuwenhuis en de SociaalDemocratische Bond die zich na 1889 steeds meer in antiparlementaireen anarchistische richting ontwikkelde. Van derGoes is de eerste geweest, die het plan heeft opgevat een nieuwesocialistische organisatie naast de sd b op te richten. Zijn138

voortdurende strijd tegen Domela en de ontwikkelingen in desdb heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het totstandkomenvan de Sociaal Democratische Arbeiders Partij in 1894. Alskenner van het marxisme heeft hij ook zijn stempel gedrukt ophet eerste program van die partij. Zijn rol in de geschiedenisvan het socialisme in de jaren negentig gaf Cornélie Huygensinspiratie voor de romanfiguur Frank Martialis in haar tendensromanBarthold Meryan.zVan der Goes’ meer literair-journalistieke dan wetenschappelijkeinstelling, zijn slordigheid en gemis aan oorspronkelijkheidmaakten dat hij na de eeuwwisseling geen leidende rol alsmarxistisch theoreticus meer zou vervullen. Het consequentvasthouden aan zijn theoretische opvattingen en zijn polemischeaard deden hem na 1900 bovendien steeds tot de oppositiein de sd a p behoren. Zijn rol in de partij was daardoor beperkt,ook omdat hij de leiderscapaciteiten miste die van Troelstraeen politicus en van Wibaut een bestuurder maakten. Toende sd a p zich steeds verder in reformistische zin ontwikkeldeen de oorspronkelijke revolutionair-marxistische uitgangspuntenverliet, trad Van der Goes uit de partij die hij had helpenoprichten. Dat was in 1932. Hij werd vervolgens lid van enkelelinkse splintergroeperingen.Franc van der Goes werd 13 februari 1859 te Amsterdam geboren.Hij was de zoon van de assuradeur Willem van derGoes en Johanna Cnoop Koopmans. Een jongere broer overleedop jeugdige leeftijd en omdat het gezin verder slechts driedochters telde, was het de bedoeling dat Franc zijn vader in hetassurantiebedrijf zou op volgen.4 In 1873 werd hij toegelaten totde tweede klas van de h bs aan de Prinsengracht. Daar kwamhij in contact met twee personen die een grote en blijvende invloedop zijn ontwikkeling hebben gehad: zijn medeleerlingJacques Perk en de leraar geschiedenis en Nederlands, WillemDoorenbos. De vriendschap met Perk dateert van het momentdat zij beide de derde klas moesten overdoen en naast elkaarkwamen te zitten. Zij waren toen zestien jaar en beschouwdenzichzelf als jonge heren, hadden veel aandacht voor hun uiterlijken een snel groeiende interesse voor vrouwelijk schoon.139

Maar wat hun echt verbond, was de gezamenlijke belangstellingvoor literatuur en toneel en de ambitie ook zelf op dit gebiedvernieuwing tot stand te brengen. Willem Doorenbos heeft hendaarin sterk gestimuleerd. Deze leraar was een onconventioneelen kritisch man. ‘De meester heeft nooit schoolmeester willenzijn. Hij was daardoor de leeraar van enkelen. En van deze enkelende leeraar van iedereen in het bizonder,’ schreef Van derGoes later over hem.5 Tot die enkelen behoorden naast Perk enVan der Goes ook Willem Kloos en Albert Verwey.Doorenbos heeft Van der Goes het kritisch bestuderen vanbronnen geleerd, en hij heeft richting gegeven aan zijn literaireen historische belangstelling. Doorenbos bewonderde Potgieteren Busken Huet en deelde hun waardering voor de Nederlandseliteratoren van de zeventiende eeuw. Ook had hij grote belangstellingen respect voor de Franse Revolutie, waarvan hij devrijheidsidealen deelde. Dank zij hem ging Van der Goes nietalleen voor Busken Huet de bewondering voelen waaraan hijzijn hele leven trouw bleef, maar begon hij ook historischewerken als Carlyle’s History of the French Revolution6 te lezenen raakte hij met de opvattingen van Buckle bekend.In 1876 ondernam Van der Goes zijn eerste zelfstandig onderzoeken zijn studie over de achttiende-eeuwse toneelspelersfamilieBouhon heeft reeds alle kwaliteiten, die ook het latereen rijpere werk van hem kenmerken. Het is goed gedocumenteerd,er is zorg besteed aan de stijl en de inhoud stijgt uit bovenhet verhalende en anekdotische. Hier blijkt niet alleen deinvloed van Doorenbos, maar ook het voorbeeld van Huet.Toen het artikel in 1878 in het blad Het Toneel verscheen,7zat Van der Goes in de vijfde klas. Na het eindexamen ging hijin opleiding bij het assurantiekantoor van Ter Meulen. Nietswijst erop dat hij dit met tegenzin deed, ook al blijkt nergensiets van echte belangstelling. Het werk gaf hem bovendien voldoendevrije tijd voor andere activiteiten. Regelmatig bezochthij de literaire avonden bij Doorenbos aan huis, ‘het middelpuntvan de litterarische beweging in de hoofdstad’,8 waar hijonder andere Albert Verwey leerde kennen. Door zijn vriendschapmet Perk kwam hij in contact met Willem Kloos en veelandere jonge kunstenaars en studenten.140

In 1878 schreef hij zijn eerste toneelkritiek, een nog tamelijknieuwe vorm van journalistiek in Nederland. Zijn streven omhierdoor invloed uit te oefenen op de verbetering van het toneelmaakte hem bekend in de kringen van toneelspelers. Meteen aantal van hen werd hij bevriend, al was er soms een zekerereserve van hun kant vanwege zijn scherp oordeel. Vander Goes mocht ook graag zelf gedichten declameren. In 1879trad hij voor de eerste maal in het openbaar op. Later huurdehij zo nu en dan een zaaltje voor het houden van voordrachten.Hij nam deze liefhebberij nogal serieus. Hij schreef overhet zeggen van verzen en was een tijdlang onbezoldigd leraaraan de toneelschool-eerst officieel, maar na enkele conflictenvan 1886 tot 1891 officieus.9Door de toneelrecensies kwam Van der Goes in contact methoofdredacteur De Koo van het radicaal-liberale weekblad DeAmsterdammer, die hem introduceerde in de kring van zijn politiekevrienden en hem lid maakte van de Vereniging ter bevorderingvan het staatkundig leven De Unie.Doorenbos zorgde er waarschijnlijk voor dat Van der Goeslid werd van de toneelcommissie die de opvoering van De Warenarmoest voorbereiden als onderdeel van de nationale Hooftherdenkingin 1881. Binnen de commissie ontstond een hooglopendconflict over de vraag of het stuk al dan niet in gekuistevorm moest worden opgevoerd. Toen de discussie in deopenbaarheid kwam, verdedigde Van der Goes de opvoeringvan de oorspronkelijke tekst en bestreed hij de opvattingenvan de oudere en eerbiedwaardige J. A. Alberdingk Thijm, dieeen ‘nette’ bewerking had gemaakt. Deze principiële discussie,10door Van der Goes met elan en zakelijke argumenten gevoerden bovendien door hem gewonnen, vergrootte zijn bekendheidin de kringen van literair geïnteresseerden. In het najaar van1881 overleden kort na elkaar Francs vader en Jacques Perk.Met de dood van Perk kwam een plotseling einde aan eenvriendschap die Van der Goes’ zelfverzekerdheid en ambitiesop het gebied van de literatuur en toneelkritiek sterk had gestimuleerd.Het overlijden van zijn vriend betekende de afsluitingvan Van der Goes’ jeugd. De plaats die Perk in zijn levenhad gehad, werd nu voor een deel ingenomen door de jongste141

zoon van Alberdingk Thijm, de zeventienjarige Karei die onderde schuilnaam Lodewijk van Deyssel al snel een omstredenreputatie als romanschrijver en literatuurcriticus zou verwerven.Door het overlijden van zijn vader moest Van der Goes eerderdan de bedoeling was de verantwoordelijkheid voor het assurantiebedrijfop zich nemen. Zo werd hij niet alleen maatschappelijkzelfstandig, maar ook in financieel opzicht tamelijkwelvarend. De inkomsten uit het bedrijf-een tijd lang was hijbovendien directeur van een stoombootmaatschappij-steldenhem in staat uitbundig van het leven te genieten. Hij maaktereizen naar Parijs en de Ardennen en nam zeer intensief deelaan het bloeiende Amsterdamse uitgaansleven. Hij bezochtcafés, theaters en de dubieuze tingeltangels in de Nes, hij gafsoupers voor buitenlandse toneelspelers, was altijd zeer verzorgden elegant gekleed en rookte dure sigaren, waarvan hijniet slechts enkele kistjes maar een hele collectie bezat, ‘eenbibliotheekje van sigarensoorten’,11 zoals Van Deyssel het uitdrukte.Zo werd hij gefotografeerd door Willem Witsen12 engeschilderd door Jan Veth.13Al in het begin van 1881, kort na de Hooft-herdenking enmogelijk daardoor geïnspireerd, had Van der Goes het planopgevat om zelf een literair genootschap op te richten, waarinzijn vooruitstrevende vrienden en generatiegenoten elkaar kondentreffen. Voor de oprichtingsvergadering werden zestienpersonen uitgenodigd, waaronder Willem Kloos, Frederik vanEeden en Willem Paap. Het genootschap kreeg de naam Flanor,een eerbewijs aan mr. Carel Vosmaer die onder dit pseudoniemzijn kritieken in De Nederlandsche Spectator publiceerde endoor zijn opvattingen hun waardering genoot. Flanor is de eerstevan een haast eindeloze reeks van organisaties die Van derGoes heeft opgericht of helpen oprichten. Willem Doorenbos,die vroeger Van der Goes had geïntroduceerd in literaire kringen,werd nu door Van der Goes als introducé uitgenodigd. Deleden van Flanor beperkten zich niet tot het bespreken van literaireonderwerpen, maar behandelden ook maatschappelijkevraagstukken. In hun kring ontstond het idee een tijdschrift uitte geven. Al eerder waren daarvoor plannen geopperd, maar in142

1884 maakte Van der Goes een begroting en schreef hij deprospectus voor het blad dat De Nieuwe Gids zou heten. Hettijdschrift wilde het orgaan zijn van ‘het jongere geslacht’ enleiding geven op cultureel, maatschappelijk en politiek gebied.In 1885 verscheen het eerste nummer. Van der Goes was redacteuren penningmeester. Dit laatste was geen succes. Dechaos die hij schiep, moest in 1890 door een ander worden opgeruimd.In de acht jaar dat hij aan het tijdschrift meewerkte,schreef hij een groot aantal artikelen over literatuur en toneel,over maatschappelijke en politieke vraagstukken. Zijn bijdragenhebben mede het karakter en de kwaliteit van het tijdschriftbepaald.Na 1885 raakte Van der Goes ervan overtuigd dat er tussende artistieke en de politieke, radicaal-liberale avant-garde in dehoofdstad meer dan alleen persoonlijke aanrakingspunten bestonden.‘Jong Amsterdam’ noemde hij de culturele en politiekevoorhoede die kunst en samenleving beide zou hervormen enwaarvan het bestaan in zijn ogen ‘de onweerstaanbare invloedder grote historische evolutie der Amsterdamsche jongelingschapbewees’.14 Niemand anders dan zij had de toekomst.Van der Goes’ eigen ontwikkeling kon een bewijs vormenvan het samengaan van culturele en politieke vernieuwingsidealen.Naast zijn literaire belangstelling had hij steeds meerinteresse gekregen voor politieke vraagstukken. Hij was eenactief lid van de in 1881 opgerichte Bond voor Algemeen KiesenStemrecht en als politiek commentator van De Nieuwe Gidssprak hij zich al in het eerste nummer voor algemeen kiesrechtuit.15 Dat deze groeiende belangstelling voor politieke en maatschappelijkevraagstukken een algemeen verschijnsel was, bleekook al uit de ontwikkeling van de in oorsprong literaire disputenals Flanor en de latere meer informele Breêro-club.In 1884 behoorde Van der Goes tot de initiatiefnemers dieeen comité vormden om de driehonderdste geboortedag vanBredero te vieren. Met de Bredero-herdenking werd de reeksvan nationale literaire herdenkingen voortgezet, die in 1879was begonnen. Eerst was Vondel herdacht, in 1881 Hooft enin 1883 Hugo de Groot. Deze herdenkingsfeesten vormden hethoogtepunt en in zekere zin de afsluiting van de door Potgieter143

gepropageerde belangstelling voor de nationale literatuur vande zeventiende eeuw. Maar anders dan het œuvre van Vondelen Hooft was het werk van Bredero nog enigszins omstredenen ditmaal ontstond er binnen het herdenkingscomité verschilvan mening over de vraag of Moortje wel kon worden op gevoerd.Zou de ‘beschaafdere’ Spaanse Brabander niet een beterekeus zijn. Van der Goes verdedigde Moortje dat hij al op dehbs had gelezen. Hij achtte het stuk dramatisch sterker en vondhet in tegenstelling tot zijn tegenstanders geenszins onzedelijk.Evenals bij de Hooft-herdenking van 1881 kreeg Van der Goeszijn zin, maar hij moest wel toestaan dat de toneelspelers hetstuk aanzienlijk ‘bewerkten’. Na de feestelijkheden bleven deleden van de commissie contact houden. Zij vormden deBreêro-club, een drink- en discussiegezelschap, waar op ruimeschaal introducés werden toegelaten.De discussies kregen al gauw een overwegend politiek karakter,vooral door de inbreng van Van der Goes en een aantalmedewerkers van De Amsterdammer. Langzamerhand ging deBreêro-club de plaats innemen van Flanor, dat mede door deoprichting van De Nieuwe Gids veel van zijn elan verlorenhad. In 1886 kwamen de leden van Flanor voor het laatst bijeen.16Hetwas wel een gedenkwaardige bijeenkomst, want Vander Goes las het net voltooide artikel ‘Majesteitsschennis’ voor,waarin hij het proces tegen Domela Nieuwenhuis, die tot gevangenisstrafwas veroordeeld wegens een artikel in zijn bladRecht voor Allen, fel kritiseerde. De publikatie van Majesteitsschennis17als brochure getuigt van Van der Goes’ grote morelemoed en zijn zuiver oordeel; het typeert zijn onwil rekeningte willen houden met eventuele onaangename gevolgen. Desfeer in Amsterdam was, kort voor het bloedig neerslaan vanhet palingoproer al zeer gespannen door de voortdurendemeetings van socialisten en strijders voor algemeen kiesrecht;dat maakte een zakelijke en rationele discussie zo goed als onmogelijk.Het behoudend liberale Handelsblad deed een felle enpersoonlijke aanval op Van der Goes en wist zoveel agressietegen de schrijver op te wekken, dat deze van de beurs werdgedrongen en veel minderwaardige anonieme brieven ontving.In de Breêro-club werden plannen beraamd om invloed te144

krijgen in de liberale kiesvereniging ‘Burgerplicht’, die in dejaren tachtig zo behoudend was geworden dat zelfs de conservatievener zich thuis voelden. Een aantal leden van de Breêroclubwerd lid van ‘Burgerplicht’ met de bedoeling om de verenigingvan binnenuit te radicaliseren. Maar hun poging om eenradicaal programma aangenomen te krijgen mislukte. Zij verlietendaarop de vereniging en op 22 januari 1888 richtten zijde nieuwe kiesvereniging ‘Amsterdam’ op. Daarmee was descheuring van de liberalen in Amsterdam een feit, iets wat Vander Goes, die meteen lid werd van de nieuwe kiesvereniging alin 1885 in De Nieuwe Gids had aanbevolen.18 De radicalenstreefden, naast de invoering van het algemeen kiesrecht, naareen vertegenwoordiging van minderheden in de vertegenwoordigendelichamen. Zij wilden progressieve belastingen, subsidiëringvan het bijzonder onderwijs en overheidsexploitatie vande nutsbedrijven. In de nieuwe kiesvereniging openbaarde zichechter al snel een principiële tegenstelling over de toelaatbaarheidvan socialisten, die tenslotte uit de vereniging werdengezet. Van der Goes verliet haar daarop uit protest.De breuk in de kiesvereniging ‘Amsterdam’ was voor hemeen enorme teleurstelling. Zij maakte in één slag een eind aanzijn verwachting dat Jong Amsterdam een vernieuwing van depolitiek tot stand zou brengen. Van der Goes zag scherp. Hetconflict was een van de eerste tekenen dat het vernieuwingselanvan de politieke- en artistieke avant-garde der jaren tachtigten einde liep. Niet alleen ontstond er een breuk binnen deradicaal-liberalen, maar kort daarna werden ook de tegenstellingentussen de artistiek en politiek geëngageerde vernieuwersduidelijk. In De Nieuwe Gids bleek na 1890 dat het asocialeindividualisme van de Tachtigers ten slotte onverenigbaar wasmet de opvattingen van de maatschappelijk geëngageerde medewerkers.Van der Goes had deze tegenstelling wel reeds inhet begin gezien, maar eerst gemeend dat de artistieke en depolitieke vernieuwingsbeweging samen deel uitmaakten van een‘historische evolutie’.19 Bovendien bleek na 1890 het hyperindividualisme,de Tart pour l’art’-these en het tot impressionismeverworden naturalisme overleefd. In de schilderkunst bleekde impressionistische Amsterdamse School na 1889 ook over145

haar hoogtepunt heen. Elders in Europa waren deze opvattingenal eerder achterhaald en in Nederland voltrok zich nu ooktussen 1889 en 1894 de wending naar ‘meer stijl en stelligheid,meer vaste richting en geloof’.20Die vijf jaar vormen een periode van uitzonderlijke creativiteitin Nederland. In 1889 maakte Jan Toorop zijn eerste symbolistischwerk. De nieuwe opvattingen over gemeenschapskunstkregen hun aanhang bij zeer uiteenlopende kunstenaarsals de rooms-katholieke A. J. Derkinderen en de socialist H. P.Berlage. Maar deze vijf jaar zijn niet alleen een periode vanexperimenten en zoeken naar nieuwe idealen op het gebied vande kunst. Ook in de politiek was het een tijd waarin de opvattingenuit de jaren tachtig doodliepen en plaats moesten makenvoor nieuwe ideeën. Het radicalisme verliep, alleen in Amsterdambehaalde het nog tijdelijk succes. De sd b, teleurgestelddoor het uitblijven van het algemeen kiesrecht waarvanaanvankelijk een revolutionaire hervorming was verwacht, ontwikkeldezich in anarchistische richting. Na 1889 volgde enstimuleerde Domela dit, ontgoocheld door zijn pijnlijke ervaringenals kamerlid. In dat zelfde jaar begon zijn steeds scherperwordende conflict met de Duitse partij over haar disciplineen marxistische dogmatiek. De ontwikkeling in anti-parlementaire,anarchistische richting leverde tenslotte niet veel andersop dan een volledig negativisme en kreeg in 1893 haar afsluitingmet de aanvaarding van de motie Hoogezand-Sappemeerop het SDB-congres. Maar intussen kregen de Duitse marxistischetheorieën vat op een aantal Nederlandse socialisten metals resultaat de oprichting van de sd a p in 1894.Van der Goes’ politieke ideeën waren na zijn uittreden uit dekiesvereniging ‘Amsterdam’ steeds meer geëvolueerd in de richtingvan het socialisme, dat hij ging beschouwen als de consequentievan de liberale vrijheidsidealen van de Franse revolutie.In juni 1890 verklaarde hij in het openbaar socialist te zijn.Voor hem hield dat in dat de produktiemiddelen aan de gemeenschapmoesten komen. De revolutie speelde voor hemeigenlijk slechts in zoverre een rol dat, naar zijn mening, nietsbestand zou zijn tegen een bewust en georganiseerd proletariaatdat zonder veel geweld de macht kon overnemen. Orga­146

nisatie betekende al overwinning. In Recht voor Allen, de krantvan Domela Nieuwenhuis, werd zijn ontwikkeling met aandachtgevolgd en zijn verklaring leverde hem de felicitaties vanDomela op.21 Maar deze vergiste zich als hij dacht dat Van derGoes nu lid van de sdb zou worden. Het optreden van deBond en de primitieve revolutionaire sentimenten die onder deaanhang leefden, stonden hem juist tegen. Los van de Bondwilde hij als propagandist voor het socialisme optreden en bekendheidgeven aan de socialistische opvattingen die buitenNederland leefden.Zijn verklaring socialist te zijn, had ook de aandacht getrokkenvan een merkwaardig heer, de Duitse Nederlander IgnatiusBahlmann. Bahlmann kwam uit een rooms-katholieke familiedie in manufacturen deed. Zelf was hij ook in de textiel werkzaam.In de jaren tachtig had hij in de sdb een rol op de achtergrondgespeeld als geldschieter van Domela Nieuwenhuis.Maar na het eerste congres van de Tweede Internationale in1889 was er een einde gekomen aan hun goede verstandhoudingdoor de vijandige houding van Domela ten aanzien vande Duitse partijleiders. Bahlmann, die bevriend was met enkeleleiders van de Duitse socialistische partij en die vele jaren departijkas beheerde, verzette zich tegen Domela’s optreden endiens invloed in de sd b. Hij zocht bondgenoten in de strijd.In Van der Goes meende hij de man gevonden te hebben, diede kwade invloed van Domela in de partij kon keren. Hij raaddehem de studie van ‘deutsche Au toren’,22 in het bijzonderMarx en Engels aan en nodigde hem uit naar het komende congresvan de spd in Halle te komen om kennis te maken met deDuitse partij en haar leiders.23 Van der Goes reageerde positiefop Bahlmanns uitnodiging en bood meteen aan een rede te houden,wat door Bahlmann tactvol werd geweigerd.24Het bezoek aan Halle maakte op Van der Goes een geweldigeindruk. De Duitse partij was in triomf stemming. De socialistenwettenwaren opgeheven, Bismarck was de laan uitgestuurd ende verkiezingen waren een succes geweest. De hechte organisatie,de duidelijke theoretische grondslag en het leiderschap inhanden van intellectuelen die vrij waren van demagogie, moetenVan der Goes in velerlei opzichten ideaal hebben geleken.147

Bahlmann kon tevreden zijn over het resultaat van zijn uitnodiging.Toch is Van der Goes zich niet onmiddellijk volledig ophet Duitse marxisme gaan richten. In de winter van 1890 hadhij Bellamy’s internationale bestseller Looking Backward vertaald.25Van der Goes beschouwde deze utopische roman alssocialistisch. Hij nam eind 1890 ook contact op met de EngelseFabian Society, met het verzoek om inlichtingen over het genootschapen de vraag of hij de in 1889 verschenen FabianEssays mocht vertalen.26 Zijn eigen opvattingen over het socialismezette hij uiteen in de brochure Wat de socialisten nietwillen, waarin hij het belang van organisatie en politiek optredennaar voren bracht.27Van der Goes was zeer actief als propagandist. In de eerstemaanden van 1891 vervulde hij een aantal spreekbeurten inFriesland en Groningen. In Friesland overlegde hij uitgebreidmet de leiders van de Friese Volkspartij, een provinciale bundelingvan afdelingen van de Bond voor Algemeen Kies- enStemrecht, de sdb, werkliedenverenigingen en dergelijke. Andersdan in Amsterdam bestond er in Friesland in 1890-1891nog een bloeiende samenwerking tussen radicalen en socialisten.Van der Goes werd in drie districten kandidaat gesteld voor dekamerverkiezingen van juni 1891, die vooral door de radicalenen socialisten hoopvol tegemoet werden gezien. De sdb deed erweliswaar zelf niet aan mee, maar Recht voor Allen besteeddeer wel regelmatig en op positieve wijze aandacht aan. De uitslagwas echter voor de socialisten een grote teleurstelling; ookVan der Goes werd niet gekozen.Bovendien ontstond er in Friesland een conflict tussen Domelaen de Volkspartij over de afvaardiging van Schoterland.Domela was door de Volkspartij weer kandidaat gesteld, in1888 had men hem er in de kamer gekozen. Ditmaal werd hijverslagen door de radicaal Treub. Toen deze, getrouw zijn belofte,de zetel beschikbaar stelde omdat de radicalen al een zetelin Winschoten hadden veroverd, weigerde Domela aan deherverkiezing deel te nemen. De Volkspartij stelde hem desondankskandidaat. Deze affaire leidde de door Domela gewenstescheiding van radicalen en socialisten in Friesland in en vormdehet begin van de ondergang van de Volkspartij. Van der Goes148

was het niet met Domela’s houding eens. Hij had zelfs, buitenmedeweten van Domela, geld van Bahlmann uitgegeven voorde verkiezing van Domela om zo het parlementarisme in desdb te bevorderen.28Ook op andere gebieden bleken de verschillen tussen Vander Goes en de sdb steeds duidelijker. In juni kreeg Van derGoes een ernstig meningsverschil met de leiding van de sdbover de vraag wat de afschaffing van het privaatbezit inhield.Voor enkele leden van de leiding betekende dit dat alle particulierbezit, zelfs de kleding, aan de gemeenschap zou moetenkomen. Van der Goes toonde op zakelijke wijze de onhoudbaarheidvan deze ideeën aan en zette uiteen dat het hier alleen omproduktiemiddelen ging. De discussie, begonnen in een openbarevergadering, werd voortgezet in de krant en in brochures.In de sdb ontstond steeds meer wrevel tegen de piekfijn gekledeheer, die met welgekozen woorden, uiterst zelfverzekerden heel breedvoerig bovendien de arbeiderspropagandisten dewaarheid voorhield. De tegenstellingen tussen Van der Goes ende sdb trokken ook de aandacht van de burgerlijke pers. Tegenoverhen verklaarde Van der Goes zich nog solidair met desd b, maar zijn ideeën gingen ondertussen wel een andere kantuit.Al voor de discussie over het privaatbezit had hij in het voorjaarvan 1891 het plan opgevat een socialistisch genootschap opte richten, daarbij geïnspireerd door zijn contact met de FabianSociety.29 Dit zou een middel moeten zijn om invloed uit teoefenen op de ontwikkeling van het socialisme in Nederland.Hij polste hierover een aantal mogelijke medestanders, waaronderWibaut aan wie hij tevens vroeg de vertaling van deFabian Essays van hem over te nemen, omdat hij het zelf tedruk had. Van der Goes wilde een organisatie wier leden geenlid van de sdb behoefden te zijn. Zelf was hij nog steeds niettot de sdb toegetreden, dat deed hij pas om taktische redenenin juli van dat jaar.80Toen deze plannen in september aan de leiding van de sdbbekend werden, reageerde deze direct afwijzend. Ze beschouwdehet als een poging een tegenpartij op te richten-en die vreeswas niet geheel ongegrond. De verhouding met Domela en de149

sdb was inmiddels nog meer verslechterd door de gebeurtenissenop het tweede congres van de Internationale te Brussel, datvan 17 tot en met 22 augustus 1891 was gehouden. Van derGoes had kans gezien een mandaat als afgevaardigde van despoorwegvereniging ‘Steeds Voorwaarts’ te krijgen. Tijdenshet congres zette Van der Goes in aanwezigheid van de internationaleafgevaardigden zich duidelijk af tegen Domela, dooropenlijk te verklaren dat hij, anders dan de overige leden vande Nederlandse delegatie, positief tegenover het parlementarismestond. En terwijl Domela’s conflict met de Duitse leidersweer groter werd doordat hij hen van chauvinisme beschuldigde,sprak Van der Goes na afloop van het congres nog afzonderlijkmet Liebknecht.31 Terug in Amsterdam viel hij de houdingvan de Nederlandse delegatie in het openbaar aan enschreef hij een brief aan Domela waarin hij zijn bezwaren tegende leiding van de sdb en Recht voor Allen uiteenzette.32Hij ging door met de plannen voor het socialistisch genootschap,al was de sdb hier tegen. Zij gingen nu steeds meer lijkenop de vorming van een tegenpartij. Van der Goes was ervanovertuigd dat Domela’s invloed in de partij afnam en hijwas vastbesloten zijn ideeën te blijven propageren. Hij wildedaarom ook het Radicaal Weekblad, dat noodlijdend was, overnemen.Dit blad, voorstander van de parlementaire weg, was alhet doelwit van Recht voor Allen geweest. Bahlmann werd gevraagdde overname ervan financieel te steunen, maar deze verzettezich tegen de plannen. Van der Goes diende volgens hembinnen de sdb te blijven werken, omdat het ‘Blödsinn’ was eeneigen partij te willen oprichten.33 In oktober 1891 reisde Vander Goes naar Duitsland om het partijcongres te Erfurt bij tewonen. Daar werd het nieuwe marxistisch program aangenomen,geredigeerd door de marxistische theoreticus Karl Kautsky,met wie Van der Goes persoonlijk kennis maakte. Kautsky’sopvattingen hebben niet alleen een grote indruk op Van derGoes gemaakt, maar ook zijn verdere ontwikkeling definitiefbepaald. In i892-’93 is hij tot de marxistische opvattingen gekomen,zoals die door Kautsky werden uitgedragen en vastgelegdin het Erfurter Programm.Terug in Nederland werd Van der Goes geconfronteerd met150

een voorstel hem te royeren als lid van de sdb vanwege zijnnegatieve houding ten opzichte van Domela. Toen Van derGoes werd belet te repliceren na het debat dat op zijn verdedigingvolgde, zegde hij zelf het lidmaatschap op, maar kwamhierop terug om zich te kunnen verdedigen op het kerstcongresvan de Bond. Daar viel hij de inhoud van Recht voor Allenaan en beschuldigde hij Domela van onbesuisdheid, dubbelhartigheid,oppervlakkigheid en inconsequentie en hij noemde hemeen ‘phraseur en mondsocialist’.34 Na drie kwartier werd zijnverdedigingsrede afgebroken. De vergadering had er toen, niethelemaal onbegrijpelijk, genoeg van en benoemde een commissieom de grieven van Van der Goes te onderzoeken. Hij kreegongelijk en werd op 7 januari 1892 geroyeerd. Van der Goes’plannen voor een Fabian Society en de overname van het RadicaalWeekblad waren inmiddels op niets uitgelopen.Toch konden deze gebeurtenissen Van der Goes niet monddoodmaken. Begin 1892 vroeg P. J. Troelstra, die kort daarvoorredacteur van de Sneeker Courant was geworden, hemmedewerker van het blad te worden. Daarmee verschafte hijVan der Goes de mogelijkheid de directe strijd met Domela ende Bond in het openbaar voort te zetten. Algemene beschouwingenover socialisme en taktiek kon hij vooralsnog inNieuwe Gids publiceren. In de jaargang 1891-’92 was juist eendiscussie over kunst en socialisme gaande, die tot de hoogtepuntenvan De Nieuwe Gids behoort. Zij was ontstaan naaraanleiding van de vertaling van Bellamy’s Looking Backward.Van Deyssel had het boek op zijn eigen grandioze wijze gekraakten uiteengezet dat naar zijn mening kunst en socialismeniet samengingen. Aan de polemiek die volgde deden behalveVan der Goes ook Van Eeden en Kloos mee. Van der Goesbetoogde dat kunst en socialisme elkaar niet uitsloten en dathet socialisme juist de voorwaarde was voor de volledige ontplooiingvan het individu, ook in artistieke zin. De discussiemaakte niet alleen duidelijk dat de tegenstellingen binnen de redactieonoverbrugbaar waren geworden, maar zij is ook eenvan de eerste tekenen van de ondergang van het tijdschrift.Deze werd nog versneld door de persoonlijke conflicten en hetonmogelijk optreden van de aan drank verslaafde Kloos, die151

Van der Goes verraste met een aantal van zijn inferieure scheldsonnetten.85In 1893 werden de problemen zo groot, dat Vander Goes vertrok.Heel belangrijk voor Van der Goes was ten slotte na zijnroyement het contact met de Sociaal Democratische Studentenvereniging.Hier vond hij veel waardering voor zijn houdingen kennis. De sd sv was opgericht in 1891 op initiatief van degebroeders Triebels. Van der Goes werd dadelijk benoemd totbuitengewoon lid en later zelfs tot voorzitter. Door zijn toedoenkreeg de vereniging naast een wetenschappelijk ook eenpolitiek karakter, de tweeëenheid, die voor Van der Goes heelzijn leven het ideaal is geweest. Van der Goes moet ook hetprogram hebben geïnspireerd. Het was ‘de oudste dochter vanhet pas aangenomen program van Erfurt’.36 Met M. Triebelsbegon Van der Goes in 1892 aan een volledige vertaling vandeel 1 van Das Kapital, waar ze bijna twee jaar aan zoudenwerken.37 Deze vertaalarbeid heeft Van der Goes’ ontwikkelingtot marxist voltooid.Scherp hield Van der Goes intussen het oog gericht op alleswat duidde op verzet tegen Domela en de anti-parlementaristischetendenties in de sd b. Met name de situatie in Friesland,waar de Volkspartij door Domela’s houding ui teen viel, boodinteressante ontwikkelingen. In februari 1892 vergaderde deVolkspartij over het aannemen van een socialistisch program.De jonge Troelstra, toen nog geen lid van de sd b, pleitte daarvoor het vormen van een sociaal-democratische hervormingspartijen verklaarde zich tegen aansluiting bij de s d b, omdatDomela daar volledig de dienst uitmaakte. De meerderheid vande vergadering verwierp dit plan, maar Troelstra gaf het ideevoorlopig niet op en lichtte Van der Goes erover in. InLeeuwarden wilde hij in plaats van of naast de afdelingen vande Bond voor Kies- en Stemrecht een vrije sociaal-democratischeafdeling oprichten en dat zou dan ook elders kunnen gebeuren.Zo zou er een nieuwe partij kunnen ontstaan.Van al deze voornemens kwam niets terecht. Toen in de zomervan 1892 de verhouding van Troelstra met de Volkspartijnog verder verslechterde, stelde hij zich weer positiever op tenaanzien van Domela en de s d b. Troelstra oordeelde gunstig152

over de voorgenomen programherziening van de Bond, waardoorhet mogelijk zou zijn ieder die zich op het standpuntstelde van afschaffing van privaatbezit, als lid toe te laten.Troelstra remde nu ook de aanvallen van Van der Goes opDomela en Recht voor Allen in de Sneeker Courant afen werd zelfs lid van de Bond. Inmiddels maakten Troelstra,Van der Goes en Poutsma, de eigenaar van de krant, plannenom het blad onder een nieuwe naam en onder redactie vanTroelstra en Van der Goes te laten verschijnen.38 In januari1893 verscheen het eerste nummer van De Nieuwe Tijd. Denaam was ontleend aan het wetenschappelijk tijdschrift van desp d . Eerst verscheen de krant nog in Leeuwarden, maar in meikwam Troelstra er vol ambitie mee naar Amsterdam.Daar brak een onaangename tijd voor hem aan. Recht voorAllen reageerde zeer afwijzend op de komst van een nieuwekrant in de hoofdstad, de sdb vertrouwde het nieuwe lid Troelstraniet en de door hem begonnen advocatenpraktijk mislukte.In september kreeg hij ruzie met Poutsma over de door hembeheerde administratie. Van der Goes en Henri Polak, die inmiddelsmederedacteur was geworden, kozen de zijde vanPoutsma. Volgens Troelstra deed Van der Goes dit uit berekeningom de politieke leiding van de krant in handen te krijgen.De zaak eindigde met Troelstra’s aftreden als redacteur. Hijvertrok naar Utrecht om daar een nieuwe krant, De Baanbreker,te beginnen. De verhouding tussen Van der Goes en Troelstrawas nu zeer bedorven, al hielden ze wel contact. De beideheren lagen elkaar persoonlijk niet, de evenwichtige en rechtlijnigeVan der Goes ergerde zich aan Troelstra’s emotionelekarakter en wisselende standpunten, en Troelstra vond Van derGoes ongeschikt om enige leiding te geven, omdat hij de theorieboven alles stelde.Van der Goes vond steun bij Henri Polak en A. S. de Levita,die in de loop van 1893 na een conflict uit de Centrale Raad,het dagelijks bestuur van de sdb was gegaan. Toen het kerstcongresnaderde, zette Van der Goes een felle aanval in op deCentrale Raad, die hij van corruptie beschuldigde. De Levitamoest dat gaan bewijzen op het congres in Groningen. Hetwerd een volslagen mislukking en wekte slechts afkeer voor de153

‘parlementaristen’ op. Troelstra en Van Kol, die ook in Vander Goes’ plannen waren gekend maar daar weinig in haddengezien, distantieerden zich tijdens het congres van de beschuldigingen.Daardoor werd de kloof tussen enerzijds Van derGoes en anderzijds Troelstra en Van Kol, die zich al sinds 1892binnen de sdb verzette tegen het antiparlementarisme en Domela’santi-Duitse houding, nog groter.Troelstra en Van Kol streden op het congres tevergeefs tegenhet aannemen van de motie Hoogezand-Sappemeer, omonder geen voorwaarde aan de verkiezingen deel te nemen. Deaanvaarding van deze motie bracht grote verwarring binnen desdb. Voor Van der Goes moet dit welkom zijn geweest, omdatdaardoor het karakter van de sdb duidelijk werd. Hij vondinstemming voor zijn opvattingen bij Eleanor Aveling, eendochter van Marx, die in Engeland woonde en de ontwikkelingenin Nederland vol afschuw volgde. Zij typeerde DomelaNieuwenhuis als ‘Jesus Christ mal tourné’ voor wie het maarbeter was geweest ‘If only the enemy had crucified him as theydid Christ at the age of 3o’.39 Al was dat niet direct Van derGoes’ stijl van beoordelen, hij moet toch zeer tevreden zijn geweestdat Marx’ invloedrijke dochter na de motie Hoogezand-Sappemeer ook van mening was dat een scheuring nu onvermijdelijkwas. Toch was dat de parlementaristen in de sdb nogniet direct duidelijk. Zelfs Domela bleek na het congres nietgelukkig met de motie en beval zelfs de verwerping ervan aanbij het referendum na het congres.Ook Troelstra wilde nog geen scheuring, maar stelde voorom arbeiderskiesverenigingen naast en niet tegenover de sdbop te richten. Van der Goes achtte dit ‘zwaar geleuter’.40 Troelstraen hij verschilden tevens van mening over de betekenis vanhet kiesrecht. Van der Goes zag dit in de bestaande situatie alshet enige middel ter verovering van de staatsmacht, terwijlTroelstra het slechts als een agitatiemiddel beschouwde. Toenhet referendum de motie Hoogezand-Sappemeer bekrachtigde,stichtte Troelstra een aantal sociaal-democratische kiesverenigingen.Samen met De Levita, Polak en Loopuit nam Van derGoes vervolgens in Amsterdam het initiatief tot het oprichtenvan een nieuwe plaatselijke socialistische organisatie. Anders154

dan Troelstra wilde hij daarmee een volledige breuk met desdb en aansluiting bij de opvattingen van de Tweede Internationaledoor als grondslag van de vereniging de motie te nemen,die in Zurich was aanvaard en waarin politieke actie nodigwerd geoordeeld. Van der Goes vatte de bedoeling van denieuwe vereniging in de formule samen, dat de parlementaireactie aan het revolutionaire karakter van de partij moet wordenverbonden. Hij redigeerde het program.Troelstra had inmiddels geprobeerd alle parlementair denkendenuit het hele land bijeen te brengen. Dat mislukte, deweerstand tegen de ‘heren’ van de arbeiderspropagandistenSchaper en Vliegen, die wel parlementair dachten, was nog tegroot. Maar tenslotte namen zij zelf het initiatief, in overlegmet Van Kol. Tijdens een bijeenkomst van 4 juli, waar behalveSchaper en Vliegen ook Van der Goes, Troelstra, Polak, Helsdingenen Fortuyn aanwezig waren, werd echter nog niets definitiefsbesloten, omdat sommigen nog het buitengewoon congresvan de sdb wilden afwachten. Toen dat niets nieuws opleverde,werd er doorgepakt: op 26 augustus 1894 werd de SociaalDemocratische Arbeiders Partij opgericht.Van der Goes werd niet in het bestuur gekozen. Daarvoorhadden de aanwezigen nog teveel tegenzin tegen de ‘heren’, metname tegen hem. Schaper had al eerder verhinderd dat Van derGoes, na fusies met andere parlementaire bladen, redacteur vanDe Nieuwe Tijd kon blijven. Er kleefden voor Schaper teveelwrange herinneringen aan het blad, dat daarom geheel moestverdwijnen.41Van der Goes heeft in de eerste jaren de partij vooral gediendmet zijn kennis van het marxisme, zijn internationale relatiesen zijn ervaring als redacteur. Hij werd lid van de commissiedie een beginsel- en partijprogram moest opstellen. Vander Goes had daar veel invloed,42 het was in de eerste plaatsaan hem te danken dat het program inhoudelijk een kopie werdvan het door Kautsky opgestelde Duitse Erfurter program.Daardoor triomfeerden Kautsky’s opvattingen ook in de Nederlandsesociaal-democratische partij. Van der Goes heeftsteeds gewezen op het belang van internationale contacten enerkenning. Al tijdens de oprichtingsvergadering drong hij er op155

aan het eerstvolgende congres een internationaal karakter tegeven door bij voorbeeld de Belgische socialistische leiders uitte nodigen.Een gunstige gelegenheid om veel belangrijke socialistischeleiders op informele wijze te spreken, deed zich voor toen Engelsin augustus 1895 overleed. Op advies en kosten van Bahlmannreisde Van der Goes naar Londen om de crematie bij tewonen. Hij dineerde bij de familie Aveling en nam deel aan devoorbesprekingen voor het komende congres van de TweedeInternationale, dat in 1896 te Londen zou plaatsvinden. Aanwezigbij die besprekingen waren onder meer Liebknecht, Singeren de beide schoonzoons van Marx, Lafargue en Aveling.48Van der Goes moet daar een gewillig oor voor zijn opvattingenen zijn standpunt ten aanzien van de sdb hebben gevonden.Eleanor Marx hield hem in de maanden daarna op de hoogtevan de pogingen van Domela om de Engelse socialisten voorzijn opvattingen te winnen. De conferentie van de Tweede Internationalein 1896 werd een groot succes voor de s d a p. Domelaen zijn aanhang liepen er boos weg om niet weer terug tekeren en daarmee werd de sd a p de enige partij die de Nederlandsesocialisten vertegenwoordigde.In 1896 richtte Van der Goes samen met de uitgever Poutsmaeen wetenschappelijk sociaal-democratisch maandblad op,dat zij opnieuw de naam De Nieuwe Tijd gaven. Hoewel hetparticulier eigendom was, had het de eerste jaren geheel hetkarakter van een partijblad. Maar na 1900 zou er een kritischoppositieblad uit groeien.Met de oprichting van de sd a p, de aanvaarding van hetmarxistische partijprogram en de internationale erkenning vande partij, was een periode in Van der Goes’ leven afgesloten,waarin hij niet alleen zijn definitieve maatschappelijke en politiekeidealen had gevonden, maar ook zijn strijd tegen Domelaen de sdb met succes zag bekroond. Al had hij bij de uiteindelijkeoprichting geen centrale rol vervuld, zijn aandeel in hetopstellen van het partijprogram had tenslotte de theoretischegrondslag van de partij bepaald. Maar Van der Goes’ ontwikkelingtot marxist houdt in zekere zin een verschraling in. Zijnbelangstelling voor toneel en literatuur ontwikkelde zich niet156

verder en raakte enigszins op de achtergrond. De nadruk kwamsteeds meer te liggen op politieke en maatschappelijke onderwerpen,zoals bijvoorbeeld blijkt uit zijn bijdragen aan De Kroniek,het tijdschrift van P. L. Tak, dat in 1895 de functie overnamdie De Nieuwe Gids daarvoor had gehad. De ironischetoon in de omgang met zijn vrienden en de spottende woordspelingenin zijn artikelen verdwenen, misschien omdat hijouder werd, maar mogelijk ook omdat hij dit niet meer vondpassen bij zijn rol als marxistisch theoreticus en propagandist.Van der Goes’ persoonlijk leven is tussen 1889 en 1894 ookingrijpend veranderd. Eind 1892 werd hij na een geruchtmakenderede voor de tweede maal van de beurs gedrongen. Doordit schandaal verloor hij niet alleen zijn bijbaantje als docentdeclameren aan het conservatorium,44 waaraan hij veel plezierbeleefde, maar ging ook zijn bedrijf ter ziele. Hij werd nu geheelafhankelijk van zijn inkomsten uit de journalistiek, die nietaltijd voldoende bleken. Lange tijd hebben zijn vrienden hemfinancieel moeten steunen. Hij verkocht in latere jaren een aantalvan zijn boeken en zelfs het portret dat Jan Veth van hemhad geschilderd.45 Zijn huwelijk met de veel jongere MarieKoens in 1893 maakte ten slotte een definitief einde aan zijnuitbundig vrijgezellenbestaan.46De sd a p bleef na de oprichting eerst klein en stuitte metname in Amsterdam op grote weerstand van de sd b. Wel hadde nieuwe partij veel aantrekkingskracht op intellectuelen. P.Wiedijk werd al lid in 1894, Wibaut, Henriëtte Roland Holsten Herman Gorter traden in 1897 toe, Tak en Pannekoek in1899. De jongere intellectuelen bewonderden Van der Goes alseerste Nederlandse marxist. Zijn reputatie kreeg in 1899 °°keen semi-officiële erkenning, doordat hij werd toegelaten alsprivaatdocent aan de Universiteit van Amsterdam. Gesteunddoor de handtekeningen van meer dan 230 studenten had hijeen privaatdocentschap in de socialistische economie aangevraagd.In plaats daarvan besloot de universiteit, die heel weinigmet het verzoek ingenomen was, hem tenslotte toe te latenals privaatdocent in de staathuishoudkunde. Deze naamsveranderinghad uiteraard geen invloed op de inhoud van de colleges.Twaalf jaar heeft Van der Goes daar gedoceerd, overigensi 57

zonder het grote resultaat dat daar in socialistische kring vanwerd verwacht. Het aantal studenten bleef klein, gemiddeldvijf tot tien per cursus en van de colleges ging daardoor niet dewervende kracht uit, die men zich had voorgesteld. Dit tegenvallenderesultaat is tekenend voor de rol die Van der Goes alskenner van het marxisme na 1900 heeft gespeeld. Ook de vertalingvan het eerste deel van Het Kapitaal, verschenen in 1901,maakte door de fouten en slordigheden duidelijk, dat Van derGoes niet in de eerste plaats een beoefenaar van de wetenschapwas.47 Bovendien was hij als denker niet origineel genoeg. Dejongere intellectuelen in de partij evenaarden hem al snel inkennis en groeiden hem zelfs in een aantal opzichten boven hethoofd. Dat werd op een pijnlijke manier duidelijk in 1899-1900toen Wiedijk in een discussie Van der Goes ervan beschuldigdehet marxisme te hebben ‘ontmarxt’,48 en deze moest bekennendat hij de delen twee en drie van Das Kapital al wel had opengesneden,maar nog niet had gelezen, omdat hij het te druk hadals propagandist.49Tot 1900 behield de sd a p het overzichtelijke en clubachtigekarakter waar Van der Goes zich het meest in thuis voelde. Depersoonlijke tegenstellingen tussen de leiders waren na 1894 opde achtergrond geraakt. Maar met de groei van de sd a p kwamende ontwikkelingen waar Van der Goes al in i898-’99 inDe Nieuwe Tijd voor gewaarschuwd had.50 Naarmate de partijin macht toenam, groeide de spanning over de vraag hoe hetsocialisme gerealiseerd moest worden. Internationaal was dezekwestie ook aan de orde. In Nederland was het vraagstuk tot1913 voornamelijk van theoretische aard. Het eigenaardigedaarbij was, dat de sd a p zeer sterk leunde op de orthodoxmarxistischeopvattingen van de spd, hoewel het parlementairestelsel in Nederland veel meer kansen bood tot reformistischearbeid dan de socialisten in Duitsland hadden. Ondanks haarprogramma kreeg de sd a p daarom heel geleidelijk toch een reformistischkarakter. Praktische reformisten als Schaper enVliegen gingen samen met revolutionaire sociaal-democratenals Troelstra, die meenden dat er voorlopig geen andere politiekmogelijk was dan één gericht op het verkrijgen van praktischeresultaten. De orthodox-marxistische intellectuelen in158

de partij zoals Van der Goes vonden deze politiek veel te opportunistisch.Zij verzamelden zich rond De Nieuwe Tijd, datzich na 1900 steeds meer tot een kritisch orthodox-marxistischopinieblad ontwikkelde. Zo ontstond de Nieuwe Tijdgroep,waartoe Van der Goes uiteraard behoorde, al was hij in zijnoptreden geenszins de felste opposant. Gorter, Wiedijk en HenrietteRoland Holst waren meestal veel agressiever van toon.Tussen 1902 en 1907 nam het conflict tussen de Nieuwe Tijdgroepen met name Troelstra steeds scherper vormen aan enwat als een strijd over de theorie was begonnen, werd eenstrijd om de macht in de partij. De onderwijskwestie, het agrarischeen koloniale vraagstuk hielden de meningen verdeeld.Toch vormde de Nieuwe Tijdgroep geen in alle opzichten geslotenblok. Van der Goes bij voorbeeld was evenals Pannekoekgeen tegenstander van de subsidiëring van het bijzonderonderwijs, in tegenstelling tot Wiedijk, terwijl Henriëtte RolandHolst enkele malen van mening veranderde.In 1903 viel Van der Goes na afloop Troelstra’s ‘onvaste leiding’tijdens de tweede spoorwegstaking aan. Zelf had hij volovergave aan de agitatie meegedaan en daarvoor zelfs gevangenisstrafgekregen. Voor hem was de staking een ‘gezegendeperiode’ en hij beschuldigde Troelstra ervan ‘een diplomaat’ tezijn.51 Door zijn houding tijdens de staking verloor deze aangezag binnen de partij en in 1905 koos het congres een bestuurwaarin de marxisten een meerderheid hadden. Troelstra reageerdedaarop fel, maar taktisch. Kort voor het volgende congresin 1906 publiceerde hij een brochure waarin hij al zijngrieven opsomde en de Nieuwe Tijdgroep ‘een coterie’ noemde.52Door deze zet slaagde hij erin het congres van zijn gelijkte overtuigen en behaalde hij een overwinning op de oppositie.De woedende marxisten weigerden daarop bestuursfuncties teaanvaarden en wilden ook niet meewerken aan het opstellenvan een nieuw partijprogram, dat Van der Goes zelfs als eenonderdeel van de strijd tegen de marxisten beschouwde. Hetnieuwe partijbestuur probeerde nu greep te krijgen op de benoemingvan de redacteuren van De Nieuwe Tijd, maar datmislukte. Van der Goes zette zich aan het schrijven van eenantwoord op Troelstra’s brochure. Hij deed dit namens de helelS9

Nieuwe Tijdgroep. Om te voorkomen dat de debatten tijdenshet congres van 1907 nog verder vertroebeld zouden wordendoor persoonlijke gekwetstheid van Troelstra, werd de publikatieuitgesteld. Het congres te Haarlem leek een verzoening tebrengen en Schaper vroeg Van der Goes de brochure niet openbaarte maken. Deze gaf toe op voorwaarde dat er vijftigexemplaren van zouden worden gedrukt voor verspreiding binnende leiding van de partij.53 Daarmee was dan toch de vrijheidvan meningsuiting gehandhaafd.De verzoening in de partij was echter slechts van korte duur,al kwam de kritiek op Troelstra nu van een ander orgaan. Al in1905 hadden W. van Ravesteyn, D. J. Wijnkoop en A. S. deLevita aan de oprichting van een marxistisch oppositieblad gedacht.Een naam hadden ze al, het blad moest De Tribune heten.Van der Goes werd gevraagd redacteur te worden. Dezeweigerde tweemaal.54 Hij vond, met de overige redacteuren vanDe Nieuwe Tijd, dat het te vroeg was voor een dergelijk blad,dat nog geenszins op begrip van de arbeiders zou kunnen rekenen.Maar de plannenmakers gingen door en in maart 1907verscheen het eerste nummer onder redactie van J. C. Ceton,Van Ravesteyn en Wijnkoop.In het blad werd een felle kritische toon aangeslagen. Ophet congres van 1908 kwam het tot een voorlopige wapenstilstandtussen de partijleiding en de Tribunisten. Van der Goesprobeerde na afloop verzoenend op te treden en waarschuwdede redactie voor stelselmatige kritiek en oppositie. Hij wees ophet gevaar van isolement, waardoor alle contact met de massavan de partij verloren zou gaan. Daarom schreef hij ook lieverin het partijblad Het Volk.55 Maar de redacteuren van De Tribunelieten zich niet adviseren, ook niet door Van der Goes. Inde herfst van 1908 begon de stroom van kritische artikeleneerst goed.Troelstra had er nu zo genoeg van, dat hij een buitengewooncongres wilde om ‘de troepen te zuiveren’.56 Hierin zag Vander Goes, al sympathiseerde hij niet met de redacteuren vanDe Tribune, een onaanvaardbare poging de vrijheid van meningsuitingin de partij onmogelijk te maken. Hij dreigde, alsde Tribunisten werden geroyeerd, de partij te verlaten. De160

spanningen liepen nu heel hoog op en samen met een aantalmedestanders probeerde Van der Goes het royement met allemacht te verhinderen. Kort voor het buitengewoon congresdeed Troelstra een taktische meesterzet. Hij wist de eenheidvan de marxisten te doorbreken door de oprichting van eennieuw weekblad onder een marxistische redactie, maar verbondenaan Het Volk, voor te stellen. De Tribune aldus Troelstrakon dan worden opgeheven, want de vrijheid van meningsuitingwas daarmee gewaarborgd. Hoewel Van der Goes Troelstra’sgeraffineerde opzet dadelijk doorzag en zich eerst tegendeze oplossing verzette, gaf hij tenslotte toe toen Henriëtte RolandHolst bereid bleek samen met Wibaut de redactie van hetnieuwe blad op zich te nemen.57De Tribunisten gaven niet toe en werden geroyeerd. Enkelehonderden geestverwanten volgden hen en traden vrijwillig uitde s d a p, onder wie Gorter, Wiedijk en Pannekoek. De geroyeerdenen uitgetredenen richtten kort daarop de Sociaal DemocratischePartij in Nederland op. De partij scheuring betekendetevens het einde van de Nieuwe Tijdgroep. Het bladbleef wel bestaan, maar verloor geheel zijn homogeniteit enspeelde geen rol meer binnen de s d a p. Van der Goes bleef tot1916 in de redactie. In dat jaar werd hij redacteur van hetnieuwe wetenschappelijke tijdschrift van de sd a p, De SocialistischeGids. Dit tijdschrift heeft nooit veel abonnees verworvenen geen politieke rol vervuld.Het door Troelstra voorgestelde marxistische weekblad werdook geen succes. Henriëtte Roland Holst legde al in 1910 deredactie neer, omdat zij zich steeds minder thuis voelde in departij. Van der Goes volgde haar op. Samen met Wibaut heefthij het blad niet alleen geredigeerd, maar ook grotendeels volgeschreventot aan de opheffing in 1919.In 1912 werd het nieuwe partijprogram aangenomen. Vander Goes had in de voorbereidingscommissie gezeten en het resultaathad ten slotte zijn volledige instemming. Het nieuweprogram had evenals het eerste een sterk marxistisch karakter,al gaf de analyse van de maatschappelijke ontwikkeling ietsmeer mogelijkheden tot hervormingen binnen het kapitalistischesysteem.161

In 1913 werd het tot nu toe theoretische vraagstuk van reformismeen ministerialisme ineens een praktisch probleem. Nade succes volle kamerverkiezingen deed zich de mogelijkheidvoor om aan de regering deel te nemen. Vliegen en Schaperwaren hier voorstander van. Van der Goes verzette zich fel.Hij meende dat deelneming aan een burgerlijke regering eenramp was voor het proletariaat en voor de partij in het bijzonder,omdat het een nieuwe scheuring zou veroorzaken. MetWibaut bestreed hij het ministerialisme in Het Weekblad. Ophet buitengewoon congres dat aan deze zaak was gewijd, dreigdehij zelfs de partij te zullen verlaten. Hoewel Troelstra’s houdingten slotte de doorslag gaf, is ook mede dankzij Van derGoes’ verzet besloten niet aan de regering deel te nemen. Hetis de laatste keer geweest dat zijn oordeel het standpunt van desd ap in een belangrijke zaak heeft beïnvloed.In 1912 was Van der Goes redacteur buitenland van HetVolk geworden. Deze functie heeft hij met grote stiptheid enwerklust vervuld, al werd hij nooit helemaal een echte dagbladjournalist.Hij hield zich altijd maar met een of twee onderwerpentegelijk bezig, waarover hij dan een tijd lang dagaan dag schreef.In 1914 werd hij, net als alle socialisten, verrast door het uitbrekenvan de oorlog, ook al was jarenlang beweerd dat dezeonafwendbaar was. Van der Goes stond dadelijk geheel aan dezijde van de Entente en achtte de Centrale mogendheden volledigschuldig aan het uitbreken van de strijd. Ook Philipp Scheidemanndie namens de spd de Nederlandse sociaal-democratenervan moest overtuigen dat de Duitse partij juist had gehandelddoor vóór de oorlogskredieten te stemmen, kon hem nietvan standpunt doen veranderen.58 Van der Goes’ sympathieging later uit naar Kautsky en Bernstein toen die uit de spdstapten en tijdelijk tot de u sp d toetraden. Het anti-Duitsestandpunt van Van der Goes viel ook de Engelse consul in Rotterdamop. Deze bekostigde de uitgaven van een aantal krantenartikelenals brochure59 en in zijn opdracht vertaalde Vander Goes enkele anti-Duitse geschriften.60Het optreden der bolsjewieken in Rusland veroordeelde Vander Goes. Hij stond aan de kant van Kerenski en zag in hun be­162

drijf niets anders dan een politiek van staatsgrepen en van geweldvan een minderheid, waar geen duurzaam goed van viel teverwachten. Anders was het met de novemberrevolutie inDuitsland. Toen Troelstra die zelfde maand meende dat ook inNederland de tijd was aangebroken voor buitenparlementaireactie, was Van der Goes het daarmee eens. Hoewel hij slechtsop een van de besloten vergaderingen die aan Troelstra’s spectaculairoptreden in november voorafgingen, aanwezig is geweest,sprak hij zich daar uit vóór het gebruik van buitenparlementairemiddelen op voorwaarde dat er een duidelijk programwerd vastgesteld. Na het fiasco van Troelstra’s revolutiepogingverontschuldigde Van der Goes diens beleid door teschrijven dat er meer kans van slagen was geweest, als hij dedaad meteen bij het woord had gevoegd en de regering niet inDen Haag maar in Amsterdam had gezeteld. Daar lag immershet zwaartepunt van de arbeidersbeweging.62In 1919 steunde Van der Goes met een theoretisch betoogTroelstra’s mening dat de partij niet moest ondergaan in ‘parlementair’gedoe en zich meer moest beperken tot hervormingsarbeid.Maar de ontwikkeling binnen de partij zou heel andersverlopen. Wel leefde er na 1918 enkele jaren de verwachtingdat de vervanging van de kapitalistische maatschappij door eensocialistische samenleving aanstaande was, maar na 1922 gingenVliegen en later ook Albarda sterk domineren en onderhun leiding werd de sd a p steeds reformistischer.Tevergeefs bestreed Van der Goes in discussie met W. Banningde opkomst van het religieus socialisme in de partij. Hijkeerde zich tegen de bereidheid van de partijleiding om met deRooms Katholieke Staatspartij te regeren.In 1927, kort na zijn pensionering als journalist bij Het Volk,sloot hij zich aan bij de linkse opposanten in de partij, die weerapart gingen vergaderen. Dit leverde conflicten met de partijleidingop, evenals de uitgave van het oppositieblad De Socialist.De geschiedenis leek zich nu te herhalen. Net als in 1909bood de partijleiding aan om zelf een discussieblad uit te geven.De Socialist moest dan verdwijnen. Hoewel dit voorstel tenslotte werd aanvaard, maakte dit geen einde aan de problemen.Met J. de Kadt en P. Schmidt richtte Van der Goes een nieuwoppositieblad, De Fakkel op.163

Tussen de linkse oppositie en de partijleiding bestond nu ookeen principieel verschil van mening over de betekenis van degrote economische crisis van 1929. Met de linkse opposantenmeende Van der Goes dat dit de laatste crisis van het kapitalismewas. De tijd was aangebroken voor buitenparlementaire actieom de dictatuur van het proletariaat tot stand te brengen.De partijleiding deelde deze opvattingen geenszins en begin1932 richtte zij zich door middel van een brochure tot allepartijgenoten om haar standpunt in het conflict met de oppositieuiteen te zetten. Daartegen publiceerden Van der Goes,Schmidt en De Kadt op hun beurt de brochure Actie of scheuring,,63waarin ze de leiding van falen beschuldigden en ‘een periodevan uiterst versterkte klassenstrijd, een revolutionaire periode’aankondigden. Tijdens het partijcongres te Haarlemkwam het tot een definitieve breuk. Van der Goes trad na eenrede van een uur uit de partij.64Het vertrek van Van der Goes was met name voor de ouderemarxisten en vrienden die in de partij bleven, zoals Wibauten De Wolfï, heel pijnlijk. Van der Goes zelf was de volgendedag aanwezig bij de oprichting van de Onafhankelijke SocialistischePartij. Hij werd meteen in het bestuur gekozen. Maarvoor de meeste van de nieuwe partijgenoten was hij niet veelmeer dan een eerbiedwaardige persoonlijkheid, een oude heer diebuiten de dagelijkse politiek stond. Even leek het of de osp eenbedreiging zou kunnen vormen voor de s d a p, maar de werkelijkheidbleek al spoedig anders. De nieuwe partij behaalde geensucces in de verkiezingen en er deden zich interne conflictenvoor. Van der Goes werd mogelijk daardoor al in 1933 voorstandervan een fusie met de Trotskistische Revolutionaire SocialistischePartij van Sneevliet.65 Maar toen die tenslotte in1935 tot stand kwam onder de naam Revolutionair SocialistischeArbeiderspartij, bleek de combinatie met de trotskistenvoor Van der Goes heel onaantrekkelijk. Samen met J. Molenaarnam hij het initiatief om de ontevreden oud osp’ers bijeente brengen.66 In november 1935 verliet hij met twaalfhonderdanderen de r sa p en richtte de Bond van Revolutionaire Socialistenop. Hij had toen de hoop opgegeven dat er een krachtigerevolutionair-marxistische partij naast de sd a p kon ontstaan.164

De b rs moest een functie hebben op het gebied van vormingen propaganda.67 Ook zelf was hij actief als spreker en redacteurvan het blad De Socialist.Zo vervulde Van der Goes aan het einde van zijn leven weerde rol die hem het meest had gelegen, die van propagandist enstrijder voor de zuiverheid van beginselen, omringd door eenkleine kring van gelijkgezinden. De verwachting dat de revolutiezou komen, heeft hij tot het einde van zijn leven behouden,al klonk er toch iets van matheid door in een van de laatste artikelendie hij voor zijn dood op 5 juni 1939 schreef: ‘Voordatwij het geloof aan de revolutie opgeven, moet worden aangetoonddat wij tevergeefs gehoopt hebben. Dat is in elk gevalnog niet gebeurd. Wij werken, ja tevergeefs, naar een begin,maar dit behoeven wij niet aan te nemen als het bewijs dat hettoppunt nooit zal worden bereikt.’68Van der Goes’ optreden en opvattingen worden gekenmerktdoor een opvallende continuïteit. De zelfverzekerdheid van zijnjeugd heeft hij nooit verloren. In zijn manieren en kledingheeft hij altijd iets behouden van de elegante dandy-aristocraat,die Van Deyssel in de jaren tachtig zo had bewonderd, maardie de irritatie had opgewekt van arbeiderssocialisten als Vliegen.Zijn literaire smaak, gevormd door Doorenbos en de Tachtigers,bleef zijn verdere leven onveranderd. De literaire en politiekeonderwerpen die hem in de jaren tachtig boeiden, hieldenhem op het eind van zijn leven ook nog bezig. Het portretvan zijn jeugdvriend Perk hing, toen Van der Goes tachtigwerd, nog in de studeerkamer aan de wand.Heel karakteristiek is dat de enige grote verandering in zijnopvattingen, zijn ontwikkeling van radicaal-liberaal tot marxist,ook heel geleidelijk is verlopen. Zij kwam uit zuiver rationelegronden voort en werd door Van der Goes zelf als consequenten logisch gezien. Toen hij eenmaal voor het orthodox-marxismehad gekozen, zoals dat door Kautsky werd gepropageerd, ishij de rest van zijn leven altijd aan deze opvattingen trouw gebleven.Heel zijn leven heeft hij getracht invloed uit te oefenen doorkritiek, eerst alleen op de ontwikkeling van het toneel en de li­165

teratuur, later op die van het radicalisme en de sociaal-democratie.In de discussie verafschuwde hij elk persoonlijk element. Datbepaalde zijn afwijzende houding tegenover Kloos, toen DeNieuwe Gids ten einde liep, en ten opzichte van Domela enTroelstra. Zelf bleef hij altijd zakelijk, maar het ontbrak hemaan begrip voor de irrationele gevoelens van anderen. Van derGoes was niet geïnteresseerd in de psychologische achtergrondenvan het menselijk handelen. Dat blijkt ook duidelijk uit zijnLitteraire herinneringen uit den Nieuwe-Gids-tijd. 69 Hij wildedaarin geen persoonlijke mening geven, maar schreef een literairhistorische studie over de feiten en gebeurtenissen, waaringeen aandacht werd geschonken aan de psychologische achtergrondenvan de ondergang van het tijdschrift.Zijn optreden werd door tegenstanders soms als arrogant ervarenen was in een aantal gevallen zeker taktloos.Vrijheid van meningsuiting en zuiverheid van beginselenkwamen bij hem op de eerste plaats. Dat leverde niet alleenconflicten op, maar zijn rechtlijnigheid en vasthouden aan eeneens gevormde mening maakten hem ook ongeschikt om leidingte geven aan grote organisaties. Een groot publiek heefthij nooit kunnen boeien, noch als schrijver noch als spreker. Hijheeft zich daardoor niet tot een politicus ontwikkeld. Wel zathij een aantal jaren in het partijbestuur van de s d a p , maar eengrote directe invloed heeft hij daar niet uitgeoefend. Tallozekeren en op vele plaatsen heeft hij kandidaat gestaan bij verkiezingen.Met uitzondering van zijn verkiezing tot gemeenteraadslidvan Hilversum heeft hij nooit voldoende stemmen kunnentrekken. Zijn kwaliteiten kwamen het best tot hun rechtin een kleine kring van intellectuele geestverwanten. Er gingdaar een stimulerende invloed van hem uit door zijn integriteit,kennis en kritisch oordeel. Zo beïnvloedde hij de ontwikkelingvan Wibaut, die hij de Fabian Essays ter vertaling gafen van Gorter, die hij aanzette tot het lezen van Marx en Engels.Zijn talrijke vrienden waardeerden hem om zijn karakteren principiële houding. Hij was afkerig van kleingeestige gevoelens.Als vrijdenker en lid van de vereniging ‘De Dageraad’kritiseerde hij de anti-religieuse sentimenten binnen deze orga­166

nisatie. Hij had gevoel voor humor, was beheerst en evenwichtig,en daarbij royaal en belangeloos. Zo lang hij over de inkomstenuit het assurantiebedrijf kon beschikken, steunde hijvrienden die dat nodig hadden met geld, gaf hij royale cadeausen leende zijn avondkleding uit aan toneelspelers om er in op tetreden. Hij offerde zijn burgerlijke loopbaan op voor zijn principesen heeft daardoor jarenlang met zijn vrouw en vier dochtersin armoedige omstandigheden moeten leven. Pas in 1912werd hij door zijn redacteurschap van Het Volk weer financieelonafhankelijk.Politieke memoires heeft hij niet geschreven, ondanks deaandrang die daartoe op hem is uitgeoefend. In een vraaggesprekter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag verklaardehij dat het niet de tijd was om terug te blikken op zijn politiekestrijd en te gaan nadenken over zijn succes en teleurstellingen.70Het was slechts van belang om te blijven strijden tegen de opportunistischepolitiek van de sociaal-democratische partijen, diezowel in Nederland als elders naar hij meende zich uitleverdenaan hun klassevijanden, door af te zien van de buitenparlementaireactie. Misschien werd hij ook weerhouden van het schrijvenvan zijn politieke herinneringen door zijn teleurstellingover de ontwikkeling van het socialisme, en met name de sd a pna de Eerste Wereldoorlog. Maar al heeft Van der Goes geenblijvende invloed gehad op het socialisme in Nederland, datdoet niets af van zijn betekenis in de periode voor 1900 als ‘vadervan de sociaal-democratie’.i- W . H. Vliegen, De dageraad der volksbevrijding. Schetsenen tafreelen uit de socialistische beweging in Nederland, 2 dln.,Amsterdam 19 0 5,11,137.2 —W. Paap, Vincent Haman, Amsterdam 1898.3-C . L. Huygens, Barthold Meryan, Amsterdam 1897.4-V o or de genealogie van de familie Van der Goes, zie:Nederlandss patriciaat, ’s-Gravenhage 1954, pp. 150-161.5-F . van der Goes, ‘Dr. W . Doorenbos. Eene aanteekeningbij het portret’. Woord en Beeld, 1901, p. 139.6-D . Tollenaar aan Van der Goes, 14 april 1886.-InternationaalInstituut voor Sociale Geschiedenis Amsterdam. ArchiefVan der Goes, inv. nr. 1809.167

7-F . van der Goes, ‘De familie Bouhon’. Het Tooneel(1878), pp. 271-309.8 - Van der Goes, ‘Doorenbos’, p. 137. Deze kwalificatiewordt door Apeldoorn nogal gerelativeerd. C. G. L. Apeldoorn,Dr. Willem Doorenbos, Amsterdam, 1948, p. 174.9 - Van der Goes gaf les aan de toneelschool van 1884 tot1891.1 0 - F. v. d. G., ‘Een bijdrage tot het vraagstuk hoe men P.C. Hooft’s Warenar vertoonen zal’, De Amsterdammer, 24, 31october 1880.1 1 - L . van Deyssel, Gedenkschriften. H. G. M. Prick, ed.Zwolse drukken en herdrukken voor de maatschappij der Nederlandseletterkunde te Leiden, 2 dln., Zwolle 1962,1, p. 244.12-1892. Van der Goes aan K. Jansma, 25 augustus 1938. ArchiefVan der Goes, inv. nr. 1817.13 -18 8 7 . J. Veth aan Van der Goes, z.j. Archief Van derGoes, inv. nr. 818. J. Huizinga, ‘Leven en werken van JanVeth’. J. Huizinga, Verzamelde werken, 9 dln., Haarlem 1948-’53, vi, p. 355. Het schilderij bevindt zich thans in hetDordrechts Museum.14-Ph. Hack van Outheusden (pseudoniem van Van derGoes), ‘Jong-Amsterdam’. De Nieuwe Gids. Tweemaandelijkstijdschrift voor letteren, kunst en wetenschap, 1888, 1, p. 463.15-(Ongesigneerd), ‘Varia. Politiek’. De Nieuwe Gids, 1885,1, p. 150-153-16 -2 2 juni 1886. Universiteitsbibliotheek Amsterdam. Achief Flanor, notulenboek.17 -F . van der Goes, Majesteitsschennis. Het geding tegenden heer F . Domela Nieuwenhuis, Amsterdam 1886.1 8 - ‘Varia. Politiek’. De Nieuwe Gids, 1885,1, p. 150-153.19-Ph. Hack van Outheusden, ‘Jong-Amsterdam’. DeNieuwe Gids, 1888, p. 463.20-Huizinga, ‘Jan Veth’, p. 372.2 1-F . Domela Nieuwenhuis aan Van der Goes, 14 juni1890. Archief Van der Goes, inv. nr. 1788.22-I. Bahlmann aan Van der Goes, 4 oktober 1890. ArchiefVan der Goes, inv. nr. 1785.23- I . Bahlmann aan Van der Goes, 29 september 1890. ArchiefVan der Goes, inv. nr. 1785.168

24- 1. Bahlmann aan Van der Goes, 7 oktober 1890. ArchiefVan der Goes, inv. nr. 1785.25- E . Bellamy, In het jaar 2000, vert. F. van der Goes, Amsterdam1890.26- E . L. Pease aan Van der Goes, 19 november 1890. A r­chief Van der Goes, inv. nr. 1137.27-F . van der Goes, Wat de socialisten niet willen, Amsterdam1891.28- V . d. G., ‘Correspondentie’ De Nieuwe Tijd, 12 augustus1893.29-Eerste gesprek hierover met Wibaut: 11 mei 1891. ArchiefVan der Goes, inv. nr. 552.30--21 juli 1891. Archief Van der Goes, inv. nr. 1145.3 1-2 3 augustus 1891. Archief Van der Goes, inv. nr. 552.3 2 - Van der Goes aan F. Domela Nieuwenhuis, 31 augustus1891. Archief Van der Goes, inv. nr. 1147.3 3 -I. Bahlmann aan Van der Goes, 30 september 1891. ArchiefVan der Goes, inv. nr. 1147.34-D . J. Wansink, Het socialisme op de tweesprong. De geboortevan de sd a p, Haarlem 1939, p. 56.35-O p een na gepubliceerd in: De Nieuwe Gids, 1894,1, pp.164, 165, 294-298. G. H. ’s-Gravesande, ed., De geschiedenisvan De Nieuwe Gids. Brieven en documenten, Arnhem 1955,P- 439»444-3 6 -J. Saks (P. Wiedijk), ‘Uit vroeger dagen’, Socialistischeopstellen. Tweede bundel, Rotterdam 1923, p. 7.37-Begonnen op 10 augustus 1892. Archief Van der Goes,inv. nr. 553“555-3 8 -1 augustus 1892. Archief Van der Goes, inv. nr. 553.39 -E . Aveling-Marx aan Van der Goes, 29 december 1893.Archief Van der Goes, inv. nr. 1784.40-Vliegen, Dageraad, 11, p. 402.4 1- J . H. Schaper aan Van der Goes, 22 juli 1894. ArchiefVan der Goes, inv. nr. 1807.42-P . J. Troelstra, Gedenkschriften, 4 dln., Amsterdam1928,11, p. 134.4 3 -9 -11 augustus 1895. Archief Van der Goes, inv. nr. 555.4 4 -Van der Goes gaf hier les van 1891 tot 1892.169

45-24 augustus 1910. Archief Van der Goes, inv. nr. 570.46-Marie Koens, geboren 19 juni 1873.47-K arl Marx, Het Kapitaal. Een kritische beschouwingover de economie. 1 Het productieproces van het kapitaal. vert.door I. Lipschits, 3de druk, Bussum 1972, p. v ii-ix .48-Saks, ‘Opheldering 111’. De Kroniek, 1899, p. 404.49- V . d. G., ‘Tenslotte’. De Kroniek, 1900, p. 4.50-F . van der Goes, ‘Dogma en overtuiging’, De NieuweTijd. Sociaal-democratisch maandschrift (1898-1899), pp. 446-455, 619-628.5 1 -Vliegen, Dageraad, 11, p. 13.52-P . J. Troelstra, Inzake partijleiding. Toelichtingen en gegevens,Rotterdam 1906.53-F . van der Goes, Verkeerde partijleiding, Rotterdam1907.54-3 oktober 1905. Archief Van der Goes, inv. nr. 565. 16juli 1906. Archief Van der Goes, inv. nr. 566.55-26 april 1908. Archief Van der Goes, inv. nr. 568.56-Troelstra, Gedenkschriften, 111, p. 113 .57-2-4 februari 1909. Archief Van der Goes, inv. nr. 569.58-20 augustus 1914. Archief Van der Goes, inv. nr. 572.59-F. van der Goes, Aan wie de schuld. Een woord over deaanleiding tot den oorlog, Amsterdam 1915.60-25 juni, 27 augustus, 17 november, 23 november 1915.Archief Van der Goes, inv. nr. 574.6 1-2 november 1918. Archief Van der Goes, inv. nr. 577.62- V . d. G., ‘De fouten van Troelstra’. Het Weekblad, 14december 1918.63-F . van der Goes, J. de Kadt, P. J. Schmidt, Actie ofscheuring. Een woord van verweer door de redacteuren van‘De FakkeV, Hilversum z.j.64- ‘Van der Goes’ afscheid’, Volksdagblad, 29 maart 1932.65-29 oktober 1933. Archief Van der Goes, inv. nr. 592.66-Archief Van der Goes, inv. nr. 1408.67-Kladaantekeningen, 9 januari 1938. Archief Van derGoes, inv. nr. 1563.68-F . van der Goes, ‘In alle landen dezelfde vijand’van der Goes, Journalistiek werk uit de jaren 1933-1938. Uit­170

gegeven door een commissie van vrienden van Franc van derGoes, Amsterdam 1940, p. 96.69-F . van der Goes, Litteraire Herinneringen uit denNieuwe-Gids-Tijd, Santpoort 1938.7 0 -‘Franc van der Goes: idealist en strijder’, Nieuwe RotterdamscheCourant, 12 februari 1939.171

Het socialisme onder het communismem a r c j a n s e nrevolutionairenDe ondergang van de Russische socialisten-b r u n o n a a r d e n De Russische sociaal-democratie: meerdan een schim uit het verledenMic h e l k o r z e cin Oost-EuropaHet einde van het democratisch socialisme

m a r c j a n s e nRevolutionairenDe ondergang van de Russische Sodalis ten-Wie de geschiedenis bestudeert van de Partij van Socialisten-Revolutionairen onder het communistische regime in Rusland,wordt vooral met deze vraag geconfronteerd: hoe was het mogelijkdat een partij met een zo massale aanhang in zo kortetijd zo volledig ten onder kon gaan? Want de p sr had in 1917volgens haar eigen gegevens ruim een miljoen leden en wist inhetzelfde jaar bij de meest vrije verkiezingen die ooit in Ruslandzijn gehouden samen met haar nationale zusterpartijenmeer dan de helft van de tweeënveertig miljoen geldig uitgebrachtestemmen op zich te verenigen. Er zijn verschillendeantwoorden op deze vraag denkbaar. Zoals: de p sr was in werkelijkheidniet zo sterk, de cijfers geven slechts een momentopname,haar aanhangers waren maar al te gemakkelijk bereid departij in de steek te laten. Of : het ontbrak de socialistisch-revolutionaireleiders aan het talent om hun aanhang bij de kiezersin politieke invloed om te zetten. Of: datgene wat zij voorstondenwas onder de gegeven omstandigheden onverwezenlijkbaar.Ik geloof dat geen van deze antwoorden de volledige waarheidgeeft, maar dat zij allemaal wel een stukje van de waarheidbevatten. Over de beweerde ontrouw van de kiezers vande p sr laat zich niets met zekerheid zeggen, omdat de gege- jvens daarvoor ontbreken: er zijn immers na 1917 geen vrije jalgemene verkiezingen meer gehouden in Rusland. Wat de an- Idere genoemde factoren betreft, hoop ik in het nu volgende j'verhaal duidelijk te maken dat de bolsjewieken hun sodalis-/tische tegenstanders weliswaar met weinig scrupules hebbenaangepakt, maar dat die socialisten ook niet in staat zijn geble-jken de bolsjewieken overtuigend partij te geven.Laat ik eerst summier-en dus wel zeer generaliserend-aepsr bij de lezer introduceren. De partij werd opgericht rond1900, maar kwam voort uit een in Rusland al oudere traditie,die van het populisme. De negentiende-eeuwse populisten (‘nfa-174

odniki’) stelden, zoals hun naam al aanduidt, ‘het volk’ centraal,wat in het Rusland van die tijd wilde zeggen: de boeren.Behalve van het populisme onderging de socialistisch-revolutionaireideologie ook de invloed van het westerse marxisme. Terwijlhet populisme zich richtte op de boeren en het marxismeop ‘het proletariaat’, dat wil zeggen de arbeiders, richtte dep sr zich op ‘de werkers’, dat wil zeggen de boeren én de arbeiders.Dit nam niet weg dat de p s r , anders dan de in dezelfdeperiode opgerichte Russische Sociaal-Democratische Arbeiderspartij(later uiteengevallen in bolsjewieken en mensjewieken),toch wel werd gezien als de partij van het agrarisch socialisme.Een van haar belangrijkste programmapunten was dan ook desocialisering van de grond.Een ander belangrijk uitgangspunt van de p s r was de volkssoevereiniteit(‘narodovlastie’), belichaamd in een op basis vanalgemeen kiesrecht te kiezen Constituante. In haar strijd tegenhet tsaristische bewind achtte de partij zich ter verwezenlijkingvan haar doeleinden gerechtigd gebruik te maken van het wapenvan de terreur.Een heel precieze karakterisering van de p sr is echter moeilijkte geven, want een van haar meest kenmerkende karaktertrekkenwas juist dat zij een veelheid van meningen en stromingenverenigde. Je kunt dat op verschillende manieren uitleggen.Je kunt zeggen dat het democratische systeem dat departij voorstond ook in een interne partijdemocratie tot uitdrukkingkwam. Je kunt ook, en misschien wel met meer recht,zeggen dat de sodalisten-revolutionairen nauwelijks een samenhangendepartij en veel meer een losse beweging vormden.Volgens de partij opvatting waren socialisme en democratieeven belangrijk en niet zonder elkaar te realiseren. Een linkervleugelvan de partij echter legde de nadruk op de sociale aardvan de revolutie, terwijl een rechtervleugel de democratie devoorrang gaf. Verder trok de psr als een partij van gewelddadigeactie, een partij bovendien die na de Februarirevolutie van1917 politieke invloed bezat, ook nogal wat elementen aan metweinig vaste politieke overtuigingen. In de praktijk was dep sr door haar verdeeldheid na 1917 in elk geval in het nadeelbij de veel hechter georganiseerde bolsjewistische partij.i 75

In oktober 1917 werd de eerder dat jaar door de Februarirevolutiegevestigde Voorlopige Regering, die zij het met het nodigevoorbehoud door de socialisten-revolutionairen was gesteund,door de bolsjewieken omvergeworpen. De bolsjewiekenvormden een nieuwe regering, de Raad van Volkscommissarissen,en wisten een deel van de linkervleugel van de p sr te bewegentot deze regering toe te treden. Dit leidde tot een afscheidingvan deze linkervleugel (voortaan de ‘linkse socialisten-revolutionairen’genoemd), want de overgrote meerderheidvan de p sr was gekant tegen het nieuwe regime.Toch ondernam de partij in de eerste maanden niet veel tegende bolsjewieken, net zo min trouwens als de andere nietbolsjewistischegroeperingen. Eén reden was dat zij over weinigmilitaire macht beschikte. Bovendien was men bang dat actiestegen de bolsjewieken aan de contrarevolutionairen tengoede zouden komen. Daarbij speelde ook nog een rol dat mendacht dat deze regering niet lang zou kunnen standhouden:‘Wij waren van mening dat de bolsjewieken slechts schuim opde golven van de revolutie vormden, dat vanzelf zou verdwijnen,’heeft later een der leiders van de p sr gezegd.Nadat echter de bolsjewieken in januari 1918 de in de voorafgaandemaanden gekozen Constituante na één zittingsdaghadden ontbonden (zij hadden slechts een kwart van de zetelsveroverd) en in maart 1918 een afzonderlijke vrede met Duitslandhadden gesloten, begonnen er plannen te rijpen tot gewapendverzet.In juni 1918 werd in Samara aan de Wolga (het huidigeKoejbysjev) een Comité van leden van de Constituante gevormd,waartoe hoofdzakelijk leden van de socialistisch-revolutionairefractie in de Constituante toetraden. Dit Comité verklaardede oorlog aan het bolsjewistische regime met het doelvoor de Constituante de macht in het land te veroveren. HetComité wist echter slechts, met de hulp van een Tsjechoslowaakslegioen dat aan de kant van Rusland tegen de Duitsershad gevochten en nu op weg was naar huis, een groot deel vanhet Wolgagebied in handen te krijgen. Daar het zich op denduur moeilijk zelfstandig kon handhaven, sloot het in september1918 een accoord met een aantal anti-bolsjewistische rege­176

ingen die elders op het Russische grondgebied waren ontstaan.Op basis hiervan werd een Directorium gevormd met vijf leden,van wie twee socialisten-revolutionairen. Het Directoriummoest volgens het accoord fungeren als een nationale regering,tot zich in het begin van 1919 voldoende leden van deConstituante zouden hebben verzameld. Op papier had het demacht in geheel Siberië en in het gebied tussen de Oeral en deWolga. De verschillende regeringen en groeperingen die hetDirectorium hadden aangewezen, vormden echter een zo heterogeengezelschap, dat het in de praktijk nauwelijks iets te vertellenhad. In november 1918 werd het Directorium in het SiberischeOmsk door een staatsgreep omvergeworpen en vervangendoor een militaire dictatuur onder leiding van admiraalKoltsjak.De socialisten-revolutionairen hadden uiterst schoorvoetendaan de vorming van het Directorium meegewerkt en het daarnamet het grootst mogelijke voorbehoud gesteund. Het berusttenamelijk op een accoord met niet-socialisten, en een ‘coalitie’met ‘burgerlijke groeperingen’ was in de ogen van de meestesocialisten-revolutionairen eigenlijk niet geoorloofd. Men kanzich afvragen hoe groot de levensvatbaarheid van het Directoriumanders geweest zou zijn, maar de socialisten-revolutionairenhebben haar in ieder geval niet erg bevorderd. Daarmeedragen zij hun deel van de verantwoordelijkheid voor het feitdat een mogelijk democratisch alternatief voor de Sovjet-regeringin de kiem is gesmoord.De socialisten-revolutionairen hadden nu aan de ene kant de‘Roden’ en aan de andere kant de ‘Witten’ tegen zich. In EuropeesRusland waren zij al sedert het midden van 1918 zo goedals vogelvrij, in Siberië waren zij het nu ook. De Witten haattenzij in het algemeen nog erger dan de bolsjewieken. Het isdan ook niet verwonderlijk dat sommige socialisten-revolutionairentot de slotsom kwamen dat de enige uitweg een accoordmet de bolsjewieken tegen de Witten was.Deze socialisten-revolutionairen scheidden zich in de loopvan 1919 af van de p sr en vormden de groep ‘Narod’ (‘HetVolk’). De groep deed terwille van het accoord met de bolsjewiekentijdelijk afstand van het principe van de volkssoeverei­177

niteit, belichaamd, zoals ik heb uiteengezet, in de Constituante,en aanvaardde het systeem van sovjets. De rest van de partijzag er wel vanaf het Sovjet-regime gewapenderhand te bestrijden,maar wilde geen accoord sluiten met de bolsjewieken, dieimmers weigerden de volkssoevereiniteit te aanvaarden. Zijwilde een democratische ‘derde macht’ zijn tussen de dictaturenvan Witten en Roden.Op het gebied waar de Witten heersten, leverden de socialisten-revolutionairenhun bijdrage aan de strijd tegen dezen.Het terugdringen van de Witten had echter slechts een uitbreidingtot gevolg van het gebied waar de bolsjewieken heersten.Hoewel de psr er in haar verklaringen op bleef hameren dat deval van de bolsjewistische dictatuur niet kon uitblijven en dathet volk dan onder haar leiding de macht zou overnemen, washaar politieke rol nu in feite uitgespeeld. De geschiedenis vande p sr vanaf 1919 is hoofdzakelijk de geschiedenis van haarvervolging door het bolsjewistische regime.De onderdrukking van de socialisten-revolutionairen door debolsjewieken was al direct na de Oktoberrevolutie begonnen,maar nam pas in het midden van 1918 scherpe vormen aan. DeSovjet-regering werd in die periode van alle kanten belaagd,ook van de kant van de socialisten-revolutionairen zoals wijzagen. Nadat zij de gewapende strijd hadden beëindigd, kondigdede Sovjet-regering in februari 1919 een beperkte legaliseringen amnestie voor de socialisten-revolutionairen af. Hetwoord beperkt is wel op zijn plaats: de p s r kon gedurende eenperiode van in totaal tien dagen vrij haar krant uitgeven en bijeenkomstenorganiseren, daarna werd de repressie hervat. Tussen1919 en 1921 arresteerde de geheime politie, de Tsjeka, hetvoltallige Centraal Comité van de p s r . Wie niet de kant van debolsjewieken koos of de actieve politiek vaarwel zei (dat warener onder die omstandigheden velen), was er vrijwel zekervan dat hij de partijleiding op haar weg naar de gevangenis zouvolgen.Wat was de reden voor deze vervolging? De bolsjewistischepropaganda herhaalde steeds opnieuw dat de p s r de contrarevolutionairenin hun strijd tegen het Sovjet-bewind steunde.Dit was in strijd met de feiten. De socialisten-revolutionairen178

hadden juist zeer actief Koltsjak bestreden en het was een doorhen gedomineerde organisatie geweest die de admiraal ten slottein januari 1920 in Irkoetsk had gearresteerd. Ook hadden socialisten-revolutionairenin Zuid-Rusland een belangrijke bijdragegeleverd in de strijd tegen generaal Denikin.Maar ook verder gedroeg de p sr zich voor een onverzoenlijketegenstander uitermate terughoudend in haar oppositie tegenhet bolsjewistische regime. Na afloop van de overwinningop de Witten brak er een reeks boerenopstanden uit tegen debolsjewieken, die zich in de voorafgaande periode onder de bevolkingzeer onpopulair hadden gemaakt. De bekendste daarvanwas de opstand in de streek van Tambov. De bolsjewiekennoemden die opstanden contrarevolutionair. In de ogen van desodalisten-revolutionairen waren ze dat niet. Toch stond deleiding van de p sr er afwijzend tegenover en waarschuwde zijde partijleden tegen deelname, niet omdat zij de opstanden ongerechtvaardigdvond, maar omdat het naar haar mening hierom geïsoleerde acties ging, die slechts de kansen konden vergrotenvan de contrarevolutionairen of van de bolsjewiekenzelf.Deze houding is niet zo vreemd, in het licht van de ervaringendie de socialisten-revolutionairen in 1918 hadden opgedaan.Maar door zich afzijdig te houden van elke daadwerkelijkeactie tegen de bolsjewistische dictatuur veroordeelde dep sr zich in de praktijk wel tot volstrekte werkeloosheid, daarhet voeren van een geregelde politieke oppositie in Sovjetruslandonmogelijk was gemaakt.Hoe het zij, de bolsjewistische leiders hadden in elk gevalgeen reden de psr te onderdrukken omdat zij de contrarevolutiezou ondersteunen. Zijn onderdrukten de p sr, omdat dezezich niet bij de bolsjewistische hegemonie neerlegde en binnende steeds beperkter wordende mogelijkheden politieke agitatietegen de bolsjewistische dictatuur voerde. Vanuit hun standpuntis daar nog wel enige rechtvaardiging voor: de psr waseen mogelijke bron van onrust, en onrust kon een gevaar voorhun macht opleveren. De bolsjewistische leiders voerden dezepolitiek echter met een absolute consequentheid door. Zijduldden geen zelfstandige politieke organisaties naast zich, niet179

van tegenstanders, maar ook niet van medestanders. Dat mogehet lot van de groep Narod aantonen. De groep had zich, zoalswij gezien hebben, van de p s r afgescheiden omdat zij eenaccoord met de bolsjewieken noodzakelijk achtte. In ruil voorhaar samenwerking en haar aanvaarding van het sovjet-systeemvroeg de groep van de bolsjewieken dat zij hun partij dictatuurophieven en andere socialistische partijen op gelijke voet tot deverkiezingen voor de sovjets toelieten. Ondanks haar tegemoetkomendehouding werd geen van de verlangens van de groepNarod echter ingewilligd en werd zij vrijwel evenzeer vervolgdals de partij waarvan zij zich afgescheiden had. De bolsjewiekenhandhaafden de dictatuur van hun partij onverkort. Hetbleek dat men bij hen net zo min hoefde aan te komen om vrijgekozensovjets als om de Constituante. De mensjewiek Martovhad gelijk toen hij zei dat ‘het bolsjewisme niet het ideetoelaat van een oppositiepartij, zelfs indien zij ultraloyaal is enhet sovjet-principe onderschrijft.’Andere socialistische partijen hadden in de ogen van debolsjewieken eenvoudig geen bestaansrecht. ‘Zelfs al zoudendeze partijen niet actief deelnemen aan de gewapende strijdtegen het Sovjet-bewind, dan nog moeten wij ze uit de wegruimen, want elke hindernis op ons pad en elke verzwakkingvan onze krachten in deze laatste en beslissende strijd kan decontrarevolutie aan de overwinning helpen.’ Aldus een van dechefs van de Tsjeka in 1921 over de Russische socialistischepartijen. En hij voegde hier aan toe: ‘Van tijd tot tijd stellenwij deze partijen in de gelegenheid hun leven te beteren, hunwerk in een andere richting om te buigen, en laten wij hun ledenuit de gevangenis. Maar tot dusverre heeft dat niets opgeleverd:deze partijen kunnen hun natuur niet verloochenen.’ Defout van de socialistische partijen, de p sr voorop, was niet datzij de contra-revolutionairen ondersteunden (want dat dedenzij niet). Hun fout was dat zij de bolsjewistische hegemonieniet erkenden, die in de ogen van de bolsjewieken zelf eennoodzakelijke voorwaarde was voor de overwinning van de revolutie.‘Subjectief bent u een revolutionaire zoals wij ons ermeer zouden wensen, maar objectief dient u de contrarevolutie,’kon daarom in 1921 de hoogste chef van de Tsjeka, Feliks180

Dzerzjinski, tegen een gearresteerde socialiste-revolutionairezeggen. Daarom werd de p s r vervolgd en met allerlei onwarebeschuldigingen zwart gemaakt door de propaganda.De bolsjewieken stelden zich dus niet tevreden met het loutervervolgen van de socialistische oppositie. Zeker zo belangrijkbij de bestrijding daarvan was de propaganda. Na de invoeringvan de Nieuwe Economische Politiek ( n e p ) beslotende bolsjewieken zelfs een groot propagandistisch proces tegendeze socialistische oppositie op touw te zetten, dat in het bijzonderwas gericht tegen de p s r . Het proces duurde tweemaanden, van juni tot augustus 1922. Het kan met recht heteerste grote politieke showproces in Sovjetrusland worden genoemd,een ‘leninistische’ voorloper van de processen die Stalinin de jaren dertig tegen zijn rivalen in de Communistische Partijvoerde. Lenin was ten tijde van het proces door ziekte uitgeschakeld,maar hij nam actief aan de voorbereidingen deel;hij was ook betrokken in de besluitvorming over het slot vanhet proces.Vóór het gerechtsgebouw vond een massale demonstratieplaats, waar de doodstraf voor de beklaagden (leden van hetCentraal Comité van de p r s) werd geëist. Bovendien werden erdemonstranten tot de rechtszaal toegelaten. Het proces was erniet op gericht de waarheid aan het licht te brengen. Het waser op gericht middels een reusachtige propagandacampagne desocialistische oppositie van haar invloed (of potentiële invloed)op de bevolking te beroven. Het moest de bevolking duidelijkmaken dat de Russische socialisten geen recht hadden op eenpolitiek bestaan en dat de Communistische Partij als enige hetrecht had Rusland te regeren.Anders dan in de latere showprocessen ‘bekenden’ de beklaagdenniet en hielden zij onverkort vast aan hun opvattingen.Alleen een groep voormalige socialisten-revolutionairendieaan de beklaagden was toegevoegd, gedroeg zich verschillend.Hoewel de beschuldigingen op grond waarvan men het procesbegonnen was volstrekt onbewezen bleven, werden de beklaagdendoor de rechtbank ter dood veroordeeld. Trotski zei in eeninterview na afloop van het proces: ‘Sta ons toe dat wij ons het

echt voorbehouden om de leiders van de «partij» van socialisten-revolutionairendood te schieten, als deze laatste niet instaat blijkt te zijn zich rekenschap te geven van de realiteit enzich te schikken naar het in Rusland bestaande regime.’Het was echter niet in de eerste plaats het doel van het procesde beklaagden te liquideren, maar de partij die zij vertegenwoordigden(en meer in het algemeen de socialistische oppositie)uit te schakelen. Daarom veranderde de Sovjet-regering dedoodstraf na afloop van het proces in een ‘voorwaardelijkedoodstraf’, die inhield dat het vonnis voltrokken zou worden,indien de aanhangers van de veroordeelden hun ‘misdadige’ activiteitenvoortzetten, dat wil zeggen indien de socialisten-revolutionairenactieve politiek bleven bedrijven.De mogelijkheid daartoe was hun echter zo goed als ontnomen,want van een sodalis tisch-revolutionaire partij organisatiewas inmiddels nog maar heel weinig overgebleven. Door hetfiasco van haar politiek enerzijds en door de bolsjewistische vervolgingen intimidatie anderzijds had de p sr veel van haar aanhangersverloren. Zij die de partij trouw gebleven waren, warenin de loop der tijd in de Sovjet-gevangenissen verdwenen. Totongeveer 1925 bleef er nog een politiek volkomen machtelozerest van een partij organisatie bestaan. Daarna leefde de prs inRusland alleen nog in gevangenschap voort.De laatste fase van de geschiedenis van de p sr is die van haargevangenschap. ‘Bij ons is er ook plaats voor andere partijen,’verklaarde de bolsjewistische leider Boecharin in 1927. ‘Maarhet fundamentele verschil tussen het bestaan van partijen in hetWesten en bij ons is: één partij is aan de macht en alle overigezitten in de gevangenis.’ Zien we even af van het bestaan vaneen oppositie in de Communistische Partij zelf, dan kwam dedoor Boecharin gekenschetste situatie op dat moment overeenmet de werkelijkheid. De socialisten-revolutionairen die hethoofd niet bogen, werden geïsoleerd in gevangenissen, kampen(zoals tot 1925 Solovki, oftewel de Solovetski-eilanden in deWitte Zee) of verbanningsoorden in uithoeken van het land.‘De vicieuze cirkel sloot zich om ons heen,’ aldus een der gerepresseerdesocialisten-revolutionairen. ‘Op drie jaar gevange­

nis volgden drie jaar verbanning, dan drie jaar «minus» (eenverbod op het verblijf in de grotere steden) en een nieuwe arrestatie.’Maar de vicieuze cirkel sloot zich niet alleen om de socialisten-revolutionairen.De trotskistische historicus Isaac Deutscherzegt het zo: ‘De revolutie behandelt de onmiddellijke nabuurvan haar vijand als haar vijand. Wanneer zij deze tweede vijandtreft, wordt ook diens nabuur in de strijd betrokken. Hetproces zet zich als een kettingreactie voort tot de partij van derevolutie alle partijen onderdrukt die tot voor kort het politiektoneel bevolkten en zich zelf in de strijd trekt.’ De socialisterevolutionaireJekaterina Olitskaja noemt in haar memoires debolsjewieken ‘de heersende partij’ in plaats van ‘de partij vande revolutie’, maar verder zegt zij eigenlijk hetzelfde: ‘Indiende andersdenkenden in de cel worden gezet, indien de socialistenen de anarchisten in gevangenissen worden gedreven diespeciaal voor één vleugel van de arbeidersbeweging zijn ingesteld,dan komen daar onvermijdelijk ook de oppositionele stromingenvan de heersende partij terecht.’Toen de leiding van de Communistische Partij in het beginvan de jaren twintig tot de volledige uitschakeling van de socialistischeoppositie besloot, besloot zij ook al tot maatregelentegen de oppositie binnen de eigen partij. Naarmate de kringvan de machthebbers in de loop van de volgende jaren steedskleiner werd, breidde het aantal vervolgden zich steeds verderuit. De vervolgers van het eerste uur werden op die manierzelf vervolgden.Zo kwamen in de jaren dertig al Stalins rivalen in de CommunistischePartij om, het verhaal is bekend. Maar ook de socialistenkwamen om, niet alleen zij die hun partij trouw warengebleven, en dat al met vele jaren gevangenschap hadden bekocht,maar ook zij die hun partij vaarwel hadden gezegd.In 1937 werd de bekendste leider van de psr in Rusland eneen van de beklaagden van 1922, Abram Gots andermaal terdood veroordeeld, ditmaal zonder vorm van proces. En samenmet hem de bekende mensjewiek Mark Liber. Kort voordat zijwerden weggevoerd, zeiden zij tegen een buitenlandse medegevangene:‘Breng onze vrienden onze groet over en zeg hun

dat wij met trots de naam van revolutionair hebben gedragen.Hoe moeilijk het voor ons ook is wanneer men ons contrarevolutionairennoemt, wij weten toch dat de geschiedenis een anderoordeel over ons zal vellen. Er zullen voor Rusland en voor dehele wereld betere tijden aanbreken. En dan zal de geschiedenisover ons oordelen.’De socialisten-revolutionairen bleven optimisten, ondanks allesen tot het bittere einde. Hun optimisme is tot nog toe echterweinig gerechtvaardigd gebleken. Vrijwel alle socialisten-revolutionairenzijn in de Grote Terreur omgekomen, slechts eenenkeling heeft het overleefd. Zij zijn nimmer gerehabiliteerddoor het regime en staan nog altijd als contrarevolutionairen teboek in de Sovjet-historiografie. Hun idealen zijn onverwezenlijktgebleven. Zij hebben zo goed als geen sporen nagelatenin de huidige Sovjet-Unie.Eén van de zeldzame socialisten-revolutionairen die alle ontberingenvan Solovki, Kolyma en de andere onderdrukkingsinstitutiesheeft overleefd, was Jekaterina Olitskaja. Na de repressieonder Lenin en Stalin kreeg zij ook nog met de repressieonder Brezjnev te maken. Haar in 1971 in het buitenland gepubliceerdememoires zijn een sprekend getuigenis van het feitdat de door Stalin omgebrachte bolsjewieken niet de enigeslachtoffers van de terreur waren, en dat zij bovendien zelf ookwel een en ander op hun geweten hadden. In 1974 overleed zij.Keren wij ten slotte terug naar het in het begin van dit artikelopgeworpen probleem. Moet het feit dat de bolsjewieken demacht wisten te grijpen en te behouden worden verklaard uithun politieke talenten of meer uit het tekortschieten van huntegenstanders, in het bijzonder hun socialistische tegenstanders?Misschien waren de doeleinden die de socialisten-revolutionairenzich gesteld hadden, onder de gegeven omstandigheden,en zeker op korte termijn, niet geheel te verwezenlijken. Maarmisschien hadden zij er toch meer voor kunnen doen dan zijhebben gedaan. Het is aan de tekortkomingen van de socialisten-revolutionairen,hun beweging en hun leiders te wijten datde kansen onvoldoende zijn benut: gebrek aan leiderschap, tegrote onderlinge verdeeldheid, te geringe bereidheid tot het184

compromis. Zoals de Engelse historicus Leonard Schapiro zegt:‘Het verhaal van de strijd der socialisten-revolutionairen tegende bolsjewieken is er een van besluiteloosheid, aarzeling, onenigheiden verdeelde loyaliteit. Het aandringen door de socialisten-revolutionairenop een volledig socialistische politiekmidden in een burgeroorlog droeg niet weinig tot het debaclebij.’Het tekortschieten van de socialisten-revolutionairen kanvoor een deel ook uit ideologische oorzaken worden verklaard.Er zat in de socialistisch-revolutionaire ideologie aan de enekant een sterk activistisch element. De socialisten-revolutionairenvoerden in hun vaandel de leus: ‘In de strijd zul je jerecht verwerven’, zij hadden het tsarenregime met terreur bestredenen waren ook sneller dan bij voorbeeld de mensjewiekengeneigd tegen de bolsjewieken geweld te gebruiken.Aan de andere kant bevatte de socialistisch-revolutionaireideologie echter ook een element dat juist strijdig was met ditactivisme. Dat blijkt bij voorbeeld uit de woorden van een dergetuigen op het proces van 1922. Hij verklaarde dat de socialisten-revolutionairenin de eerste maanden na de Oktoberrevolutieniet tot een omverwerping van het Sovjet-bewind haddenopgeroepen. Waarom? ‘Niet omdat wij de omverwerping vanhet Sovjet-bewind een ontoelaatbare daad achtten, maar omdatwij destijds op het standpunt stonden dat een opstand van demassa’s van onderop moest komen, dat een strijd voor devolkssoevereiniteit zich spontaan van onderop moest ontwikkelen.De socialisten-revolutionairen poogden slechts zich aanhet hoofd te stellen van de spontane ontevredenheid van demassa’s.’Na het fiasco van de gewapende strijd in 1918 deden de socialistisch-revolutionaireleiders steeds opnieuw in feite een beroepop de partijleden om inactief te blijven, daar het wachtenwas op de massale volksbeweging die onvermijdelijk het bolsjewistischeregime op niet al te lange termijn zou doen verdwijnen.De neiging van de socialistisch-revolutionaire leiders omslechts op basis van de georganiseerde wil van de werkendemassa’s politiek te bedrijven, veroordeelde de pr s tot een vergaandemate van inactiviteit. Het bracht, ondanks al hun be­185

zwaren tegen het Sovjet-regime, in de praktijk een in veel opzichtenloyale houding van de socialisten-revolutionairen tegenoverdit regime met zich mee.‘Failure is always temporary for ideologues, as success is alwaysseen by them to be illusory for the powers that be,’ zegtde Amerikaanse historicus Richard Pipes ergens in zijn Russiaunder the Old Regime. Ook de socialisten-revolutionairen beoordeeldende situatie verkeerd. Zij geloofden dat het bolsjewistischeregime ineen zou moeten storten, en hielden zich gereedom de politieke leiding daarna over te nemen. Dit verklaarthun betrekkelijk passieve houding. Zij werden in diehouding gestijfd door de angst dat, indien zij wel tot daadwerkelijkestrijd zouden overgaan, zij daarmee de contrarevolutionairenin de kaart zouden spelen.Deze houding stuitte onder socialisten-revolutionairen wel opkritiek. De bekende econoom Nikolaj Kondratjev bij voorbeeldverklaarde als getuige op het proces van 1922 dat hij de p sr,waarin hij tot de rechtervleugel had behoord, in het begin van1920 had verlaten uit ontevredenheid over haar standpunt. Hijwas ‘een evolutionist’, veel van de uitgangspunten van de socialistisch-revolutionaireideologie vond hij ‘utopisch’ en detaktiek van de partij ‘inconsequent en niet doortastend’. Dep sr, aldus Kondratjev, ‘onderschatte de wortels van het bolsjewisme,en haar streven om het Sovjet-bewind omver te werpenwas dus onvoldoende gefundeerd.’In de lagere regionen van de partij verdween het activismebovendien niet geheel. Elementen in de partij die wel handelendwilden optreden, werden er nu gemakkelijk toe gedrevenop hun eigen houtje de strijd tegen de bolsjewieken aan te binden,zonder zich veel aan te trekken van de partij directieven.(Anderen kozen juist om deze reden de kant van de bolsjewieken,die immers wel handelden, al was het dan niet helemaalop de juiste wijze.) Zij konden zich daarbij beroepen op departij traditie en de partijleuzen. Op die manier bleef de p srwel een bron van onrust, zonder dat de socialistisch-revolutionaireleiders aan die onrust politieke vorm wisten te geven.Dan de houding van de bolsjewieken. Het zou verkeerd zijn186

de door de bolsjewieken onder Lenin en in de jaren twintigtegen hun politieke tegenstanders uitgeoefende repressie tevereenzelvigen met de ‘stalinistische’ terreur. De repressie vande jaren twintig was toch in de eerste plaats gericht op de politiekeuitschakeling van een misschien niet erg actieve en machtige,maar toch bestaande oppositie, terwijl de stalinistischeterreur was gericht op de massale vernietiging van potentiëletegenstanders in de meest ruime zin van het woord.Maar al is het ‘leninisme’ niet met het ‘stalinisme’ te vereenzelvigen,het is wel een soort voorafschaduwing ervan. Datblijkt ook uit enkele in het voorafgaande verhaal naar vorengebrachte punten.De bolsjewieken waren in geen enkel opzicht bereid hunmacht te delen of andere politieke groeperingen zelfs maar alseen loyale oppositie te tolereren. De groep Narod, bij voorbeeld,was bereid tot een vergaande samenwerking. Zij wildeechter geen verlengstuk van de Communistische Partij zijn,maar zelf iets zijn. Dat werd niet geduld.De bolsjewieken bestreden de politieke oppositie niet alleenmet repressie, maar ook met propaganda, en zelfs met een politiekshowproces. De socialistisch-revolutionaire beklaagden inhet proces van 1922 verdedigden zich werkelijk en kregen daarvoorook, binnen zekere grenzen, de gelegenheid. Maar er wasook een groep beklaagden, voormalige socialisten-revolutionairen,die zich geheel en al gedroegen als de beklaagden in deprocessen van de jaren dertig. Zij ondersteunden de aanklachten gaven zich over aan zelfbeschuldiging. Het proces was omgevendoor een geweldige propagandacampagne, waarin de bevolkingtot haat werd opgezweept tegen de mensen die voor derechtbank stonden.Dit was in overeenstemming met vóór het proces door Leningegeven instructies. Het was Lenin die had opgeroepen tothet houden van ‘luidruchtige, opvoedende modelprocessen’ tegende politieke tegenstanders. ‘Een knuppel is een primitiefwapen, een geweer een doeltreffender, het doeltreffendste is derechtbank,’ aldus Nikolaj Krylenko, de openbare aanklager van1922, korte tijd na het proces. Deze leninistische opvattingstond heel dicht bij de stalinistische opvatting van processenals instrument van opvoeding en intimidatie.187

LiteratuurVoor de geschiedenis van de p s r vóór oktober 19 17 :O. H. Radkey, The Agrarian Foes of Bolshevism. Promiseand Default of the Russian Socialist-Revolutionaries. Februaryto October 1917. New York 1958.M. Perrie, The Agrarian Policy of the Russian Socialist-RevolutionaryParty from Its Origins through the Revolution of1 905-1907. Cambridge etc., 1976.M. Hildermeier, Die Sozialrevolutionäre Partei Russlands. EinBeitrag zum Verhältnis von Agrarsozialismus und Modernisierungim Zarenreich (1900-1914). Köln-Wien 1978.Na oktober 19 17 :O. H. Radkey, The Sickle under the Hammer. The RussianSocialist Revolutionaries in the Early Months of Soviet Rule.New York-Londen 1963.L. Schapiro, The Origin of the Communist Autocracy. PoliticalOpposition in the Soviet State. First Phase, 1917-192 2.Cambridge, Mass., 1955.S. M. Berk, ‘The democratic Counterrevolution. Komuch andthe Civil War on the Volga’. Canadian-American Slavic Studies,1973, biz. 443-459-V. Tschernov, ‘Meine Schicksale in Sowjet-Russland’. Recenteherdruk in: Russland zwischen Revolution und Konterrevolution.,Band 11. München 1975, blz. 21-67.E. Olitskaja, Moi vospominanija (Mijn herinneringen).Frankfurt am Main 1971.O. Andreyev Chernov, Cold spring in Russia, Ann Arbor1978.Voor een kritiek van sodalistisch-revolutionaire zijde op de visievan Radkey:M. Visjnjak, ‘Partij a Sotsialistov-Revoljoetsionerov v izobrazjeniiprofessora O. Radki’. Sotsialistitsjeski Vestnik 1963no. 9/10, blz. 132-136 en no. 11/12, 164-168. (‘De Partij vanSocialisten-Revolutionairen in de voorstelling van professor O.Radkey’).

De Russische sociaal-democratie: meerdan een schim uit het verleden.b r u n o n a a r d e nDe geschiedenis van de Russische sociaal-democratie is de geschiedenisvan een toekomstvisie. Alleen het denkbeeld datRusland in alle opzichten een volledig Westers land zou worden,maakte het voor de sociaal-democraten mogelijk om hetmarxisme als ideologie te kiezen, de Duitse spd als hun grotevoorbeeld te zien en de Tweede Internationale als hun richtsnoerte aanvaarden. Utopisch waren hun verwachtingen zekerniet. Tsaristisch Rusland bewoog zich met horten en sprongenin de richting van een kapitalistische, industriële staat. Tegelijkertijdechter bleef het een arm, achterlijk, agrarisch, autocratischgeregeerd ontwikkelingsland. De overheid was sterkgenoeg om te verhinderen dat er een massale goedgeorganiseerdearbeidersbeweging ontstond, maar anderzijds was depolitieke situatie uiterst instabiel en bood in vergelijking methet Westen ongekende revolutionaire mogelijkheden. De sociaal-democratenwerden daardoor gedwongen om af te wijkenvan hun Westerse modellen en moesten hun partij-organisatieen strategie steeds aanpassen aan de bijzondere omstandighedenvan een ancien régime.Hun grote dilemma was of zij ondanks alles zo veel mogelijkmoesten vertrouwen op de onmiskenbare, werkzame, maarlangdurige ontwikkeling naar een moderne Westerse samenlevingof juist ten volle gebruik maken van de unieke kansen omdit proces op revolutionaire wijze te versnellen, hoewel ditenorme risico’s van nederlagen en mislukkingen met zich meebracht.De eerste mogelijkheid werd uiteindelijk belichaamddoor het mensjewisme en de andere door het bolsjewisme.Maar hun onderlinge verschillen hebben weinig te maken metde tegenstelling tussen revolutionair marxisme en revisionistischreformisme, die zo kenmerkend was voor het Westersesocialisme. Beide groepen bleven zich als revolutionair enmarxistisch beschouwen. De Russische sociaal-democraten hebbennooit als hun Westerse kameraden ervaren hoe zwaar dedagelijkse verantwoordelijkheid voor honderdduizenden aan­189

hangers weegt en nooit iets te maken gehad met de ‘smallemarges van de democratie’, die een partij voortdurend dwingentot compromissen en een voorzichtige, behoudende koers.Hun partij bestond voornamelijk uit intellectuelen. Het warende radicale tradities van de Russische revolutionaire intelligentsia,die zich al generaties lang aan de strijd tegen de tsaar gewijdhad, welke voor hen van doorslaggevend belang waren.Want in veel sterkere mate dan de Westerse socialistischepartijen, die eveneens in het laatste kwart van de negentiendeeeuw ontstonden, is de Russische sociaal-democratie een reactieop en een voortzetting van een oudere socialistische beweging.In Rusland was dat het populisme, geen politieke partijmaar eerder een opvatting over staat en maatschappij, die tussen1860 en 1890 door schrijvers, vreedzame propagandisten enrevolutionaire terroristen werd uitgedragen. Deze populisten of‘narodniki’ gingen er in tegenstelling tot de latere sociaal-democratenvanuit dat Rusland zich niét tot een Westers landzou kunnen of mogen ontwikkelen en stonden daarom een typischRussische vorm van agrarisch socialisme voor. Het warenallen leden van de intelligentsia, die zich naar eigen zeggen indienst hadden gesteld van het volk (‘narod’), dat volgens hen alleendoor een sociale revolutie uit zijn ellende kon worden bevrijd.Zij geloofden dat de ‘mir’, de traditionele Russischedorpsgemeenschap elementen van een oeroud collectivisme hadbewaard dat elders in Europa allang was verdwenen. Het moestdaarom mogelijk zijn om in hun land op korte termijn een socialistischesamenleving op te bouwen. Dit socialisme zou deRussische arbeidende bevolking de kans geven om wel te profiterenvan de zegeningen van de geavanceerde Westerse techniek,maar te ontsnappen aan de negatieve effecten van een kapitalistischeindustriële revolutie.De pogingen van de narodniki om hun socialistisch evangelieop het platteland te verkondigen, mislukten. De zogenaamde‘tocht naar het volk’ in 1874 verliep rampzalig. De boeren kwamenniet in opstand. Het was aan hun wantrouwen en de ongelofelijkenaïveteit van de revolutionairen zelf te wijten dathonderden narodniki zonder enige moeite door de politie kondenworden opgepakt. Het echec van ‘de krankzinnige zomer190

van ’74’ versterkte de in het populisme van oudsher aanwezigeautoritaire tendenzen. Indien het volk niet uit zich zelf tot eenopstand in staat was, zo werd geredeneerd, dan moest de intelligentsiadeze taak overnemen. Alleen een hechte, conspiratieveorganisatie van beroepsrevolutionairen die geen enkel middelschuwden, kon een revolutie ontketenen. De groep ‘Land enVrijheid’, die in 1875 volgens deze principes werd gevormd,bedreef intensieve propaganda onder boeren en arbeiders, maarverkreeg sensationele bekendheid door een reeks moordaanslagenop hooggeplaatste politiefunctionarissen.Door het succes van de terreuracties gingen een aantal ledenvan Land en Vrijheid geloven dat het mogelijk moest zijn omhet staatsapparaat volledig te ontregelen. Een staatsgreep eneen van bovenaf doorgevoerde sociale omwenteling lagen danbinnen het handbereik van de revolutionairen. In theorie wasdit plan al herhaaldelijk verdedigd door sommige radicale narodniki,zoals Tkatsjov. Maar anderen hadden zich daar fel tegenverzet. Eén van de voornaamste ideologen van het populisme,Lavrov, had in een polemiek met Tkatsjov betoogd, dateen poging van een handvol intellectuelen om het socialismemet geweld in te voeren alleen maar kon leiden tot een afschuwelijkedictatuur. Lavrovs futuristische beschrijving van eenwijdvertakt socialistisch onderdrukkingsapparaat geleid dooreen speciale commissie van staatsveiligheid, die de socialistischerechtsorde handhaafde met behulp van verklikkers, cipiers enbeulen, gaf een treffend beeld van de later door de bolsjewiekeningestelde Tsjeka. Ook binnen Land en Vrijheid was verzet tegende verheerlijking van de terreur als revolutionair wapen.De terroristen vormden daarop in 1879 een aparte organisatie,‘De Volkswil’, en wijdden zich geheel aan de jacht op de tsaar.Op 1 maart 1881 werd Alexander 11 door hen vermoord. Ditveroorzaakte grote opschudding in binnen- en buitenland, maarde krachten van De Volkswil waren volledig ontoereikend vooreen staatsgreep. Wat volgde was een volslagen anticlimax. Depolitie sloeg terug en achtervolgde met grote hardnekkigheidiedereen die ook maar iets met de revolutionaire organisatieshad uit te staan. De moordenaars van de tsaar werden gegrepenen opgehangen. Vele anderen verdwenen in gevangenissen of191

naar Siberië. Spoedig bleek dat het populisme zijn kracht alsrevolutionaire beweging had verbruikt. De Russische intelligentsiawas een decennium lang als politieke factor uitgeschakeld.Onder de narodniki die naar het buitenland vluchtten, bevondenzich enkelen die nu begonnen te twijfelen aan de juistheidvan de populistische doctrines. De voornaamste onderhen waren Pavel Akselrod, Vera Zasoelitsj en Georgi Plechanov.Zij vroegen zich af of Rusland wel over een kortere wegnaar het socialisme beschikte dan West-Europa. Was de ‘mir*niet al zodanig door kapitalistische invloeden ondermijnd datdeze niet meer als basis kon dienen voor een sociale regeneratievan de natie? Kon iemand nog in redelijkheid volhoudendat de boeren een soort proto-socialisten waren of dat de intelligentsiaop eigen kracht tot iets in staat was? Was het proletariaat,dat zich thans in het Westen op zo’n indrukwekkendewijze manifesteerde, niet de universele bevrijder van de mensheid?Zij probeerden het antwoord op deze vragen te vindenin het werk van Marx en Engels. In 1883 richtten zij eenmarxistische studiekring op, die zij ‘Bevrijding van de Arbeid’noemden. Zo werd de basis gelegd voor de toekomstige sociaal-democratischebeweging in Rusland.De poging van Akselrod, Zasoelitsj en vooral Plechanov omeen marxistisch ontwikkelingsschema toe te passen op Rusland,leidde tot conclusies die haaks stonden op hun vroegere populistischeopvattingen. Achterlijkheid, zo ontdekten zij, bezorgdehun land slechts achterstand en geen unieke voordelen invergelijking met West-Europa. Maar de groei van het kapitalismewas ook in Rusland niet meer te stuiten. Deze fundamenteleverandering in de economische onderbouw van de samenlevingkon niet zonder gevolgen blijven voor de politieke bovenbouw.De ontbinding van het feodale autocratische regeringssysteemwas onvermijdelijk, maar een revolutie zou niet hetvolk maar de bourgeoisie aan de macht brengen. Het kapitalismezou zich dan verder ontwikkelen binnen het daarbij horendepolitieke kader van een parlementair-constitutionele republiek.Het proletariaat zou sterk in aantal toenemen en de civielevrijheden genieten die het nodig had om zich te organi­192

seren tot een macht die leiding kon geven aan een socialistischeomwenteling.In de Sovjet-geschiedschrijving is deze stap van populismenaar marxisme vaak voorgesteld als de logische overgang vanradicaal utopisme, van de onrijpe romantiek van samenzweringen terreur, naar ‘de wetenschappelijke theorie van de proletarischerevolutie en de opbouw van het socialisme’. Maar dat ismaar zeer ten dele waar. Veel narodniki waren al geruime tijdbewonderaars van Marx’ theorieën. Een van hen publiceerdein 1872 de eerste vertaling van Das Kapital en het boek vond inRusland meer enthousiaste lezers dan in het Westen. Omgekeerdhad het populisme ook de aandacht van Marx en Engelsgetrokken. Marx raakte zelfs in de laatste tien jaar van zijn levengebiologeerd door de mogelijkheden van een sociale revolutiein Rusland. Hij leerde Russisch, correspondeerde metvooraanstaande narodniki en was geneigd om hun opvattingenover de ‘mir’ te delen. Hij stond uiterst sceptisch tegenover depogingen om voorspellingen over Ruslands toekomst te baserenop zijn uitspraken in Das Kapital over West-Europa.Marx was vooral opgetogen over de terroristen van DeVolkswil, die ook van hun kant contact met hem in Londenzochten. Hun acties werden volgens hem volkomen gerechtvaardigddoor de situatie in Rusland. Er viel net zo min overte moraliseren ‘als über das Erdbeben in Chios’. Van narodnikizoals Plechanov, Zasoelitsj en Akselrod, die het terroristischputschisme afwezen moest hij niets hebben. Toen deze zich naMarx’ dood ontpopten als marxistische sociaal-democraten, zagEngels daar ook het nut niet van in. Waarom zouden zij in Ruslandstrijdmethoden propageren die zelfs voor de Westerse arbeidersbeweginguiterst moeizaam waren? De kansen voor revolutiein Rusland lagen toch voor het grijpen? Akselrod zouveertig jaar later nog verbitterd opmerken dat Westerse socialistenook de duivel hartelijk zouden begroeten als deze de beschaafdewereld maar van het tsarisme kon afhelpen.De breuk met het populisme was echter niet zo volledig alsin de pennestrijd met de narodniki of in latere herinneringenwerd gesuggereerd. De oude radicale tradities waren taai enbleven een belangrijke tegenstroom vormen in het zo doori93

evolutie en wetmatigheden bepaalde denken van de leden vanBevrijding van de arbeid en van hun latere volgelingen. Deconceptie van de zogenaamde bourgeoisrevolutie was van meetaf aan gekleurd door de oude populistische vooroordelen tegeneen ‘plutocratische’ burgerij die over te weinig ‘Zivilcourage’zou beschikken om tegen het tsarisme in opstand te komen.Het proletariaat daarentegen was ‘het door de geschiedenis gekozeninstrument’ van de revolutie. Het zou de bourgeoisie aande macht helpen om zich vervolgens te beperken tot de rol vaneen revolutionaire oppositie binnen een kapitalistische samenleving.Zo werd de populistische mythe over de Russischeboer vervangen door een marxistische mythe over de arbeider,die op het beslissende moment zowel over een wonderbaarlijkehoeveelheid revolutionaire energie als over een bovenmenselijkezelfbeheersing zou beschikken.Maar deze eerste Russische sociaal-democraten beseften weldat dit proletariaat alleen in hun dromen aanwezig was. Akselrod,die zelf uit een straatarm joods arbeidersgezin afkomstigwas, wist zeer goed dat het Russische proletariaat weinig talrijkwas. Bovendien was het zo diep gezonken in ‘barbarisme enonwetendheid’ dat het zonder ‘hulp van buitenaf’ zich nooit bewustzou worden van zijn grootse opdracht. Het was de taakvan de intelligentsia om haar kennis over te dragen zodat althanseen deel van de fabrieksarbeiders de betekenis van radicaletheorieën zou leren begrijpen. Deze ‘arbeidersintelligentsia’ washet beste in staat om de socialistische boodschap door te gevenaan hun minder ontwikkelde lotgenoten. Dan alleen zou hetproletariaat een zelfstandige factor in de sociale strijd kunnengaan vormen, die zich niet voor de kar van de tsaar of de overigeintelligentsia liet spannen.Plechanov, de voornaamste ideoloog van de groep, bleef insterkere mate de gevangene van de Jacobijnse en voluntaristischeopvattingen uit zijn populistisch verleden. Ook al beleerdehij nu zijn vroegere kameraden op de hem eigen hautainewijze dat een socialistische revolutie zonder steun van een socialeklasse slechts kon leiden tot ‘een hernieuwd tsaristischdespotisme gestoken in een communistisch jasje’. Maar de sociaaldemocratischepartij waarmee hij Ruslands achterlijkheid194

te lijf wilde gaan, was volledig gebaseerd op het model vanLand en Vrijheid en De Volkswil. Alleen binnen een strak georganiseerdeen centraal geleide partij was het volgens hemmogelijk om de ideologische zuiverheid te bewaren. Z o’n partijkon op elk gewenst moment tot revolutionaire acties overgaanen zou de overgangstijd tussen de burgerlijke en de socialistischerevolutie in zeer sterke mate kunnen bekorten. Een gelukkigeomstandigheid was immers dat het kapitalisme in West-Europa al op zijn laatste benen liep. De ervaringen van hetWesterse socialisme zouden in Rusland kunnen worden benut,zodat ‘ons kapitalisme zal verdwijnen voordat het volledig totbloei is gekomen’. Akselrod en Zasoelitsj waren daar minderzeker van. Zij geloofden eerder dat het Russische proletariaateen lange periode nodig had om volwassen te worden. Nietszou rampzaliger zijn dan een voortijdige greep naar de macht.De meningen binnen de groep Bevrijding van de Arbeid varieerdendus van utopisch arbeiderisme tot autoritair socialisme.Hun toekomstverwachtingen waren zowel op een onafwendbareeconomische evolutie gebaseerd als op de doorslaggevenderol die een sociaal-democratische partij als revolutionairevoorhoede kon spelen. Zij wezen de moordaanslagen vande narodniki af, maar voornamelijk uit praktische overwegingenen niet op principiële gronden. Zij aanvaardden het socialegeweld van een kapitalistische industrialisatie als een positieveontwikkeling en massale revolutionaire terreur als iets datwaarschijnlijk onvermijdelijk zou zijn. Onmiddellijke gevolgenhadden deze weinig consistente opvattingen nauwelijks. De jarentachtig gaven in Rusland het begin te zien van een indrukwekkendeindustrialisatie, geleid door een regering die een uitgesprokenreactionaire politiek ten opzichte van de bevolkingvoerde. Maar zowel het in aantal toegenomen proletariaat alsde intelligentsia bleef apathisch. De propaganda voor hetmarxisme door Bevrijding van de Arbeid had geen enkel effecten het groepje sociaal-democraten leidde een moeizaam en geisoleerdbestaan in emigratie. Plechanov had in deze periodevaak geen geld om zelfs maar een postzegel te kopen. Akselrodwist amper het hoofd boven water te houden door de produktieen verkoop van ‘kefir’, een soort Russische yoghurt.195

Maar in de jaren negentig ontwaakten de intelligentsia enhet proletariaat uit hun lethargie. Marxisme werd een modeverschijnselaan de Russische universiteiten. Er ontstonden ineen aantal steden kleine sociaal-democratische ‘strijdhonden’ diepoogden aan de acties van de arbeiders een revolutionaire inhoudte geven. Het lukte de politie echter meestal om de stakingente breken en de revolutionairen op te pakken. In 1898werden vrijwel alle deelnemers aan het stichtingscongres vande Russische sociaal-democratische arbeiderspartij gearresteerd.Illegaliteit, verbanning, emigratie en heftige ruzies bepaaldende sfeer in de jonge partij die niet meer dan een paar duizendactivisten omvatte en na haar oprichting in chaos ten onderdreigde te gaan. Plechanov, Akselrod en Zasoelitsj slaagden erin om na 1900 aan de beweging weer ideologische en organisatorischeleiding te geven. Zij kregen daarbij de steun van eengroep jongeren waarvan Martov en Lenin de voornaamste waren.De emigranten trachtten de orde te herstellen door heftigeaanvallen op wat zij als afwijkingen van het orthodox marxismebeschouwden. In 1903 achtten zij hun gezag groot genoegom een congres bijeen te roepen waarop de partij definitiefvolgens hun inzichten zou worden ingericht. Maar het onverwachteresultaat daarvan was een splitsing in mensjeviki enbolsjeviki. Een breuk, die ondanks vele pogingen tot verzoeningnooit meer geheeld zou worden.De directe oorzaak van deze permanente crisis was en bleefLenin. Hij had zich voor 1903 laten kennen als een zeer goedorganisator en als de meest onverzoenlijke bestrijder van dissidentestromingen in de partij. Hij wekte daarbij nogal wat ergernisdoor zijn eigengereid optreden. Maar toen hij in 1902zijn opvatting over de sociaal-democratie als een elitaire organisatievan beroepsrevolutionairen in een speciaal pamflet uiteenzette,verwonderden de andere leiders in emigratie zichhoogstens over de extreme formulering. Maar zij beseften allendat de politie een open, democratische organisatie die de revolutiepredikte, binnen een dag zou oprollen. Ook Lenins uitspraakin Wat te doen?, dat de arbeiders uit zich zelf nooit verderzouden komen dan een soort vakbondsmentaliteit, was voorhen een waarheid als een koe. Lenin had zich nadrukkelijk ge­196

aseerd op een citaat van Kautsky, die ongeveer hetzelfde beweerdhad. Dit soort denkbeelden paste volledig in hun strengeafwijzing van iedere vorm van revisionisme of reformisme inRusland of daarbuiten.Wat hen wel verontrustte was dat Lenin de neiging had omhet netwerk van partij comités dat hij in Rusland had opgebouwd,te beschouwen als zijn persoonlijke aanhang. Ook washij niet kieskeurig bij de keuze van medewerkers. Hij scheenvolgzaamheid belangrijker te vinden dan onbesproken gedrag.Pas op het congres realiseerde Martov zich dat Lenin zijn organisatorischevoorstellen niet zag als een noodzakelijke, dochtijdelijke aanpassing aan de huidige omstandigheden in Rusland,maar als een blijvend model en ideaal. Martov wist eenmeerderheid van de congresgangers ervan te overtuigen dateen conspiratieve organisatie alleen zin had wanneer deze opden duur in een brede, massale partij kon worden ingebed. Leninreageerde op deze nederlaag met een greep naar de macht.Dit lukte omdat een aantal sociaal-democraten die voor Martovsvoorstel hadden gestemd, het congres verlieten. Dit waren devertegenwoordigers van de Joodse Bund, de grootste arbeidersorganisatiein Rusland, die een zekere mate van autonomie eisten,hetgeen niet werd toegestaan en enkele afgevaardigden metwat democratischer opvattingen en een wat helderder inzichtin de reële behoeften van de arbeiders waarvoor zij op hetcongres weinig begrip ontmoetten. Lenin beschikte nu over eenkleine meerderheid van getrouwe volgelingen waarmee hij allebestuursorganen volpropte.De aanhangers van Martov aanvaardden het etiket ‘minderheidslieden’(mensjeviki) dat Lenin hen had opgeplakt. Maarzij verklaarden niet tot Lenins lijfeigenen te willen behoren.Gesteund door Trotski en Rosa Luxemburg zetten zij na hetcongres een tegenaanval in op Lenins ‘bureaucratisch’ centralisme.De weerzin tegen Lenins machinaties en kliekvormingwas groot en binnen een jaar slaagden de mensjeviki erin omde leiding in de partij over te nemen. Lenin was echter een formidabeletegenstander. Hij maakte ruzie met vrijwel iedereen,maar zag ook steeds kans om een nieuwe groep volgelingen aanzich te binden. Het was zijn onverzettelijkheid en de handig­197

heid waarmee hij de zwakheden van zijn tegenstanders uitbuitte,waarop alle toekomstige pogingen tot verzoening schipbreukleden. De meeste partijleden begrepen echter weinig vanhet gekrakeel in de partijtop. Zij vonden dat de belangen vande beweging werden opgeofferd aan een ordinaire machtstrijdtussen de leiders in emigratie.De mensjeviki hadden de onaangename taak om uit te leggenwaarom hun centralisme juist was en dat van Lenin verkeerd.Zij konden moeilijk zijn autoritaire neigingen bestrijden zondertoe te geven dat hun optreden tegen dissidenten in de partijook weinig tolerant was geweest. Het was Akselrod die uiteindelijkscherp doorzag, dat het ‘organisatiefetisjisme’ waarmeevolgens hem niet alleen Lenin maar ook vele mensjevikibehept waren, de Russisch sociaal-democratie op het verkeerdepad had gebracht. Het was misschien mogelijk, schreef hij, omvan de partij een efficiënte organisatie te maken die de arbeiderskon gebruiken als kanonnenvlees voor de revolutie. Maarhoe zou het proletariaat zich ooit kunnen bevrijden van de kapitalistischeexploitatie, wanneer het door de sociaal-democratieonderworpen werd aan de bevoogding van de intelligentsiadie zelf uit de bourgeoisie voortkwam?Akselrods denkbeeld dat de intelligentsia niet een leidendemaar een dienende taak had en dat al hun activiteiten zich zoveel mogelijk moesten richten op de bevordering van de ‘zelfwerkzaamheid’van de arbeiders werd een mensjevistisch credo.Lenin beschouwde dit echter als ‘de smerigste vuiligheid’ diehij ooit had gelezen. Hij geloofde niet dat alle arbeiders tot socialistenkonden worden opgevoed. Maar zij waren wel van naturegedisciplineerder dan de wispelturige intellectuelen enminstens zo revolutionair gezind. Waar het op aankwam, wasleiding en organisatie. Dat Plechanov, die in 1903 zijn kant hadgekozen hem nu voor Robespierre uitmaakte, deerde hem niet.De sociaal-democraten dienden de Jacobijnen van de twintigsteeeuw te zijn.Deze meningsverschillen kregen een actuele betekenis in derevolutie van 1905. De gigantische stakingen van dat jaar enhet imponerende optreden van de liberalen die in het begin despreekbuis van het volksverzet tegen de tsaar vormden, wekten198

de indruk dat dit de langverbeide bourgeoisrevolutie moest zijn.Maar nu bleek dat de sociaal-democraten daar eigenlijk nietgoed raad mee wisten. Zij accepteerden gaarne de aanzienlijkefinanciële steun en de protectie tegen de politie, die hen doorvele welvarende burgers geboden werd. Maar zij volgden zoveel mogelijk een eigen koers en gingen niet in op voorstellentot samenwerking met de liberalen of de socialisten-revolutionairen,die de tradities van het populisme in een wat modernerevorm voortzetten. Martov, Akselrod en Plechanov vreesdenwel dat een al te radicale houding van de socialisten de liberalenontvankelijk zou maken voor een compromis met het tsarisme.Maar een coalitie met de ‘klassevijand’, waarin hun partijeen ondergeschikte rol zou moeten spelen, lokte hen nietaan. Trotski en Lenin gingen er bij voorbaat vanuit dat de liberalende revolutie zouden verraden en kwamen tot de conclusiedat de bourgeoisrevolutie zonder de bourgeoisie zou moetenworden uitgevoerd.Trotski wilde dat de sociaal-democraten een greep naar demacht deden. Hij hoopte dat zij deze zouden kunnen behoudenmet de hulp van het Westeuropese proletariaat als dat op hetsignaal van de Russische revolutie ook in opstand zou komen.De burgerlijke revolutie, dat wilde zeggen de vestiging van eendemocratische republiek, zou dan overgaan in een socialistischeen zo een ‘permanent’ karakter krijgen. Volgens Lenin wasRusland niet rijp voor een echte proletarische revolutie. Hijverwachtte dat een gewapende opstand tot de val van de tsaaren een ‘democratische dictatuur van arbeiders en boeren’ zouleiden. Aangezien de boeren in de marxistische terminologieals petit bourgeoisie beschouwd werden en tachtig procentvan de bevolking vormden, kon Lenin volhouden dat de revolutiedie hij voorstond zowel democratisch als burgelijk was.De mensjeviki waren het met Trotski eens dat de ‘achterlijke’boeren niet in democratie of socialisme, maar in land geïnteresseerdwaren en dus een weinig betrouwbare partner vormdenvoor het proletariaat. Lenins visie dat de arbeiders in detoekomst de boeren desnoods met geweld van de weldadigheidvan het socialisme zouden moeten overtuigen, achtten zij volslagenirreëel. Zij voelden even weinig voor deelname aan een199

urgerlijke regering-omdat dit de sociaal-democraten te veelzou binden, als voor een puur socialistische regering die waarschijnlijkhetzelfde lot zou ondergaan als de Parijse Commune.Zij hielden-in theorie althans-vast aan de oorspronkelijke conceptievan de bourgeoisrevolutie. Dit betekende dat zij nietstreefden naar de verovering van de staatsmacht, maar naar eenzo sterk mogelijk proletariaat. Door het volk zelf ingestelderevolutionaire organen zouden de autocratie ten val moetenbrengen. Indien de nu nog amorfe arbeidersmassa zich zou organiserenin vakbonden, fabriekscomités en soortgelijke verenigingenzou de sociaal-democratie kunnen uitgroeien tot eenechte massale arbeiderspartij, die ook onder een burgerlijkeheerschappij een zelfstandige kracht kon blijven vormen. Hunkreet voor 1905 was daarom: ‘revolutionair zelfbestuur!’Al deze abstracte revolutieschema’s hadden geen enkele invloedop het feitelijk verloop van de revolutie, die de sociaaldemocratenvolkomen verraste en meesleepte. De mensjevikikonden met een zeker recht beweren dat de vakbonden en innog sterkere mate de arbeidersraden (‘sovjets’, een nieuwe politiekeorganisatievorm voor het proletariaat) die in 1905 ontstonden,hun idee van revolutionair zelfbestuur belichaamden.Maar toen op het einde van het jaar zowel de liberalen als detsaar het initiatief verloren schenen te hebben, dachten demensjevistische leiders van de Petersburgse sovjet in alle ernstaan een staatsgreep en namen Trotski’s opvattingen over. ‘Manlebt hier wie im Taumel, die revolutionäre Luft wirkt wieWein,’ schreef de mensjeviek Dan aan Kautsky. Een paar wekenlater werd de voltallige sovjet gearresteerd.Lenin en zijn aanhangers voelden zich niet op hun gemak inde sovjet-beweging, die zij niet onder controle hadden. Leninhad een juist instinct voor het belang van de boeren als revolutionairekracht. Maar het lukte hem niet om een duurzaamcontact met het opstandige platteland tot stand te brengen.Enkele bolsjevistische boodschappers werden bijna door deboeren gelyncht. In december 1905 organiseerden de bolsjevikiwel in samenwerking met de mensjeviki een gewapende opstandin Moskou. Dit was een klungelige en bij voorbaat totmislukking gedoemde onderneming. Bij de onderdrukking er­200

van verloren duizend mensen, voor het merendeel onschuldigepassanten, het leven.Hiermee kwam een einde aan de nationale rebellie, die aan desociaal-democraten tijdelijk een zeer grote invloed had verschaft.Volgens een optimistische schatting was de partij in dezeperiode gegroeid tot 150 000 leden. Toch was dat niet veelin vergelijking met de drie miljoen fabrieksarbeiders in hettoenmalige Rusland, die spoedig van opstandigheid tot apathievervielen en nauwelijks nog benaderbaar waren voor de socialisten.Politieterreur deed de rest, zodat de partij na 1907 weergereduceerd werd tot de door factietwisten verscheurde sektevan voor de revolutie. De mensjeviki, die in 1905 als de sterkstegroep naar voren waren gekomen, bleven streven naar eensocialistische partij van het Westerse type waarbinnen ruimtezou zijn voor verschillende stromingen en meningen. Een aantalvan hen had een grote weerzin opgevat tegen de oude illegalepraktijken en maakte zo veel mogelijk gebruik van de na1905 bestaande legale mogelijkheden om vakbonden, ziekenfondsenen dergelijke te organiseren. Deze zogenoemde ‘praktiki’boekten succes, al bereikten zij voorlopig niet meer daneen smalle bovenlaag van voornamelijk geschoolde arbeiders.Het bolsjevisme ontwikkelde zich tot een typische ‘leadercentered movement’, ook al lag Lenin bijna voortdurend meteen deel van zijn aanhang overhoop. Hij bleef lange tijd gelovendat een gewapende opstand de revolutie opnieuw zou kunnenlaten ontbranden. Hij beschouwde daarom de legale werkzaamhedenvan de mensjeviki als een poging om de partij teontdoen van haar voornaamste wapen, de illegale partij comités.De politie rolde echter vele bolsjevistische comités op en penetreerdein andere met agents provocateurs. Lenin zag wel kansom met zijn campagne tegen de mensjevistische ‘liquidatoren’zijn positie in de partij te versterken, vooral omdat bankovervallendoor bolsjevistische benden hem de financiële armslaggaven die zijn tegenstanders ontbeerden. In 1912 stelde hij zijneigen Centrale Comité samen en maakte zich los van de restvan de partij. De gestegen arbeidsonrust in Rusland gaf debolsjeviki de kans om door het propageren van een zo radicaalmogelijke politiek de mensjeviki te verdrijven uit de besturen201

van de meeste door hen met zo veel moeite opgebouwde vakbonden.Lenin kon de pogingen van de Socialistische Internationaleom de eenheid in de Russische partij te herstellen danook rustig naast zich neerleggen. In de zomer van 1914 bereiktede agressiviteit van de arbeiders een hoogtepunt en ook debolsjeviki hadden hen niet meer in de hand. In augustus werdenin het centrum van de hoofdstad barricaden opgericht.Een bloedige en voor de arbeiders noodlottige confrontatie metde politie was nu onvermijdelijk geworden, vreesden de mensjeviki.Maar een paar dagen later bevond Rusland zich in oorlogen de natie-inclusief een groot deel van de arbeiders-geraaktein een staat van patriottische euforie, die-zij het voor korteduur-de gedachte aan een opstand tegen de tsaar uitbande.Ook een aantal sociaal-democraten met Plechanov als voornaamsteleidsman waren voor socialistische steun aan de oorlogvoering.Maar de overgrote meerderheid zag met ontzettinghoe vrijwel de gehele Westerse arbeidersbeweging voorzulke gevoelens bezweken was. Van de voorgenomen actie omeen gewapend conflict te voorkomen door de Socialistische Internationale,waarvoor Lenin, Martov en Rosa Luxemburg zichgezamenlijk hadden ingespannen, was niets terecht gekomen. Inde Doema, het door de tsaar na 1905 ingestelde pseudoparlement,gaven bolsjeviki en mensjeviki eendrachtig blijk van hunaf keer van de oorlog door tegen het militaire budget te stemmen.Maar de socialistische parlementariërs in Frankrijk, Engeland,Duitsland en Oostenrijk hechtten hun goedkeuring aan deoorlogsbegroting.De meeste mensjeviki wensten een zo snel mogelijk einde aande oorlog. Revolutie in Rusland kwam nu op de tweede plaats.Hun doel werd een algemene vrede zonder herstelbetalingen ofannexaties, die onder internationale socialistische druk tot standmoest komen. Voor Lenin golden zulke pacifistische overwegingenniet. Hij had in 1913 aan Maxim Gorki geschreven, dateen oorlog tussen Rusland en Oostenrijk zeer nuttig zou zijnvoor de revolutie. ‘Maar Franz Joseph en Nikolaasje zullen onswaarschijnlijk dat plezier niet gunnen.’ Hij riep nu de arbeidersop om de oorlog te veranderen in een revolutionaire klas­202

senoorlog en zich te verenigen in een nieuwe internationale,waarbinnen voor hun oude leiders die door hun chauvinismehet socialisme verraden hadden geen plaats zou zijn. Leninvond het niet erg als Rusland de oorlog zou verliezen. Tsarismewas immers veel erger dan ‘Kaiserisme’. Het lot van het democratischeFrankrijk en Engeland interesseerde hem niet.Maar zelfs onder de bolsjeviki waren er niet veel die dit extremestandpunt volledig deelden. Martov en Akselrod daarentegenbespeurden dat hun ‘internationalisme’ door vele Russischesociaal-democraten en socialisten-revolutionairen en naverloop van tijd ook door een groeiende groep Westerse socialistenwerd aangehangen. Zij vervulden als tegenspelers vanLenin een niet onbelangrijke rol bij de totstandkoming in 1915-’ 16 van de internationale conferenties van Zimmerwald enKienthal in Zwitserland. De meeste socialistische tegenstandersvan de oorlog die hier bijeenkwamen, hadden weinig waarderingvoor de mening van de bolsjevistische leider.De vele slachtoffers en de steeds slechter wordende levensomstandighedenwekten ook in toenemende mate het verzetvan de arbeiders. Het sterkst was dit het geval in Rusland,waar de oorlog rampzalig verliep. Vanaf 1915 werd er massaalgestaakt, maar de sociaal-democraten waren effectief door depolitie uitgeschakeld en konden hierop geen enkele invloed uitoefenen.Een groep mensjeviki uit de kring van de praktiki tradom die reden in 1916 als arbeidersafgevaardigden toe tot dezogenaamde oorlogsindustriecomités. Deze behoorden tot devele organisaties die door de burgerij in die tijd werden opgericht,omdat de tsaristische overheid niet in staat bleek om deoorlog naar behoren te leiden. Door Lenin werden deze partijgenotenonmiddellijk als verraders bestempeld. Ook mensjevikials Martov hadden grote bezwaren tegen hun gedrag. Deze samenwerkingmet de bourgeoisie leek naar hun smaak te veel opde ‘Burgfrieden’, die in West-Europa tussen de overheid en socialistischepartijen voor de duur van de oorlog was gesloten.Maar in wezen was de situatie in Rusland toch wel zeer verschillend.De vrijwilligersorganisaties steunden niet alleen detsaar maar hadden ook felle kritiek op de overheid, die henmet moeite tolereerde. De mensjeviki, die erin zitting namen203

probeerden werkelijk de belangen van de arbeiders te behartigen,die steeds revolutionairder gezind werden. De politie vonddeze socialisten dan ook zeer gevaarlijk en zij kwamen spoedigin de gevangenis terecht. De oorlog en de samenwerking metde bourgeoisie zouden echter de grote problemen blijven vormenvoor de mensjeviki tijdens de revolutie van 1917.De Februarirevolutie was spontaan uitgebarsten en de socialistenwaren nauwelijks betrokken bij de wervelende reeks gebeurtenissendie tot de val van het ancien régime leidden. Demensjeviki uit de Doemafractie en de uit de gevangenis bevrijdearbeiders vertegenwoordigers van de oorlogsindustriecomitésorganiseerden echter de verkiezing van een Petersburgse sovjetvan arbeiders- en soldatenafgevaardigden. Liberalen en rechtsepolitici uit de Doema vormden een voorlopige regering. Aangezienrebellerende arbeiders gesteund door muitende soldatende stoot hadden gegeven tot de revolutie en vervolgens debourgeoisie aan de macht hadden geholpen om zich daarna alseen soort revolutionaire oppositie te constitueren, leek allesaanvankelijk precies volgens het mensjevistische revolutionairedraaiboek te verlopen. Maar spoedig bleek dat de regering geengezag had en de werkelijke macht op straat lag bij de demonstrerendemenigten, waarover alleen de sovjet enige zeggenschaphad. En de sovjet werd gedomineerd door de mensjeviki die alsenigen over een duidelijk antwoord op de ontstane situatieschenen te beschikken.Het voornaamste doel van de voorlopige regering was devoortzetting van de oorlog. De meeste ministers hadden ingestemdmet de abdicatie van Nicolaas 11 omdat zij vreesden datRusland anders de oorlog zou verliezen, maar niet omdat zijzeer principiële republikeinen of democraten waren. Liber, Danen Tsereteli, de voornaamste mensjevistische leiders in de sovjet,stelden voor om de regering de noodzakelijke steun te gevenonder voorwaarde dat deze zich tevens zou inzetten vooreen snelle en rechtvaardige vrede en aan Rusland een democratischerepublikeinse structuur zou schenken. Niemand was vooreen separate vrede met Duitsland, dat in dat geval de handenvrij zou krijgen om met Frankrijk en Engeland af te rekenen envervolgens alsnog Rusland zou kunnen onderwerpen. Vrijwel204

alle socialisten vonden dat de revolutie verdedigd moest worden.Ook de vrees voor contra-revolutie en restauratie van hettsarisme dwong tot een zo nauw mogelijke samenwerking metde regering. De bourgeoisie kon volgens de mensjeviki alleendaardoor op het democratische pad gehouden worden. Daarentegenzou een poging van de sovjet om de macht over te nemen,haast onvermijdelijk tot een burgeroorlog leiden en datmoest tegen elke prijs voorkomen worden. Tsereteli cum suiskregen voor dit standpunt de steun van een zeer grote meerderheidin de sovjet-beweging die zich in de eerste maandenvan de revolutie over heel Rusland verbreidde. Ook de socialisten-revolutionairenen Stalin en Kamenev, de belangrijkstebolsjeviki in de hoofdstad, schaarden zich achter deze politiek.De ministers van oorlog en buitenlandse zaken saboteerdenechter het door de sovjets gevraagde vredesinitiatief en hieldenzelfs vast aan de oude imperialistische oorlogsdoelen, de annexatievan Constantinopel en de zeeëngten. Toen dit uitlekte,ontstond de zogenaamde aprilcrisis: bloedige ongeregeldhedenop straat, stormachtige zittingen in de Petersburgse sovjet, gevolgddoor het aftreden van beide ministers. De mensjeviki ende socialisten-revolutionairen besloten nu toe te treden tot deregering. Zij beseften dat zij zich door deze stap van hun vrijheidvan handelen beroofden en dat zij door de sovjets medeverantwoordelijkte maken voor de daden van de overheid ook dekans liepen om hun invloed op boeren, soldaten en arbeiders teverliezen. Maar zij vonden dat zij dit offer moesten brengenom de revolutie voor een af glijden in totale chaos te behoeden.Tegenstanders van de coalitie waren er echter ook. Bij de nietsocialistischepolitici gingen stemmen op voor een rechtse regering,die met harde hand orde op zaken moest stellen. Sommigesocialisten drongen aan op een machtsovername door desovjets. De voornaamste van hen was Lenin, die in april methulp van de Duitse regering eerder dan de meeste andere socialistischeleiders in emigratie naar Rusland terugkeerde. Hijmaakte een einde aan de onderhandelingen over een verzoeningen hereniging van de mensjeviki met de bolsjeviki, riep op totverzet tegen de regering en bepleitte verbroedering aan hetfront tussen Russische en Duitse soldaten. Hij zag spoedig kans205

om de aanvankelijk hardnekkige oppositie bij zijn volgelingentot zwijgen te brengen, maar buiten zijn partij werden zijn opvattingenalgemeen als waanzin bestempeld.Voor de socialistische ministers was het natuurlijk niet mogelijkom tegelijkertijd tegemoet te komen aan de wensen vande arbeiders, de boeren, de soldaten, de burgerij, de legerleiding,de sovjets en de socialistische partijen, maar dat was tochwat zij manmoedig probeerden. Zij hadden niet aangedrongenop een socialistische meerderheid in het kabinet. Zij dachtener niet over om het socialisme in te voeren en geloofden nietdat de staat geleid kon worden zonder de steun van de huidigetechnische, administratieve militaire en culturele topkaders diein overgrote meerderheid niet socialistisch waren. Maar zijslaagden er evenmin in om de andere ministers te overtuigenvan de bittere noodzaak om zo veel mogelijk tegemoet te komenaan de noden en gerechtvaardigde eisen van de bevolking.Hun collega’s vonden dat alleen een democratisch gekozengrondwetgevende vergadering sociale hervormingen mochtdoorvoeren, maar schoven de datum van de verkiezingen voorzich uit.Ook het Russische vredesinitiatief liep dood, daar de anderegeallieerden pertinent weigerden om de oorlog te beëindigenvoor de definitieve overwinning op Duitsland. Het was eenprestatie dat de Westerse socialisten, die toen Rusland bezochtenom een opvoering van de oorlogsinspanning te eisen, bekeerdwerden tot de vredesplannen van hun Russische kameraden.Maar zij kregen geen paspoorten van hun regeringenvoor het bij wonen van een internationale conferentie in Stockholm,die het socialistisch verzet tegen de oorlog had moetencoördineren. De socialistische ministers konden dus op zeerweinig concrete resultaten bogen en hun meerderheid in desovjets begon af te brokkelen terwijl de bevolking steeds meerhet recht in eigen hand begon te nemen. Deze rampzalige ontwikkelingwerd versneld na de volledige mislukking van hetRussische militaire offensief in juli. Liber, Dan en Tseretelihadden daarmee ingestemd. Zij beseften dat passieve verdedigingalleen de Duitsers niet zou beletten om divisies naar hetWestelijk front te verplaatsen. Hun bezoeken aan het Russische206

front hadden hun ten onrechte de indruk gegeven dat de soldatenbereid waren om voor de revolutie te vechten.De oppositie tegen de regering werd nu een zeer groot probleem.Massale demonstraties onder de leus ‘Alle macht aan desovjets’ in juni en juli in de hoofdstad en de onrust op de marinebasisin Kronstadt bewezen hoe zeer de invloed van debolsjeviki in enkele maanden was gestegen. Lenin besefte zeergoed hoe fataal een voortijdige greep naar de macht zou zijn,maar in juli kon hij de linkervleugel in zijn partij die op dadenaandrong slechts met de grootste moeite in bedwang houden.De gematigde leiders in de sovjet bewezen inderdaad nog steedsde sterkste partij te zijn. Tsereteli stelde toen voor om voor dathet te laat zou zijn strenge maatregelen tegen de bolsjeviki teondernemen, maar ontmoette daarvoor bij zijn geestverwantengeen enkel begrip. Later beschouwde hij dit als een van devoornaamste oorzaken voor de ondergang van de democratie inRusland. Ook historici hebben de mensjeviki en de socialistenrevolutionairenverweten, dat zij zich te veel hebben laten leidendoor het idee van ‘pas d’ennemis a gauche’ en zich blindstaardenop het spook van de contra-revolutie.Het is echter niet onredelijk om aan te nemen dat juist de gematigdecoalitiepolitiek het gevaar van een rechtse of linksestaatsgreep effectief in de eerste zes maanden van de revolutieheeft bezworen. Vele socialisten zagen wel degelijk in dat Leninshandige exploitatie van de opstandige gevoelens van devolksmassa’s tot een catastrofe kon leiden. Maar zij vroegenzich af met welk recht zij de bolsjeviki konden onderdrukken,die gesteund werden door dezelfde sociale groepen waarop zijzelf hun revolutionaire legitimiteit baseerden. Bovendien maaktenzij zich zorgen over de mogelijke negatieve gevolgen vaneen dergelijke stap. Tsereteli heeft desalniettemin als ministerde arrestatie van een aantal bolsjevistische leiders en de ontwapeningvan pro-bolsjevistische legeronderdelen goedgekeurd,maar dit leidde niet tot een duurzame eliminatie van het bolsjevismeals politieke factor. De mogelijkheid van grootscheepseterreur tegen het opstandige deel van de bevolking in de hoofdstadis uiteraard nooit overwogen. De regering of de sovjetbeschikten trouwens ook niet over een politieapparaat of be­207

trouwbare troepen om zo iets te ondernemen. De socialistischeleiders vertrouwden op een omslag in de stemming bij de arbeidersen soldaten na de bolsjevistische nederlaag in juli. Zijhoopten door een voortzetting van de coalitie het wankeleevenwicht tussen links en rechts extremisme te kunnen bewarentot de bijeenkomst van de grondwetgevende vergadering eenaantal maanden later. Ook al werd de samenwerking met derechtse partijen steeds moeilijker, de situatie in de provincieswas veel minder gespannen dan die in de hoofdstad. Hun hoopom de revolutie tijdig in de veilige parlementaire haven te kunnenloodsen, was op dat tijdstip niet geheel ongerechtvaardigd.Maar in september was de toestand zeer veranderd. De militaireputsch van generaal Kornilov mislukte weliswaar, maarcompromitteerde de liberalen die daarbij betrokken waren geweest.De bolsjeviki kregen hierdoor nieuwe kansen en veroverdende meerderheid in de sovjets van Petrograd en Moskou.Aan het front werd desertie een normaal verschijnsel ende boeren begonnen eigenmachtig met de verdeling van hetgrootgrondbezit. Bij de socialisten was de weerzin tegen de coalitieook zeer sterk geworden. Het was Martov, die de voornaamstepropagandist werd voor een alternatieve koers. Hijwas in mei naar Rusland teruggekeerd en had zich direct opgeworpenals een tegenstander van de coalitie, die hij als eenontoelaatbare inbreuk op de mensjevistische conceptie van debourgeoisrevolutie beschouwde. Aangezien hij de voornaamsteideoloog van de partij was, vormde hij een lastig blok aan hetbeen van zijn zwager Dan, en Tsereteli. Zijn positie in de revolutievloeide voort uit zijn opvatting over de oorlog, die hij alseen afgrijselijke, imperialistische misdaad van de internationalebourgeoisie beschouwde. Samenwerking met deze groep in Rusland,die de socialisten dwong om de oorlog in hun belang endat van hun Westerse bondgenoten voort te zetten, was volgensMartov fataal voor de revolutie. In vredesbesprekingen met degeallieerden en hun socialistische vazallen zag hij nauwelijksheil. Indien een Russisch ultimatum tot een onmiddellijk staakthet-vurenonbeantwoord bleef, moest de revolutie verdedigdworden tegen Duitse agressie, maar zonder imperialistischesteun.208

Martovs veronderstelling dat de bourgeoisie ertoe gedwongenkon worden om het land volgens de richtlijnen van de socialistischeoppositie te besturen en om de oorlog te voerenzonder de vitale Westerse wapenleveranties, getuigde niet vanveel werkelijkheidszin. Hij raakte daar zelf in juli ook van overtuigden stelde nu de vorming van een socialistische regeringvoor, die in staat geacht kon worden om de fundamentele problemenvan het land op te lossen. Maar zelfs in september enoktober bleven de meeste socialisten-revolutionairen en mensjevikidit zien als een noodsprong. Zij hadden weinig vertrouwenin hun eigen kracht en vreesden in een totaal isolement terechtte komen. De liberalen waren niet langer acceptabel als bondgenoten,hetzelfde gold echter voor de bolsjeviki, die tochmoeilijk buiten een socialistische regering gehouden kondenworden. Bovendien zouden zij onder de huidige omstandighedenweinig tegemoet kunnen komen aan de utopische verwachtingenvan de arbeiders, die in de bolsjevistische propagandavoorgesteld werden als het regeringsprogramma van een sovjetmacht.Alleen de hopeloze situatie waarin de revolutie verzeildwas geraakt, dwong hen om hun standpunt over de macht teherzien, maar zonder enig elan of enthousiasme. Het was pasaan de vooravond van de oktoberomwenteling dat Martov erinslaagde om een meerderheid voor zijn plan te winnen en datwas uiteraard te laat. In zijn nadeel werkte dat hij net als Lenineen typische partijleider was en moeilijk buiten dit kaderwist te opereren. Want niet alleen in zijn eigen partij, maarook bij de socialisten-revolutionairen en zelfs bij de bolsjevikihad hij vanaf het begin een aanzienlijke groep van medestanders.Zijn politiek zou daarom een kans van slagen hebben gehadindien hij deze mensen, waarvan velen nu of later ten einderaad voor Lenin kozen, tijdig in een aparte groepering hadweten te verenigen. Maar zelfs in dat geval is het moeilijk voorstelbaarhoe een socialistische overheid zonder het gebruik vandictatoriale machtsmiddelen het land voor totale chaos zouhebben kunnen behoeden.Onder deze omstandigheden speelde de oppositie tegen decoalitie Lenin in de kaart. De vier mensjevistische ministers, diezitting namen in de vierde en laatste Voorlopige Regering had­209

den dit tegen de zin van hun partij gedaan en werden bijna geroyeerdals lid. Het prestige van de regering was tot het nulpuntgedaald en niet alleen bij de socialisten. Een populair cabaretliedjeuit die dagen luidde:Eerst kwamen de mensjeviki,Toen de bolsjeviki,Daarna de anarchisten,En dan zullen de monarchisten komen.De liberalen en de legerleiding waren zo overtuigd van een uiteindelijkeoverwinning van rechts dat zij de bolsjevistischestaatsgreep rustig afwachtten. Zo kwam het dat de premierKerenski (een socialist, maar geen mensjeviek of socialist-revolutionair)op het beslissende moment niet over een paar goederegimenten beschikte die voldoende zouden zijn geweest om debolsjeviki opnieuw een nederlaag te bezorgen.Want ondanks alle intensieve propaganda en organisatorischevoorbereiding beschikten deze in oktober niet over een indrukwekkenderevolutionaire macht. Vele arbeiders hadden zich latenovertuigen dat een sovjet-staat onmiddellijk aan de eis vanland, vrede en brood kon voldoen en tevens de grondslagen zouleggen voor een socialistische samenleving. Maar het idee vaneen bolsjevistische staatsgreep was niet populair. Het Petersburgseproletariaat bleef passief en de befaamde Rode Gardes,de door de bolsjeviki getrainde arbeidersmilitie, speelden geengrote rol tijdens de beslissende dagen in oktober. Hetzelfdegold voor het militaire garnizoen in de hoofdstad. Ook veletopleiders in de partij zoals Kamenev, Rykov, Nogin en Zinovievgeloofden niet dat de bolsjeviki in hun eentje de machtkonden behouden en waren gevoelig voor de waarschuwingenvan de overige socialisten tegen dit ‘heilloos en misdadig avontuur’.Lenin had de grootste moeite om zijn Centrale Comité teovertuigen van de noodzaak om het gunstige moment voor actieniet voorbij te laten gaan. Het was meer aan nieuwe krachtenzoals Trotski en tweeduizend matrozen uit Kronstadt, danaan het oude bolsjevistische topkader en de arbeiders te dankendat ‘de eerste socialistische revolutie ter wereld’ kon plaatsvinden.210

De omstandigheden waaronder de Oktoberrevolutie plaatsvond,bepaalden ook de strategie van de mensjeviki ten opzichtevan het nieuwe bewind. Zij rekenden op de oppositie tegenLenin en Trotski in de bolsjevistische partij en op de houdingvan de arbeiders om de revolutie weer in het goede spoor tekrijgen. Dat het bolsjevistisch regime zich zou kunnen ontwikkelentot de stabielste dictatuur van de twintigste eeuw geloofdeniemand. De poging om het socialisme te vestigen in een achterlijkland waar de arbeidersklasse nog niet aan de primitiefstevorm van anarcho-syndicalisme ontgroeid was, moest volgensde mensjeviki spoedig mislukken. De bolsjeviki, die zich nucommunisten gingen noemen en zich daarmee ostentatief afzonderdenvan alle overige socialistische stromingen, schenenalle dierbare marxistische doctrines overboord gezet te hebben.De mensjeviki rekenden het tot hun plicht als sociaal-democratenom deze oude tradities te bewaren voor een betere toekomst,die spoedig aanbreken zou. Hun partij zou het proletariaattrouw blijven ook nu een deel daarvan op een dwaalspoorwas geleid. Deze arbeiders zouden spoedig ontmoedigd rakenen zich dan herinneren wie hen dat had voorspeld. Ook debolsjeviki moesten zich vroeg of laat realiseren dat de weg naarUtopia niet met terreur geplaveid kon worden en een compromiszoeken met andere partijen of roemloos ten onder gaan.De mensjeviki waren van meet af gekant tegen het denkbeeldom de nieuwe macht gewapenderhand omver te werpen. Ditzou niets anders betekenen dan een strijd van de ene groep arbeiderstegen de andere en alleen de contrarevolutie zou alslachende derde van deze broederkrijg profiteren. Iedere mogelijkheidom te onderhandelen moest worden aangegrepen. Ditleek onmiddellijk na de oktober omwenteling niet geheel kansloos.Vele bolsjeviki en de meeste arbeiders waren er voor. Devakbond van spoorwegpersoneel, die het vitale verbindingsnetvan spoorwegen en telegraaflijnen beheerste, riep op tot besprekingenover een socialistische regering samengesteld doorverschillende partijen. Lenin en Trotski stemden hiermee in,maar braken de onderhandelingen af zodra zeker was dat zijalle militaire weerstand in het land voorlopig geëlimineerd hadden.De zeer heftige protesten daartegen in hun eigen partij

kwamen zij te boven zodra de Duitsers in november accoordgingen met een wapenstilstand en zij dus konden rekenen opde passieve steun van miljoenen soldaten. Vervolgens werd metde spoorwegbond afgerekend op een manier die spoedig klassiekzou worden. De bond werd met geweld ontbonden en decommunisten richtten een nieuwe op, waarbinnen geen plaatswas voor leden van andere partijen.Hetzelfde gebeurde waar mogelijk met andere vakbonden ensovjets. Arrestaties, executies uitgevoerd door de Tsjeka, decommunistische veiligheidspolitie, en het knevelen van de perswaren de overige methoden. In de eerste maanden na oktoberkon ook met bescheiden machtsmiddelen veel worden bereiktomdat de andere partijen niet over troepen beschikten. Zowerd het ook mogelijk om in januari de GrondwetgevendeVergadering uiteen te jagen, toen bleek dat de bolsjeviki bij deverkiezingen niet meer dan een kwart van de stemmen haddenbehaald. Maar de weerzin in bolsjevistische kring tegen al terepressieve maatregelen was nog groot, het regime uiterst wankelen de problemen waarmee het te kampen had, waren enorm.De socialisten-revolutionairen hadden bij de verkiezingen demeerderheid van de bevolking achter zich gekregen. Deze partijmet een revolutionaire traditie waarin geweld een belangrijkerol had gespeeld, ging spoedig naar middelen omzien omeen gewapende opstand te organiseren. De mensjeviki werdenechter bij de verkiezingen gereduceerd tot een politieke splintergroep.Alleen Georgië bleef een mensjevistisch bolwerk, datzich van Sovjet-Rusland afscheidde en zo de eerste staat ter wereldwerd met een sociaal-democratische meerderheidsregering.De mensjeviki in Rusland waren ervan overtuigd dat zij eengrote kans maakten op een ‘come back’ indien zij de rol van eensoort legale oppositie zouden gaan vervullen. Zij ontplooideneen grote activiteit in de sovjets en de vakbonden en behaaldenook enige electorale successen. Mensjevistische kranten die verbodenwerden, verschenen spoedig weer onder een anderenaam. Grote groepen hongerige arbeiders waren uiterst ontevredenen de mensjeviki begonnen speciale conferenties te beleggenmet hun vertegenwoordigers in de voornaamste industriecentra.Maar toen deze beweging zich ook landelijk orga­212

het onmogelijk was om samen met reactionaire generaals voorhet herstel van de democratie te vechten, bleek juist te zijn, zoalsook de meeste socialisten-revolutionairen na bittere ervaringenspoedig inzagen.De bolsjeviki erkenden daarop ook dat beide socialistischepartijen niet als ordinaire vijanden beschouwd mochten wordenen lieten hen in het begin van 1919 weer toe tot de sovjets.Bij de machthebbers bestonden aarzelingen en twijfels over desocialistische oppositie, maar een van de overwegingen zal ongetwijfeldgeweest zijn dat de onderdrukking daarvan eenslechte indruk maakte op de socialistische opinie in het Westen.Lenin en Trotski beschouwden een Europese revolutie als eenvoorwaarde voor het voortbestaan van de sovjetstaat. Zij haddenplannen voor een nieuwe, Derde Internationale en kondenhet protest van Engelse en Franse socialisten tegen de gewapendeinterventie van hun regeringen in de burgeroorlog goedgebruiken. De mensjeviki achtten de Westerse socialistischebeweging eveneens van cruciaal belang in hun strijd tegen debolsj evistische dictatuur. Maar Rusland was in 1919 door deburgeroorlog vrijwel geheel in het buitenland geïsoleerd enslechts enkele mensjeviki die zich daar toevallig bevonden kondeniets doen.Eén van hen was de al bejaarde Akselrod, die erin slaagdeom op de eerste naoorlogse internationale socialistische conferentiete Bern in februari 1919 zijn plan om een socialistischeenquêtecommissie naar Rusland te zenden, aangenomen te krijgen.De conferentie, die niet door de communisten bij gewoondwerd, veroordeelde de Westerse militaire interventie in de burgeroorlog,maar verwierp tevens in een resolutie alle pogingenom langs niet-democratische weg sociale revoluties door tevoeren. Akselrods idee voor een morele socialistische interventiein Sovjet Rusland werd echter niet gerealiseerd omdat deleden van de enquêtecommissie geen uitreisvisa konden krijgen.Bovendien stemde een belangrijke minderheid op de conferentietegen de anti-bolsj evistische revolutie. Deze linkervleugel,die uit de sterk gegroeide anti-oorlogsbeweging voortkwam,had wel bezwaren tegen de communistische dictatuur, maarhun weerzin tegen de meerderheid op de conferentie die uit214

socialisten bestond welke tijdens de oorlog jammerlijk verstekhadden laten gaan en nu een weinig revolutionaire maar sterkanti-bolsjevistische houding aannamen, was veel groter. VoorAkselrod was het een zware slag dat zijn oude kameraden uitde dagen van Zimmerwald niet bereid waren tot een openlijkeen duidelijke veroordeling van het bolsjevisme.Martov, die na oktober 1917 de onbetwiste leider van demensjeviki was geworden, begreep dat zijn partij alles zou moetendoen om te verhinderen dat de linkse socialisten in Europazouden worden ingelijfd bij de in maart 1919 opgerichte CommunistischeInternationale. De revoluties in Duitsland en Oostenrijkhadden bij hem grote verwachtingen gewekt over eenEuropese socialistische omwenteling die de zieke Russische revolutieweer gezond zou kunnen maken. Hij voelde zich daaromniet gesteund door het anti-communisme van de rechtervleugelvan de westerse arbeidersbeweging. Hij hoopte dat hijde mensjeviki zou kunnen verenigen met de andere revolutionairemarxisten in de wereld in de strijd tegen zowel de nationalistischereformistische als de dictatoriaal communistischestromingen binnen het socialisme. Dit idee zou in 1921 verwezenlijktworden door de oprichting van de Weense Internationale.Maar in 1919 konden de totaal van de buitenwereld af gesnedenmensjeviki niet verhinderen dat linkse partijen en groepende Tweede Internationale de rug toekeerden en contactzochten met de Comintern.In Rusland daarentegen ontpopten zij zich als de gevaarlijkstetegenstanders van de communisten. Ondanks alle preventievemaatregelen, zoals arrestatie van mensjevistische kandidatenvlak voor de verkiezingen, kregen de mensjeviki vertegenwoordigersin de sovjets verkozen. Een mensjevistische krant hadgroot succes en werd daarom na enkele weken weer verboden,met als excuus de grote papierschaarste. Vooral na de beëindigingvan de burgeroorlog kregen de mensjeviki duidelijk de indrukdat zeer grote groepen arbeiders achter hen stonden endat zij bij vrije verkiezingen eclatante overwinningen zoudenhebben behaald, waardoor zij ook aanspraak zouden hebbenkunnen maken op de macht. Dit resultaat was niet uitsluitendte danken aan de wijdverspreide ontevredenheid bij de bevol­215

om de buitenlanders een diepgaande kennismaking met de sovjet-werkelijkheidte besparen: overvolle dagprogramma’s gevuldmet ontvangsten en meetings, copieuze diners, door deTsjeka verstrekte gidsen en tolken, geheel verzorgde uitstapjesvoor een spontaan contact met de bevolking. Heel wat socialistenlieten zich op deze wijze inpakken en vermeden contactenmet de socialistische oppositie, omdat zij dat onhoffelijk vondenjegens hun gastheren. Maar de mensjeviki profiteerden vande omstandigheid dat het regime niet openlijk voor de onderdrukkingvan de socialisten uit wilde komen en deze soms zelfspresenteerde als zijn ‘most loyal opposition’. Zij voerden langegesprekken met een aantal leden van een Britse delegatie, dietamelijk gedesillusioneerd naar huis terugkeerde en mensjevistischeanalyses van de Russische situatie in hun verslag publiceerde.Uiterst nuttig waren hun ontmoetingen met bezoekersvan het Tweede Cominterncongres. Het is niet bekend waaromde Nederlander Wijnkoop de mensjeviki heeft bezocht. Maarde Italiaanse partijleider Serrati vroeg hen om een gedetailleerdverslag van de terreur tegen socialisten en vooraanstaandeDuitsers zoals Dittmann en Crispien raakten geheel overtuigdvan de juistheid van het mensjevistische standpunt.Dat gold echter niet voor hun partij, de u sp d , die in 1917was gevormd uit tegenstanders van de ‘Burgfrieden’ binnen despd. De radicale vleugel daarvan was zelfs bereid om de hardevoorwaarden voor toelating tot de Comintern, zoals een grondigepartijzuivering, te slikken. De beide Duitsers nodigdenMartov daarom uit om hun partijcongres in Halle bij te wonen.Dankzij Lenin, die een zwak had behouden voor zijnvroegere vriend die bovendien dodelijk ziek was, mocht Martovnaar het buitenland vertrekken, later gevolgd door zijn partijgenotenAbramovitsj en Dalin. Martovs optreden in Hallemaakte grote indruk, maar de meerderheid van de u sp d bleefvoor een fusie met de Duitse communistische partij en slootzich dus aan bij de Comintern. Het grootste deel van de Fransepartij en een minderheid bij de Italianen volgden spoedig ditvoorbeeld. Na deze splitsingen in drie grote socialistische partijenbegreep Martov dat hij veel te optimistisch was geweestover de kansen voor een Europese revolutie. Maar hij bleef217

in de mogelijkheid daarvan geloven en spande zich bijzonderin om de resterende delen van deze partijen samen te voegenmet andere, die zich eveneens op een revolutionair marxistischstandpunt stelden. De Buitenlandse Delegatie van de mensjevikispeelde een grote rol bij de stichting van de Weense Arbeidsgemeenschapvan socialistische partijen, die zowel de politiekvan de Tweede als die van de Derde Internationale afwezen,maar zich ten doel stelden om alle arbeiders ter wereld weerin een overkoepelende organisatie te verenigen zodra dit mogelijkzou zijn. Het was echter een bittere teleurstelling voor demensjeviki, dat deze partijen op hun eerste congres in Wenenbegin 1921 weigerden om de verovering van het mensjevistischeGeorgië door het Rode Leger te veroordelen, onder hetlaffe voorwendsel dat zij over te weinig betrouwbare informatiebeschikten. In Wenen bleek hoe moeiijk het voor linkse socialistenwas om hun nogal dwangmatig positieve benaderingvan het bolsjevistische regime op te geven en hoe zeer zij zichlieten leiden door de vrees om met kritiek op het communismede rechtse krachten in Europa te versterken.De mensjeviki lieten zich echter in Rusland door soortgelijkegevoelens leiden. Eind 1920 ontstond er grote arbeidsonrust inPetrograd en andere industriesteden, die tot uiting kwam inwilde stakingen en botsingen met de politie. Maar de mensjevikiweigerden om zich aan het hoofd van deze protestbewegingte stellen die volgens hen alleen tot bloedige conflicten metde overheid kon leiden. Zij riepen de arbeiders in vlugschriftenop om hun ontevredenheid langs legale weg in de vakbondenen sovjets tot uitdrukking te brengen. Ook de opstand in Kronstadtwerd door hen met grote argwaan bekeken. Zij vreesdendat de woede van de matrozen door de reactie uitgebuit zouworden om de burgeroorlog te laten herleven en drongen aanop een vreedzame beëindiging van de crisis door onderhandelingenmet de overheid. Maar spoedig bleek dat dit krampachtigvasthouden aan de fictie van de legaliteit de mensjevikinoodlottig zou worden.Na de afkondiging van de n e p leefden de mensjeviki aanvankelijkop. Zij hadden het gevoel dat de communisten nuopenlijk hadden toegegeven dat de mensjevistische politiek de

enig juiste was. Na het herstel van de natuurlijke verhoudingenin de economie zou ook de abnormale situatie op politiek gebiedgedoemd zijn om te verdwijnen. De materiële onderbouwvan de samenleving zou immers een onweerstaanbare invloedmoeten uitoefenen op haar immateriële bovenbouw. Lenin wasechter ook marxist en hij liet onmiddellijk in 1921 weten datde communisten de socialisten in de gevangenis zouden houdenen voegde daar later aan toe dat de socialisten die nog vrijrondliepen zouden worden doodgeschoten zodra zij hun neuslieten zien. Er werden inderdaad massale arrestaties verricht enspoedig zat het grootste deel van het mensjevistische CentraleComité achter slot en grendel. Het beleid bleef echter grillig;lang hield de Tsjeka de meeste mensjeviki niet vast. Zij kregenin vergelijking met de socialisten-revolutionairen en de anarchistenenigszins een voorkeursbehandeling. Er bestond nogsteeds onenigheid in de partijtop over de wijze waarop hunvroegere kameraden aangepakt moesten worden. Bovendiendeed hun Buitenlandse Delegatie onder leiding van Martov zijnuiterste best om de Westerse socialisten tegen de Russische terreurte mobiliseren. Toen de bolsjeviki in 1922 besloten om deoude tsaristische methode van de administratieve verbanning tegebruiken om de gevangen mensjeviki op te ruimen, begonnendeze een hongerstaking in de Boetyrki gevangenis in Moskou.Onder pressie van Westeuropese socialistische agitatie besloothet Politbureau toen toch maar om hen naar het buitenland telaten vertrekken.Ondanks alles bleven de mensjeviki de rol van legale oppositievervullen. Ook toen in 1922 steeds duidelijker werd dathet regime van plan was om het probleem van de socialistischeoppositie voor eens en altijd uit de wereld te helpen. Het showprocesdat in dat jaar tegen de leiders van de socialisten-revolutionairenbegon, zou vrijwel zeker met doodstraffen eindigen.De enorme campagne rond het proces liet de mensjeviki nietongemoeid en maakte duidelijk dat tegen hen een soortgelijke‘rechtzaak’ in voorbereiding was. Merkwaardig genoeg vielendeze gebeurtenissen samen met de pogingen om een internationaaleenheidsfront tussen de communisten en socialisten totstand te brengen. Dit streven was een gevolg van het algemene219

gevoelen dat de naoorlogse revolutionaire woelingen voorbijwaren en nu gevolgd werden door een herstel van de kapitalistischeorde. De arbeiders zouden machteloos zijn tegen toen inzettendeeconomische depressie indien zij zich niet in een wereldwijdverband aaneensloten. De Tweede Internationale voeldeweinig voor een verbond met de communisten, maar wasbezweken onder de aandrang van de Britse arbeiders. De bolsjevikihoopten op socialistische steun bij de onderhandelingentussen de Sovjetstaat en de Europese mogendheden over diplomatiekeerkenning en economische hulp. De Weense Internationalewas de natuurlijke bemiddelaar tussen communisten ensocialisten en Martov hoopte op een welslagen van de onderhandelingenomdat dit zijn partij een forum zou verschaffen omde vervolging van de Russische socialisten aan de orde te stellen.Hij vond dat thans in de eerste plaats alles gedaan moestworden om een gerechtelijke moord op de gevangen socialisten-revolutionairente verhinderen, en zijn Buitenlandse Delegatiespande zich daar zeer voor in. Een deel van zijn partijgenotenin Rusland was niet zo ingenomen met deze gulle steunaan een partij die zich volgens hen in de burgeroorlog had misdragen.Martov trok zich hier niets van aan, maar verzette zichwel tegen het voornemen van Georgische mensjeviki en socialisten-revolutionairenin emigratie om de bijeenkomst van dedrie internationales te gebruiken voor een requisitoir tegen allebolsjevistische wandaden. Hij vreesde dat de communisten dande onderhandelingen onmiddellijk zouden afbreken. De TweedeInternationale zou daar eveneens weinig rouwig over zijn.De mensjeviki deden daarom tevens veel moeite om de vertegenwoordigersdaarvan te weerhouden om op de internationaleconferentie in Berlijn in april 1922 scherpe ultimata te stellenaangaande de Russische politieke gevangenen en de bezettingvan Georgië. Dankzij de steun van de Weense Internationalelukte dit en de communistische delegatie deed daarop belangrijketoezeggingen aangaande het proces tegen de socialistenrevolutionairen.Er zouden geen doodstraffen worden opgelegden de beklaagden zouden mogen worden verdedigd dooreen aantal vooraanstaande Westerse socialisten.220

Lenin was het echter met deze concessie oneens. Na de conferentiein Genua met de Westelijke mogendheden en het diplomatiekesucces van het verdrag van Rapallo met Duitslandbleken de communisten lak te hebben aan de in Berlijn bereikteovereenkomst. De socialistenvervolgingen in Rusland gingengewoon door, de Westerse verdedigers van de socialisten-revolutionairenwerden bespot en lastig gevallen en kregen geenkans om hun werk naar behoren te verrichten, op het proceswerden wel doodvonnissen uitgesproken, alleen voorlopig nietuitgevoerd. In juni namen vele tienduizenden arbeiders in Moskoudeel aan een grootse manifestatie als onderdeel van de campagnerond het proces. De bolsjeviki hadden daarvoor fabriekna fabriek bewerkt en gedreigd met allerlei straffen. Maar hetresultaat was toch dat het Moskouse proletariaat onder wapperenderode vlaggen de doodstraf eiste voor de socialistischeleiders. Voor de mensjeviki die dit schouwspel alleen met verbijsteringkonden gadeslaan en niet bij machte waren er ietstegen te ondernemen, was dit een beslissend keerpunt in deRussische revolutie. Enkele weken later, na een nieuwe golfarrestaties, trokken zij de onvermijdelijke consequentie hieruiten zetten hun werk als illegale groep in het geheim voort. Inhet Westen realiseerden de socialisten zich dat samenwerkingmet de communisten onmogelijk was. Voor de Weense Internationale,die meer aanhang in Europa had dan de Cominternbuiten Rusland, maar een veel kleinere organisatie was geblevendan de Tweede Internationale, was het niet langer zinvol omals aparte groepering te blijven voortbestaan. Vooral de situatiein Duitsland, waar na de moord op Rathenau de u spd en despd zich aaneensloten om de Republiek van Weimar beter tegenondermijning van rechts te kunnen verdedigen, bevorderdehet gesprek tussen de twee socialistische internationales. In1923 gingen zij beide op in een nieuwe organisatie, de SocialistischeArbeiders Internationale.Zo mislukte de mensj evistische politiek in alle opzichten. InRusland waren zij er niet in geslaagd om de arbeiders te mobiliserenvoor een democratisering van het communistisch regime.De kans op een Europese revolutie en op een succesvollesocialistische interventie in Ruslands binnenlandse aangelegen­

heden leek geheel verkeken. De meeste mensjeviki waren inRusland begonnen aan hun lange zwerftocht door de Goelagarchipel,die voor vele met een vervroegde dood zou eindigen,ook al wisten tot het einde van de jaren twintig kleine illegalekernen in vrijheid te blijven. In emigratie speelden zij in denieuwe internationale nog een rol van betekenis en zij behieldentot in de dertiger jaren een zekere invloed op de socialistischeopinie over Sovjet-Rusland. Hun blad De SocialistischeBode werd nog een aantal jaren clandestien in Rusland verspreiden daar zelfs door communisten gelezen omdat er vaakbetrouwbaarder informatie over hun land in stond dan in dePravda.Het was voor de mensjeviki nog lang na 1922 een psychologischeonmogelijkheid om te erkennen dat hun rol was uitgespeeld.De communistische dictatuur bleef voor hen een anomaliedie gedoemd was te verdwijnen. Het democratisch socialismedat overal elders in Europa zo’n groot succes had gehad,zou ook eens in hun land moeten zegevieren. Hun eindelozedebatten in emigratie over dit probleem maken op de hedendaagselezer de indruk van pathetische Donquichotterie. Maarzijn de debatten van de Spaanse en Portugese socialisten tijdenshun veertig jaar durende ballingschap onder de fascistische dictatuuranders geweest? Uiteraard hebben historici gezocht naarde oorzaken van het falen van de mensjeviki en hun af keer vanmacht en hun doctrinaire starheid aangewezen als fatale zwakheden.Maar geheel juist is deze analyse niet. De mensjevikihebben in 1917 geregeerd zo lang zij meenden daarvoor eenmandaat te bezitten. Hun afkeer van macht was in wezen eenweerzin tegen terreur, geweld en alleenheerschappij, geschraagddoor de overtuiging dat Rusland niet rijp was voor het socialismezoals zij dat voorstonden. Bovendien hebben zij op velebeslissende momenten beseft dat hun ideologische voorstellingenniet meer strookten met de werkelijkheid, en hebben zijdeze aangepast.Waren er realistische alternatieven voor de door de mensjevikibedreven politiek? Hadden zij in 1917 aan rechtse legeronderdelende kans moeten geven om de bolsjeviki aan te pakken?Dat is wat de Duitse spd in 1919 onder veel gunstiger

menleving. De uiteindelijke afloop van de Russische revolutiewas onvoorspelbaar en werd voor een groot deel door externefactoren bepaald. Martov wees in 1920 de socialistische leiderserop dat zij hun machteloosheid tegenover het communismeniet mochten verontschuldigen door een verwijzing naar hetgeïmporteerde, Russische karakter ervan. Uiteraard bood deRussische chaos een uitstekende voedingsbodem voor het bolsjevisme,maar de steun die het van talloze Westerse arbeidersen intellectuelen kreeg, was niet iets kunstmatigs. Bols jevisme,zo stelde Martov was een mondiaal verschijnsel.Mens jevisme en bols jevisme vormden een soort Siamesetweeling die noch met, noch zonder elkaar konden leven. Zijontwikkelden zich in voortdurende onderlinge ruzie en debattot twee aparte stromingen, maar de grenzen tussen beide groepenbleven tot 1917 vaag. Vele mensjeviki werden bolsjeviek,maar het omgekeerde kwam ook vaak voor. Lenins onophoudelijkepogingen tot splitsing stuitten tot dan op te veel verzetvan sociaal-democraten, die naar verzoening en eenheid blevenstreven. Pas in 19 17 kreeg Lenin zijn zin. Alle negatieve trekkenvan een socialistische tirannie, zoals die reeds door Lavrov,Plechanov en vervolgens door de mensjeviki waren voorspeld,werden daarop in steeds sterkere mate werkelijkheid. Het wasdaarom niet verwonderlijk dat er toen binnen de communistischepartij groepen ontstonden, die de kritische taak van hetmensjevisme overnamen. Lenin heeft deze oppositie dan ookniet ten onrechte omschreven als ‘heimelijk mensjevisme’. Ookhet latere verzet van Trotski, Boecharin en andere topleiderswerd door de Stalinisten beschouwd als ‘een mensjevistischedeviatie van het Leninisme’.De communistische partij veranderde onder Stalin in een bureaucratischemoloch, die weinig meer gemeen had met Leninsrevolutionaire voorhoede uit 1903. De oude bolsjevistische gardewerd op dezelfde wijze geliquideerd als de mensjeviki ende socialisten-revolutionairen. Als dat is gebeurd, is het nietlanger meer zo duidelijk wie nu de werkelijke verliezers vande Russische revolutie zijn geweest. Na Stalins dood ontstondener opnieuw binnen het Russische kamp bewegingen, die zichverzetten tegen de autocratische tendenzen waartegen de mens-224

jeviki als eersten in opstand kwamen. Westerse socialisten hebbende communistische machthebbers vaak met meer begripbenaderd dan noodzakelijk of wenselijk was. Zij zouden ergoed aan doen te beseffen dat hun eigen idealen gedurende degehele geschiedenis van bolsjevisme en communisme een uitdagendalternatief zijn blijven vormen voor het idee en de praktijkvan een partij dictatuur. De mensjevistische toekomstvisievan een democratisch, socialistisch Rusland heeft nog weinigaan actualiteitswaarde ingeboet.LiteratuurVoor een overzicht van de Russische beweging zie: A. Yarmolinsky,A Century of Russisan radicalism, New York 1962.Een uitvoerige studie van het populisme bevat: F. Venturi,Roots of Revolution. A history of the populist and socialistmovements in nineteenth Century Russia, New York 1966.Speciaal over De Volkswil handelt: D. Footman, Red Prelude.A biography of Zhelyabov, Londen 1944 en 1968.Voor de relatie van Marx tot Rusland zie: M. Rubel, ed., KarlMarx und Friedrich Engels. Die russische Kommune. Kritikeines Mythos, München 1972. T . Szamuely, The Russian Tradition,Londen 1974, pp. 369-387.Over de discussie tussen populisme en marxisme in Rusland:R. Kindersley, The first Russian Revisionists. A study of LegalMarxism in Russia, Oxford 1972. A. P. Mendel, Dilemma's ofprogress in tsarist Russia. Legal Marxism and Legal populism,Cambridge, Mass., 1961. A. Walicki, The Controversy overCapitalism, Londen 1969.Over de stichters van de Russische sociaal-democratie zijn tweebiografieën verschenen: S. H. Baron, Plekhanov: The Fatherof Russian Marxism, Stanford, 1963. A. Ascher, Pavel Axelrodand the Development of Menshevism, Cambridge, Mass., 1972.Over bevrijding van de arbeid zie: J. Frankel, ‘Voluntarism,225

Maximalism and the Group for the Emancipation of Labor’,in: A. & J. Rabinowitch & L. K. D. Kristov, ed., Revolutionand Politics in Russia. Essays in Memory of B. I. Nicolaevsky,Bloomington 1972.Veel studies zijn gewijd aan de beginperiode van de Russischesociaal-democratie:L. Haimson, The Russian Marxists and the Origins of Bolshevism,Cambridge, Mass., 1955.J. L. H. Keep, The Rise of Social Democracy in Russia,Oxford 1963.D. Geyer, Lenin in der Russischen Sozialdemokratie, Keulen1962.D. Lane, The Roots of Communism. A social and historicalStudy of Russian Social Democracy, 1898-1907, Assen 1969.R. Pipes, Social Democracy and the St. Petersburg LaborMovement, 1885-1917, Cambridge, Mass., 1963.A. K. Wildman, The Making of a Workers' Revolution.Russian Social-Democracy, 1891-1903, Chicago 1967.J. Frankel, Vladimir Akimov on the Dilemmas of RussianMarxism, Cambridge 1969.D. W. Treadgold, Lenin and His Rivals: The Struggle forRussia's Future, 1898-1906, New York 1955.Belangrijke biografische studies zijn:B. D. Wolfe, Three Who Made a Revolution. A biographicalhistory, New York 1948 en Londen 1966. (Over Lenin, Trotskien Stalin tot 1914).A. B. Ulam, The Bolsheviks, Toronto 1968. (Over Lenin.)I. Deutscher, The Prophet armed. Trotsky 1879-1921, NewYork 1954.I. Getzler, Martov. A political Biography of a Russian SocialDemocrat, Melbourne 1967.W. H. Roobol, Tsereteli, A Democrat in the Russian Revolution.A political Biography, Den Haag 1976.Over 1917:W. H. Chamberlin, The Russian Revolution, 2 din., NewYork 1935, 1963, 1965.226

M. Ferro, La Révolution de jp/7, 2 dln., Parijs igój-jó.E. H. Carr, The Bolshevik Revolution 1917-19 23, 3 din.R. A. Wade, The Russian Search for Peace February-October19 17, Stanford 1967.A. Rabinowitch, Prelude to Revolution. The PetrogradBolsheviks and the July Uprising, Bloomington 1968.A. Rabinowitch, The Bolsheviks Come to Power. The Revolutionof 19 77 in Petrograd, New York 1976.J. L. H. Keep, The Russian Revolution. A Study in MassMobilisation, Londen 1976.Over de Communistische Partij zie: L. Schapiro, The CommunistParty of the Soviet Union, Londen i960.Over de onderdrukking van politieke oppositie in SovjetRusland zie L. Schapiro, The Origin of Communist Autocracy,New York 1965.Een verzameling belangrijke vertaalde mensjevistische tekstengeeft: A. Ascher, ed., The Mensheviks in the Russian Revolution,Londen 1976.Een vrijwel volledige biografie van mensjevistische publikatiesgeeft: A. Bourguina, Russian Social Democracy. TheMenshevik Movement. A Bibliography, Stanford 1963.Uit het Russisch vertaalde werken van mensjevistische auteurszijn:Th. Dan, The Origins of Bolshevism, New York 1970. (Ookin Duitse editie.)E. Broido, Memoirs of a Revolutionary, Oxford 1967.R. R. Abramonitch, The Soviet Revolution, New York 1962.N. Valentinov, Encounters with Lenin, Oxford 1968.N. N. Suchanow, 19 17 Tagebuch der russischen Revolution,München 1967. (Ook in Engelse editie.)L. Martov, Geschichte der russischen Sozialdemokratie, Berlijn1926. (Herdruk: Erlangen 1973.)S. Schwarz, The Russian Revolution of 1905. The workers’movement and the formation of Bolshevism and Menshevism,Chicago 1967.L. Haimson, ed., The Mensheviks. From the Revolution of19 17 to the Second World War, Chicago 1974.227

m ic h e l k o r z e cme in Oost-EuropaHet einde van het democratisch-socialis-Toen Kautsky in 1919 in de brochure De dictatuur van hetproletariaat de praktijk van de Leninistische dictatuur vanuit desocialistische traditie bekritiseerde, kreeg hij van Lenin als antwoordhet geschrift De proletarische revolutie en de renegaatKautsky. Zoals al uit de titel blijkt, betrof het een bijdrage totde discussie over revolutie die niet direct tot de meest subtielestaaltjes van Lenins wetenschappelijk socialisme behoorde. In1920 probeerde Kautsky het nog eens, met Terrorisme en KommunismenDitmaal kreeg hij als antwoord een gelijknamigebrochure van Trotsky. Daarin komt een bijzonder interessantepassage voor waarin de toenmalige opperbevelhebber van hetRode Leger als volgt de vernietiging van de socialistische oppositiein Rusland rechtvaardigt: ‘Sommige wijsgeren vragen ons:wat voor garanties bieden jullie voor de bewering dat uitgerekendjullie partij de belangen van een historische ontwikkelingdient? Door andere partijen te vernietigen of ze in de illegaliteitte dwingen, maakten jullie een politieke wedijver onmogelijken heb je jezelf beroofd van de mogelijkheid om de juistheidvan jullie beleidslijn te toetsen.’ In antwoord op dezevraag (die door Lenin werd vermeden) schreef Trotsky: ‘Z o’ngedachtengang komt voort uit een puur liberale opvatting overhet verloop van de revolutie. In een periode, dat alle antagonismeneen open karakter krijgen en de politieke strijd snelovergaat in een burgeroorlog, heeft de heersende partij uitstekendemateriële criteria voor de toetsing van de eigen lijn, onafhankelijkvan de verspreiding van mensjewistische kranten.Noske onderdrukt de communisten, en zij blijven groeien. Wijhebben de mensjewieken en de socialisten-revolutionairen geliquideerd-enzij zijn verdwenen. Dit is voor ons een af doendcriterium.’De Poolse filosoof Leszek Kolakowski die in zijn Geschiedenisvan het Marxisme de discussie tussen Kautsky en Trotskyaanhaalde, plaatste bij Trotsky’s uitspraken het volgende commentaar:‘Hieruit blijkt dat het criterium van de «historische

juistheid» van een beweging of een staat te vinden is in het feitdat de erdoor uitgeoefende onderdrukking effectief is. Noskeheeft inderdaad het communisme in Duitsland niet uitgeroeid.Maar Hitler roeide dat wel uit. Daaruit blijkt dus, volgensTrotsky’s regel (die zeer algemeen is gesteld) dat Hitler «debelangen van een historische ontwikkeling diende». Stalin liquideerdeTrotskisten in Rusland en «zij verdwenen». Daaruitblijkt dat Stalin tegen Trotsky de historische vooruitgang vertegenwoordigde.’Toch blijkt de verificatie van het begrip ‘historische onvermijdelijkheid’zoals Trotsky dat deed, telkens weer op vele socialistischedenkers een diepe indruk te maken (zoals bijvoorbeeldblijkt uit de historische uitspraken van Jan Nagel en Ienvan den Heuvel over de Berlijnse Muur). Naast een veelvoudvan meer specifieke-en vermoedelijk op zich al doorslaggevende-historische,militaire en culturele factoren, biedt deze ideologischeberusting wellicht de meest algemene verklaring voorde ondergang van sociaal-democratische partijen in Oost-Europa na de Tweede Wereldoorlog. Een beschrijving van dezeondergang is geen gemakkelijke onderneming. In de eersteplaats komt het door het feit dat het begrip Oost-Europa, netals bij voorbeeld het begrip Derde Wereld een grotere uniformiteitsuggereert dan die welke in feite in dat deel van de wereldte vinden is. Ten tweede gaat het hier om een onderwerpdat nauwelijks is bestudeerd-dit in tegenstelling tot de geschiedenisvan socialistische en anarchistische partijen en bewegingenuit het tijdperk van de Russische revolutie. Een serieuzebehandeling van het onderwerp zou gebruik moeten maken vanmateriaal geschreven in minstens tien talen en verspreid overzeer verschillende bronnen: officiële historische werken uitOost-Europa, kranten uit de jaren veertig, memoires van socialistischeactivisten uit dezelfde tijd, de hedendaagse ondergrondseliteratuur in Oost-Europa en emigrantenbladen. Over de uitroeiingvan socialisten is Estland, Letland en Litouwen in 1940-’41 hebben we voorts de beschikking over enkele interessantedocumenten van de Russische geheime politie, de n k v d , diedoor Duitsers zijn buitgemaakt; uit Polen zijn recentelijk geheimenotulen van het Centrale Comité van de communistische229

partij uit de jaren 1945-’47 naar het Westen gekomen. De onderstaandeschets heeft met zo’n historische studie natuurlijkweinig uit te staan. Het is bedoeld als een kort overzicht datzijn nut juist moet ontlenen aan het betrekkelijk onontgonnenkarakter van het onderwerp en aan een nagenoeg volledig gebrekaan kennis hierover binnen de socialistische bewegingenin West-Europa. Beide beweringen gaan in mindere mate opvoor de d d r en Joegoslavië. Deze landen zal ik hieronder buitenbeschouwing laten, evenals Albanië, waar nauwelijks ooitvan een sociaal-democratische beweging sprake was.Communistische landen worden soms omschreven als éénpar tij-staten. Helemaal correct is deze aanduiding niet. Zevenvan die landen (Albanië, Cuba, Hongarije, Mongolië, Joegoslavië,Roemenië en u s s r ) kennen inderdaad ook formeel geentoegestane partijen buiten de communistische partij. In de overigecommunistische landen komen wel degelijk andere partijenin de volksvertegenwoordiging voor-al is dat wat het huidigeKambodja betreft niet helemaal zeker. In China zijn er bijvoorbeeld acht partijen buiten de communistische. De rol vandeze partijen wordt echter bepaald door de hegemonie van decommunistische partij, een hegemonie die in de grondwettenvan al deze landen als een ‘leidende rol’ van de communistenwordt omschreven. De niet-communistische partijen zijn ingeen enkel opzicht als oppositie te beschouwen. Naast ceremoniëlefunkties vervullen zij, net als verschillende massa-organisatieszoals de vakbonden, de vrouwenbond en de jeugdliga,de rol van ‘drijfriemen’ van de communistische partij naar die‘massa’s’ die niet direct door de partij-organisatie gecontroleerden gemobiliseerd kunnen worden.De situatie zag er aan het einde van de Tweede Wereldoorlogin Oost-Europa anders uit. In bijna alle Oost-Europeselanden bestonden vele verschillende partijen, waarbij de communistischenergens de meerderheid bezat en doorgaans ookniet eens de grootste politieke partij was. Tussen 1944 en 1948werden alle ‘niet-leidende’ partijen onderworpen aan steedsmeer beperkingen ten aanzien van hun oppositiemogelijkhedentegenover de ‘leidende partij’. In de eindfase van dit proceswerden zij hetzij opgeheven, hetzij binnen het hegemonie-mo-230

del tot symbolische afmetingen teruggebracht hetzij gedwongentot een fusie met de communistische partij. Dit proceswerd ook in West-Europa door de communistische partijenonder de benaming ‘volksdemocratie’ of ‘nieuwe democratie’(termen die vandaag slechts nog voortleven in enkele officiëlebenamingen van landen als de Poolse of de Chinese Volksrepubliek)gepropageerd zowel als een alternatief tegenover de‘formele’, ‘burgerlijke’ democratie als een nieuwe vreedzameweg voor de ‘overgang naar het socialisme’ -naast de revolutionaireweg die de bolsjewiki hebben bewandeld. In feite wasdeze weg noch vreedzaam noch democratisch. En aan het eindevan deze weg bleek dat die socialisten in Oost- en West-Europa die vanaf het begin bedenkingen formuleerden tegendeze ‘weg naar het socialisme’ gelijk hadden gekregen.Na 1948 was er in Oost-Europa geen enkele sociaal-democratischepartij meer overgebleven, zelfs niet in de vorm vaneen symbolische parlementaire vertegenwoordiging zoals dit bij‘burgerlijke partijen’ in veel communistische landen nog steedshet geval is. De reden hiervoor vindt men in de omstandigheiddat binnen de marxistisch-leninistische ideologie slechts éénpartij de arbeidersklasse kan vertegenwoordigen. Dit houdt nietautomatisch in dat de communisten in Oost-Europa of elderste allen tijde vijandschap tegenover de socialisten als basisvan hun politiek kozen. Afhankelijk van de numerieke sterktevan de partijen in kwestie, de buitenlandse politiek van de Sovjet-Unieen de politieke lijn van de leiders van de sociaal-democratischepartijen, werden de laatste partijen opgeroepen tot‘eenheid’ of werden zij juist gebrandmerkt als verraders vande arbeidersklasse en objectieve bondgenoten van de bourgeoisieen het fascisme. De overgang tussen die twee extremeposities kon vrij snel geschieden zoals bleek aan het begin vande jaren dertig toen overal ter wereld de communisten het parool‘Sociaal-democraten en fascisten zijn tweelingen’ door hetparool van het ‘Volksfront’ vervingen, welke na het pact Molotov-Ribbentropwerd afgezworen om tijdens de Tweede W e­reldoorlog weer opgenomen te worden. Tussen 1944 en 1947werden de sociaal-democraten zowel in Oost- als in West-Europa als bondgenoten door de communisten beschreven, al­231

thans formeel. In feite vond gedurende deze periode van officiëlesamenwerking een strijd plaats waarbij de communistenop verschillende wijzen probeerden om de socialistische partijenvolledig onder controle te krijgen. De daarbij gebruiktemethoden waren afhankelijk van de machtspositie die de communistenop verschillende wijzen hadden opgebouwd. Was dezepositie sterk, dan werd zo lang mogelijk gebruik gemaaktvan een legale fa9ade om een hegemoniepositie te bereiken, bijeen zwakke positie werd gebruik gemaakt van fraude en gewelddie soms bijna de proporties van een burgeroorlog konaannemen.Roemenië. Vanaf mei 1944 werkten communisten en socialistenin Roemenië samen in een losse organisatie, genaamd hetVerenigde Arbeidersfront. Door de numerieke zwakte van deRoemeense sociaal-democraten werd deze organisatie vanaf hetbegin door de communisten gedomineerd. De sociaal-democratischeleiders zoals Pretescu zagen vrij vroeg in dat een voortzettingvan de samenwerking tot een ondergang van de sociaaldemocratischepartij moest leiden. Door de numerieke verhoudingenwaren zij echter toen al nauwelijks in staat om de onderwerpingvan hun partij te verhinderen, wel om die een kortetijd uit te stellen. Op 1 december 1945 behaalde Pretescu zijnlaatste overwinning toen het congres van zijn partij ondankscommunistische infiltratie besloot om niet samen met de communistende verkiezingen in te gaan.De communisten antwoordden met een meedogenloze repressietegen alle Pretescu-aanhangers binnen de partij en het naarvoren schuiven van de met hen collaborerende socialisten naarde leidende posities binnen de partij. Midden 1946 bestondmeer dan de helft van de leden van het Centrale en het uitvoerendecomité van de partij uit mensen van wie later bleek datze die tijd ook in het geheim lid van de communistische partijwaren geworden. In mei 1946 vond de definitieve splitsing binnende sociaal-democratische partij plaats, die de leiding van deofficiële partij in handen van crypto-communisten bracht. Hiermeewas de mogelijkheid van enige oppositionele rol van socialisten-enzoals binnen enkele maanden bleek ook van andere232

partijen-nagenoeg verdwenen. In november vonden er nog voorhet laatst de algemene verkiezingen plaats met deelname vande oppositie, maar de communisten die een les hadden geleerdvan Hongarije in 1945 en Berlijn in 1946 waar vrije verkiezingenvoor hen in een duidelijke nederlaag waren geëindigd, warenondanks internationale afspraken (de overeenkomst vanMoskou) niet van plan om in Roemenië zelfs de schijn van vrijeverkiezingen te handhaven. Straatterreur werd tegen politieketegenstanders ingezet. Verkiezingsbijeenkomsten van oppositiewerden uit elkaar geslagen. Verspreiding van oppositionelekranten werd onmogelijk gemaakt.Buitenlandse correspondenten waren unaniem van meningdat de overwinning van de communisten op 19 november 1946niet zozeer het resultaat van hun populariteit was maar eenrechtstreeks gevolg van fraude en onderdrukking. Dit geweldwas overigens nog onbeduidend vergeleken met de nasleep vande verkiezingen, toen een algemene verontwaardiging over verkiezingsresultatendoor een golf van terreur werd gevolgdwaarin tienduizenden mensen spoorloos verdwenen en tienduizendenanderen naar het buitenland moesten vluchten. Het duurdenog tot het einde van 1947 voordat de onthoofde sociaaldemocratischepartij op een congres bij acclamatie besloot omsamen met de communisten in de Roemeense Arbeiders Partijop te gaan. Op het eerste congres van die ‘Verenigde’ partijwerd bekend gemaakt dat zij haar activiteiten zou baseren op‘de gedachten van Marx, Engels, Lenin en Stalin’. Maar de ondergangvan de sociaal-democratie in Roemenië was feitelijk altwee jaar eerder voltrokken.Hongarije. Ondanks de pressie die door de militaire bezettingsmachtvan het Sovjet-leger werd uitgeoefend, kreeg de communistischepartij van Hongarije bij de verkiezingen van 4 november1945 slechts zeventien procent van de stemmen, ietsminder dan de sociaal-democratische partij. De Boerenpartijbehaalde de absolute meerderheid. In de fabrieken behaaldenbij bijna alle verkiezingen voor de bedrijfsraden de sociaal-democratischekandidaten de overwinning.In het daaropvolgend jaar was de communistische strategie233

erop gericht om de Hongaarse Boerenpartij te vernietigen. Ineerste instantie konden zij daarbij rekenen op neutraliteit ensoms zelfs medewerking van sociaal-democraten die zich maaral te goed herinnerden dat de slachtoffers van de witte terreurna 1919 niet slechts communisten maar ook democratische socialistenwaren geweest. Naarmate echter meer vertegenwoordigersvan de Boerenpartij wegens conspiratie met buitenlandse‘imperialistische en reactionaire krachten’ werden opgepakt,werd het duidelijk dat de sociaal-democratische partij het volgendedoelwit van de heksenjacht zou worden. In de laatstefase van de aanval op de Boerenpartij probeerde de communistischeminister van binnenlandse veiligheid zelfs twee socialistischeleiders bij de ‘samenzwering’ te betrekken. Deze pogingmislukte echter door een onmiddellijke tegenaanval van desociaal-democraten, waardoor de aanklacht tegen Szeder enTakacs werd ingetrokken.Ondanks het feit dat pogingen om de sociaal-democratischepartij te splitsen volgens het model dat in Roemenië en Bulgarijewerd toegepast grotendeels mislukte, slaagden de communistener wel in om tijdens de verkiezingen van 1947 de sociaal-democratenvan een duidelijke anti-communistische stellingnamete weerhouden. Bij de verkiezingen van augustus 1947vond grootscheepse fraude plaats. Door het ministerie vanBinnenlandse Zaken werden 400 000 stemkaarten gedrukt en inhet geheim onder de leden van de communistische partij uitgedeeld.Aan 100 000 sociaal-democraten werd het stemrecht ontnomen.Op deze wijze slaagden de communisten er in om 22,5procent van de stemmen te krijgen. Na het bekend wordenvan de verkiezingsfraude werden de massale demonstraties vansocialistische arbeiders met geweld onderdrukt.In september 1947 besloot het informatiebureau van de communistischepartijen in Warschau tot een ‘vereniging’ vancommunisten met sociaal-democraten. Deze vereniging werd inde daarop volgende vijf maanden voornamelijk door de aktiviteitenvan de geheime politie binnen de sociaal-democratischepartij voorbereid. Desondanks bleek het in Hongarije onmogelijkom zelfs de uitgedunde en geterroriseerde socialistische partijorganisatie probleemloos tot zelfliquidatie te bewegen. Het234

esluit tot vereniging vond plaats in februari 1948 op een ‘massacongres’waarbij in strijd met de partij statuten de partijleidingwerd af gezet door een directe stemming van de ‘plenairevergadering’ die in meerderheid bestond uit mensen die geen lidvan de partij waren. Een afgezette partijleider werd onmiddellijkna het congres in hechtenis genomen.Later is bekend geworden dat deze grove schending van zelfsde schijn van procedurele legaliteit geschiedde onder directeleiding van de Sovjet-ambassadeur Puszkin. Alle sociaal-democratischeleiders die zich tegen de onderwerping van hun partijhadden verzet, moesten vluchten of kwamen in de gevangenissenterecht, waarin velen na gruwelijke folteringen ter doodwerden gebracht. Een specifiek Hongaars aspect van deze afrekeningvormt het feit dat ook die sociaal-democratische leidersdie de communisten bij het opheffen van hun eigen partijhadden bijgestaan, zich spoedig bij hun collega’s van de ‘rechtervleugel’in de gevangenissen moesten voegen.Polen. De geschiedenis van de uitroeiing van de Poolse socialistenbegint vóór 1944. In 1939 werd Polen verdeeld tussenDuitsland en de u s s r : negenenveertig procent van de oppervlaktevan de Poolse Republiek werd door Duitsland bezet eneenenvijftig procent door de Sovjet-Unie. Vanaf het begin vande Russische bezetting werd de Poolse Socialistische Partij hetdoelwit van een systematische terreur. Hele afdelingen werdentegelijkertijd opgepakt en hetzij ter plekke opgesloten hetzijnaar Siberië gedeporteerd. In totaal werden 1 230000 Poolseburgers tussen oktober 1939 en juni 1941 gedeporteerd. Inapril 1943 bleken 270 000 van hen niet meer in leven te zijn.Toen de Duitsers in 1941 een aanval op de u ssr begonnen,werden de gedetineerde socialisten door hun bewakers massaalvermoord. Hetzelfde gebeurde tegelijkertijd met de socialistenvan Estland, Letland en Litouwen die in de nacht van 10 op 11juli 1940 massaal werden opgepakt, samen met vertegenwoordigersvan andere politieke partijen. De oprukkende Duitsersmaakten indertijd veel ophef van deze moordpartijen en stondenuitgebreide inspecties van de massagraven door het RodeKruis toe, maar ondanks een stortvloed van bewijsmateriaal235

werden deze moordpartijen door de Westelijke geallieerden indertijdals nazi-propaganda afgedaan.Toen het Rode Leger in 1944 in Polen terugkeerde, kreeg zedan ook niet slechts te maken met een bevolking die zich defeiten van enkele jaren daarvoor uitstekend herinnerde, maarbovendien met een door de strijd tegen de Duitsers gestaaldeverzetsbeweging die de omvang had van een echte ondergrondsestaat en waarin de communisten, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Tsjechische situatie nagenoeg geen enkele rolspeelden. Nog voordat Polen helemaal van de Duitse bezettingwas bevrijd, werden 50 000 verzetsstrijders naar de u s s r gedeporteerd.Zestien leiders van het Poolse verzet, waaronder desocialisten Puzak en Pajdak, werden voor ‘overleg’ naar Moskouuitgenodigd en aldaar in een showproces in juni 1945 aangeklaagdwegens ‘collaboratie met de Duitsers tegen de Sovjet-Unie’.Dit was echter niet het einde maar het begin van een golfvan terreur die niet slechts tegen socialisten maar in gelijkemate tegen iedereen werd uitgeoefend die van anti-Sovjetsympathieënwerd verdacht. Deze terreur trof allereerst degenendie actief in het anti-naziverzet hadden gevochten. Kenmerkendwas daarbij het feit dat fascisten en collaborateurs-zoalsde toekomstige leider van de ‘loyale’ christen-democraten Piasecki-hunpolitieke verleden gemakkelijk konden afkopen doorlid van de communistische partij te worden.De omvang van het naoorlogse verzet kan afgemeten wordenaan het feit dat het bijna twee jaar heeft geduurd voordat demachthebbers in Polen het aandurfden om algemene verkiezingente houden. Verkiezingen voor de bedrijfsraden in 1946 eindigdenondanks intimidatie en fraude in een nederlaag voor decommunisten; zij kregen 21 procent van de stemmen terwijl opde socialisten 64 procent van de stemmen werd uitgebracht. Inhetzelfde jaar slaagden communisten er echter in om de leidingvan de Poolse socialistische partij in handen te krijgen en departij te zuiveren van de hen onwelgevallige elementen.De verkiezingen van januari 1947 waren in alle opzichteneen farce. Meer dan een miljoen stemgerechtigden werd hetstemrecht ontnomen, oppositionele kandidaten werden van de236

kieslijsten af gevoerd en tienduizenden mensen werden voor enop de verkiezingsdag in hechtenis genomen. Golven van protesten stakingen die gedurende 1947 plaatsvonden, waren spontanewanhoopsacties van arbeiders die in die tijd al beroofdwaren van socialistische vakbondskaders en andere socialistischeactivisten. Slechts weinig van deze activisten konden naar hetbuitenland ontkomen. Degenen die het Stalinisme zonder problemenoverleefden, behoorden bijna uitsluitend tot de ‘loyalistische’vleugel van de Poolse Socialistische Partij onder leidingvan Cyrankiewicz en Osobka-Morawski, die in december 1948besloten om hun partij in de communistische te doen opgaanonder de naam de Poolse Verenigde Arbeiders Partij.Tsjechoslowakije. In tegenstelling tot andere landen van Oost-Europa was de communistische partij van Tsjechoslowakije nade oorlog een sterke en een populaire beweging. Binnen de sociaal-democratischepartij waren de voorstanders van samenwerkingmet de communisten aanvankelijk in de meerderheid.De naoorlogse voorzitter Fierlinger had, naar later uit zijn memoiresis gebleken, al in de winter i942-’43 tijdens zijn verblijfin de Sovjet-Unie met de communistische leiders een overeenkomstgesloten waarin een fusie van communisten en socialistenna de oorlog in het vooruitzicht werd gesteld.In de verkiezingen van mei 1947, die zonder fraude en relatiefvrij van manipulaties waren verlopen, bleek echter dat dezevorm van ‘socialistische eenheid’ voornamelijk ten gunste vande communisten werkte: zij behaalden achtendertig procentvan de stemmen tegen vijftien procent voor de sociaal-democraten.Als gevolg hiervan gingen in de sociaal-democratischepartij stemmen op om de nauwe band met de communisten teverbreken. Nadat Fierlinger zich in september 1947-in overeenstemmingmet de inmiddels uit Moskou gelanceerde fusieleuzen-voorde vereniging van beide partijen had uitgesproken,werd hij in november 1947 als partijvoorzitter afgezet.Binnen de leiding van de partij waren tegenstanders van defusie nu in de meerderheid. Na het socialistische congres vanBrno werd alle waarnemers duidelijk dat de communisten bijde nieuwe verkiezingen die voor mei 1948 waren gepland237

hoogstwaarschijnlijk tegen de nu los van hen optredende sociaaldemocratenzouden verliezen. Onmiddellijk werd door de communistischepartij daarop het legale alternatief binnen de volksdemocratischeweg naar het socialisme vervangen door hetbolsjewistische model: alle macht aan de ‘actiecomités’ !Deze bewapende ‘actiecomité’s’ voerden onder directe leidingvan het communistisch ministerie van binnenlandse zaken en insamenwerking met de Veiligheidspolitie overvallen en bezettingenuit op alle hen onwelgevallige politieke groeperingen. Dezitting van het parlement dat op 24 februari had moeten plaatsvinden,werd voor onbepaalde tijd uitgesteld. Een socialistischeooggetuige beschreef als volgt het begin van de februari-putsch:‘Op deze dag [24 februari] werd er om tien uur ’s ochtendsaangebeld. Toen ik de deur opende, stormden er twintig bewapendejeugdigen naar binnen, aangevoerd door Vladimir Stickaen Villem Chvalovsky. Zo werd het districtssecretariaat van deSociaal-Democratische Partij in Praag bezet. Na het bevel«Handen omhoog!» moesten we met het gezicht naar de muurgaan staan [...]’Dezelfde dag vond het gevecht om het hoofdkwartier van desociaal-democratische partij plaats, waarbij de communistischeovervallers eerst het onderspit hebben gedolven en pas laterin de nacht door versterking van met vrachtwagens aangevoerdevertegenwoordigers van de arbeidersvoorhoede erin slaagdenom het partijbureau definitief te bezetten. De door de communistischepolitie en militie-eenheden weer in zijn functie geinstalleerdeFierlinger riep op 28 februari 1947 een vergaderingbijeen van een aantal zorgvuldig geselecteerde sociaal-democratendie eenstemmig tot fusie met de communistische partij besloten.Ondertussen werden de vakbonden van sociaal-democratischeinvloeden gezuiverd: nog in hetzelfde jaar vroegen dezeorganisaties om de vijf-daagse werkweek af te schaffen en weerzes dagen te mogen werken. Socialistische activisten bevondenzich toen al in ballingschap, in concentratiekampen of in deur aniummij nen.Bulgarije. De strijd van de Bulgaarse socialisten tegen gelijkschakelingen uitroeiing heeft iets uitzonderlijks zelfs tegen de238

achtergrond van de meest heldhaftige vormen van verzet vanandere Oosteuropese socialisten. Hun beginpositie in 1944 wasnog zwakker dan die van de Roemeense socialisten.Als burgers van een in de Tweede Wereldoorlog overwonnenland hadden zij nauwelijks enige steun uit het buitenlandte verwachten, terwijl het Sovjetleger in Bulgarije nog meerdan elders in Oost-Europa het politieke leven van het landoverheerste. De oppositionele activiteiten van de agrarische socialisten(ruwweg vergelijkbaar met de Russische socialistenrevolutionairen)en de sociaal-democraten hadden vanaf hetbegin geen schijn van kans. Desondanks slaagden zij er in gedurende1946 en 1947 om een breed front van democratisch verzette vormen waarmee de communisten tot het einde toe toteen vergelijk probeerden te komen. De persoonlijke moed vansocialisten als Petkov, Pastuchov, Mushanov Lulchev en veleduizenden van hun aanhangers betaalden zij na 1947 met hun leven.De concentratiekampen waarin tienduizenden slachtoffersdoor de opeenvolgende arrestatiegolven werden gedreven, bestaantot aan vandaag in Bulgarije. Maar in het openbare levenvan deze meest gesovjetiseerde Volksrepubliek is elk spoor enelke herinnering aan het kortstondige en ongelooflijke verzetvan de socialisten tussen 1945 en 1947 volkomen uitgewist.Epiloog. Degenen onder de Oost-Europese socialisten die gehoopthadden om door hun onderwerping en opname in decommunistische partij een uitstel van de stalinisatie van hunland te krijgen, kwamen bedrogen uit. Slechts een minderheidvan hen (zoals bij voorbeeld de Poolse premier Cyrankiewiczdie pas na de arbeidersopstand van i97o-’7i uit zijn functiewerd ontheven) kon enige rol spelen in het politieke leven vanhun land, na de fusie van hun partijen met de communistischein 1948.Deze minderheid betaalde deze rol met de totale onderwerpingaan en medeplichtigheid aan het stalinistische onderdrukkingsapparaat-zoalsdat ook gebeurd is bij sommige socialistenin de Sovjet-Unie; de vroegere mensjewiek Vyschinski trad opals hoofdaanklager tijdens de Moskouse processen van 1936-’37. Anderen-zoals Lange, Hochfeld, Jablonski in Polen of239

Jusztusz en Szalai in Hongarije-vonden in wetenschapsbeoefeningeen middel om aan de stalinistische alledaagsheid zonderpolitieke risico’s te ontsnappen.Binnen enkele jaren na de afrekening met de socialisten vondenzuiveringen plaats binnen de Oosteuropese communistischepartijen, gericht tegen die communisten die daarvoor de liquidatievan socialisten enthousiast hadden gesteund en desondanksde leuze van een ‘nieuwe democratie’ en een nationale weg naarhet socialisme serieus hadden genomen. Een deel van hen werdvermoord, een ander deel-zoals Gomulka in Polen na 1956en Husak in Tsjechoslowakije na 1968-wisselde na enige tijdde plaats van slachtoffer van het stalinisme weer in voor die vaneen voortzetter ervan.Zowel in de Hongaarse opstand van 1956 als tijdens dePraagse lente vond een sterke maar kortstondige oplevingplaats van de ideeën en organisatie van democratische socialisten.Sinds 1976 bestaat er in Polen weer een semi-legale sociaal-democratischeoppositie. In het zogenoemde k o r (Comitéter Verdediging van de Arbeiders) zijn ook oude socialisten actiefdie de Stalinterreur hebben overleefd, zoals Lipinski eriCohn. Het blad van het k o r draagt de naam van de vroegerekrant van de Poolse Socialistische Partij: R obotnik-de Arbeider.Volgens de laatste gegevens heeft de oplage van het blad,ondanks zware vervolging van medewerkers variërend van ontslagvia gevangenisstraf tot sluipmoord, tienduizend exemplarenbereikt.F. Fejtö, Histoire des démocraties populaires, Parijs 1971.D. Healey, ed., The Curtain Falls. The Story of Socialists inEastern Europe, Londen 1951.G. Ionescu, Communism in Rumania 1944-1962, Londen-New York-Toronto 1964.L. Kolakowski, Glowne nurty marksizmu, Parijs 1977.B. Lazitch, Véchec-permanent, Parijs 1979.N. Oren, Revolution Administered: Agrarianism and Communismin Bulgaria, Baltimore-Londen 1973.L. Revesz, Die Liquidierung der Sozialdemokratie in Osteuropa,Bern 1971.M. Tarniewski, Ewolucja czy rewolucja, Parijs 1975.240

Biografie J. G. SuurhoffJAN PIETER JANSEN

j a n p i e t e r j a n s e nlevensbericht.J. G. Suurhofï (1905-1967)-eenBij de behandeling van de Noodwet Ouderdomsvoorziening in1947 van het PvdA-kamerlid Suurhofï fel uit tegen de christelijkepartijen. A f gezien van een enkele aanzet hebben die voorde oorlog immers niets gedaan aan de zorg voor de oude dag.En nu Nederland berooid en verarmd is, blijkt dat plotselingwel te kunnen.Geschokt door de scherpte en de heftigheid van zijn verwijt,stelt mevrouw Wttewaall van Stoetwegen, aankomend kamerlidvan de c h u , hem naderhand de vraag of dat nou zo moest;de confessionelen hebben nu toch van harte meegewerkt aandeze voorziening! Dat beseft Suurhofï ook wel, maar hij moesthet kwijt: ‘Het zit me nog tot hier! Weet wel, dat bij mij thuisletterlijk ieder dubbeltje moest omgedraaid worden vóór wehet konden uitgeven. En daar waren jullie mede de schuld van.Natuurlijk stel ik u niet persoonlijk verantwoordelijk, maar ikwilde dit zeggen tegen de gezamenlijke partijen, die dat tóénonmogelijk hebben gemaakt.’ De freule begrijpt het; zeldenheeft ze zich zo beschaamd gevoeld.1Kantoorkruk, n v v en Tweede Kamer. Het arbeidersgezinwaarin Jacobus Gerardus Suurhofï in de Amsterdamse Staatsliedenbuurtopgroeide, had het inderdaad niet breed. De u l o -opleiding, die de op de lagere school uitblinkende zoon op aanradenvan de onderwijzer ging volgen, konden de ouders zichnauwelijks permitteren. Maar daar stond tegenover dat Ko nu‘kantoorheer’ zou kunnen worden, de vervulling van hunideaal: een witte boord en een vaste betrekking met misschienzelfs pensioen.Suurhofï doorliep ook het uitgebreid lager onderwijs metglans en kreeg, vijftien jaar oud, een baantje bij de StoomvaartmaatschappijNederland. Vier jaar lang hield hij zich daarvoornamelijk bezig met het berekenen van inhoud en omvangvan in te laden kisten. Ter compensatie wierp hij zich opavondcursussen en werd actief in de rode beweging-om te be­242

ginnen in de Arbeiders Jeugd Centrale, de jeugdorganisatie vande sdap. Die activiteiten kostten hem na de vervulling van dedienstplicht zijn baan. Hij mocht niet terugkomen bij zijnvroegere baas.Tot verdriet van zijn ouders-wel rood maar niet actief-lietSuurhoff de politiek niet meer los. Hij werd daarbij al snel gesteunddoor zijn latere vrouw, Ali Voorzanger, een dochter uiteen fel en politiek zeer bewust diamantbewerkersgezin. Opvergaderingen roerden Suurhoff en de zijnen zich flink. En zowerd hij-onder het motto ‘Laat die snotneuzen met hun grotebek het dan zelf maar doen’-a l op zijn negentiende gekozentot secretaris van afdeling n van de sdap, met haar veertienhonderdleden een van de grootste van Amsterdam. Vier jaarlater, in 1929, was hij bovendien voorzitter van de vakgroepkantoorbedienden van de Algemene Bond van Handels- en Kantoorbedienden.Sindsdien is hij actief gebleven in partij en vakbeweging.Hij kreeg het als bestuurder meteen hard te verduren. Erwas in het begin van de jaren dertig een sterke oppositie vancommunisten, maar vooral ook van onafhankelijke socialisten,linkse afgescheidenen van de sdap, die zich hadden verenigd inde Onafhankelijke Socialistische Partij. De realist Suurhoff wasop soms zeer tumulteuze vergaderingen hun grote tegenspeler.Hij hield de touwtjes in handen dank zij zijn scherp reactie- enargumentatievermogen en wellicht ook door het vergaderbezoekvooraf enigszins te organiseren. Jaren later kon hij er nog vergenoegdover vertellen: ‘Het was een goeie leerschool. Debond zat toen vol met communisten. Ik wou de mensen aan hetleden winnen hebben, maar daar voelden die snurkers niks voor.Ze kwamen met moties over Sacco en Vanzetti en handen afvan China, nou ja, je weet wel, de hele wereldpolitiek werd erin die dagen bij gesleept. Op één avond hebben we eens drieëntwintigvan zulke moties gehad.’2 Zo begon de strijd tegen watSuurhoff zag als links extremisme. Het werd een vete, die vooralna de oorlog soms onfrisse vormen aan zou nemen.In 1930 stapte de jonge Suurhoff van het Zuid-AfrikaanseHandelshuis over naar de documentatieafdeling van het NederlandsVerbond van Vakverenigingen. Het salaris was wat lager,

het werk des te boeiender. Het stelde hem bovendien in staatmeer te doen aan (zelf) studie, met name op het vlak van devreemde talen en de staathuishoudkunde. Met de vertaling vanPublic Finance, het bekende leerboek van de Labour-politicusen geleerde Hugh Dalton, sloeg hij twee vliegen in één klap.Suurhofï ontplooid zich tot een verdienstelijk actieorganisatoreen goed spreker en een vlot publicist. Hij hield zich ondermeer intensief bezig met het vakbondsj eugdwerk. Bezorgd als hijwas over de werkloze jongeren, pleitte hij voor een andereaanpak dan die van de naar sektarisme neigende a j c . In debrochure Doel en methoden van het vakbonds jeugdwerk (1934)wees hij erop dat de jeugd in deze wanhopige jaren gemakkelijkhet slachtoffer kon worden van ‘linkse en rechtse extremisten,die door hun krachtpatserij en door hun vage beloften opde in verwarring gebrachte jongen mensen een grote aantrekkingskrachtgaan uitoefenen.’3Dat rechtse gevaar (Hitler en aanverwanten) had Suurhoffintussen ook genezen van het ideaal van nationale ontwapening.Ook in andere opzichten werd hij gematigder. Net als zijneigen partij trouwens.De Sociaal-Democratische Arbeiderspartij kreeg in 1937 eennieuw beginselprogramma, waarin historisch materialisme enklassenstrijd niet meer voorkwamen. In plaats daarvan was erwaardering voor de nationale gedachte en begrip voor de landsverdediging.De politieke democratie werd niet alleen meeraanvaard als methode in de strijd voor het socialisme, maar ookals beginsel en doel. Deze nieuwe plaatsbepaling maakte de ontwikkelingvan arbeiderspartij naar volkspartij mogelijk. Hetdemocratisch-socialisme kon van klassezaak een volkszaak worden,het socialisme een nagestreefde samenlevingsvorm in plaatsvan een economische wetmatigheid. Een gang van zaken dieSuurhofï in toenemende mate mee zou gaan stimuleren.Binnen partij en vakbeweging rees Suurhoffs ster gestaag, zijhet dat de bondsraad hem met zijn drieëndertig jaar in 1938nog te jong vond voor de functie van penningmeester. Welwerd hij in hetzelfde jaar chef van de afdeling documentatie.Juni 1939. Gemeenteraadsverkiezingen en kabinetscrisis. In244

Amsterdam gaat de verkiezingsstrijd gepaard met een rel rondomde socialistische wethouder De Miranda. De s d a p verliestdrie van haar zeventien zetels. De Miranda deelt mee geen zittingte zullen nemen in de gemeenteraad. Suurhofï staat hooggenoeg op de lijst om de opengevallen plaats in te nemen.Twee maanden later wordt Colijn als minister-president opgevolgddoor De Geer. Diens kabinet heeft een brede basis.Voor het eerst in de historie zitten er socialisten in: Albarda opWaterstaat en Van den Tempel op Sociale Zaken. De mobilisatieis net begonnen en ‘ergens in Nederland’ bereikt Suurhoffhet bericht dat hij in aanmerking komt om de plaats van Vanden Tempel in de Tweede Kamer in te nemen. Hij krijgt grootverlof en volgt een man op, wiens levensloop en karakter sterkaan de zijne verwant zijn.Jan van den Tempel, een robuust, stug en rechtlijnig manmet een afkeer van mooie woorden, groeide ook op in een armschildersgezin, ontwikkelde zich door zelfstudie, was op jongeleeftijd actief in partij en vakbond, werd in 1906 secretaris vanhet pas opgerichte v n v en deed in 1915 op achtendertigjarigeleeftijd zijn intrede in de Tweede Kamer. Wat dat laatste betreftis Suurhoff er vlugger bij: hij is vierendertig als hij volksvertegenwoordigerwordt. De gemiddelde leeftijd van zijn collega’sis op dat moment vierenvijftig jaar, terwijl de gemiddeldeleeftijd bij het optreden als kamerlid drieënveertig jaar bedraagt.Suurhoff behoort tot de minderheid van de afgevaardigden(tweeëntwintig van de honderd) die op haar hoogst eenMULO-Opleiding heeft genoten. Bij zijn entree weigert hij derepresentanten van n s b en c p n de hand te schudden.Zowel in gemeenteraad als Tweede Kamer hield Suurhofïzich het eerste zittingsjaar voornamelijk bezig met sociaal-economischekwesties. In zijn maiden speech aan het Binnenhofbehandelde hij de jeugdwerkeloosheid. Bij het debat over debegroting voor defensie kreeg hij gelegenheid de ‘uniformquaestie’aan te roeren. Het nieuwe uniform liet te lang op zichwachten. Het ging volgens Suurhoff niet alleen om de zaak vande (stijve) halskraag, maar ook om het verstrekken van regenkleding.Over die halskraag merkte het jonge kamerlid op: ‘Ikweet uit eigen ervaring dat de Minister zich in de harten van245

de Nederlandse soldaten een monument van onsterfelijke dankbaarheidzou oprichten, als hij aan deze «kwelling des vleesches»een einde zou willen maken.’4Het zou er niet meer van komen.Van Unie naar Volksbeweging. De bezettingstijd was vooreen strijdbaar figuur als Suurhoff extra moeilijk, omdat zijnvrouw van joodse afkomst was. Altijd erop bedacht dat haaren de twee kinderen niets zou overkomen, leefde hij onder eenenorme spanning. Het weerhield hem er niet van gezagsondermijnendeactiviteiten te ontplooien.In juli 1940 werd het n v v onder controle gesteld van deNSB’er H. J. Woudenberg. Dat betekende ontslag voor Suurhofï,die-voor zover zijn andere verplichtingen het haddentoegelaten-leiding was blijven geven aan het documentatiebureau.Het parlement functioneerde niet meer en ook de s d a phield feitelijk op te bestaan. Beroofd van de mogelijkheid ineigen partij en vakbond actief te zijn, sloot Suurhoff zich aanbij de Nederlandsche Unie, een politiek getinte groepering,waarvoor de top van de s d a p zich wat huiverig toonde.De leiders van de Unie, Einthoven, Linthorst Homan en DeQuay, wilden met hun eenheidsorganisatie de nationale samenwerking,een harmonische economische opbouw en socialerechtvaardigheid bevorderen. Op 24 juli 1940 riepen zij hunlandgenoten op zich neer te leggen bij ‘de gewijzigde verhoudingen’(de Duitse bezetting) en afstand te doen van hun inparlementarisme en zuilenstelsel georganiseerde verdeeldheid.Zij zouden daardoor de nationale krachten versterken en zotegenover de Duitsers een sterkere positie innemen. Het initiatiefhad succes. Binnen een week had de Nederlandsche Unieal meer dan honderdduizend leden. Na een paar maanden warenhet er zelfs achthonderdduizend geworden. Toen kon deadministratie de aanwas niet meer bijbenen.De Unie mag dan een omstreden organisatie zijn geweest engebleven (vooral omdat ze haar werk ‘in loyale verhouding totde bezettende overheid’ wilde verrichten), men is het er welover eens, dat de overgrote meerderheid van de aanhang ietsanders wilde dan de initiatiefnemers. Die dachten van de huns246

inziens hoogstwaarschijnlijk onvermijdelijke Duitse overwinninggebruik te kunnen maken om de Nederlandse samenlevingradicaal te reorganiseren, terwijl de meesten van hen die zichbij de Unie aansloten al dat getheoretiseer over nieuwe samenlevingsvormenslechts als camouflage beschouwden. Zij gebruiktenhaar als middel om te protesteren tegen de Duitse bezettingen de Nederlandse nazi-partijen.Hoewel het streven naar het doorbreken van het zuilenstelselhem zal hebben aangesproken, behoorde Suurhoff ongetwijfeldtot dat deel van de Unie-aanhang, dat de nieuwe organisatiezag als een werktuig om de n s b buiten de deur te houden.Als drijvende kracht in het gewest Amsterdam wenddehij zijn invloed aan om politiek minder bewuste en soms watstuurloze medeleden in de goede koers te houden. Voor zijnlidmaatschap heeft hij zich ook nooit geschaamd. Toen L. deJong zijn televisieprogramma’s over de bezetting maakte en erniet in slaagde een van de leden van het Driemanschap voor decamera’s te krijgen, was Suurhoff niet te beroerd om de goedeen de kwade kanten van de Unie uit de doeken te doen.De vraag of de oprichting van deze eenheidsorganisatie nietbeter achterwege had kunnen blijven, noemde hij zinloos: ‘Wieiets begrijpen wil van het^m^Vz^ZNederlandscheUnie, moetzich eerst verdiepen in de geestesgesteldheid van de overgrotemeerderheid van het Nederlandse volk, enkele weken na deoverweldiging van ons land door de Duitsers. De klap was hardaangekomen [...]. Er moest wel zoiets als de NederlandscheUnie komen. Hadden de Driemannen het initiatief niet genomen,dan zouden anderen het gedaan hebben. Waarschijnlijkmet ongeveer hetzelfde resultaat. O f-en dat ware veelbedenkelijker geweest-de gevoelens en angsten van velenhadden zich geuit in massale toetreding tot het Nationaal Frontot soortgelijke, half-fascistische maar tegen de n s b gerichte organisaties.’Het heeft de Unie niet ontbroken aan ontsporingenen taktische fouten, maar uiteindelijk was zij, volgens Suurhoff,een winstpost. In de Unie vormden zich kernen die laterin het ondergrondse verzet een rol gingen spelen. Bovendienheeft de Unie veel van haar apolitieke leden de ogen geopendvoor de maatschappelijke vraagstukken en noden die zij vroe­247

ger negeerden. Maar het belangrijkste was toch wel dat na hetverbod van de Unie in december 1941 iedere Nederlander dienog illusies gekoesterd had omtrent de mogelijkheid met deDuitse bezetter tot een draaglijke verhouding te komen, wistwaar hij aan toe was: totale gelijkschakeling of totaal verzet.5Begin oktober 1940 werd de Unie-winkel op het Damrakdoor Nederlandse nazi’s verwoest. Aanleiding daartoe vormdenprovocerend geplaatste witte anjers, oranje bloemen of een geleleeuw (daarover lopen de meningen uiteen). Suurhofï, deverantwoordelijk geachte man, werd door de Sicherheitspolizeigearresteerd, ‘was in Amsterdam wie ein Blitz eingeschlagenhat’,6 en wat de Unie tal van nieuwe leden opleverde. Suurhofïzat zeven weken in het Huis van Bewaring. Nauwelijks weervrij, werd hij na de Februaristaking van 1941 weer voor zo’nzes weken opgepakt. Zijn vrouw praatte hem eruit, de bordjes‘Voor Joden verboden’ negerend. Veel heeft hij daarna nietmeer voor de Unie gedaan. In april 1941 werd een scheidinggemaakt tussen werkende en gewone leden. De eersten mochtengeen lid van een andere politieke partij of beweging en‘geen Israëliet’ zijn. Voor Suurhofï reden genoeg om de functievan gewestelijk commissaris in Amsterdam neer te leggenen als lid te bedanken. Hij zette zijn verzetsactiviteiten ondergrondsvoort.Op 17 mei 1942 maakte het Reichskommissariat bekend dat460 Nederlanders van wie werd aangenomen dat zij met ‘deaanstichters van tegen de bezettende macht gerichte kuiperijen’sympathiseerden, als gijzelaars in arrest waren gesteld. Zijstonden met hun leven borg voor verstoringen van orde en rust.De gijzelaars waren al veertien dagen voor de officiële bekendmakinggearresteerd en overgebracht naar het Kleinseminarie‘Beekvliet’ bij het Noordbrabantse Sint Michielsgestel. Onderdeze en latere gijzelaars waren de Nederlandsche Unie en de vakbewegingsterk vertegenwoordigd. Het was een heterogeen gezelschap.De anti-revolutionair Hendrik Algra sprak er voor heteerst in zijn leven met een kapelaan. Tweede Kamerleden voetbaldener tegen journalisten. Suurhofï organiseerde een Amsterdamsedag en hield inleidingen over de arbeiderswereld nade oorlog.248

Er werd in Gestel veel over de toekomst van Nederland gepraat.Het seminarie is een kweekplaats bij uitstek gewordenvan de vernieuwing door ontmoeting: ‘Achter prikkeldraad enonder permanente bedreiging van het leven, uit noodzaak elkaardag en nacht te verdragen, kwamen de gijzelaars uit deverzuilde Nederlandse samenleving nader tot elkaar.’7 Suurhofïnam ook deel aan die gesprekken. Hij behoorde echter niet tothet selecte groepje dat het plan smeedde voor een oproep totpartijvernieuwing na de bevrijding. Wel leverde hij een bijdragetot het programma van de Nederlandse Volksbeweging, denieuw op te richten organisatie die deze doorbraak gestalte zoumoeten geven. De keurgroep bestond naast de inspirerende figurenvan de rode dominee Banning en de vrijzinnig-democraatSchermerhorn onder meer uit Brugmans (sd ap), Lieftinck(c h u) en Einthoven en De Quay (Nederlandsche Unie).Na één keer op de nominatie gestaan te hebben voor fusillelering,werd Suurhofï in juni 1943 vrijgelaten. Hij dook onderen sloot zich aan bij de groep rondom het illegale Je Maintiendrai,waarin vroegere functionarissen van de Unie een belangrijkerol waren gaan spelen.In Je Maintiendrai, een van de grootste verzetsbladen, werktenkatholieken, protestanten, humanisten en anderen broederlijksamen. Voor de toekomst bepleitte dit blad een klein aantalpartijen, niet meer langs de tegenstrijdige lijnen van confessien klassenstrijd geformeerd, maar volgens concrete politieketegenstellingen. Het zag de mogelijkheid van één grote vooruitstrevendepolitieke partij en van één vakbeweging. Geheel in‘de geest van Gestel’ probeerde jm het wat vaag gebleven personalistischsocialisme, een vorm van socialisme die gegrondwas op de eerbied voor de menselijke persoonlijkheid. Het bladverdedigde de constitutionele monarchie en stond de gedachtevoor van een Nederlands Gemenebest, waarbinnen de blijvendeverbondenheid der delen berustte op vrijwilligheid en gelijkgerechtigheid.In samenwerking met Christofoor, het blad van de progressievejongeren, bereidde Je Maintiendrai zo de start voor vande Nederlandse Volksbeweging. Suurhofï behoorde tot devoornaamste medewerkers. Hij hielp het sociaal-economische249

programma mee ontwerpen en schreef de illegaal verschenenbrochure Werknemer en toekomst. Daarin schetste hij eenmaatschappij met een geordend bedrijfsleven en medezeggenschapop diverse trappen: van de onderneming tot in de te formerenpubliekrechtelijke organen.De arbeiders zouden dank zij de dóór de bedrijven gedragensociale verzekeringen en door de ingewikkelde samenhang vande bedrijven onderling slechts nog schade kunnen ondervindenvan een verstoring van het economisch apparaat. In nationalesaamhorigheid zouden de nog resterende kapitalistische belangenvan beurs- en bankwereld bestreden moeten worden. Op devraag welke krachten dit alles zouden kunnen verwerkelijken,antwoordde Suurhoff: de arbeiders en andere groepen van onsNederlandse volk, mits zij elkaar vinden en de nodige krachtweten te ontwikkelen. Oude tegenstellingen moeten wordendoorbroken. De antithese heeft haar betekenis verloren en ookde klassenstrijd heeft als theorie en als praktijk afgedaan: ‘Zijis van een revolutionaire tot een reactionaire kracht geworden.Dus weg er mee!!’Meer herstel dan vernieuwing,, Al spoedig na de bevrijdingbleek dat Suurhoff en zijn geestverwanten te hoog hadden gegrepen.De vernieuwing zette niet door. Kiezers en politicihielden vast aan de traditie en herstelden de oude en vertrouwdeorganisatorische verbanden. Het verzuilde bestel van voor deoorlog bleek een stabiliserend effect te hebben en juist naar dateffect verlangden de mensen die moesten proberen hun verstoordeleven weer op te bouwen. ‘Het hoogst merkwaardigenu van de naoorlogse periode,’ aldus de historicus E. H. Kossmann,‘is geweest dat binnen het herstelde zuilensysteem eenpolitiek moest worden gevoerd die in Nederland een fundamentelewijziging betekende op drie gebieden: dat van de buitenlandse,dat van de koloniale en dat van de economische politiek.Dit bleek mogelijk. Deze typische vorm van democratieheeft-zonder twijfel met de uiterste moeite en vaak op eenopmerkelijk onbevallige wijze-het verlies van Nederlands-Indië,het opgeven van de neutraliteit en een buitengewoon snelleindustrialisatie op een vrij koele manier weten te verwerken.’8250

De Nederlandse Volksbeweging had zich op 12 mei 1945 gepresenteerdmet een manifest dat was ondertekend door vijfenveertigpersonen van verschillende levensbeschouwelijke huize,onder wie Suurhoff. Slechts tien van hen hadden geen academischetitel. Koningin Wilhelmina gaf NVB-Voorzitter Schermerhornsamen met de SDAP’er Drees de opdracht het eerstenaoorlogse kabinet te vormen. Het bestond voor een kwart uitministers die tot de Volksbeweging behoorden. Dit Kabinetvoor Herstel en Vernieuwing legde meer de nadruk op devolkskracht en de eenheid dan op de noodzaak van parlementairecontrole. Verkiezingen werden dan ook pas een jaar na debevrijding gehouden. De uitslag bevestigde de mislukking vande doorbraak.De oude partijen keerden, deels in een nieuw jasje, op vooroorlogsesterkte terug. De Roomsch-Katholieke Staatspartijkwam als Katholieke Volkspartij zelfs op tweeëndertig van dehonderd zetels, één meer dan in 1937. De piepjonge Partij vande Arbeid, als belichaming van de vernieuwing gesticht onderhet wakend oog van de n v b , kreeg negenentwintig zetels, tweeminder dan de samenstellende delen (s d a p , Vrijzinnig-DemocratischeBond en Christelijk-Democratische Unie) voor deoorlog bezetten. De nieuwe partij te roze achtend, liep een deelvan de SDAP-aanhang over naar de c p n , de enige partij diemet een sprong van drie naar tien kamerleden wel leek door tebreken.Suurhoff, die aan de totstandkoming van de PvdA van hartehad meegewerkt, bleef deel uitmaken van de Tweede Kamer.Zijn hoofdtaak lag echter in de vakbeweging. Tegen het eindevan de oorlog al was hij opgenomen in het (voorlopige) hoofdbestuurvan het n v v . Het werk in deze sfeer lag hem uiteindelijkbeter dan dat voor de Volksbeweging, die naar zijn gevoelte intellectualistisch bleef. Op het verzoek om het secretariaatervan op zich te nemen, ging hij niet in.Namens de n v b maakte Suurhoff nog wel deel uit van hetComité Nationale Omroep. Dit kantte zich sterk tegen de vooroorlogse‘vierendeling’ van het omroepbestel, dat gezien de‘merkbare verschuiving op politiek terrein’ niet meer te handhavenleek.9 Het comité genoot de steun van enkele sleutelfigu­251

en uit het kabinet, maar ook dit streven naar vernieuwing liepten slotte stuk op de krachten van de verzuiling.In de vakbonden zat meer beweging. Daar manifesteerdezich, voor zover mogelijk al tijdens de bezetting, de EenheidsVakbeweging (al snel omgedoopt tot Eenheids Vakcentrale,e v c ). Deze door de c p n geïnspireerde organisatie streefde naarhet verenigen van alle arbeiders, ongeacht hun godsdienstige ofpolitieke richting. De e v c richtte zich vooral tot de werkers aande basis. In de zomer van 1945 al zorgde deze strijdbare organisatievoor grote opschudding.In de Rotterdamse haven braken toen massale stakingen uitdie door de nieuwe vakcentrale werden gesteund. De oude bondendaarentegen bleken afkerig van deze strijdwijze, omdat dieinging tegen het door de regering gevoerde loonbeleid. Overdit dus ook politiek geladen conflict publiceerde de Volksbeweging-dieeveneens eenheid voorstond, maar dan zonder strijden zonder communisten-de brochure Staking, ja of neen?Suurhoff, door de n v b gezien als een van de schaarse vakbondsfunctionarissenmet visie, was de auteur. Minister-presidentSchermerhorn, die het voorwoord schreef, trok uit de stakingde les dat geen rechtsorde van de arbeid te vestigen is op basisvan machtsstrijd, wantrouwen en onverantwoordelijkheid.Suurhoff sprak zijn vertrouwen uit in de progressieve regeringen wekte alle partijen op tot maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef.Wederopbouw en verarming vereisten hard werken,aldus de NW-man. ‘Daarom móét onze Overheid wel, ofzij wil of niet, de loonontwikkeling in de hand houden en eenal te sterke loonstijging voorlopig remmen.’De havenstakingen verstoorden het in de oorlog mede doorSuurhoff ontworpen harmoniemodel. De bekroning daarvanwas de Stichting van de Arbeid. Deze moest vorm geven aande permanente samenwerking tussen ondernemers en loontrekkers.Van vrije loonvorming was geen sprake meer. Over dehoogte van de lonen werd in de Stichting tussen vertegenwoordigersvan de werkgevers- en werknemersorganisaties onderhandeld.De overheid bepaalde vervolgens, na uitvoerig overlegmet Stichting van de Arbeid, haar standpunt. Op basisdaarvan regelden zogenoemde Rijksbemiddelaars ter plaatse252

de uitvoering van de collectieve arbeidsovereenkomsten. Zowerd het voeren van een geleide loonpolitiek mogelijk. Het effectervan is geweest dat de reële lonen tot 1954 vrijwel nietzijn gestegen.Vakbondseenheid werd niet alleen nagestreefd door de e v c .Ook het n v v werkte in die richting. De gedachten gingendaarbij uit naar verregaande samenwerking of zelfs fusie van dedrie grote vakcentrales. Een belangrijke hinderpaal vormdenechter de socialistische doelstelling en de organisatorische bandmet de s d a p . Deze barrières werden geslecht ‘teneindemenschen van elke godsdienstige en politieke richting in staat testellen lid van het n v v te worden.’10Het gesprek met de Katholieke Arbeidersbeweging en hetChristelijk Nationaal Vakverbond had een beperkt resultaat.Het liep, mede door interventie van het episcopaat, uit op eenfederatief verband: de Raad van Vakcentralen (uiteengevallenin 1954). In feite droegen de bestuurders van de oude vakcentraleszo bij tot het handhaven van de verzuiling en werktenze aan permanente onderhandelingsstructuren met de ondernemersdie de bestaande (kapitalistische) maatschappij eerderconsolideerden dan aantastten.Met de e v c hebben Suurhofï en de zijnen het nog jarenlangmoeilijk gehad. Vanaf het begin stelde de leiding van het n v vzich op het standpunt dat de e v c een overbodige vakcentralewas, die ‘de zo noodlottige verdeeldheid’ in de Nederlandsevakbeweging slechts vergrootte. Ze moest dan ook niet wordenerkend. Een mening die werd gedeeld door de Stichting vande Arbeid, de Raad van Vakcentralen en de regering.Onder de druk der omstandigheden-het ledental van hetn v v was in 1946 met meer dan eenvijfde teruggelopen tot243 645, terwijl de e v c snel was gegroeid tot 162 323 ledenwerdtoch overgegaan tot fusiebesprekingen. In februari 1946was de zaak bijna rond. Suurhofï had nog wel grote reserves.Hij zag ‘de hele troep politiekelingen’ (communisten, anarchisten,trotzkisten en syndicalisten) liever niet in de gefuseerdevakbond. Hij zal er dan ook niet rouwig over zijn geweest datde besprekingen binnen de e v c leidden tot heftige twisten enafsplitsingen. In maart 1947 zag het n v v definitief van de fusie*53

af. Ze was ook niet meer zo nodig: het ledental was de 300 000weer gepasseerd, terwijl de aanwas van de e v c afnam. Ook dezedoorbraak mislukte uiteindelijk.De reconstructieperiode kenmerkte zich, de omstandighedenin aanmerking genomen, door een grote mate van harmonie.Eendrachtig werden de handen uit de mouwen gestoken. Rond1951 was het economisch herstel voltooid en kon de expansiebeginnen. Het bestel werd voor zover nodig bij de situatie aangepast.Kossmann schrijft hierover in een van zijn fraaie passages:‘De politiek-sociale vorm die in Nederland aan de economischeontwikkeling gegeven werd, was eigenaardig en karakteristiekvoor een land waar de ordeningsidealen niet alleen inde jaren dertig uitzonderlijk talrijk en populair waren geweestmaar ook tijdens de oorlog in allerlei variaties door anti-nazi’swerden gepropageerd. De economische politiek sloot hier na1945 bij aan [...]. Ze bezat een ascetisme en puritanisme, [...]een scepsis over de menselijke mogelijkheden en de democratieen dus een paternalisme, een behoefte aan behoedzame reguleringvan verwarde economische en sociale verhoudingen, diehaar meer dan alleen een economische inhoud gaven. Ze wasbij uitstek nationaal. [...]Het economische beleid had drie doeleinden. Het trachtte delonen laag te houden ten bate van de industrie, die goedkoopvoor de exportmarkt moest kunnen werken. Alleen door industrialisatieimmers zou Nederland, zo was de redenering, instaat zijn voldoende arbeidsplaatsen te scheppen voor zijn snelgroeiende bevolking. Maar daarnaast-en dat was het derde deelvan de conceptie-zochten de politici naar een systeem van socialezekerheid dat de arbeiders meer garanties gaf dan zij inde barre tijd van crisis en oorlog bezeten hadden. Deze politiekwerd tot 1958 gevoerd door een zestal kabinetten, waarin dePartij van de Arbeid en de Katholieke Volkspartij zich meteen wisselende groep kleine partijen verbonden [...]. De stabiliteitin deze periode was uitzonderlijk groot, zoals één simpelfeit toont: van 24 juni 1945 tot 22 december 1958 heeft de socialistdr. W. Drees van alle kabinetten deel uitgemaakt, delaatste tien jaar als minister-president.’11In dit klimaat paste Suurhoff uitstekend. Aan het doen slagen254

van het sociaal-economisch beleid heeft hij als hoofdbestuurdervan het n v v , als lid van de Tweede Kamer en vanaf 1952 alsminister van Sociale Zaken een wezenlijke bijdrage geleverd.Verbondsbestuurder en kamerlid. Na de oorlog maakte Suurhoffdeel uit van de ploeg van zes die verantwoordelijk wasvoor de wederopbouw van het n v v . Geen gemakkelijke taak.De ‘redelijke samenwerking’ van een groot deel van het kadermet NSB-commissaris Woudenberg had de naam van het verbondgeen goed gedaan. De gehele organisatie met haar talrijkeneveninstellingen was ontredderd. De propagandamiddelen warenbeperkt en de zuigkracht van de radicale e v c bleek groot.Bovendien was de positie van de vakbeweging in het naoorlogsebestel met zijn geleide loonpolitiek en zijn nadruk op arbeidsvredegrondig gewijzigd. Het werk van de vakbonden speeldezich veel meer binnenskamers af dan vroeger. De actie wasverlegd van de onderneming en de straat naar de ministeries,de bureaus van Rijksbemiddelaars, de commissies en instellingen.Het doen en laten van de bestuurders onttrok zich steedsmeer aan het oog en de controle van de gewone leden.‘Welke arbeider weet eigenlijk, wat de rol is, die de vakbewegingspeelt in de uitvoering van de sociale verzekering, bijhet toezicht op de naleving van sociale wetten, bij de prijspolitiek,bij de economische politiek?’ zo vroeg Suurhoff zich af.De remedie Scholing en ‘in plaats van de voor zich zelf sprekendeluidruchtige actie van vroeger een intensieve, nimmer aflatendevoorlichting, omtrent het vele, dat thans zoveel minderluidruchtig geschiedt.’12Daarmee omschreef Suurhoff ook een deel van zijn eigentaak. Als bezoldigd bestuurder was hij namelijk speciaal belastmet het scholingswerk en met het redigeren van de NW-periodieken,zoals het familieblad De Stem van de Arbeid en DeVakbeweging, meer gericht op kaderleden. Als redacteur streefdeSuurhoff naar heldere en duidelijke stukken, liever handelendeover de praktijk dan over de theorie. De hoofdartikelenschreef hij veelal zelf. Zijn analytisch vermogen en zijn talentom moeilijke zaken klaar en met pakkende beelden uiteen tezetten, kwamen hem daarbij goed van pas. Ook zijn lust tot dez55

at en polemiek kon hij erin bevredigen. Vooral de c p n enaanverwante organisaties als de e v c kregen er van langs.De internationale ontwikkeling na de oorlog en dan vooralde groeiende tegenstelling tussen Oost en West, bevestigde wataltijd al Suurhofïs overtuiging was geweest: met linkse extremistenvalt niet te praten. Ten tijde van het conflict in Korea(1950-1953) verzuchtte hij: ‘Het enige, wat de niet-communistischewereld te doen overblijft, is een zó sterke economische,sociale ideologische en militaire macht te vormen, dat de Moskousemachthebbers zich wel driemaal zullen bedenken, voordatze het op een wereldoorlog laten aankomen.’13Een vast thema vormde ook de doorbraak in de vakbeweging.Met c n v en k a b werd dan wel nauw samengewerkt, maarSuurhoff bleef van mening dat de confessionele grondslag voormaatschappelijke en politieke organisatie niet deugde: ‘Het zoueen zegen zijn als dat algemeen werd ingezien.’14Bij herhaling werd de politieke onafhankelijkheid van hetn v v benadrukt. Deze vakcentrale mocht zich krachtens de vernieuwdestatuten niet rechtstreeks mengen in de (partijpolitiekestrijd en dus geen stemadvies meer geven, wat natuurlijkverbondenheid en samenwerking met de PvdA niet uitsloot.Naast zijn redactionele werkzaamheden gaf Suurhoff gestalteaan het culturele werk van de vakbeweging. Het uitgangspuntdaarvoor werd gevormd door een al tijdens de bezetting mededoor hem opgesteld rapport. Daarin werd een onderscheid gemaakttussen kadervorming (onontbeerlijk voor het leveren vaneen bijdrage ‘aan een sociaal-economische wederopbouw engeestelijke regeneratie van de Nederlandse arbeiders’) en vormingvan leden en overige werknemers (met als doel ‘volledigeontplooiing hunner persoonlijkheden’).15Het n v v had een centrale kaderschool en kreeg in 1947 terondersteuning van het bestuur een eigen Wetenschappelijk Bureau.Suurhoff had zitting in het curatorium. Dat hield zich bezigmet de grote problemen van de sociaal-economische politiek,zoals lonen en prijzen, werkgelegenheid, publiekrechtelijkebedrijfsorganisatie, Benelux en Westeuropese samenwerking.Het in 1952 verschenen Weïvaartspïan, dat trachtte een antwoordte geven op deze en andere actuele vraagstukken, werd256

Voor het n v v heeft Suurhofï verschillende reizen gemaakt,vooral gepresenteerd als een weg tot bestrijding van de toenten gevolge van de strijd in Korea weer toenemende werkloosheid.Hij ervoer ze als een ontspanning in een zeer druk bestaan. Zobezocht hij West-Duitsland, Engeland, Suriname en Cura^ao.Sterk omstreden waren zijn reizen naar Indonesië (in 1947 en1950). Volgens de Nederlandse pers aldaar leverde hij een bijdragetot de chaos door les te geven in stakingen. Het doel vanzijn tweede bezoek was het herstellen van de vriendschappelijkecontacten met de gematigde vakbeweging. Het n v v had zichvanaf het begin van het koloniale conflict verzet tegen de politiekvan ‘eerst orde en rust herstellen en dan pas praten’. In devraag hoe de verhouding tussen moederland en (voormalige)kolonie precies geregeld moest worden, mengde het grootstevakverbond zich niet. Dat werd geacht een zaak te zijn vanvolksvertegenwoordiging en politieke partijen.De toekomst van Indonesië noemde Suurhoff in 1950 ‘wankel’.Vooral het dreigende communistische gevaar was daar debetaan. De nog niet opgeloste kwestie Nieuw-Guinea vroegvolgens hem nuchter denken: ‘Handhaving van de Nederlandsesoevereiniteit over Nieuw-Guinea tegen de uitdrukkelijke wilvan Indonesië in, betekent voor Nederland politiek en economischgeen voordeel, maar een olifant op zolder.’16 Dat bleekachteraf maar al te zeer te kloppen.Suurhofï vertegenwoordigde het n v v in talrijke organen eninstellingen. Een van de belangrijkste daarvan was wel de Sociaal-EconomischeRaad, het toporgaan van de met instemmingvan het n v v in 1950 gecreëerde Publiekrechtelijke Bedrijfsorganisatie(p b o ), ‘een zeer belangrijk stuk medezeggenschap,niet alleen in sociale, maar ook in economische aangelegenheden.Want die «schappen» zullen heel wat kunnen doen’,17 alduseen (te) optimistische Suurhoff.In 1949 tweede voorzitter van het n v v geworden, leek Suurhoffvoorbestemd om te zijner tijd Oosterhuis als voorzitter opte volgen. Daarnaast bleef hij lid van de Tweede Kamer, waarhij zich ontwikkelde tot een gezaghebbend spreker op sociaaleconomischterrein. Hij pleitte op het Binnenhof onder meer

voor een rechtvaardige verdeling van het nationale inkomen(wat wel nodig was, want de inkomensongelijkheid groeide indeze jaren van geleide loonpolitiek), voor prijsbeheersing, voorsociale zekerheid (met name voor ouden van dagen en ook voorkleine zelfstandigen), voor medezeggenschap in de onderneming(ondernemingsraden) en aan de top en in de bedrijfstakken(p b o ). In het algemeen steunde Suurhoff de regeringspolitiek,zij het niet zonder kritiek. Zo was hij een tegenstandervan de werktijdverlenging die in 1950 werd overwogen. Hetprijsbeleid vond hij wel eens te soepel. Aan het ‘loongebouw’wou hij niet wrikken: ‘Dan stort het geheel vroeger of later in[en] glijden we terug tot het stelsel van «elke groep voor zichen de duvel pakt de laatste».’18Suurhoff was een van de weinige kamerleden die contact metde cPN’ers meed ‘als de pest’, om een uitdrukking van een hunnerte gebruiken. Dat gold niet voor het debat. Daarin liet hijgeen gelegenheid voorbijgaan om uit te halen naar de aanhangersvan wat hij zag als het in wezen anti-sociale communisme.Een gerede aanleiding daartoe vormde elk jaar het onderdeel‘Rijksdienst voor de Uitvoering van Werken’ van debegroting voor Volkshuisvesting en Wederopbouw.Deze dienst, beter bekend als de d u w , was na de bevrijdingin het leven geroepen om werklozen en wachtgelders produktievearbeid te laten verrichten, wat vaak neerkwam op hetdoen van zwaar grondwerk. In tegenstelling tot de vooroorlogsewerkverschaffing mochten de loon- en arbeidsvoorwaardendie van het vrije bedrijf zo dicht mogelijk benederen (maarvooral nooit overtreffen). In de praktijk was het verschil metvroeger echter klein. ‘Het vervoer in open vrachtwagens, hetlange wachten op de punten waar de arbeiders werden opgehaald,de moeizame strijd voor waterdichte schoenen en werkkleding,de grote afstand tussen de schuilketen en de plaatsenwaar gewerkt werd, [...] de gedwongen onderbrenging gedurendede werkweek in woonbarakken, maakten dat het bestaanvan de Duw-arbeider vol ontberingen was.’19Herhaaldelijk drong Suurhoff aan op verbetering van de arbeidsomstandighedenen op verhoging van de uitkering bijvorst- en regenverlet (aanvankelijk zeventig procent van het258

loon). Hij wees-en dat was het wrijfpunt met c p n en e v c -er ook op dat de slechte toestand, waarvan hij zich persoonlijkop de hoogte stelde, aanleiding gaf tot ‘agitatie van allerlei destructievepolitieke elementen’.20Suurhoff vervulde zijn politieke taak serieus, maar het zwaartepuntvan zijn werkzaamheden in de periode 19^5-51 lag tochbij de vakbeweging. In de PvdA had hij niet meer dan de gebruikelijkefuncties. Wel was hij lid van de plancommissie diein 1951 voor de dag kwam met De weg naar de vrijheid. Eensocialistisch perspectief. Een ruim vierhonderd bladzijden tellendboekwerk, dat grotendeels voor rekening kwam van oudministerH. Vos en J. M. den Uyl, toen directeur van de Wiardi-Beckmanstichting,het wetenschappelijk bureau van de PvdA.Tot de verkiezingen van 1946 maakte Suurhoff ook nog deeluit van de Amsterdamse gemeenteraad. Op twee vergaderingenvoerde hij het woord. De eerste keer om het Haagse beleid inzakede Amsterdamse haven te hekelen: ‘Het lijkt wel of mendaar meent dat Nederland maar één haven bezit: Rotterdam.’21De tweede keer om de communisten een lesje in wederopbouwte geven: ‘Er is slechts één middel om de leuze «lagere prijzenen hoogere loonen» te verwerkelijken en dat is: harder werken.Indien de communisten dat erbij gezegd hadden, zou hunleuze niet ingeslagen zijn. Nu treden cPN’ers zoodanig op, datmen in de straat hun leuze «één in het verzet, één in den opbouw»aldus hoort aanvullen: «één in het verzet, één in den opbouwen... de rest in staking». Dit karakteriseert treffend de opvattingen,welke in de kringen van de communisten thans tenaanzien van den arbeid leven.’22Sociale Zaken: in zijn element. Eind 1951, het jaar van de eerstebestedingsbeperking, nemen de fricties tussen de regeringspartijentoe. De Tweede-Kamerfractie van de PvdA komt meteen financieel-economisch urgentieprogramma, dat door de coalitiegenoten(k v p , c h u en w d ) als een ernstige kritiek op hetkabinetsbeleid wordt ervaren. Vooral in katholieke kring wintde mening veld dat de invloed van de socialisten al groot genoegis. Met het naderen van de verkiezingen van juni 1952stijgt de spanning.259

De stembus levert drie zetels winst op voor de PvdA en tweeverlies voor de k v p . Beide partijen komen op dertig afgevaardigden.De PvdA krijgt echter meer stemmen en wordt degrootste partij. De formatie neemt twee maanden in beslag.Het derde kabinet-Drees, dat op 2 september aantreedt, heeftweer een brede basis, zij het dat de v v d niet meer meedoet ende a r p - voor het eerst sinds de oorlog-wel.In de PvdA is niet iedereen gelukkig met de samenwerkingmet drié christelijke partijen (k v p , a r p , c h u ) . Bovendien levertde k v c zes ministers en de eigen partij maar vijf. Dat magdan teleurstellend lijken, aldus Koos Vorrink in een nabeschouwing,maar ‘misschien mogen we de mopperaars vragen het[lijstje van de bewindslieden] eens goed te bekijken en eens teproberen de toebedeelde zetels niet alleen te téllen, maar ook tewégen.’ Behalve op de portefeuilles die door partijgenoten wordenbeheerd (Algemene Zaken, Justitie, Financiën, Landbouwen Sociale Zaken) doelt de socialistische partijleider daarmeeook op het opnemen van twee leidende figuren uit de vakbeweging:J. G. Suurhoff en zijn KAB-collega A. C. de Bruijneenprimeur in de parlementaire geschiedenis. Vorrink heeftdan ook goede hoop dat de nieuwe ploeg ‘onder de beproefde,progressieve, «koppige» en tegelijk «gematigde» leiding van dr.W. Drees’ een goed werkend team zal worden.28Tegen de benoeming van Suurhoff op Sociale Zaken enVolksgezondheid had de v v d al bij voorbaat bezwaar gemaakt.Reden voor Drees om met deze partij geen overleg te plegen.Ook de a r p had aanvankelijk moeite met deze vakbondsman.Geheel ten onrechte, volgens de communistische afgevaardigdeReuter. Als N vv’er mocht Suurhoff dan progressief schijnen, infeite zou hij garant staan voor een reactionaire politiek. Suurhoffs reactie daarop: ‘Natuurlijk heb ik in het kabinet zittingals pion van de grote Nederlandse werkgevers en ik kan er nogaan toevoegen-de heer Reuter heeft dat vergeten-dat mijnvoornaamste opdrachtgevers natuurlijk de Amerikaanse imperialistenzijn.’24Op aandringen van een door politieke motieven bewogenk v p werd het onderdeel Maatschappelijke Zorg ondergebrachtbij het nieuw gevormde departement voor Maatschappelijk260

Werk. Suurhofï was voor deze constructie niet geporteerd. Zijndepartement werd er door uitgehold en bovendien vreesde hijcompetentietwisten. Uiteindelijk ging hij accoord, omdat VanThiel het nieuwe ministerie zou bemannen. En hij kende de latereKamervoorzitter uit het Gestelse gijzelaarskamp goed genoegom te weten dat een goede samenwerking mogelijk zouzijn. (Met Van Thiel persoonlijk zijn er ook geen problemengeweest-wel met zijn ambtenaren, die hij een grote speelruimteliet.25 Ook met zijn opvolgster Klompé kwam het wel eens totbotsingen.)Met het aantrekken van Suurhofï had Drees een verbeteringvan de contacten met de vakbeweging op het oog. Het n v vwas met deze keuze zeer verguld. Suurhofï nam afscheid op hettwintigste congres. Hij liet er geen misverstand over bestaandat zijn nieuwe functie een verbreking van de dertig jaar oudeband met het n v v inhield. Hij zei toe zich in de eerste plaats inte zullen zetten voor het terugdringen van de werkloosheid envoor een definitieve regeling van de ouderdomsvoorziening.Suurhofï groeide snel in zijn nieuwe rol, hoewel hij in zijn optredenaltijd iets hield van de man uit de vakbeweging: zakelijk,recht op het doel af, zonder poespas, gereed om te onderhandelenen compromissen te sluiten tot een bepaalde, onaantastbaregrens, die hij voor zich zelf nauwkeurig had afgebakend.Suurhofï ontplooide zich tot een sterk bewindsman. Nu passcheen hij volledig in zijn element. Terugblikkend op het ministerambtzei hij: ‘Het eist veel. Het is echt niet moeilijk om je erkapot aan te werken. Als je van huis uit gewend bent de zakeneen beetje kalm aan te doen, moet je er niet aan beginnen. Danga je erin onder. Maar als je er voor voelt, is het heerlijk werk.Het komt op je af en grijpt je volledig. Het fijne van zo’ngroot apparaat is dat je allerlei dingen waarvan je tot dusvergeen flauwe notie had, tot op de bodem kunt laten uitzoeken.’26Voor zijn ambtenaren was het wel even wennen. Ze haddennog nooit meegemaakt dat een minister een schrijfmachinegreep en zelf zijn eerste Memorie van Antwoord schreef of eenheel hoofdstuk van een wetsontwerp. Suurhofï schroomde ookniet om zijn verbazing over omslachtig en ondoorzichtig amb­261

telijk proza kenbaar te maken door uitroepen met het blauweministerspotlood in de kantlijn als ‘Nonsens!’, ‘Nou moe!’ en‘Lus je nog peultjes?’. In het algemeen vonden de ambtenarenhet echter prettig werken onder de deskundige, zakelijke enenthousiaste leiding van Suurhofï. Zij wisten precies wat ermoest gebeuren. Hij stelde geen buitensporige eisen. Wel washij een man met eigen ideeën die, als zijn adviseurs hem nietkonden overtuigen, rustig voortging op eigen kompas.Tijdens Suurhofïs bewind was het ministerie gemakkelijkertoegankelijk voor de vertegenwoordigers van de vakbeweging.Hij zorgde er daarbij voor dat de confessionele vakcentralesgeen reden tot klagen hadden. Evenmin als de werkgevers trouwens,die waardering hadden voor zijn kennis en zijn reële opvattingen.Zo reëel dat de oud-NW-man zich eens zorgelijk afvroegof de werkgeversorganisaties wel voldoende tegenwichtkonden bieden aan de druk van de vakbonden. Zijn standpuntwas: ‘Wij zijn wel politieke tegenstanders, maar beiden dienenwe het algemeen belang.’27Minister Suurhoff genoot veel vertrouwen in de Staten-Generaal.Dank zij zijn langdurig kamerlidmaatschap kende hij desfeer. Hij beijverde zich ieder kamerlid punctueel te beantwoorden.Zijn harde werken en zijn voortvarende aanpak werden inhet algemeen gewaardeerd. Suurhofïs woordkeuze was echterniet altijd ministeriabel. Zo gebruikte hij eens de uitdrukking:‘Daar kun je donder op zeggen.’ Er ging toen even een rimpelingvan genoegen door de Kamer, maar de voorzitter maaktegeen bezwaar.Gedurende zijn tweede ambtstermijn als minister (i95ó-’58)verliep het contact met de Kamers niet altijd even soepel. Detien jaar oude rooms-rode coalitie was niet zo hecht meer. Erwas een geprikkelde sfeer ontstaan tussen kabinet en regeringspartijenen tussen de coalitiepartners onderling. Suurhofï sprakmeermalen het onaanvaardbaar uit. Eén keer zelfs bij voorbaatin een Memorie van Antwoord, wat leidde tot ‘een over de gehelelinie ontevreden Tweede Kamer’.28Bij de behandeling van het wetsontwerp op de geneesmiddelenvoorzieningwerd de portefeuillekwestie gesteld. Dit ontwerplag op een terrein dat Suurhoff bij zijn aantreden als mi­262

kon annexeren. Hij hoopte dat men nu niet de uitdrukking ‘vanSuurhofï trekken’ zou gaan bezigen, zoals men sinds 1947 sprakover ‘van Drees trekken’. Dat is ook niet gebeurd. Sterker nog,voor het gevoel van velen is de a o w het werk van Drees geweest.Daarmee wordt Suurhofï onrecht gedaan, te meer waarDrees niet zonder bedenkingen stond tegenover het ontwerp,dat hij met name in zijn financiële consequenties nogal ver vondgaan.De Algemene Ouderdomswet trad op 1 januari 1957 in werking.Een mijlpaal in de geschiedenis van de sociale wetgevingen een voorbeeld voor meerdere latere wetten. De a o w was namelijkde eerste waardevaste volksverzekering in Nederland. Zeverschafte een uniform basispensioen aan alle ingezetenen vanvijfenzestig jaar en ouder. Dat waren er toen ruim 710 000, bijnatwee keer zoveel als het aantal personen dat een uitkering ontvingkrachtens de Noodwet-Drees. Suurhofï overhandigde zelfde eerste uitkering. Deze bedroeg voor gehuwden f 1404 envoor ongehuwden f 845 per jaar (per 1 januari 1979 respectievelijkf 1345 en f 919,50 per maand).Minister Suurhoff beijverde zich het systeem van socialevoorzieningen te voltooien en de tot die tijd gevoerde sociaaleconomischepolitiek af te ronden en te vervolmaken. Het gingdaarbij, zo schreef hij in zijn eerste Memorie van Antwoord,om het bieden van een sociale zekerheid. Daarmee niet suggererend,‘dat het ooit mogelijk zou zijn, een volledige materiëlezekerheid te garanderen. En zelfs al ware het mogelijk, het zouniet wenselijk zijn. In een vrije samenleving dient de mens inde eerste plaats zelf een stuk bestaansverantwoordelijkheid tedragen, in zijn eigen belang en in dat der gemeenschap. Socialezekerheid van de wieg tot het graf, zoals dat wel heet, is geenleuze, welke men de ondergetekende ooit zal horen aanheffen.Dat kan alleen een totalitaire staat, die tot alles dwingen kan,voorspiegelen. Echter in deze wereld vol van dreigingen en onzekerhedenis het van het grootste belang, dat de eenvoudigemens in elk geval een bepaalde mate van bestaanszekerheidheeft voor zich en de zijnen, wanneer hij door calamiteiten,waaraan hij niets veranderen kan, wordt getroffen. Dat brengteen element van evenwicht en vastheid in onze overigens nogal labiele maatschappij.’264

Als minister had Suurhofï direct te maken met de te voerenpolitiek inzake de werkgelegenheid, de lonen en de prijzen. Devolledige werkgelegenheid werd met succes bevorderd, mededankzij een ongekende hoogconjunctuur. Gedurende de jarenï 954-’56 nam het aantal arbeidsplaatsen toe met ongeveer250 000. Het aantal werklozen daalde van 120 000 in 1952 totruim 40 000 in 1956. De arbeidsmarkt raakte door een tekortaan arbeidskrachten overspannen. Een opwaartse druk op delonen was het gevolg. Het verschijnsel van zwarte lonen namsteeds grotere vormen aan. Van verschillende kanten werd aangedrongenop een vrijere, naar bedrijfstak gedifferentieerdeloonpolitiek, waarvoor de verantwoordelijkheid meer bij hetbedrijfsleven moest liggen en minder bij de regering. Een pogingin die richting werd gedaan in 1956, toen een loonsverhogingniet werd opgelegd, maar toegestaan van maximaal zesprocent.Temidden van deze hoogconjunctuur vinden in juni 1956periodieke verkiezingen plaats, na een bijzonder felle strijd tussenk v p en PvdA. Beide partijen vergroten haar zeteltal, tenkoste van a r p , c h ü en c p n . De katholieken komen van dertigop drieëndertig, de socialisten van dertig op vierendertig zetels,(Na de verhoging van het aantal Tweede-Kamerleden tot honderdvijf tig wordt de zetelverhouding: 50 voor PvdA en negenenveertigvoor k v p .) De formatie is even moeizaam als langdurig:honderdtwintig dagen, toen een record. Suurhoff speelteen belangrijke rol. Hij wordt een keer genoemd als informateuren zelfs als mogelijke opvolger van Drees. Op 23 oktober1956 presenteert het vierde kabinet-Drees zich aan de kamer.PvdA en k v p leveren elk vijf bewindslieden, de a r p twee en dec h u één.De nieuwe regering wordt al snel geconfronteerd met de gevolgenvan een duidelijke overbesteding. Oorzaken daarvan zijnde internationale conjunctuurontwikkeling, binnenlandse overbesteding,versterkt door een belastingverlaging in 1956, en dewat uit de hand gelopen loonontwikkeling. Het antwoordwordt gezocht in een algemene bestedingsbeperking, doorgevoerdmet schoorvoetende medewerking van de vakbeweging.Het reële loonpeil daalt, omdat de lonen ondanks een zekere266

prijsstijging niet worden verhoogd. Het aantal werklozen looptweer op tot honderdduizend, een ofïer dat nodig wordt geachtom de toekomstige werkgelegenheid veilig te stellen.Deze pijnlijke en dus impopulaire operatie was grotendeelshet werk van de socialistische minister van financiën Hofstra,hoewel ook diens partijgenoot Suurhoff en de anti-revolutionairZijlstra (op Economische Zaken) een primaire verantwoordelijkheiddroegen. De bestedingsbeperking kostte dePvdA veel kiezers. Bij de Statenverkiezingen van maart 1958,door de k v p gevoerd onder het motto ‘De PvdA is de partijvan de bestedingsbeperking, de k v p die van de bezitsvorming’,wonnen de liberalen en de katholieken. De socialisten verlorenvergeleken met 1956 vier procent van hun aanhang. De ombuigingsoperatiestuitte op toenemend verzet binnen het n v v ,dat voor het eerst sinds de oorlog opzienbarend in ledental terugliep(in 1957 nog 500 332, een jaar later 486 244).Beide factoren, verlies van stemmen en toenemende druk vande vakbeweging, waren van grote invloed op de houding vande socialistische kamerfractie. Die nam onder leiding van J. A.W . Burger steeds scherper stelling, ook tegenover de eigen ministers.In een militante rede op de Fakkeldragersdag in november1958 deelde de fractieleider mee dat de socialistischebewindslieden zich zouden terugtrekken als niet aan een zeventaleisen werd voldaan. Die mededeling kwam nogal onverwacht,ook voor de betrokken ministers, die toen een veel lossereband met ‘hun’ fractie hadden dan tegenwoordig. De opschuddingin politiek Den Haag was groot, de sfeer nu wel geheelverpest.Nog geen maand later struikelde het kabinet over een pogingde vennootschaps- en vermogensbelasting blijvend te verhogen.Een politiek-psychologisch nogal geladen voorstel,waarmee Hofstra de kritiek wou ondervangen dat het vooralde minder draagkrachtigen waren die het gelag van de bestedingsbeperkingbetaalden. De PvdA-ministers namen ontslag.Een rompkabinet onder leiding van Beel bereidde tussentijdseverkiezingen voor. Die werden gehouden in maart 1959. Grotewinnaar was de v v d (van dertien naar negentien zetels). DePvdA verloor twee zetels (van vijftig naar achtenveertig), de267

c p n vier (van zeven naar drie). De k v p bleef gelijk en was metnegenenveertig zetels weer de grootste partij. Nieuw was dePacifistisch-Socialistische Partij, die met twee vertegenwoordigershaar intrede deed. (Over deze jonge loot aan de socialistischestam had Suurhofï al eens opgemerkt: ‘Internationaal bereiktde p s p niets en nationaal helpt zij het conservatisme eenhandje.’)29De formatie nam twee maanden in beslag. De confessionelenwisselden van partner. Op 26 mei 1959 legde De Quay zijneerste verklaring af namens een op k v p , v v d , c h u en a r psteunende regering. Hij kon de oogst binnenhalen die Hofstraen de zijnen gezaaid hadden: een harde gulden, meer ruimte opde kapitaalmarkt, stijging van produktiviteit, export en nationaalinkomen.Over het waarom van de val van het laatste kabinet-Dreeslopen de meningen uiteen. Aan de ene kant wordt gezegd datde PvdA van het kabinet en van Drees-toen tweeënzeventig jaar- a f wilde. Een zienswijze die ondersteund wordt door een opmerkingvan Burger: ‘Het was de hoogste tijd, er ging generleiinspiratie meer van uit, de PvdA was versleten.’ Daarentegenwordt ook beweerd dat KVP-baas Romme van koers wilde veranderen.Deze gebeurtenis zou voor jaren haar stempel kunnen drukkenop de politiek van ons land, zo merkte Suurhoff kort nade crisis op een kaderdag op. Daar kreeg hij gelijk in. Het uiteenvallenvan het kabinet in 1958 is een beslissend keerpunt geweestin de Nederlandse politiek. Een periode van twaalf jaarrooms-rode coalities was voorbij. Van de eenentwintig jaar diesindsdien zijn verstreken, heeft de PvdA er vijftien in de oppositiedoorgebracht. Met het kabinet-De Quay begon ook eennieuwe episode in de sociaal-economische politiek: minder invloedvan de overheid, grotere liberalisatie, verlichting van debelastingdruk en vrije (re) loonvorming.Toen de PvdA de regering verliet, was de naoorlogse wederopbouwvoltooid en een nieuwe welvaart onstaan. Nederlandhad zich in snel tempo geïndustrialiseerd en het verlies van In-dië en het opgeven van de neutraliteit verwerkt. Pas toen dezereoriëntatie zich voltrokken had en een van het vooroorlogse268

Nederland sterk verschillende natie was ontstaan, kwam er-inde jaren zestig-verzet tegen het systeem waarbinnen die transformatiehad plaatsgevonden. Met dit verzet zou Suurhofï gedurendede laatste periode van zijn leven geconfronteerd worden.Oppositie en Verkeer en Waterstaat. De val van het kabinetwas voor Suurhoff nauwelijks te verteren geweest (het kabinetdeed zijn werk toch goed; dit was toch voor een man als Dreesgeen afscheid uit de politiek). Als alle oud-bewindslieden hadhij enige moeite zijn plaats in de fractie te (her)vinden. Zijnvoorkeur ging meer uit naar het zelf leiding geven dan naar hetcontroleren van het beleid van anderen. Er braken voor Suurhoffmoeilijke tijden aan.In de verwachting dat de rechtse regering binnen vier jaaraan haar eigen zwakheid zou bezwijken, stond Suurhoff eengoede en pittige, constructieve oppositie voor. Aan pittigheidontbrak het de grootste oppositiepartij onder Burger niet.Suurhoff droeg het zijne er toe bij in enkele interpellaties overde nieuwe loonpolitiek. Staatssecretaris Roolvink kreeg hetdaarbij zwaar te verduren.Met Burger, die net als Suurhofï een nogal absolute toon vanspreken had, was de verhouding niet zo goed. Deze vond opzeker moment aanleiding om tussentijds over zijn voorzitterschapte laten stemmen. Het werd een nederlaag voor de opposanten,tot wie ook Suurhoff behoorde. Verschil van meningwas er onder meer over de vraag hoe de kwestie Nieuw-Guineamoest worden afgewikkeld.In het begin van de jaren zestig was de overdracht van desoevereiniteit over Nieuw-Guinea meer en meer tot een obsessiegeworden en tot een bron van grote interne spanning binnenregering en parlement. Indonesië had zijn aanspraken op ditrijksdeel nooit opgegeven en begon, toen een oplossing te langop zich liet wachten, een zogeheten confrontatie-politiek. DePvdA was verdeeld over de vraag of zij met Burger moest vasthoudenaan de al vaak verdedigde internationalisatie (bijvoorbeeldvia de Verenigde Naties), dan wel een bilaterale oplossing(Nederlands-Indonesisch overleg) moest bepleiten. In eer­269

ste instantie heeft Burger deze strijd gewonnen. Naarmate hetconflict zich toespitste kreeg de bilaterale richting onder aanvoeringvan Suurhoff echter steeds meer aanhang. In het voorjaarvan 1962 ontketende het partijbestuur, inmiddels ondervoorzitterschap van Suurhoff, een petitionnementsactie. Eenhalf miljoen personen zetten hun handtekening onder een dringendberoep op de regering tot overleg met Indonesië en stopzettingvan de troepenzendingen. Op 15 augustus 1962 slootNederland met Indonesië een (bilaterale) overeenkomst dievoorzag in een overdracht onder internationaal toezicht.Een maand later nam Burger afscheid van de Tweede Kamer.In de loop van 1962 was de kritiek op zijn manier van oppositievoeren toegenomen. Vooral Het Parool weerde zichdaarbij. Burger achtte met het oog op de komende verkiezingeneen gesloten front noodzakelijk en verlangde dat het partijbestuurzich zou distanciëren van de aanvallen in die toen nogsocialistische krant. Zijn verzoek werd verworpen met éénstem meerderheid, inclusief die van voorzitter Suurhoff, pikanterwijsook lid van het curatorium van Het Parool. Voor Burger,wiens gezondheid wat onder de permanente druk ging lijden,voldoende reden om af te treden als fractieleider en alskamerlid. Hij deed dat, heel bewust, op een moment dat zijnopvolger de tijd kreeg om zich voor de Kamerverkiezingen van1963 in te werken. Die opvolger werd Anne Vondeling.Na de dood van Evert Vermeer was Suurhoff in maart 1961gekozen tot voorzitter van de PvdA. Er waren geen tegenkandidaten.Suurhoff aanvaardde deze functie na lang beraad. Hijhad in die periode ook de kans om directeur-generaal van hetg a k te worden. Uiteindelijk gaf plichtsbesef tegenover de partijde doorslag. Misschien speelde ook het gevoel in de runningte moeten blijven voor een ministerschap een rol.Zijn werk als voorzitter heeft hij met grote nauwgezetheidgedaan, hoewel hij enigermate sarcastisch placht op te merkendat hij gezien had hoe men zich, net als Vorrink en Vermeer,in die functie heel wel kon doodwerken, iets waaraan hij nietde minste behoefte had.Zijn taak was niet eenvoudig. Hij kreeg te maken met allerleionafhankelijkheid van elkaar opererende en opponerende270

groepen, zoals ter linker zijde de democratisch-socialistischestudentenvereniging Politeia (waarmee de relatie werd verbroken),het Sociaal-Democratisch Centrum (dat werd verboden)en Nieuw Links (dat nog in de ontluikende fase was). Suurhofïmoest van dergelijke oppositionele activiteiten niet veel hebben.Ze waren hem vaak te intellectualistisch en hij ervoer de neigingtot polarisatie als schadelijk voor de democratie. ‘De vurigheidvoor het socialisme zit van binnen en blijkt voornamelijkdoor toewijding aan de partij,’ hield hij het partijcongres in1965. voor.30 Het leverde hem een flink applaus op.Anders dan op het dapartement had Suurhofï in zijn nieuwefunctie niet de bschikking over een sterk apparaat en moest hijeigenlijk op alle terreinen van de politiek thuis zijn. Hij reisdewel het land rond, maar was geen man die gemakkelijk verhalenover welk onderwerp dan ook hield, zoals Vermeer. Alspartijvoorzitter ging Suurhofï geen keuze uit de weg. Er gingleiding van hem uit; erg plooibaar was hij niet.Onder zijn bewind is getracht de Partij van de Arbeid eennieuw gezicht te geven. Zo werd de basis gelegd voor de indelingvan het land in districten, waarin de kamerleden zoudenwonen en werken met een politiek team. De achterliggende gedachtewas het dichter bij elkaar brengen van kiezer en gekozenen.Voor Suurhofï gold sterk dat een kamerlid zich niet moestbeperken tot het eigen specialisme, maar vooral ook als schakelmoest fungeren tussen kiezers en volksvertegenwoordiging. DeWerkgemeenschappen, een katholieke, een protestants-christelijkeen een humanistische, werden opgeheven. Ze waren in1946 bij de oprichting van de partij in het leven geroepen omeen toestroming van godsdienstig georiënteerde leden te vergemakkelijkenen de band tussen levensbeschouwing en socialistischepolitiek inhoud te geven. Z o’n twintig jaar na dato haddenze niet zo’n grote functie meer.In de P vd A bestond ook in die jaren een zekere spanning tussende belustheid tot het deelnemen aan de regering en de afkeervan een minderheidspositie in zo’n regering. Bij zijn optredenals voorzitter merkte Suurhoff daarover op: ‘De Partij vande Arbeid zal zo lang in de oppositie blijven als nodig is om teverkrijgen, dat in een toekomstig regeringsprogram even veel271

ekening wordt gehouden met haar wensen als met die van deandere partijen, waarmee zij eventueel in een kabinet zou gaansamenwerken. Misschien is daarvoor een klinkende verkiezingsoverwinningnodig.31De strijd om de stembus in 1963 (de eerste waarbij de televisieeen grote rol speelde) bracht die overwinning niet. Eenste meer bleek de PvdA te lijden aan een verminderde aantrekkingskracht.In de opgewonden sfeer van nieuwe welvaart washaar programma kennelijk niet actueel genoeg.De klap komt hard aan. De socialisten verliezen vijf zetels(van achtenveertig naar drieënveertig). Andere verliezers zijnv v d (van negentien naar zestien) en a r p (van veertien naardertien), k v p (vijftig) en c h u (dertien) krijgen er elk één zetelbij. De grote overwinnaars zijn echter de kleine partijen. Uiterstrechts doet Boer Koekoek zijn intrede (drie zetels); ter linkerzijde verdubbelt de p s p haar zeteltal (van twee naar vier), terwijlook de c p n vooruitgaat (van drie naar vier). Kortom, veelkiezers tonen hun af keer van de potentiële regeringspartijendoor te stemmen op extreme splintergroepen. Suurhoff concludeerthier uit dat ‘de democratie’ verloren heeft.De formatie duurt twee maanden. Op 24 juli 1963 wordt hetkabinet-Marijnen beëdigd. Het bestaat net als dat van De Quayuit confessionelen en liberalen. In een nabeschouwing spreektSuurhoff wat verongelijkt over een ‘deformatie’. De PvdA is tenonrechte buiten spel gezet. Het kabinet-De Quay was geen inzetvan de verkiezingen. De vier regeringspartijen samen verlorenstemmen. Zelfs de v v d heeft zich deze keer niet bij voorbaatuitgesproken tegen deelname van de PvdA aan het kabinet,en de confessionelen hebben zich de handen geheel vrij gehouden.‘Alles bij elkaar genomen, een regeringsploeg met zwakkeen sterke plekken, met werkkracht, ambitie en gemiddeld bepaaldaan de jonge kant, geboren na een ongelukkige formatieen onder het onzalige gesternte van anti-socialisme, dat wellichtals samenbindende kracht voor vier jaar toch te kort zal schieten.’32Die voorspelling wordt bewaarheid. De regering komt nietuit de al jarenlang slepende omroepkwestie. Inzet daarbij is dewijze van invoering van de etherreclame en de mate waarin het272

omroepbestel een meer open karakter moet krijgen. Op 26 februari1965 deelt Marijnen mee dat het kabinet zijn ontslag zalaanbieden. Van vervroegde verkiezingen wordt af gezien, medeom de omroepkwestie niet tot inzet daarvan te maken. Bovendienmaakt de uitslag van de laatste verkiezingen een andersgekleurd kabinet mogelijk. De k v p voelt daar wel voor en dePvdA is, de onvruchtbare oppositie indachtig, maar al te zeergenegen het ‘regeringskasteel’ weer te betreden.Demissionair-minister Cals, een vooruitstrevende K vp ’er diebij de PvdA goed ligt, krijgt een formatieopdracht die een openingnaar links mogelijk maakt. Hij bereikt verrassend snel overeenstemmingop soms uiterst controversiële punten en formeertbinnen een maand de meest linkse regering sinds het kabinet-Schermerhorn. De k v p levert zes ministers, de a r p drie en dePvdA vijf: Vondeling (vice-premier en financiën), Samkalden(justitie), Den U yl (economische zaken), Vrolijk (crm , eennieuw ingesteld departement) en Suurhoff (verkeer en waterstaat).Suurhoff op Verkeer en Waterstaat, geen voor de hand liggendecombinatie. Aan het vervangen van Veldkamp, ministervan Sociale Zaken in de twee vorige kabinetten, door Suurhoffis wel gedacht, maar het blijkt niet haalbaar. Veldkamp heeftzich een bekwaam bewindsman getoond en staat er bij de vakbewegingbijzonder goed op. Bovendien is de PvdA in de sociaal-economischesector al goed bedeeld. Suurhoff tilt niet zozwaar aan de wisseling, uitgaande van de gedachte dat bestuurskrachthet specialisme van een minister moet zijn. Met zijn terugkeerin de regering is hij bijzonder gelukkig.Bij het bekend worden van de naam van de nieuwe ministerging er door het ambtelijk apparaat van het Ministerie vanVerkeer en Waterstaat een golf van teleurstelling: weer iemandzonder vakkennis op dit vakdepartement. En dan nog weliemand die bij velen overkwam als een stug persoon, die ingrote mate van teruggetrokkenheid zijn taken vervulde. Datviel mee. Niettegenstaande een zich toen openbarende ernstigekiekte beheerde Suurhoff zijn nieuwe portefeuille met even groteambitie als destijd die van Sociale Zaken. Al gauw dwonghij ieders repect af vanwege zijn beheersing van de materie.*73

Nu nog wordt op Verkeer en Waterstaat lovend over hem gesproken.Ook hier ging hij recht op zijn doel af. Daarvan was de alsvrij eigengereid bekend staande directie van Rijkswaterstaatal meteen getuige. Een van Suurhoffs eerste daden was namelijkde directie te laten komen en haar te zeggen dat hij nu debaas was.Als socialist voelde de nieuwe minister zich hier best op zijnplaats: ‘Je werkt aan grootse voorzieningen, die alleen collectiefgetroffen kunnen worden en die van geweldig belang zijnvoor onze verdere welvaartsontwikkeling.’33 Bovenaan zijn programmastonden een regeling voor schadeloosstelling van mensendie door de Deltawerken werden benadeeld, bevorderingvan de verkeersveiligheid, bestrijding van de waterverontreinigingen meer nadruk op het openbaar vervoer.Met CRM-minister Vrolijk ondertekende Suurhoff, ooit ferventvoorstander van een nationale omroep, het ontwerp totregeling van de omroep (de huidige Omroepwet), dat in grotetrekken de verzuiling van het radio- en televisie wezen bestendigde,zij het dat nieuwe zendgemachtigden een kans kregen.Het ambitieuze kabinet-Cals had een beleid uitgestippeldvoor wel zes jaar. Het haalde de (periodieke) verkiezingen van1967 echter niet. In 1966 kreeg de regering het steeds moeilijker.In het voorjaar deed het huwelijk van prinses Beatrix veelstof opwaaien, in ‘de lange hete zomer’ waren er de bouwvakkersrellenin Amsterdam en in de herfst kwam de k v p met eenfrontale aanval.Tijdens de debatten over de begroting voor 1967 bleek dat definanciële deskundigen van de grootste regeringspartij het dekkingsplanonvoldoende vonden. In een motie vroeg fractieleiderSchmelzer meer waarborgen voor een sluitende begroting.Het kabinet vatte dit op als een uiting van wantrouwen. Toendan ook de motie met steun van bijna de hele KVP-fractie werdaanvaard, traden Cals en de zijnen af. Een op k v p en a r psteunend interim-kabinet onder leiding van Zijlstra nam de lopendezaken waar en regelde de vervroegde verkiezingen. Dezegebeurtenis zou als de ‘Nacht van Schmelzer’ nog jarenlangeen stempel drukken op de Nederlandse politiek.274

Cals, zeer gedesillusioneerd door de wijze waarop hij, zondervoorkennis, door zijn partijgenoten aan de kant was gezet,ging voor de politiek verloren. De angst voor een nieuwe doorde k v p te plegen ‘moord met voorbedachten rade’ bleef bij dePvdA nog jaren voortduren. Niet iedereen binnen de Partij vande Arbeid was overigens ongelukkig met het vertrek van deploeg van Cals. De onbuigzame houding van minister van financiënVondeling en fractieleider Nederhorst tijdens ‘de Nacht’kon mede verklaard worden uit de angst voor een scheuringbinnen de partij.Een luidruchtig, politiek niet rechtstreeks verantwoordelijkdeel van de PvdA, dat zich onder het internationale vaandel vanNieuw Links zou plaatsen, keurde de deelname aan de regeringnamelijk af. Daarvoor werden twee argumenten aangevoerd.Het ene was van principiële aard (partnerruil zonder voorafgaanderaadpleging van de kiezers is verwerpelijk), het anderelag op het vlak van de taktiek (de partij was net bezig zicheen nieuw, meer progressief-agressief gezicht te geven en hadmet de verkiezingen van 1966 en ’67 in zicht geen belang bijhet aanvaarden van medeverantwoordelijkheid voor allerleicompromissen).Tegen deze redenering is wel wat in te brengen. Het kabinet-De Quay was in 1963 geen inzet van de verkiezingen geweest.De samenstelling van de Kamer leende zich zowel voor eencentrum-rechtse als een centrum-linkse regering. In het programmavan het kabinet-Cals kon de PvdA een belangrijk deelvan haar beleidsvoornemens kwijt. Bovendien had deelname aande regering de partij in het verleden vrijwel steeds stemmenwinstopgeleverd, terwijl de oppositie niet rendabel bleek.De linkse critici voelden zich echter gesterkt door de uitslagvan de Statenverkiezingen van maart 1966. Daarbij tuimelde dePvdA naar 23,4 procent (tegen 28,0 procent in 1963). Bij deTweede-Kamer-verkiezingen van een jaar later trad een lichtherstel in, maar de socialisten verloren toch nog zes van dedrieënveertig zetels. Een nog grotere klap moesten de katholiekenincasseren (van vijftig naar tweeënveertig). De groteoverwinnaars waren de nieuwbakken Democraten ’66 die meteenzeven zetels bezetten. Winst was er ook voor de Boeren­27 5

partij (van vier naar zeven), de a r p (van dertien naar vijftien)en de c p n (van vier naar vijf).Het naoorlogse politieke bestel stond, naar het leek, op instorten.Het was een en al vernieuwing wat de klok sloeg.Nieuw Links profiteerde daarvan. Al snel werden enkele opponerendejongeren tot leidende functies toegelaten. De Partijvan de Arbeid kreeg daardoor een radicaler en strijdbaarderaanschijn en paste zich zodoende met effect bij het fellere karaktervan het politieke en sociale leven aan. De oude garde kreeghet in de politiek en ook persoonlijk zwaar te verduren. Suurhoffheeft de verjongingskuur maar voor een deel meegemaakt.Bij de verkiezingen van 1967 had hij zich wel kandidaat latenstellen, maar in feite betekende de val van het kabinet-Cals voorhem het afscheid van de politiek.‘Tijdens de Nacht van Schmelzer,’ schrijft Gerda Brautigam,‘werd duidelijk wat sommigen onzer al gevreesd hadden: Suurhoffhad niet lang meer te leven. De felle deelnemer aan hetpolitieke bedrijf was verdwenen; hij was een zieke uitgeblusteman. Het beeld van die sterk vermagerde, doodvermoeide man,liggend op een bank in de koffiekamer (tijdens de pauzes voorberaad bij de KVP-fractie) is onuitwisbaar.’Suurhoff leed aan kanker. Hij is, eenenzestig jaar oud, op 14maart 1967 in het Centraal-Israëlitisch Ziekenhuis te Amsterdamoverleden.Persoon en belang. In zijn optreden werd Suurhoff gekenmerktdoor een grote vastberadenheid en hardnekkigheid als het er omging zijn opvattingen te verwezenlijken. Hij kon dat doen dooreen goed vermogen tot formuleren, waarbij een stevige dosissarcasme een belangrijk bestanddeel was. Zijn wijze van handelenwas daardoor niet altijd aangenaam. Vandaar de woordspeling‘een hof vol zuur’. Hooghartig is hij wel genoemd,maar ook verlegen op het linkse af-w at elkaar niet uitsluit. Zekergeen gemoedelijk man. Van nature was hij gereserveerd;was de grens van vertrouwelijkheid echter eenmaal overschreden,dan kon hij uiterst hartelijk zijn. Het best was hij thuis ineen niet te grote kring: in die van zijn gezin, met enkele vriendenén in zijn werk. Hij was loyaal, integer, vriendelijk, recht276

door zee en moedig. In de vakbeweging, in de partij en in deregering werkte hij inspirerend door een aangeboren optimismedat altijd op realisme stoelde. Want Suurhoff was vooralles nuchter en zakelijk-met een wat wrang gevoel voor humor,zoals uit de volgende anekdote mag blijken.Eens vloog hij in Zuid-Afrika. De vliegtuigen waren toennog klein en de vlieghoogte beperkte zich tot vierduizend meter.Het vliegtuig raakte in een geweldige onweersbui en werddoor de bliksem in een vleugel getroffen. Een buurman verteldeSuurhoff dat elke blikseminslag vijftig procent kans opoverleving gaf. ‘Dan zijn wij er nu geweest,’ zei hij zonder eenspier te vertrekken, toen het vliegtuig voor de tweede keer getroffenwerd.Suurhoff was het type van de selfmade vakbondsbestuurder;een zeer vlug verstand, weinig schoolse kennis, sterk gericht opmateriële verbetering van de positie van de arbeiders, weinigbelangstelling voor ideologie en nauwelijks of geen geduld voordiscussies op dat vlak. Een man met een bijna bezeten werkdrift,met vrijwel geen behoefte aan ontspanning, met een vrijeerzuchtig karakter en de gave om problemen van praktischeaard snel te doorzien en tot een oplossing te brengen.Hij sprak de taal van het volk (met een Amsterdams accent).Hij kon ingewikkelde vraagstukken glashelder uitleggen, hieldook in dat opzicht in het geheel niet van poespas. Hij was een veelgevraagd en goed spreker, maar zeker geen redenaar. Daarvoorwas hij eigenlijk wat te benauwd om zijn gevoelens te tonen.(Sentimenteel kon hij-buiten de sfeer van het werk-wel zijnmet en over kinderen.)Als geboren bestuurder was Suurhoff niet vrij van paternalistischetrekjes. Wat dat betreft paste hij uitstekend in het klimaatvan de reconstructieperiode en in organisaties als de NederlandscheUnie en de Nederlandse Volksbeweging. Een regentis hij wel genoemd, maar dan wel een regent in democratischezin: een bestuurder wie het vooral om de bestuurden enniet om zichzelf ging. ‘Niet zeuren maar opschieten,’ had zijnmotto kunnen zijn. Niet een man met plotseling verrassendeideeën, wel een eigenzinnige persoonlijkheid die zonodig bereidwas tegen de eigen achterban in te gaan bij het nemen van minderpopulaire maatregelen.277

Kenmerkend voor Suurhoffs optreden binnen de socialistischebeweging is zijn gematigdheid. Hij had een scherp oogvoor wat maatschappelijk en politiek haalbaar was. Een reformistin hart en nieren. Pragmatisch ingesteld, geen wijsgeer enniet iemand die blauwdrukken voor de toekomst maakte. Zijnloopbaan in de vakbeweging was daar niet vreemd aan. Hetn v v was voor de oorlog immers al sterker in de maatschappijgeïntegreerd dan de s d a p . Suurhoff behoorde tot degenen diede socialisten uit hun isolement wilden halen door de basis vande partij te verbreden. Zijn verlangen naar doorbraak dateerdeniet van de bezettingstijd.Suurhoff werkte vanuit de optiek dat het in Nederland mogelijkmoest zijn om diepgaande maatschappelijke hervormingenlangs geleidelijke, democratische weg tot stand te brengen.Ondanks allerlei teleurstellingen bleef hij ervan overtuigd dater genoeg aanknopingspunten waren voor een mede door dePvdA te voeren beleid, dat voldoende progressief was om belangrijkemaatschappijhervormingen te dragen en tot stand tebrengen, en dat daarvoor-mede door de invloed van de vakbeweging-ookbij de confessionele partijen voldoende belangstellingzou zijn. In zijn opvatting moest je, als je de samenlevingwilde verbeteren, ermee beginnen die samenleving in al haargebrekkigheid zo goed mogelijk te laten functioneren.Na de oorlog heeft Suurhoff in de vakbeweging en in delandspolitiek op het hoogste niveau de kans gekregen om ditstreven gestalte te geven. Hij is daar, woekerend met de gavevan goed bestuurder, uitstekend in geslaagd. Bij de wederopbouwlag de nadruk op het overleg. Meningsverschillen werdenterzijde gesteld of verdoezeld. Aan de juistheid van dit harmoniemodelheeft Suurhoff nooit getwijfeld. Het leek hem de enigemogelijkheid en-meer nog-het bleek succes te hebben. InNederland kwam in snel tempo een ongekende welvaart totontwikkeling. Dat zou niet mogelijk geweest zijn zonder figurenals Suurhoff, die zich als sociaal architect ten volle heeftkunnen ontplooien.De voltooiing van het mede door hem ontworpen bouwwerkheeft hij mogen meemaken, evenals de eerste symptomen vanverzet tegen het bestel en de mensen die dit bouwsel mogelijk278

hadden gemaakt. Hoewel hij open stond voor vernieuwingenzal hij deze oppositie niet redelijk hebben gevonden. Voor deonredelijke, grillige kanten van de politiek had hij altijd al weinigbegrip. De val van het kabinet-Cals heeft hem erg aangegrepen.Ko Suurhofï, een van de beste ministers van na de oorlog,had ook een beter afscheid van het politieke bedrijf verdiend.januari 1979Bij het schrijven van dit artikel heb ik me, zoals hieronderzal blijken, gebaseerd op gedrukte bronnen: kamerstukken, tijdschriften,jaarverslagen, kranten, memoires en brochures, enop over deze periode verschenen literatuur. Daarnaast is dankbaargebruik gemaakt van informatie die me op mijn verzoekschriftelijk en in een aantal gevallen ook mondeling werd verstrektdoor personen die Suurhoff in een of meer van zijn functiesvan nabij hebben meegemaakt, te weten: J. A. G. Alders,J. J. A. Berger, A. A. Boersma, G. Brautigam, J. A. W. Burger,I. A. Diepenhorst, W . Drees, C. L. W. Fock, H. Gortzak, B.W. Haveman, H. J. Hofstra, H. van Hulst, M. A. M. Klompé,H. J. Kuiper, J. J. van der Lee,, J. A. van der Lee-Boers, S. L.Mansholt, P. J. J. Mertens, P. Muntendam, A. W. Rengelink,J. W. Rengelink, A. A. van Rhijn, H. Roelfsema, B. Roolvink,J. A. Ruaris, I. Samkalden, J. H. Scheps, W. K. N. Schmelzer,D. U. Stikker, A. Suurhoff-Voorzanger, F. J. van Thiel, C. J.G. J. Vinkesteijn, A. Vondeling, G. E. van Walsum en C. W.I. Wttewaall van Stoetwegen.1 - Handelingen Tweede Kamer, 1946-1947, 13 65 e.v., C. W . I.Wttewaall van Stoetwegen, ‘In memoriam J. G. Suurhofï, DeNederlander, 17 maart 1967.2- G. Brautigam, ‘Suurhoffs hobby is werken’, Het VrijeVolk, 12 februari 1959.3-Geciteerd door G. Harmsen, Blauwe en rode jeugd. Ontstaan,ontwikkeling en teruggang van de Nederlandse jeugdbewegingtussen 1 8 en 1940, (Assen 1961), 301.4 - Handelingen Tweede Kamer, 1939-1940, 748.279

5- L . de Jong, De bezetting, (Amsterdam 19635), i, 80-81, e.v.,J. G. Suurhofï, ‘De Nederlandsche Unie en haar betekenis voorde bevrijdingsstrijd’, Onderdrukking en Verzet. Nederland inOorlogstijd, (Arnhem-Amsterdam z.j.), 11, 98-108.6 -Meldungen aus den Niederlanden 17, geciteerd door L. deJong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog1939-1945, (’s-Gravenhage 1972), iv, 841.7 - J. Bank, Opkomst en ondergang van de NederlandseVolksbeweging (nvb,), (Deventer 1978), 16.8 -E . H. Kossmann & W. E. Krul, De Lage Landen van 1780tot 1970. Winkler Prins Geschiedenis der Nederlanden (Amsterdam-Brüssel1977), in , 288.9-H . van den Heuvel, Nationaal of verzuild. De strijd omhet Nederlandse omroepbestel in de periode 1923-1947, (Baarn1976), 237-238.1 o-NVv-voorzitter Kupers op 5 augustus 1945, geciteerd inKeesings Historisch Archief, 1945-1946, 6390.1 1 -Kossmann, De Lage Landen, 298 en 302.12 - J. G. Suurhofï, ‘Eindelijk’, De Vakbeweging. Kaderbladvan het Nederlands Verbond van Vakverenigingen, 1 juni 1948.13 -Suurhofï, ‘De kop ervoor!’, De vakbeweging, 12 december1950.14 -Suurhofï, ‘Bittere teleurstelling’, De Vakbeweging, 29november 1949.1 $ -Verslag n w 1946-1948, 168.16-Suurhofï, ‘Wie betaalt de brokken!’, De Vakbeweging,16 januari 1951.17 -Suurhofï bij het aannemen van de pbo, geciteerd inKeesings Historisch Archief, 1950, 8567.18-Handelingen Tweede Kamer, 1951-1952, 909.19 -G . Harmsen & B. Reinalda, Voor de bevrij ding van dearbeid. Beknopte geschiedenis van de Nederlandse vakbeweging,(Nijmegen 1975), 260-261.20-Handelingen Tweede Kamer, 1947-1948, 1276.21 -Gemeenteblad Amsterdam, 1946,11, 76.22-Ibidem, 341.2 3-K . Vorrink, ‘De kabinetsformatie’, Socialisme en democratie.Maandblad van de Partij van de Arbeid, 1952, 510-512.280

2^-Handelingen Tweede Kamer, 1952-1953, 3379.25- G . Puchinger, Drees 90. Geschriften en gesprekken,(Naarden 1976), 65-66.2 6 -‘Suurhofïs hobby is werken’, FoZ&, 12 februari1959.2 7 -‘Kenschets van een partijleider’, Elseviers Weekblad, 18maart 1961.28-F . J. F. M. Duynstee, De kabinetsformaties 1946-1965(Deventer 1966), 161.29-Geciteerd door L. van der Land, Het ontstaan van de PacifistischSocialistische Partij, (Amsterdam 1962), 182.30-H et Vrije Volk, Congreskrant 6 maart 1965.31 -Keesings Historisch Archief, 1961, 247.32-Suurhofï, ‘Formatie en deformatie’, Socialisme en democratie,1963, 479-484.3 3-Interview in F n ;> Volk, 29 mei 1965.281

Profiel Jacques de KadtJA N BANK, M ARTIN ROS & BA RT TROMPFLORis c o h e nBibliografie

[i] Inleiding. ‘Ik zag de gezichten van Sal Tas, Geert vanOorschot, Daan de Jager, Fie Eggink en andere goede vrienden,die blijkbaar toestemming hadden gekregen op het vliegveld tekomen om me te verwelkomen. Mijn naam werd geroepen enals een van de eersten mocht ik de trap af, tot grote verbazingvan mijn buurman de militair die voor genezing naar Nederlandterugkeerde. «U bent blijkbaar een belangrijk persoon,»waren zijn onthutste afscheidswoorden. «Dit zijn vrienden vanme,» antwoordde ik, drukte hem de hand en wenste hem algeheelherstel, zwaaide mijn medepassagiers een afscheid toe, liepde trap af en naar mijn vrienden toe. Ik was in Nederland eneen nieuwe periode in mijn leven begon.’Zo eindigt het laatst verschenen deel van de herinneringenvan Jacques de Kadt: Jaren die dubbel telden, politieke herinneringenuit mijn Indische jaren (1978). Bij uitgever G. A. vanOorschot waren daar in 1965 en in 1976 respectievelijk Uit mijncommunistentijd en Politieke herinneringen van een randfiguuraan voorafgegaan. In deze boeken beschrijft de thans tweeëntachtigjarigeDe Kadt ervaringen in de communistische partijvan zijn jonge jaren en zijn afscheid van het socialisme in partijpolitiekevorm tot en met zijn ontwikkeling tot onafhankelijkpublicist. In 1940 wijkt hij via Engeland uit naar Indië.Voor de politieke vrienden die hem op die gedenkwaardige dagin 1946 van Schiphol af haalden, was de toen negenenveertig jarigeJacques de Kadt een heel belangrijk en verre van vergetenpersoon. Vanuit het door hem met Sal Tas op gerichte tijdschriftDe Nieuwe Kern (‘een nieuwe kritische denkcentrale’)waarschuwde en polemiseerde De Kadt vanaf 1934 onophoudelijktegen fascisme en stalinisme. Hij publiceerde in dat kaderook twee boeken die hem alleen al recht geven op de hem onlangsin de Haagse Post toebedeelde bijnaam ‘een Orwell uitOss’,1 Van Tsarisme tot Stalinisme en Het fascisme en de nieuwevrijheid. Hij zal zich ook na 1945, als hij zich opnieuw actiefin de Nederlandse politiek begeeft en buitenland-specialist284

wordt van de Partij van de Arbeid, voortdurend blijven onderscheidendoor een onder politici niet altijd even wijd verbreidekwaliteit: die van een zeer heldere, bondige, strijdbare schrijfstijl.Toen De Kadt in 1946 in Schiphol uit het vliegtuig stapte,was de nieuwe periode in zijn leven overigens al begonnen. Hijhad zich onder meer door scherpe artikelen in Het Parool ontpoptals een fel criticus van elke Nederlandse poging tot oudeof nieuwe koloniale politiek. Op die radicale artikelenreeksvaneen ook binnen het socialistische milieu toen ongewoonprogressieve strijdvaardigheid-zette De Kadt in 1949 een kopmet het boek De Indonesische tragedie, het treurspel der gemistekansen. Hij is er even vechtlustig in als in het later in debundel Ketterse kanttekeningen (1965) herdrukte pamflet tegenLuns, de ondergaande politieke handelsreiziger, die er naareigen bekentenis tenminste één nacht door om de slaap is gebracht.2Tot 1963 is De Kadt actief in de Tweede Kamer; hij isdan ook bij een breder publiek bekender geworden door zijnparlementaire weekoverzichten voor de Vara. Hij geldt vóóralles als een door zijn tegenstanders in de meest vileine termenverwenste anti-Russische politieke renegaat en communistenvreter.Aan de figuur en het werk van Jacques de Kadt zijn nooituitvoerige essays, laat staan boeken gewijd. Als er een nieuwdeel van zijn memoires verschijnt, duiken de oude vijandenweer op om hem te verwensen of de mythe over de man en zijninvloed te vergroten. En tegelijkertijd publiceren bewonderaarsvan De Kadts stijl, inzicht en belezenheid hun getuigenissenvan respect en waardering.In het profiel dat we van De Kadt pogen te schetsen wordtzeer beslist geen gooi gedaan naar een systematische biografie,zelfs niet naar een afgerond biografisch portret. Wij hebben,een aantal andere aspecten van zijn leven en werk samenvattende,de nadruk gelegd op de periode na 1945 waarover noggeen deel van zijn herinneringen bestaat. Daarbij hebben weDe Kadt, die zich zo zelden laat interviewen, zelf geregeld aanhet woord gelaten.285

Hoewel hij er ons terecht op wees dat hij op de meeste vanonze vragen al lang ergens in geschrifte uitvoerig antwoordhad gegeven, bleek het waardevol de directe, zeer kernachtigeuitspraken te noteren van een De Kadt die ook en juist ‘enpantoufles’ een uiterst boeiend begeleider is over zijn eigen levenen werk.3De Kadt woont al jaren betrekkelijk teruggetrokken in Heemstede,waar de dood van zijn vrouw, eind 1978, het isolementnog heeft vergroot. Hij leest nog veel, hij houdt de buitenlandsepolitieke literatuur bij en is geabonneerd op een aantalbladen die in dat verband van belang zijn.4 Hij publiceert,zij het minder geregeld dan in de jaren zestig en zeventig, artikelenin Tirade, het blad van zijn vriend en onverminderdenthousiaste uitgever Geert van Oorschot.Men heeft De Kadt verweten dat hij omziet met wrok engenadeloos sarcasme over hen die eens zijn vrienden of bondgenotenwaren. Daar kan men dan tegenover stellen dat hetkritisch-ironische element nu eenmaal de motor is tot zijnnuchtere, secure stijl die soms sterk aan de Forum-school doetdenken maar zich daarvan verwijdert doordat die van De Kadtvoor iedereen te lezen is en nergens speculeert op een voorondersteldekennis of belezenheid bij de lezer. Het is waar, datDe Kadt de aanval nodig heeft om op dreef te raken. Maar hijdoseert naast zijn spot en agressie zeker zo veel cynische zelfspot,zo niet vaak méér. In het begin van Uit mijn communistentijdtrekt De Kadt al regels lang van leer tegen de onevenredigheiddie er volgens hem altijd zou hebben gezeten tussenzijn kleine en eenzijdige talent en de enorme begeerten naarkennis en invloed die hem steeds hebben beheerst. Als zijn fundamenteleeigenschap poneert hij gebrek aan begaafdheid. Zijnweetgierigheid en belangstelling voor politiek, literatuur enwetenschap zouden aldoor in schrijnende tegenstelling hebbengestaan tot zijn povere kunnen.De Kadt heeft daarbij geen moeite om te getuigen van zijngeboeidheid door of respect voor prestaties van hen wier opvattingenen visies hij fundamenteel veroordeelde. Prachtig bijvoorbeeldformuleert hij over de door hem zo bestreden Troel-286

stra: ‘Wat Troelstra deed, zei en schreef was verkeerd. Hetwas noodlottig maar het was formaat.’Er is zó vaak en zó honds op hem gescholden dat hij zichniet het recht laat ontzeggen op het scherpst van de snede terugte polemiseren. Henriëtte Roland Holst aan wie men devreemde politieke wendingen en ommezwaaien vergaf terwijlmen ze De Kadt steeds weer verweet, heet dan bij hem een geknaktezeurkous.5 Sam de Wolff, die De Kadt als schrijver endebater over economische onderwerpen overtrof, wordt doorhem gezien als een radicale blaaskaak en kwaadaardige ijdeltuit.Sneevliet, met wie De Kadt een blauwe maandag bijna in deTrotskistische Vierde Internationale belandde, wordt eeneeuwige redenaar met wie je onder vier ogen nog niet eens eennormaal gesprek kon voeren. Albarda, die toen De Kadt lid wasgeworden van de s d a p in hem een stiekeme communistischecellenbouwer bleef zien, wordt een onzedelijke redenaar enmeester in het distribueren van niets kostende retoriek. Het zijnuitschieters die de lezers ervan nü kunnen prikkelen om juistvan deze mensen eens de eigen herinneringen op te slaan.In het doorprikken van de grote, fraai voorgedragen pretentiewas De Kadt een heel vroege meester. Hij heeft Huizinga indiens pose als nieuwe historische ziener al te kijk gezet zo’ndertig jaar vóórdat W. F. Hermans, luttele jaren geleden, opprecies hetzelfde thema nog vele handen op elkaar bracht vande verbaasde intellectuelen die nooit één boek van De Kadt lazenof daar uit vooringenomenheid omheen waren gelopen.In het januari-nummer 1979 van Tirade leverde De Kadt overigensna veertig jaar opnieuw slag om de Gorteriaanse idee.Voor de oorlog prikte De Kadt al door bepaalde mythologieënrond de figuur en het werk van Gorter heen, in een polemischessay dat de onmiskenbare titel Herman Gorter, nee enja droeg. Hij had daarin geen moeite Gorters grootheid alsdichter te onderstrepen naast een vrijwel integrale veroordelingvan diens politieke ideeën. In het Tmzdtf-artikel van 1978,een bespreking van een bij Querido onder redactie van GarmtStuiveling verschenen verzamelbundel over Gorter, doet DeKadt een felle aanval op het over Gorter en de politiek handelendeartikel van H. de Liagre Böhl.6 Hij vindt deze bijdrage287

‘een nieuw of liever stokoud symptoom van het ultra-radicalebidprentje dat de gelovige Gorterianen voor het stralende portretvan hun alzijdige en heilige Godheid van de radencommunistischegedachte houden.’Voor degenen die dan steeds weer komen aandragen met hetgeloof van Jacques de Kadt zélf, immers zoveel jaren achtereenin de meest heftige communistische termen beleden, is dande zinsnede bestemd in Uit mijn communistentijd: ‘Van hetverlies van een geloof kon geen sprake zijn. Want mijn geloof,voor zover ik er een had en altijd zou behouden, was nu eenmaaldat van een bevestigend scepticist en juist dat geloof hadmij van de communistische geloofshabitus gered. Ik ben vandaagniet minder een opstandige dan ik het in mijn jeugd was.Mijn verzet tegen vrijwel alles wat voor respectabel, onaantastbaar,onveranderlijk, gezaghebbend enz. doorgaat, is vandaagniet minder groot, doch groter, want dieper dan het inmijn communistentijd was. Juist daarom kan ik op mijn communistentijdterug zien en waar nodig terugzien, zonder ookmaar enig verraad te plegen aan het streven dat ze in mijnjeugd naar het communisme bracht: het streven naar een vrijesamenleving van vrije mensen.’[2] Jonge jaren. Jacques de Kadt werd geboren in Oss, op 30juli 1897, als zoon van een bedrijfsleider in een margarinefabriek,die nog voor de Eerste Wereldoorlog verhuisde naarHaarlem, waar De Kadt zelf vervolgens het grootste deel vanzijn leven heeft gewoond en gewerkt. De achtergrond van zijnmilieu was kleinburgerlijk. Op de voorgrond in Oss en Noord-Brabant stond de dictatuur van de roome kerk. Oss telde toenongeveer vijfduizend inwoners. ‘Oss had een industrieproletariaatdat in geen enkel opzicht iets gemeen had met het proletariaatzoals dat uit die tijd meestal beschreven wordt. Diemensen waren fanatiek rooms. Ze dachten er niet aan iets anderste doen dan wat meneer pastoor zei, behalve als ze zondagmiddagnaar de borrel gingen, naar de kroeg, en dan langsons huis wandelden. In hele stoeten, lallend en tierend, echtniet een achtergrond om van te gaan geloven in het proletariaat.En helemaal niet om te geloven in het kapitalisme.’288

De familie De Kadt was joods: ‘Dat kwam er dan nog bij.De enige mensen met wie je om kon gaan waren de protestanten.Daar waren er evenals van de joden een handjevol van. Binnendeze kleine kring werd wel gelezen maar het was al heelvooruitstrevend wanneer men liberaal was. Er bestond geenkans om ook maar één liberaal in de gemeenteraad te krijgen,laat staan in de Kamer. In die katholieke districten van Brabantwerden geen tegenkandidaten gesteld. Een kandidaat waskatholiek en bij elke kandidaatstelling kwam hij in de Kamer.De katholieken konden op die manier vast rekenen op vijf entwintig zetels via Brabant en Limburg.’Jacques’ vader vond het mooiste gebed dat hij kende echter‘Het gebed van de onwetende’ van Multatuli. Tot de meestvereerde personen in huis behoorde verder Aletta Jacobs: ‘Hetwas wel een kleinburgerlijk gezin, maar als mijn vader in Amsterdamhad gewoond, zou hij zeker op de Vrijzinnig Democratenhebben gestemd. Als thuis de verkiezingen werden besprokenen er waren weer socialisten in Amsterdam gekozen,waren we erg blij. In een dergelijke omgeving werd ik gevormd.’Tegen het einde van de Eerste Wereldoorlog, woonachtig inHaarlem, begint Jacques de Kadt snel grote politieke interessete vertonen: ‘Ik was steeds bezig met onderzoeken en bekijken.Ik wilde iets aan de weet zien te komen over de historischeontwikkeling van Europa. Want we leefden nog in het tijdperkwaarin Europa het middelpunt was. De toestanden waaronderde arbeiders leefden wees ik volkomen af. Ik vond dat er ietsaan moest gebeuren. Wat, vroeg ik me toen al angstig af, betekendehet voor de vrijheid als die socialisten en marxistenhet voor het zeggen krijgen? Zou een star stelsel zich niet gaanrichten tegen vernieuwende ontwikkelingen en tegen het vrijeonderzoek? Dat was voor mij van stond af aan een groot vraagstuk.Wat bij mij de doorslag heeft gegeven om een socialist teworden, was een klein essaytje van Oscar Wilde: The Soul ofMan Under Socialism. Dat was iets wat me in elk geval zo aansprakdat ik dacht: nu moet het toch mogelijk zijn om het socialismete aanvaarden, als het individualisme het hoofddoelblijft en als dat juist bereikt kan worden door socialisatie van289

de maatschappij. Ik ben dus na veel aarzelen tot een soort socialismegekomen dat in een aantal opzichten meer gemeenheeft met dat van de Fabians in Engeland dan met wat je inNederland om je heen zag. Toen ik in de beweging kwam, werdenalleen die mensen serieus genomen die tenminste Quackhadden gelezen, met alle kanten, personen en stelsels van hetsocialisme. Saks heeft daar toen terecht de spot mee gedreven.’De partij die het ten slotte wordt, is de Communistische PartijHolland die zo heet sedert io november 1918. In aansluitingop de Russische revolutie en vol verwachtingen van wat er metde Duitse revolutie zou gaan gebeuren, doopte het driemanschapWijnkoop, Ceton, Van Ravesteyn, dat in 1909 de SociaalDemocratische Partij had opgericht, die partij om in c p h .Brandpunt van de oppositie vormde de in 1907 opgerichte DeTribune.Als eenentwintigjarig aspirantlid van de c p h geeft Jacquesde Kadt in Uit mijn communistentijd een ironisch-malicieusebeschrijving van zichzelf: ‘Hij was een heel magere bleke jongemanmet een weinig innemend, meestal stuurs gezicht. Zijngebit was verwaarloosd. Zijn neus was onpassend dik, grof enlang. Hij had de hinderlijke gewoonte mensen star en onafgebrokente bestaren. Hij zag er kortom uit als een slecht onderhoudenkleinburger, daarbij mist hij elk talent voor conversatie.Alles bij elkaar geen aantrekkelijk en prettig exemplaar van hetmenselijk geslacht.’Hij heeft een artikel naar De Telegraaf gestuurd-vergeefs -over hoe het precies met de Eerste Wereldoorlog in elkaar zat.Hij schreef gedichten waaronder een ode aan de latere fascistGabriele d’Annunzio-die overigens ook enige tijd bij Leninhoog aangeschreven stond als revolutionair vanwege zijn geslaagderaid op Fiume en het meer dan een jaar lang in standhouden van een soort radenrepubliek in die stad. Van dergelijkerevolutionaire barricadenromantiek is De Kadt vervolgensmeestal verre gebleven. Maar wat bracht hem er nu precies toeom lid te worden van de communistische partij ?‘Dat was niet zo zeer het optreden van de communisten zelfdie ik meemaakte op de politieke vergaderingen die ik bezochtwaarbij ik onder meer ontdekte dat Lou de Visser veel beter290

sprak dan Wijnkoop. Dat was wel die geschiedenis met Troelstrain 1918, met de gebeurtenissen rond de revolutie die plotselingin zicht heette te komen. Ik vond het een rare boel dateen partij die altijd op een heel bepaalde manier de dingen hadaangepakt ineens zo revolutionair ging worden. Dat gaf megeen vertrouwen in de s d a p . Daar tegenover stond dan dewijze waarop Nederland op die zogenaamde staatsgreep vanTroelstra reageerde. Alles wat niet te verteren rot en ellendigwas, vertoonde zich ineens en spande plotseling de koets uitvoor de koningin. Het onverteerbare werd met volle bordenaan je gepresenteerd.’Geïmponeerd en gegrepen, wordt De Kadt echter door Leninstheorie en leidinggeven, door diens idee en in praktijkbrengen van de bolsjewistische partij als leidinggevende elitevan het proletariaat. Aan die gegrepenheid door Lenin gingeerst nog een teleurstelling vooraf: ‘Van alle boeken die ik nietmeer heb, betreur ik het meeste het verloren gaan van een uitgavevan een brochure van Lenin, Staat en revolutie, met mijnkanttekeningen daarin. Ik las en ik dacht: God, is dat het?Daar sta ik zó ver van af. Die man is gek. Dat was het enigewat ik dacht: die man is een volstrekte nar. Al die onzin overhoe staat en maatschappij bestuurd kunnen worden, via de raden,door het proletariaat, op een manier zodat elke keukenmeidhet kan. Dat dacht ik, maar kort daarop las ik naast geschriftenvan Trotsky, die me ook troffen en goed geschrevenwaren, van Lenin De linkse stroming. Toen dacht ik: ja, dat iseen groot man. Het andere was dus niets anders geweest danenige demagogie om even in het gevlei te komen bij anarchistenen anarchiserende stromingen die toen in Rusland grote invloedoefenden. En om de bolsjewiki voor zich te winnen diebang waren voor een dreigend isolement of de noodzaak ompermanente terreur over de bevolking uit te oefenen. Daaronderwaren naaste medewerkers van Lenin: Zinoviev, Kamenev,Stalin. Maar dat boekje over de linkse stroming als kinderziektevan communisme behoort, zoals Franz Borkenau terecht stelde,tot de klasse van wat Machiavelli schreef.’Het tekortschieten van de overwinnaars na 1918, van de Entente-landen,speelde ook een rol in Jacques de Kadts keuze291

voor de communisten: ‘Wat de Entente had moeten doen na deoverwinning op Duitsland, was orde op zaken stellen in de werelden dat deed ze niet. Ze probeerde alleen maar bestaandetoestanden door concessies min of meer te handhaven. Zich devraag stellen hoe er na de overwinning verder bestuurd moestworden, was er niet bij. Die punten van Wilson bleken vooreen groot deel fraseologie te vormen. En voor zover die manzelf echt iets wilde veranderen, was hij niet in staat tegen deanti-krachten in zijn land en daarbuiten op te tornen. De situatievertoonde een grote overeenkomst met die aan het einde vande Tweede Wereldoorlog. In elk geval kon ik na 1918 tot mijnspijt constateren dat er van de overwinnaars niets uitging terwijler in Rusland iets anders opkwam, dat wil zeggen niet alleende dwaze gedachte dat het proletariaat de wereld moestbesturen. Een groep flinke, begaafde mensen leek de problemeneens anders te willen aanpakken.’Een vergadering waarbij Wijnkoop debatteerde met anarchistengaf de doorslag. Wat Wijnkoop en Lenin wilden,schoot volgens deze anarchisten nog hopeloos tekort. Het echteanarchisme moest nog komen. Jacques de Kadt schrok daarheel erg van: ‘Na afloop van die vergadering ging ik naar Wijnkooptoe en zei: «Het is toch schandalig zulke dingen te zeggen.Je hebt tegenover die mensen volkomen gelijk. Ik kom jehelpen.»’[3] Communistentijd. Ze wisten niet wat ze wilden maar zewilden het wel helemaal en radicaal: deze variant op een uitspraakvan De Kadt zelf lijkt van toepassing op de jongeren ennieuwe talenten, die in 1919 lid worden van de c p h . In 1920wordt een ledenpiek van 2431 bereikt. Maar in 1923 is het ledentalal weer teruggelopen tot minder dan 1700. Wijnkoopen Van Ravesteyn krijgen met een steeds groter aantal werkzaamhedente maken. Het driemanschap van Deventer toontzich uitermate zetelvast en cumuleert de ene belangrijke functiena de andere. Buiten de vooral via het partijblad De Tribuneverwoorde visie van dit ijsheiligentrio lijkt er binnen de c p hgeen invloed denkbaar. Bij de toegetreden jongeren-A. S. deLeeuw, D. J. Struik, Jan Romein, Gerard ‘Vanter’ van het Reve292

-schaart zich De Kadt om binnen enige jaren promotor enwoordvoerder te worden van een anti-Wijnkoopoppositie.Voorts ontwikkelt zich een syndicalistische oppositie waarin depositie van het Nationaal Arbeids Secretariaat (n a s ) centraalstaat. Grosso modo komt het er op neer dat een NAS-groep,waarin de invloed van Henk Sneevliet domineert, streeft naareen revolutionaire vakorganisatie, terwijl Wijnkoop en de doorhem beheerste meerderheid in het CPH-bestuur voor een vakbondspolitiekzijn, waarbinnen communisten zich in de eersteplaats kunnen en zouden moeten concentreren in het n v v .7Wijnkoops droom van een geheel nieuwe socialistische Partij vande Arbeid, waarin communisten en sociaal-democraten naastelkaar gaan, is een extreem uitvloeisel van deze theorie, die hemin 1925 zelfs mede buiten de c p h doet belanden. Dan heeftJacques de Kadt de beweging inmiddels ook al verlaten na enigezeer opwindende en bewogen jaren. Zij zijn dunkt ons noghet meest overzichtelijk beschreven door De Kadt zelf in hetwaarschijnlijk tot nu toe meest geslaagde en fascinerende deelvan zijn memoires: Uit mijn communistentijd. De lezer kandaaruit-en uit de studies van Van Ravesteyn en De Jongeeenbeeld vormen van hoe het ongeveer is gegaan tot het c p h -congres van januari 1923 in Amsterdam, waarop De Kadt zijngrote aanval doet. Daaraan is dan al een artikel-campagnein De Tribune voorafgegaan, ongeveer sedert het partijcongresin Groningen, in november 1921.8In 1923 wordt het dan buigen of barsten voor de revolutionairefraseologie en het gesloten ‘democratisch’ centralismevan de Deventer driemannen. De Kadt verkondigt onder meer:‘Onze leiding moet het vertrouwen van de massa’s kunnen winnen.Dat kan deze leiding niet. Wij bedoelen nog niet van demassa’s van alle arbeiders. Maar ook van de revolutionaire arbeidersheeft deze leiding het vertrouwen niet. Honderden en honderdenarbeiders staan naast ons, die bij ons behoren. Als die nietbij ons komen, moet men niet zeggen dat dit de schuld van diearbeiders is en dient men zich af te vragen of aan die partij nietsontbreekt. Waarom gevoelt men zich in onze partij niet thuis?Een van de redenen is de manier, waarop men de discipline opvat.De discipline bestaat daarin, dat als de partij een politiek293

heeft vastgesteld, de leden die als één man uitvoeren. Disciplinewil echter niet zeggen, dat onder dit woord iedere daad vande leiding wordt vergoelijkt. Dit is de opvatting die in onzepartij heerst. Ook de discipline moet geleerd worden.’De Kadt, die omstreeks die tijd door Wijnkoop nog ‘de Leninvan het Westen’ kon worden genoemd-hij slaagde er overigensslechts voor korte tijd in zich in het partijbestuur tehandhaven waarin hij tegen de wil van het driemanschap gekozenwas-zag de wereldrevolutie nog als een volledige, eenonweerstaanbare mogelijkheid. Zelfs Rusland, dat hij tweemaalzou bezoeken in verband met de conflicten binnen de c p h , zaghij alleen van betekenis als tussenstation, waar de trein van dewereldrevolutie tijdelijk onder stoom stond, wachtend op hetvertrek naar het eerste hoofdstation, Berlijn, en naar de verderegrote stations, Parijs, Londen, uiteindelijk New York-en latenwe dit er maar aan toevoegen: Amsterdam.In april 1924 treedt De Kadt uit de c p h , een maand laterheeft hij met onder meer Henriëtte Roland Holst en enigehonderden andere anti-Wijnkopianen uit de c p h , een nieuwelosse organisatie, de Bond van Kommunistische Strijd- en Propagandaclubs,opgericht: de BKSP-met een k om zich goed vande c van de c p h te onderscheiden. Begin 1927 werd deze Bond-en het blad ervan, De Kommunist-opgéheven.Er was door bond en blad uiteraard felle campagne gevoerdtegen de c p h en de Wijnkopianen, bovendien was vooral DeKadt er steeds scherper kritiek in gaan oefenen op de communistischepraktijk in de Sovjet-Unie, waar het al zo anti-democratischebolsjewisme aan het overgaan was in een volledig totalitairstalinisme. Deze ontwikkeling in Rusland heeft ook eenbeslissende rol gespeeld in de strijd tussen de c p h en de oppositievan De Kadt cum suis. De aanvankelijk ook door de invloedvan Zinoviev en Radek nog sterk revolutionair en internationaalgerichte Komintern of Derde Internationale, poogdede kemphanen in Holland eerst te verzoenen. Er kwam zelfseen ‘Hollandsche commissie’ onder leiding van Radek, die erinderdaad in slaagde de reeds geroyeerde groep-De Kadt diezich in een ‘Comité voor de Derde Internationale’ had verschanst,met de c p h te verzoenen. De Kadt en de zijnen zou­294

den zelfs verplichte redactieruimte moeten krijgen voor hunvisie in de Tribune.Het bleef een zeer nominale verzoening. Ondanks een tweedebezoek van De Kadt aan Moskou behaalde Wijnkoop in 1924een voorlopig beslissende overwinning die zeker te makenheeft gehad met de stalinistische zwenking in de Komintern.De revolutie in Duitsland was voorgoed mislukt. De buitenlandsecommunistische partijen dienden zo spoedig mogelijkgewillige werktuigen te worden van het Russische nationaalcommunisme(van Stalin). Voor Wijnkoop kwam daarna nogeen tragisch tussenspel. De opposanten, die niet meegegaanwaren met De Kadt, begonnen een nieuwe actie waarbij hetaccent vooral lag op de vakbondspolitiek. Sneevliet en zijn n a sbehaalden de overwinning; de c p h zou ongeveer de politiekepartij moeten worden van het n a s , zoals de s d a p dit was vande in het n v v als vakbond georganiseerde arbeiders. De nieuwepartij-oppositie had ook nog vergeefs contact pogen op te nemenmet De Kadt. Na de overwinning-Moskou laat Wijnkoop tijdelijkvallen, hij handhaaft zich dan vier jaar met een eigenlijst, ‘cPH-Centraal Comité’ -keert een deel van de BSKP-aanhangonder wie Henriëtte Roland Holst in de c p h terug.9 Deperiode tussen 1925 en 1930 vormt een van de meest potsierlijkeschismatische tussenspelen van het Nederlandse communisme,door De Kadt zelf in zijn herinneringen satirisch en sarcastischbeschreven. De rust keert pas terug in 1930, als Wijnkoopna een schuldbelijdenis weer tot de partij terugkeert. MetPaul de Groot doet de harde stalinistische lijn zijn intrede. Daarophad Wijnkoop zich al sedert 1923, toen hij Stalin persoonlijkontdekte, georiënteerd. Stalin was ‘de onverstoorbarevoortzetter en verdediger van de realistische, marxistische politiekvan Lenin’. Wat daarna volgde is bekend.De Kadt heeft zijn communistentijd beschreven op een manierdie de over De Kadts ideeën streng oordelende, voormaligecommumst en historicus De Jonge bereid is te kenschetsen als‘het beste boek over de c p h dat tot dusver het licht heeft gezien’.We zullen ze ons vooral door dit boek blijven herinneren,deze markante revolutionaire lilliputters en vastberadenHollandse timmeraars aan de revolutionaire wereldas: Van Riel,295

Reesema, Bouwman, Seegers, Louis de Visser. Ze blijven uniekook, die twee bezoeken van De Kadt aan Moskou, waar Kominternisten,stalinisten en trotzkisten zich al aangorden tot hetlaatste beslissende gevecht om de macht dat in 1927-precieshet jaar van De Kadts BSKP-liquidatie-zijn beslag zal krijgen.De Kadt heeft nog gelogeerd in het legendarische Hotel Lux,dat tot na de oorlog het logeercentrum bleef van geëmigreerde,in ongenade gevallen of gestaliniseerde oude en nieuwe communistenuit de hele wereld.10 De Kadt is nog getuige geweest vande sensationele Schlageter-rede van de later ook door Stalinuitgeroeide Radek, die de deur zelfs even op een kier leek tewillen zetten voor een samengaan tussen nationaal-bolsjewismeen nationaal-socialisme in een monsterverbond van Duitse enRussische ‘have-nots’ tegen de plutocratieën en democratieën inhet Westen...De aaneenschakeling van zeer kort en strak beschreven dramatischeen tragikomische taferelen moet vergoeden dat DeKadt, op één mislukt avontuur met een verpleegster na, in alledrie delen memoires met geen woord rept van enig erotischavontuur of laten we het gerust breed houden, van enig persoonlijkrevier. Hij wijdt één nogal malicieuse regel aan eennachtclub en laat even een Moskouse Olga opdraven van wiemen meer zou willen weten. Hij laat gevaarlijker dan politiekeavonturen ergens meesmuilend over aan ‘de sentimentalisten enpsychiaters’. Wij treden er dan ook niet in, maar toch is hetjammer dat een voortreffelijke schrijver als De Kadt hier geenlicht op heeft laten schijnen.‘Als u nu terugkijkt op uw communistentijd, vinden dan deconflicten waarin u verzeild raakte hun oorzaak in de staliniseringvan die partij of ging het uiteindelijk om een conflict datzich altijd zou hebben voorgedaan tussen een politiek actief intellectueelen de apparatsjiks die de partij beheersen?’De Kadt: ‘Daar blijft moeilijk een antwoord op te geven. Ikhad een bepaalde visie op de Russische revolutie en dat waseen visie die in de eerste periode ook werd gedeeld door mensenals Lenin en Trotsky. Communisme of socialisme in éénland, in Rusland, hield ik voor onmogelijk. Er kon begonnenworden in Rusland, maar als er geen doorwerking kwam in296

Duitsland kon er niets van terecht komen. Het ging mij in dieeerste periode dus bovenal om de vraag: wat zal er met Duitslandgebeuren? En met Duitsland ging het mis. Waarom ginghet in Duitsland mis? Men durfde daar geen antwoord op tegeven want de Russen, die er voor verantwoordelijk waren,genoten enorm veel krediet. Er was een niet geringe eerbiedvoor de Russische leiders. Lenin had immers aangetoond te begrijpenwat politiek was. Men moest nu eenmaal ook tot dejuiste wendingen en draaiingen in staat zijn. Trotsky had ditalles zo prachtig geformuleerd. We hadden die meesterlijk geschrevenbrochure van Lenin tegen Kautsky gelezen. Totdat jemerkte dat alles toch mis liep. Hoe zat het nu in elkaar? Wegingen proberen meer van het marxisme te begrijpen om onsdaardoor beter in de problemen te kunnen oriënteren. De gangvan zaken binnen de communistische partijen, ook in Duitsland,maakte dat ik ten slotte in alle opzichten kritisch werd. Dat vielsamen met de gebeurtenissen in de Nederlandse partij, die opzichzelf nauwelijks nog de moeite van het bespreken waardzijn. Ik kreeg vooral behoefte regelmatiger mijn geheel eigenmening te kunnen geven. Dat was de kernoorzaak van mijnbotsing met de partijleiding. Ik ben naar Rusland gegaan omtoch nog enige concessies in onze richting te krijgen, maar deleiding van de partij liet zich ook daaraan niets gelegen liggen.In Rusland speelde inmiddels volop de problematiek van Leninsopvolging. Trotsky begon allerlei dingen te schrijvenwaarmee ik het wel eens was. Hij was aan de ene kant linkserdan de anderen en tevens scheen hij meer democratie binnen departij te willen brengen. Om toch maar als de leninist bij uitstekte kunnen blijven gelden, heeft hij aanvankelijk echter allerleimensen die hem wilden steunen de laan uitgestuurd of de grondin getrapt zoals Boris Souvarine en Max Eastman.’In 1933 heeft De Kadt nog tweemaal met de verbannenTrotsky contact gehad, eenmaal in Parijs, op oudejaarsavond.In de bundel Beweringen en bewijzen heeft hij deze contactenin het deel ‘Rondom Trotzky’ beschreven. Trotsky was toenbezig de diverse revolutionaire-communistische en Trotsky-gezindepartij splinters buiten Rusland te verenigen tot wat tenslotte een Vierde-betrekkelijk machteloos gebleven-Interna-297

tionale zou worden. De Kadt vertegenwoordigde de o s p . Namensde r s p was Sneevliet present; hij had na een nieuw n a s -debacle in de c p h voorgoed met deze partij gebroken en hijzou na 1934 de resten van de o s p verenigen in de r s a p . VoorDe Kadt ging Trotsky in elk geval af als een in niet geringemate zélf nog aan totalitair en autoritair denken overgeleverdeoude bolsjewiek.De Kadt: ‘Van Trotsky was voor wat betreft een democratiseringsprocesniets te verwachten. Hij is op het allerlaatst heelvoorzichtig tot enkele uitspraken in die richting gekomen maarhij vond bij voorbeeld dat je onder bepaalde omstandighedende zijde van Stalin-Rusland moest blijven kiezen, in geval vangrote conflicten. Ik behoor niet tot degenen wier waarderingvoor Trotsky toegenomen is naarmate zij hem langer bestudeerdhebben. Ik vind trouwens ook zijn boek over de Russische revolutiegeen meesterstuk, integendeel. Het is geen boek waaruitje de werkelijke politieke geschiedenis leert kennen. Hijheeft het allemaal beschreven met een kijk op de bolsjewistischepartij als de essentieel betere, in alles gelijk hebbende partij. Hijis voor mij nooit tot iets beters gekomen dan toen hij in 1903kritiek oefende op Lenin. Hij concludeerde toen, dat diens lijnen program uit zouden monden in de dictatuur van een kleinegroep over de partij. Dat waren gezonde uitingen. Maar dieheeft hij losgelaten en hij is nooit meer tot iets beters gekomen.’De periode na De Kadts breuk met de CPH-leiding is er eengeweest waarin op zijn zachtst gezegd niet altijd een duidelijk,doelbewust patroon valt terug te vinden.De Kadt: ‘Ik kritiseerde het ene ogenblik van links en het andereogenblik van rechts. Ik was geen navolgenswaardig voorbeeldvoor mensen die een partij ergens naar toe willen brengen.Maar het is de vraag of dit er onder de tegenwoordigeomstandigheden allemaal nog veel toe doet. Men zal van mij zekerniet hoeven zeggen: we moeten het doen zoals De Kadt hetgedaan heeft. Die man heeft wel eens verstandige dingen gezegd-zelfsvrij veel-maar dat neemt niet weg dat hij bepaaldniet iemand is wiens weg navolging verdient. Als men mijn helepolitieke leven overziet, valt daar veel van te zeggen, maar niet298

dat het geslaagd is. Ik sta nu vrijwel geïsoleerd. Maar dat sluitniet uit dat degene die het onafhankelijk bekijkt, uit mijn leventoch wel wat kan leren.’[4] o s p en Jordaanoproer. De tijdelijk partijloze Jacques deKadt kijkt ook nog heel even naar het anarchisme. Maar hetvlegel-anarchisme van iemand als Henk Eikeboom en diens revolutionairefraseologie kunnen hem niet bekoren. Ook hetmachteloze, beschaafde anarchisme van Kees Boeke, beoefendin het broederschapshuis, wijst hij van de hand. Het socialismekan De Kadt, die dan al enige jaren als ambtenaar bij de p t tin Haarlem werkzaam is, niet loslaten. Hij begint intenser contactente onderhouden met SDAP-ers. Kort na het partijcongresvan 1928 meldt hij zich aan als lid. Hij wordt vrijwel ogenblikkelijkderde redacteur van het blad van de nieuwe oppositiebinnen de s d a p : De Socialist, dat naar een oplage van vijfduizendexemplaren weet te reiken. Twee stuwende figuren in DeSocialist en achter de oppositie zijn P. J. Schmidt en Edo Fimmen.Schmidt had in Engeland de invloed ondergaan van deten opzichte van Labour nogal wat linkser opgestelde IndependentLabour Party. In 1925 publiceerde hij de brochure EenArbeiderspartij voor Holland, waarin hij zich stelde achter desterk syndicalistisch georiënteerde hervormingsideeën van RoelStenhuis, de toenmalige voorzitter van het n v v .In deze nieuwe politieke oriëntatie van de Nederlandse sociaal-democratiein de jaren twintig-die misschien niet geheeltoevallig vrijwel samenvalt met schisma en broederstrijd binnende c p h en het NAS-mikken Schmidt en Fimmen nadrukkelijkop een ruk naar links.11 Schmidt is bijvoorbeeld zeer actiefin de ‘Liga tegen imperialisme en koloniale overheersing’,die geleid wordt door de communist W illy Münzenberg, trouwenseen persoonlijke vriend van Fimmen. Schmidt en Fimmenzijn voorts redacteuren van Eenheid, een in 1926 opgerichtblad waarin zowel georganiseerde als ongeorganiseerde socialistenen communisten publiceren. In zijn herinneringen stelt DeKadt het voor alsof hij zich van stond af aan van de ‘stoelewiki’-mentaliteit12van de nieuwe oppositie heeft gedistancieerd.Het is waar: hij heeft al heel vroeg in De Socialist arti­299

kelen gepubliceerd tegen verder vertrouwen op of sympathievoor het Sovjet-communisme. Op zijn pertinente breuk metMoskou is De Kadt nooit meer teruggekomen.Maar het is even duidelijk dat hij door zijn felle optreden enpolemische stijl het ‘in vele talen welsprekende warhoofd’Schmidt wel degelijk heeft gesteund in de richting van eennieuwe polarisatie die tot de oprichting van de O(nafhankelijk)S(ocialistische) P(artij) leidde. Hij kon het namelijk volledigeens zijn met enige praktische kernpunten in het program vande nieuwe bezwaarden. In de eerste plaats was daar de ondernogal wat jongere süAP’ers groeiende onvrede met het s d a p -streven naar een realistische politiek-dat wil zeggen de bereidheidom een coalitie aan te gaan met vrijzinnig democraten enrooms-katholieken. De s d a p moest volgens hem de r k s p bestrijdenen verslaan, en geen pogingen doen deze middels samenwerkingvan binnenuit te democratiseren. In de tweedeplaats diende het eigen program radicaler te zijn, een scherpsocialisatieprogram. Opmerkelijk is overigens dat binnen datkader door De Kadt al de elite-basis binnen de partijleidingwordt gepropageerd die tijdens de Nieuwe Kern-periode in dejaren dertig het scharnier voor zijn laatste intellectueel-socialistischeovertuiging zal worden: ‘Niet of een bepaalde eischdoor de groote massa direct als juist wordt aangevoeld, of diemassa van oordeel is, dat die eisch noodig en voor verwezenlijkingvatbaar is, niet dat is het laatste woord voor ons verkiezingsprogram,maar of die zoo wortelt in de bestaande maatschappelijketoestanden, dat ze reeds in de proletarische voorhoede,de partij, tot bewustzijn gekomen is en dat de partij erdus in slagen kan een dergelijke eisch ook in het bewustzijnen den wil der massa tot leven te brengen, dat moet de socialistischekern nagaan. Politieke leiding geven dat is vooruitzien,verder zien dan de groote massa der politiek onverschilligen.Is men daartoe niet in staat, dan is men voorbestemd om steedsachter de gebeurtenissen aan te loopen.’ Het derde knelpuntvoor de oppositie is de koloniale kwestie, toch altijd al eenwat ondergeschoven onderwerp binnen de s d a p . Aan Indonesië,zo werd toen al door de opposanten nadrukkelijk geformuleerd,moest zonder enig voorbehoud de onafhankelijkheid300

worden verleend. Op het Koloniaal Congres van de s d a p in1930 werd in hoge mate aan de eisen van de oppositie tegemoetgekomen,al werd de eis tot onmiddellijke onafhankelijkheidvan de hand gewezen.In een aantal artikelen in De Socialist verwoordt De Kadtmede deze programpunten van de oppositie. Zonder zijn afbakeningtegen het bolsjewisme op te geven-het is dan ook curieusdat Albarda hem van communistische cellenbouw verdenkt-bepleitDe Kadt een revolutionaire volksbeweging tegende regeringspolitiek. Hij is zich inmiddels ook uitvoerig gaanbezig houden met de zich in aansluiting op de economische crisisvan 1929 en volgende jaren binnen de marxistische theorieontwikkelende nieuwe opvattingen over de ‘crisis in permanentie’.Aan deze theorie zijn onder meer de namen verbonden vande door De Kadt hogelijk bewonderde Hilferding en ook dievan Rosa Luxemburg, al zijn onder anderen volgens Sam deW olfï haar genuanceerde ideeën in deze door De Kadt cumsuis sterk vergroofd en vereenvoudigd.13 De Kadt ontwaart inde crisis abnormale trekken die wijzen op de ondergangsperiodevoor het kapitalisme: ‘Wij links-socialisten zullen in denaaste toekomst voor beslissingen worden gesteld, die genomenmoeten worden in de scherpste klassenstrijd.’De op zich zelf eveneens zeer radicaal ingestelde Sam deWolff, die, zij het heel kort, zelfs met de S D P -a fscheiding onderWijnkoop was meegegaan, verdedigt dan al de theorie vande ‘grote en de lange golfbeweging’.14 De crisis zal volgens hemweer gevolgd worden door een opgaande lijn van het kapitalisme.De Kadt acht hem een reformistische econoom, maar dekritiek op de economische theorie van de opposanten doormensen als De W olff speelt wel een belangrijke rol in het beperkthouden van die oppositie tot een minderheid.15De Kadt heeft er trouwens in zijn herinneringen geen moeitemee de tenslotte toen mede door hem zelf verkondigde opvattingenals quasi-revolutionaire formuleringen te brandmerken. Zevoerden in 1932 wel tot de door De W olff als ‘klucht’ gekenmerkteafscheiding van de o s p .16 Schmidts toetreden tot hetSDAP-bestuur in 1930 was slechts een schijnverzoening geweest,evenals het omzetten van De Socialist in de schijnbaar minder301

adicaal klinkende Sociaal-Democraat. De felle campagne vande oppositie in het nieuwe blad De Fakkel is oorzaak van deveroordeling van de Fakkel-redacüc op het partijcongres vanHaarlem, in 1932. Met de brochure Actie of scheuring nemenDe Kadt en Schmidt-samen met de in de scheuring meegaandeoude rot Franc van der Goes-afscheid van de s d a p . Tegelijkverschijnt de programmatische brochure De wereldcrisis en desocialistische strijd, een beslissende periode.Binnen enkele weken telt de o s p zevenduizend leden. Er isvooral onder jongeren een enorm enthousiasme. Sal Santen herinnertzich: ‘Overal hingen onze biljetten.17 Wij zouden minstenstien zetels krijgen in de Kamer, nou ja, misschien acht,de eerste keer dat wij deelnamen aan de verkiezingen. Wie geloofdeer nog in de s d a p ? Iedereen kon zien dat het reformismehad gefaald.’ Sal Tas wordt in die dagen een groot bewonderaarvan De Kadt, voor hem de centrale figuur in de o s p : ‘Hetgevoel waarmee ik de stichting van de o s p beleefde, kan ik alleenvergelijken met dat van een eerste liefde. Terwijl Schmidtiets van de propaganda-artiest, maar ook van de bohémien had,die zijn levensvreugde niets te kort wilde doen, had De Kadtvoor zich zelf een bijna puriteinse levensopvatting die hem aanzettetot gestage vervulling van zijn taak. Hij bezat een veelgrotere kennis dan Schmidt, maar hij bezat ook nog iets anders:een onafhankelijkheid van geest die hem behoedde voorhet napraten van dogma’s. Zelfs als hij conventionele denkschema’sgebruikte, transformeerde hij die, eenvoudig doorzich zelf te zijn. Hij gold in onze kringen als de geleerde, eenindruk die nog werd versterkt door de starende uitdrukking diezijn enigszins bolle ogen kregen als hij sprak. Maar die indrukwas in zekere zin misleidend. Want deze man was verre vanwereldvreemd. Hij had een sterke inslag van realisme en het«gezond verstand» dat zijn theoretische beschouwingen infiltreerde,gaf aan zijn «marxistische» artikelen een souplesse diede lezer vandaag, na vijfendertig jaar, misschien ontgaat. Maarvoor ons waren het lichtsignalen op een weg van intellectuelebevrijding, een weg die ten slotte voor De Kadt zelf (en ookvoor anderen en in ieder geval voor mij) uitliep op een breukmet het marxisme. Ik heb De Kadt nooit een goed spreker ge­302

vonden. Maar hij had iets dat daartegen ruimschoots opwoog:hij had een indrukwekkende voordracht. Ik weet niet of hijboeide, want dat houdt een esthetische notie in, maar hij hieldzijn gehoor vast en liet een indruk achter die niet vervloog.’Deze osp-periode is De Kadts laatste grote gooi geweest naareen politieke toppositie als radicaal partijleider. Hij noemt zichnog steeds marxist en slikt nog dat Schmidt de Sovjet-Unie demachtigste bondgenoot van de arbeidersklasse noemt. Onderdruk van De Kadt wordt echter ‘dictatuur van het proletariaat’gewijzigd in ‘dictatuur van de socialisten’. Wat Sal Tas schrijftis ongetwijfeld waar: voor De Kadt en een aantal anderenvormde de osp-beproeving de laatste etappe naar een nieuwelinkse onafhankelijkheid. Maar in die dagen hebben redevoeringenen artikelen, zoals De Kadt ze hield en schreef, toch inde eerste plaats een radicaliserend effect gehad. Er vond ookdaarom tijdelijk rond de o s p een concentratie plaats van nietveel later-in een bijdrage aan De Fakkel, in augustus 1934-door De Kadt hevig gehekelde ultra-revolutionairen en lompenproletariaat.Gorterianen en raden-communisten meldden zich,werkelozen en trotskisten, en voor een blauwe maandag zelfsSaks en Stenhuis.18 Buiten bezwaar van de schatkist gaat DeKadt met verlof bij de PTT-hij zal nooit meer in enig vastdienstverband treden-en wordt hoofdredacteur van De Fakkelen secretaris van de o s p .De verkiezingen worden echter een fiasco: de o s p behaalt27000 stemmen-geen enkele zetel-en de s d a p nog altijd800000. Toenaderingspogingen tussen de o s p en de R e v o ­lutionair S(ocialistische) P(artij) van Henk Sneevliet-waarinzowel n a s - als trotskistische tendenzen en invloedendomineerden-hadden onder meer geleid tot samenwerkingin het Comité tegen oorlog en fascisme en, na een conflictdaarin, tot het Comité van Verweer tegen Reactie, Fascismeen Oorlog. Binnen de o s p is De Kadt overigens eenfel tegenstander van samengaan of fusie, wat ook samenhangtmet zijn wantrouwen en antipathie tegenover Sneevlietals persoon. Barricadenromantiek en revolverspel beginnenechter, vooral na de verkiezingsnederlaag die alle parlementair-democratischeaspiraties had vernietigd, de overhand ttkrijgen in de o s p , vooral bij Schmidt.303

De crisis duurt voort, het aantal werkelozen neemt toe. Alvóór het over de toekomst van de o s p beslissende Jordaanoproervan 1934 is De Kadt begonnen in zijn artikelen tegen derevolutionaire illusie en frase in te schrijven. Hij blijft echterin alle opzichten solidair en knapt onder meer drie maandencelstraf op voor een manifest dat door de o s p was gepubliceerdals protesterende reactie op de gebeurtenissen tijdens en na demuiterij op De Zeven Provinciën. De frase daarin die tot de feitelijkeveroordeling leidde, was niet eens van De Kadt. Hij benuttede drie maanden gevangenis tot het schrijven van VanTsarisme tot Stalinisme dat pas in 1935 in België zou uitkomenen een zeker voor die tijd en bij gebrek aan thans wél beschikbareinformatie opzienbarende afrekening was met het Sovjetcommunisme,waarin Schmidt en de zijnen toen nog half enhalf geloofden of hun hoop op vestigden.‘De strijd in de Jordaan begon als een primitief oproer, datvolkomen spontaan uitbrak. Er was geen organisatie, het verzetwas sterk wijkgebonden, er waren geen eisen en er was geenprogram m a.’ Zo luidt de eerste zin van een conclusie over hetJordaan-oproer van J. H. M. Bakker en E. Nijhof, in een artikelin het Tijdschrift voor sociale geschiedenis, dat de mytheover de rol van Jacques de Kadt echter niet slaakt maar instand houdt. Onder pseudoniem J. Rebel heeft Jan Mens,vurig osp’er destijds, boeiend beschreven wat voor een sfeerer in de Jordaan en onder de werkelozen heerste en wat vooreen woede en verontwaardiging werden gewekt door de regeringsmaatregelendie onder meer verlaging van de werkelozensteuninhielden.19 Die gevoelens van woede en opstandigheidspeelden bovendien niet alléén in de Jordaan. Minder bekend isdat het ook in Amsterdam-Noord en enkele andere volkswijkenin Amsterdam tot rellen en gewelddadigheid kwam, evenalsin de Rotterdamse buurt Crooswijk, waar één dode viel bij optredenvan de politie. In Amsterdam, waar toen vijftigduizendwerkelozen woonden, spitste de revolutionaire weerstand zichuiteraard het meeste toe.In de ontketende actie tegen de steunverlaging speelde deo s p pas vrij laat een rol. De snelste aansluiting bij het Jordaanoproervon de c p h , die van de situatie kennelijk gebruik wens­304

te te maken om de invloed van o s p en Sneevliets r s p te overvleugelen.In De Tribune dook in de allervroegste fase al demeest dramatische barricaden-romantiek op, onder meer in desuggestie over een aanstaand ‘Sovjet-Holland’. Rudolf de Jongheeft, in een reactie op het artikel van Bakker-Nijhof, terechtopgemerkt dat de weldra in veel gematigder termen opererendec p h en Tribune eerder van vaandelvlucht verdacht kondenworden dan de o s p , die pas twee dagen vóór het verzet (zesdoden en tientallen gewonden) gebroken was,-op acht juli—met een artikel in De Fakkel van solidaire en actieve stellingnameblijk gaf.Vast staat dat De Kadt-en Tas-zich tegen revolutionaireverwachtingen keerden, terwijl Schmidt de revolutie al zag aankomenen een letterlijk bizar revol verspel begon.In de voornaamste bronnen die we thans over het Jordaanoproerbezitten-de herinneringen van De Kadt en Tas, en eenbrochure van Sneevliet-en in het voornoemde artikel van Bakkeren Nijhof bestaat verre van eensgezindheid over de precieseaard van het conflict van De Kadt en Tas met de overigeosp-top.20 Mogelijk dat Menno Eekman en Tony Jansen, dieeen dissertatie over de osp-historie voorbereiden (en commentarenop De Kadt leverden in Vrij Nederland en het Tijdschriftvoor sociale geschiedenis) definitiever uitsluitsel zullen geven.Een feit is, dat De Kadt al op 13 juli 1934 in De Fakkel een artikelpubliceerde ‘Wie zijn de opruiers?’, waarin hij hetputchisme veroordeelt en uitzicht biedt op een nieuw o s p -begin. Bakker en Nijhof stellen het voor alsof De Kadt en Taseerst vluchtten-nadat er arrestatiebevelen tegen hen waren uitgevaardigddoor een paniekerig gezag dat ook de persen vanDe Tribune tijdelijk verzegelde-en terugkeerden toen zij vernamendat Piet Schmidt was gearresteerd. Dit lijkt zeer onwaarschijnlijken klopt geenszins met de verslagen van DeKadt en Tas. Waarschijnlijker is dat de arrestatiebevelen paskwamen nadat De Kadt en Tas zich bereid hadden verklaardhun actie tegen de partijlijn op te schorten omdat Schmidt wasgearresteerd. De brochure Politiek of romantiek?, die de Kadten Tas samen met Henk de Boer publiceerden, leidde overigensvóór het uitwijken van De Kadt en Tas naar België al tot een305

eslissend conflict en hun uitstoting uit de o s p . In elk gevalblijkt uit alle versies over de follow-up, dat De Kadt en Tas alvoor en tijdens het oproer tégen de barricadenromantiek waarschuwdenen schreven, en dat zij niettemin solidair wensten teblijven toen Schmidt was gearresteerd. De Kadt voelde er echterniets voor zich zelf opnieuw te laten arresteren. Met Tasweek hij uit naar België. Enige maanden later keerde Tas terrug,weer later, na verblijf in Brussel en Parijs, ook De Kadt.Zij richtten in Antwerpen het tijdschrift De Nieuwe Kern opdat nooit meer dan tweehonderd abonnees haalde, maar tochzoveel invloed uitstraalde dat Du Perron op een gegeven momentgeïnteresseerd raakte om samen met De Kadt en T asdelaatste heeft over Du Perron een boekje geschreven-eennieuw blad op te richten.21 Schmidt verliet weldra ook de o s p ,die in zijn resten door de r s p werd opgeslokt. Voor De Kadtwaren revolutie en marxisme voorgoed voorbij.[5] De Nieuwe Kern. ‘In feite,’ schrijft De Kadt is het tweededoel van zijn herinneringen, ‘had ik doodgewoon geen zin omnog langer aan de kinderachtigheden van het milieu waarin ikvertoefd had, mee te doen, vooral niet omdat die kinderachtighedenzich zelf als revolutionaire krachten aandienden. Ik begreepdat alleen een inzicht in de grote politieke krachten die inde wereld werkten de moeite waard was. Dat inzicht was nodigals er ooit een politieke beweging zou kunnen ontstaan die meteconomische crisis, fascisme en wereldoorlog zou kunnen klaarkomenop een wijze die kansen bood voor een goed georganiseerdewereld van vrijheid. Dat het mij voorlopig onmogelijkwas hieraan mee te werken in het Nederlandse milieu, was mena de treurige debacle van de o s p duidelijk. Mijn tijd verknoeienmet de nonsens van een rechtszaak wilde ik niet, omdatdie zaak verbonden was met een verleden waarme ik reedsgebroken had. Ik wilde aan het werk beginnen waarmee ikreeds in de gevangenis een begin had gemaakt door mijn «critischegeschiedenis van de Russische revolutie». Studeren en deresultaten van die critische studie bekend maken.’De laatste zes jaar voor de oorlog vormen de periode vanDe Kadts meest originele intellectuele prestaties, en dat terwijl306

het materieel zijn moeilijks te jaren zijn. Bij de p t t was hij ontslagen.Voor een studie aan de universiteit was het te laat. Hijgold als een verdachte partijloze: rechts wantrouwde hem alsvoormalige bolsjewiek en in de linkse kringen, waar men nogtwintig jaar van de destalinisering verwijderd was, gold hij, zoalsUHumanité schreef, als iemand die een preventieve oorlogtegen de Sovjet-Unie predikte. De n s b kon in ons land weldrate voorschijn komen met ‘de jood J. de Kadt die een oorlogtegen Hitler propageerde’. De n s b sloeg inderdaad de spijkerop de kop van De Kadts illusieloze en toch zo stimulerende betoogin het boek dat nog altijd klassiek is: Het jas cisme en denieuwe vrijheid.De Kadt had het boek eigenlijk ‘Het fascistische tussenspel’of ‘Het fascistische intermezzo’ willen noemen, daarmee zijnovertuiging inbouwend dat het fascisme onherroepelijk verslagenzou worden. De Kadt en zijn onvermoeibare propagandistin de uitgeverij, Geert van Oorschot, hebben enige moeite omQuerido over te halen het boek uit te geven. In zijn herinneringensuggereert De Kadt dat de wat edelcommunistische opvattingenvan directrice Alice van Nahuys hierbij een rol speelden.De Kadt veroordeelde in zijn boek immers het totalitarisme in zijn geheel, dus niet alleen het kazernistische nationaalsocialisme,maar ook het Russische communisme. Ook het feitdat de boeken van De Kadt nu eenmaal zeer moeilijk verkochten,zal van invloed zijn geweest. Van Tsarisme tot Stalinisme werdnauwelijks besproken en, ook door de verspreiding vanuit België,execrabel slecht verkocht. Met het fascismeboek trof DeKadt het ook nog, dat vrijwel tegelijk het boek van Rauschning-inTer Braaks sterk bewerkende vertaling-over De nihilistischerevolutie verscheen. Deze titel trok vooral door eenforse perscampagne én door de achtergrond van de auteur -voormalige nazi en ingewijde in Hitlerkringen-veel sterker deaandacht dan De Kadts uitermate intelligente en spitse dieptedoorlichtingvan het fascisme in vrijwel al zijn facetten.De Kadt ontmaskerde het fascisme als het optreden van eenschijn-elite, die op gevaarlijke en vooral het socialisme provocerendewijze gerechtvaardigde protesten verbond met versletenideeën, bekrompen, onjuiste opvattingen en primitieve oer­307

driften.22 De Kadt onderschatte de nieuwe schijn-elite in Duitslanden Italië niet-zoals vóór 1939 zovelen deden-in haar vermogenom een massabeweging te ontketenen en om niet alleendirect belanghebbenden maar ook intellectuelen, idealisten enarbeiders met een groot tekort aan kennis en kritische zin te bezielenen aan zich te binden. Het fascisme dat De Kadt signaleerde,was verslagen, maar zou in nieuwe ‘socialistische’ of‘revolutionaire’ vermommingen opnieuw kunnen opstaan: daaromwas het zo’n gebaar van Van Oorschot het boek in zijneigen uitgeverij direct na de oorlog, in 1946, te herdrukken.Want ze blijven zowel historisch als van een ongehoorde actualiteit,de thema’s in dit boek en die machtige slotregels: ‘Hetfascisme kan alleen dan definitief overwonnen worden als weeen wereld weten te maken, die bewoonbaar is, zowel voor demassa als voor de elite, een wereld die niet autoritair, collectivistischen totalitair is, maar die de krachten van haar cultureledynamiek onophoudelijk toegevoerd krijgt uit een sterke enstevige ondergrond, welke tegelijkertijd sociaal en liberaal endus in volle omvang cultureel, economisch en politiek «democratisch»is. In de richting van zo’n democratie ligt de toekomstvan de Westerse beschaving, de toekomst van alle volgende ennaar wij hopen, hogere beschavingen. Voor de toekomst moetmen werken: nu, in het aangezicht van het fascistische gevaar,en later, als het fascisme zal zijn vernietigd. En als dat geschiedtdan heeft het fascisme de historische functie gehad onsdoor lijden en bezinning rijp te maken voor deze grootse toekomst.’Bij Querido blijven vlak voor de oorlog ook de plannenstagneren tot het nieuwe tijdschrift, waarop De Kadt en DuPerron zich bezonnen. De Kadt was in contact gekomen metDu Perron, toen deze werkte aan een vertaling van Souvarine’sboek over Stalin.28 De Kadts artikelen-en niet alleen die vanhem-in De Nieuwe Kern genoten toen al een zekere reputatie.De autodidact De Kadt, door Jan Romein eens smalend ‘hetglimwurmpje op een Haarlems postkantoor’ genoemd, ontwikkeldezich tot voorbeeldig essayist over cultuur, sociologie, literatuur.Al in 1945 verscheen uit De Kadts Nieuwe Kera-artikeleneen door Max Nord bezorgde bloemlezing in de Astra Ni-308

grareeks onder de titel De oude intellectuelen en de politiek.Vlak na de oorlog bracht Van Oorschot twee dikke bundelsmet essays, waarin De Kadt zich als essayist van formaat-óókover wat hij, zonder nog van enig socialistisch dogma uit tegaan, als ‘functionele democratie’ beschouwde-presenteerde:Verkeerde voorkeur en Verdediging van het Westen.Tot zijn verkeerde voorkeuren behoorde ook de kritische belangstellingvoor Georges Sorel, een in 1922 gestorven neomarxistdie zowel Lenin als Mussolini beïnvloed heet te hebbenin zijn theorieën over het geweld, de algemene werkstaking, deintellectuelen, het arbeiderisme, de socialistische taktiek en deproducentenmoraal. Sorel was een vijand van de democratieomdat hij de democratie een gevaar achtte voor wat hij hethoogste van alles stelde: de vrijheid. In een monografie, diefonkelt van soepel verwerkte eruditie en waarvan de stijl ademtdat de auteur zijn onderwerp volledig overziet, rekent De Kadtaf met de gevaarlijke, demagogische, mythen kwekende kantenin het werk van Sorel. Daarnaast schetst hij de constructieve,stimulerende, inzicht biedende aspecten en de invloedrijke leerschooldie men er nog in kan vinden voor het socialisme. Wantvoor De Kadt heeft Sorel óók afgerekend met de marxistischemythologie en zou Sorel op grond van zijn werk, zo hij het fascismeooit had gekend, tot de ergste tegenstanders ervan hebbenbehoord.De Kadt werd ook geboeid door de wijze waarop de vrijblijvendeintellectueel Sorel speelde met de consequente uitwerkingvan de meest tegengestelde redeneringen. Sorel heeft eenpleidooi voor Lenin als een soort nieuwe, de Russische maatschappijmoderniserende Peter de Grote op zijn naam staan enhij heeft tevens nauwe betrekkingen onderhouden met de ultrarechtseAction Française. Hij heeft de meest dodelijke vertogengehouden tegen het optreden en de invloed van intellectuelenin de politiek en tevens stond hij in de Dreyfus-affaire opuiterst vechtlustige wijze aan de zijde van de Dreyfusards, inwier optreden hij een revolutie zag. Het leven van deze manen de geschiedenis van zijn invloed vormen een roman op zich.De Kadt: ‘Het is allemaal erg mooi wat Sorel gezegd heeft,maar het deugde niet. Dat deugde absoluut niet. Maar ik vond309

hem helemaal een interessante figuur omdat hij, welke onzin hijook beweerde, altijd zoveel wist aan te slepen om zijn beweringenkracht te geven dat je er steeds iets uit kon leren. Dat isvoor mij de eigenlijke bekoring van Sorel geweest: hoe zo’nman dat allemaal klaarspeelde.’24Zelf heeft De Kadt sedert zijn afscheid van de o s p consequentvastgehouden aan een ‘intellectuelen-socialisme’ zoals hijdat in een Nieuwe lOnz-artikel uit 1935 verdedigde: een socialisme‘dat als kern van zijn program heeft een maatschappijwaarin niets de ontplooiing van het intellect, van de kuituurbelemmert.’ Tas steunde De Kadt in deze opvattingen, ondermeer in het óók obscuur gebleven boek Intellect en macht. Veelinvloed ondergingen beiden toen van Hendrik de Man.Het is bijzonder treurig dat de inval van de Duitsers in 1940niet alleen een einde maakte aan alle plannen van De Kadten Du Perron voor een nieuw cultureel tijdschrift, maar ookeen vernietigend vonnis velde over enige ongepubliceerde manuscriptenvan De Kadt onder meer biografieën van De Manen Henriëtte Roland Holst. In mei 1940 begint voor De Kadt,én de ouders en broers die hem jarenlang, ook tijdens zijn verblijfin Parijs en België, zo respectabel hebben gesteund, eenperiode van vijf jaar die afschuwelijk leed en ontberingen metzich zal brengen.[6] Indonesië. Na een wonderbaarlijke ontsnapping uit Nederlandin mei 1940 en zijn vergeefse pogingen om zich inLonden nuttig te maken voor de oorlogsinspanning vertrektJacques de Kadt in de zomer van 1940 met zijn ouders en zijntwee broers naar Nederlandsch Oost-Indië. Vlak na zijn aankomstdaar wordt hij gearresteerd als potentiële communistischeof toch zeker trotskistische woelmaker. Protesten uit progressievekring leiden tot zijn vrijlating. Maar zijn toelating in Indiëblijft voorwaardelijk: De Kadt zou zich moeten onthouden vanmedewerking aan de nationalistische beweging en niets mogenpubliceren op het gebied van de binnenlandse politiek. Hijvoorziet nu in zijn onderhoud als politiek en cultureel commentatorvan verschillende bladen op Java en hij beweegt zichin progressieve intellectuele kringen. De journalistiek levert310

hem onder meer de vriendschap op van Koch en J. H. W.Veenstra. Hij publiceert ook in Kritiek en Opbouw.In Jaren die dubbel telden, misschien het minst spectaculairemaar zeker niet minder boeiend geschreven derde deel van zijnherinneringen, portretteert De Kadt het kleine wereldje vanintellectuelen waarin hij verkeert met kennelijk genoegen. Hijschrijft over de auteur Soewarsih, over Willem Walraven, overJapie de Haas-de latere voorzitter van het Medisch ComitéNederland-Vietnam-en over Wim Wertheim. De Kadt schrijftover dit laatste tweetal, naderhand door hem zo verafschuwdals de ergste ‘fellow-travellers’, met onverwachte mildheid. ZekerWertheim heeft op dat moment ondanks zijn anti-kolonialistischeinstelling nog weinig op met de nationalistische beweging.De mildheid die De Kadt aan de dag legt voor Wertheimen De Haas contrasteert met het vernietigende beeld dat hijvan Jan Greshoff tekent als iemand die dacht een onafhankelijkepositie te kunnen innemen door zijn ogen te sluiten voorontwikkelingen in Indië en die zich in zijn nieuwe vaderlandZuid-Afrika associëerde met de meest reactionaire en racistischeblanke kringen.Na de Japanse inval en overweldiging komt De Kadt weldrain Japanse gevangenschap. De rest van de oorlog brengt hijin kampen door. Zijn ouders en een broer-met wie hij in Nederlandnog vlak na de Duitse inval zelfmoord had willen plegen-komenin de kampen om het leven.In de Jappen tijd heeft De Kadt intussen de tot forse collaboratiegeneigde of bereid zijnde mentaliteit van bepaalde Nederlandersleren kennen-én van Indo’s en Indonesiërs, wat zijnanti-kolonialistische overtuiging in geen enkel opzicht beïnvloedt.Zelf wordt hij broodmager onder de ontberingen maarhij blijft geestelijk overeind en organiseert in de kampen diverselezingen en cursussen. Nu hij niet als politicus actief kan en behoeftte zijn, voelt hij zich des te sterker in zijn rol als kritischeintellectueel. Direct na de bevrijding wordt De Kadt weerjournalist-als correspondent van Het Parool, en als medewerkeraan Inzicht, het voor de Nederlanders bestemde blad van deregering-Sjahrir-en tracht hij zowel bij de Nederlanders in Indiëals bij de regering in Den Haag begrip op te wekken voor de

Indonesische onafhankelijkheidsstrijd. De proclamatie van deRepubliek Indonesië heeft hij onmiddellijk verdedigd. Een totde regering gericht verzoek van ‘alle werkelijk progressievemensen’ in Batavia om tot onmiddellijke erkenning over tegaan, telde ten slotte slechts drie ondertekenaars: Wim Wertheim,Beb Vuyk en De Kadt zelf...De Kadt neemt contact op met zijn oude vriend Sjahrir diehij een beslissende aansporing geeft om de eerste zitting vanhet juist benoemde Indonesische parlement bij te wonen. Sjahrirkomt daar vervolgens als premier uit te voorschijn. Van de roldie De Kadt zich hierna had toebedacht-die van een soort informeelpolitiek adviseur van Sjahrir-komt weinig of niets terecht.Knarsetandend ziet De Kadt toe hoe het in koloniaal extremismeen onkunde wortelende Nederlandse beleid de positievan de gematigde nationalisten onder leiding van de sociaaldemocraatSjahrir ondermijnt en in de kaart speelt van Soekarnoen de zijnen. In Jaren die dubbel telden vindt men de biografischeondergrond voor De Indonesische tragedie, het boekwaarin De Kadt aan het eind van de jaren veertig de balansvan de gemiste kansen opmaakt: ‘Als voorbeeld van hoe meneen belangrijk politiek probleem niet moet behandelen, is deIndonesische kwestie bij mijn weten onovertroffen.’Op het moment dat kolonel Spoor-aan wie De Kadt overigensnog een onder militairen zeldzame geestelijke lenigheid toekent-totopperbevelhebber van de Nederlandse strijdkrachtenbenoemd zal gaan worden, is voor De Kadt de maat vol.‘U kwam in 1946 uit Indië terug aan de vooravond van deconferentie op de Hoge Veluwe?’De Kadt: ‘Die was al in de maak. De avond voor ik naarNederland ging, heeft Sjahrir me bij zich laten komen-ik hebdie nacht ook bij hem gelogeerd-en hij heeft me toen verteldhoe belangrijk die Hoge Veluwe voor hem was, ook voor zijneigen positie. Toen ik in Nederland was aangekomen, ben ik devolgende dag meteen naar Schermerhom en Logemann gegaan.Ik heb hun gezegd: als jullie in Indonesië een regering willenhouden waarmee valt samen te werken, dan moeten jullie depositie van Sjahrir niet ondergraven. Want die groep rondSjahrir [toen dus premier van Indonesië-red.] heeft de aller­312

grootste moeite om zichzelf staande te houden tegenover deradicalen. Schermerhorn was heel sympathiek en was het helemaalmet me eens. Naderhand hoorde ik echter dat hij hetmeestal eens was met degene met wie hij het laatst sprak. Datzal dan wel Drees geweest zijn. Die wees hem erop dat hetecht niet kon, want dat Rome het niet wilde. Maar ik ben toenvan Schermerhorn weggegaan met de gedachte: er zullen welenkele concessies gedaan worden maar in hoofdzaak wordt dittoch aanvaard. Want ik kende Schermerhorn toen nog niet. Hetwas de eerste keer dat ik hem sprak. Hij kon zo diep uit zijnhart spreken en zo, en toch zo eenvoudig.’In 1946 kwam Jacques de Kadt terug uit Indië en nog geentwee jaar later zat hij voor de Partij van de Arbeid in de TweedeKamer, ondanks zijn osp-verleden en zijn afwijkende opvattingenover de Indonesische kwestie. Gevraagd naar de achtergrondvan deze verrassende nieuwe koersbepaling antwoordtDe Kadt ons: ‘In 1948 zat ik in Zuid-Afrika.25 Ik was in dieIndonesische kwestie nogal naar voren gekomen. In de partijraadwerd met name door Frans Goedhart en Sal Tas aangedrongendat ik Kamerkandidaat diende te worden, ook al warenmijn meningen niet de officiële van de partij. Ze werdenwel gedeeld door velen in de partij toen. Er werd dan ook metaandrang aan toegevoegd dat ik op een verkiesbare plaats moestkomen. In Zuid-Afrika ontving in het telegram of ik accoordwas. Dat heb ik toen aangenomen. Toen ik weer in Nederlandarriveerde, was de Partij van de Arbeid net gesticht. Ik vonddat ik er wel in thuishoorde. Ondanks een aantal afwijkendemeningen-waaronder niet alleen die over het Indonesischevraagstuk-kon ik met mijn opstelling alleen maar terecht inde Partij van de Arbeid.’Beschouwde Jacques de Kadt zichzelf toen nog als sociaaldemocraat?‘Het was een soort socialisme dat niet zo algemeen was maarer wel mee doorkon in de Partij van de Arbeid.’De Kadt heeft zijn mening over de toekomst van het socialismeen over die van de democratie na 1945 enige malen zeeruitvoerig en zeer helder geformuleerd, en aan zijn overtuiginginzake een zeer scherpe afbakening tegenover de Sovjet-Unie3*3

heeft hij evenmin weinig twijfel gelaten. Al in 1947 publiceerdehij Rusland en wij, hoe redden wij de vrede?2QDe Kadt wasnog voor de koude oorlog was ontbrand al in de slag gegaanvoor de nieuwe waakzaamheid. Een reactie daarop van CharlesB. Timmer in Criterium in 1947 is typerend voor de verontwaardigingdie De Kadts in nogal wat publikaties na 1945 beoefende‘methode der verachting’ geregeld opwekte: ‘Ruslanden wij is het geschrift van een half-intellectueel voor half-intellectuelen;het is een misselijk geschrijf, op hetzelfde peil staandeals veel pro-Sovjetrussische propagandataal of artikelen vanop stang gejaagde journalisten die uit angst dezelfde methodetoepassen. Ten slotte drukt de heer De Kadt zijn verachtingvoor zijn publiek uit door de soms ongelofelijke onnozelheid ennaïviteit, die hij ten toon spreidt.’In ‘Wat is socialisme’ uit het in 1937 geschreven maar in1947 gepubliceerde Verdediging van het Westen schreef DeKadt: ‘Het socialisme is een boven de klassen uitgeheven algemeen-menselijkehumanistische beweging. Het is dus een volksbeweging.’En in Ideologie en democratie uit 1949 stelt hij:‘Dat ik zelf voorstander ben van een humanistisch en democratischsocialisme, belet me niet te erkennen dat dit een kwestieis van inzicht op economisch gebied en van de al of niet juistheid,werkbaarheid en mogelijkheid van organisatiemethodenop dat gebied.’Aan het debat van die organisatiemethoden voor het socialismenam De Kadt, zeker in de eerste jaren van zijn Kamerlidmaatschap,ten volle deel. Zo was hij met Geert Ruygers deauteur van een preadvies voor een conferentie van de Wiardi-Beckmann-Stichting in 1947 over ‘De vier grondslagen van hetsocialisme’ en in 1957 met Den Uyl en Vondeling van een preadviesover ‘Vrijheid en gelijkwaardigheid in de welvaartstaat,een toetsing van de naoorlogse ontwikkeling aan socialistischenormen’.Van welke datum dateert dan De Kadts desillusie over hetsocialisme?De Kadt: ‘Die is al te zien in de opstellen die ik aan het eindvan de jaren dertig in De Nieuwe Kern publiceerde. Ik vattedaarin dikwijls wat ik las samen en trachtte daaruit te destille­3i4

en hoe de nieuwe politieke beweging, die ik wenste, eruit konzien zonder socialistisch te zijn. Want ik vond dat het socialismeop een aantal dingen de nadruk legde, die in strijd zijnmet een voortdurend openblijven van de maatschappij voor veranderingendoor vrijzinnige en individueel-weerbare typen. Ikzag in dat een aantal doelen, die men aan het socialisme toeschrijft,juist van dit socialisme niet verlangd kunnen worden,niet mogelijk zijn binnen het raam van het socialisme. Toen ikdan ook tot de PvdA toetrad was ik in de conventionele betekenisvan het woord geen socialist meer. In die periode rond dejaren vijftig was ik gewoon een hervormingsgezind man. Ikvond dat er flink aangepakt moest worden met hervormingenzonder arbeideristisch karakter en dat de betekenis vanandere groeperingen in de maatschappij voortdurend in hetoog moest worden gehouden. Die opvattingen, vond ik, leefdenbij het hoogste kader van de pvdA en ook wel bij een groot aantalleden.’Hij zat ook meteen in de program-commissie en werd binnende PvdA zelf heel vriendelijk ontvangen. Waren er geen argwanendestemmen over ‘die De Kadt van de osp’ ?‘Er waren er misschien wel die het dachten en het tegen elkaarzeiden, maar in het openbaar gezegd werd het niet. Dreeshad bij voorbeeld niet veel op met de scherpe wijze waarop ikbepaalde dingen zei, maar hij had wel waardering. Drees isoverigens een heel ander soort man. Intiem geworden ben ikeigenlijk nooit met hem, terwijl we, toen naderhand die nieuwlinksersen zo naar voren kwamen, vaak met elkaar sprakenen het in veel opzichten eens waren. Maar we lagen elkaar niet.Drees is zo’n vreselijk voorzichtig man. Hij heeft met die voorzichtigheidgelijk. Ik ben een vreselijk onvoorzichtig man waarik ook gelijk mee heb.’De Kadt is in de jaren zestig uit de PvdA getreden omdat hijmeende dat het onmogelijk was partijlid te blijven én als intellectueeleerlijk te zijn. In de PvdA waren direct na de oorlogechter ook enige meningen toonaangevend die volstrekt tegengesteldwaren aan die van De Kadt. Waarom kon hij toen welblijven of zich verantwoord handhaven?‘In die eerste periode dat ik in de PvdA zat, waren er natuurlijk315

ontzettend veel moeilijkheden. Ik stond op het standpunt dat hetmet het oude Nederlandsch-Indië en alles wat daarmee samenhingvolstrekt afgelopen was. We moesten proberen de kleinekansen, dat behoorlijke mensen in Indonesië de macht in handenzouden houden of krijgen, levendig te houden. Voor desamenwerking met die behoorlijke mensen en voor die kansenheb ik gevochten en niet helemaal zonder resultaat. Ik heb mijneigen opvattingen toen geen geweld hoeven aandoen, al wasmijn positie een heel moeilijke.’De Kadt was niet van plan in zijn strijd om een meerderheidachter zijn Indonesisch standpunt te krijgen een politiek vansamenwerking te voeren met de toen aanwezige in andere opzichtenradicale elementen binnen de partij. Hij was van meningdat een dergelijke houding politiek in breder verband enop langer termijn alleen maar onmogelijk maakt. Er zijn volgensDe Kadt wel degelijk momenten geweest waarop hij demeerderheid in de partijraad had kunnen verwerven met desteun van groeperingen rond Sam de Wolff, Buskes, Frits Kief,Donkersloot en andere mensen die ‘van nature niets van eenbehoorlijke partij kunnen maken’.De Kadt zag in hen en in alle latere, verwante radicaal-linkseconcentraties binnen de partij anarchiserende elementen wiervisie op het socialisme een utopie was voor zover ze niet uitzou lopen op stalinisme.27 Misschien zou men De Kadt kunnenrekenen tot de in ons land nogal zeldzame species der ‘LinkeLeute von rechts’. Hij was radicaal als progressief intellectueel,wat hem anti-radicaal maakte als sociaal-democraat. Deze instellingbepaalde tegelijk de grenzen van zijn invloed.‘Natuurlijk had ik wel een zekere invloed. Maar wat viel erbinnen de toenmalige Nederlandse verhoudingen aan constructiefste doen, zó dat je niet geïsoleerd werd en dus zonder énigeinvloed bleef? Toen ik in de Kamer begon, hadden we te makenmet de k v p . Die werd benaderd volgens de methode-Drees. Ofschoon deze wel tot resultaten leidde, was het tochverre van de methode waar we op zaten te wachten. Maar demethode die vervolgens het eerst door Burger aan de orde gesteldwerd-crisis maken over de vraag of een belasting vooreen of voor twee jaar moest worden geheven-vond ik ook316

niets, al had ik persoonlijk erg veel op met Burger. Hij werdbeschouwd als een bullebak en als niet zo diepgaand, maar hijwas toch wel een man met heel bijzondere eigenschappen. Toenbewegingen als de p s p en Nieuw Links opkwamen en successenbehaalden, vond Burger echter: nu motten we ook radicaalworden. Daar was ik op tegen. Burger heeft het toch gedaan,uit angst om niet voor links genoeg aangezien te worden.’Heel anders lag het nog toen Jacques de Kadt zich pas hadaangemeld bij de PvdA en hij werd toegesproken door KoosVorrink: ‘Die professor Wertheim van jou zegt wel dit en datmaar wij moeten rekening houden met-nou ja, het gewoneverhaal van Romme en de k v p .’Daar zat volgens De Kadt ook veel juists in: ze móésten erwel rekening mee houden. Een politiek van sociaal herstel enopbouw voeren kon alleen in samenwerking met de k v p .Dat samenwerken met de k v p was nu eenmaal ook bitterenoodzaak in de Indonesië-kwestie.28 De Linggadjati-overeenkomstwerd zoals bekend ‘aangekleed’ op basis van een door dek v p (Romme) en de PvdA (Van der Goes van Naters) sameningediende motie. Daardoor ging de PvdA accoord met een feitelijkniet-prijs-geven van het héle voormalige NederlandschOost-Indische Archipelgebied aan de Indonesische Republiek,en was de basis gelegd tot nieuwe conflicten. Los van het feitdat De Kadt in een later stadium steeds meer wantrouwen hadin het de overhand krijgen binnen de republiek door het Soekarno-radicalisme-dateen opportunistisch spel van aantrekkenen afstoten speelde met de communisten-kan men hem zondermeer als een consequente en prominente PvdA-oppositioneel beschouwen.In 1946 zat hij zelfs in de raad van overleg van de,na een oproep in de Vrije Katheder, gestichte Vereniging Nederland-Indonesië,samen met onder meer Sem Davids van deGroene, A. J. Koejemans van De Waarheid, Jan Romein vanDe Nieuwe Stem en diverse andere radicalen. In de redactievan het eigen orgaan De Brug-Djambatan-die later ook als uitgeverijging opereren-zat De Kadts politieke boezemvriendSal Tas.De vereniging begon al begin 1947 protest aan te tekenen tegeneen van de principiële Linggadjati-overeenkomst afzwen­3i 7

kend Nederlands beleid en belegde op 23 juli 1947 een protestbijeenkomsttegen de eerste politionele actie. Wertheim hanteerdehem al in Indië door De Kadt geleverde argumenten enmotiveringen. De Kadts oppositie tegen de regeringspolitiek belettehem niet aan de andere kant te breken met een oppositioneelsamenwerkingsverband, waarin communisten, sympathisantenmet het communisme of door hem als Derde Weg-meelopersbeschouwde linkse partijlozen deelnamen. Het maakte depositie van de principiële oppositie binnen de PvdA-een kleinekring overigens-extra-moeilijk, vooral omdat de partij eenkrachtige brede-basispolitiek wenste te blijven voeren en omdatinternationaal zich zonneklaar een koude oorlog begon af te tekenen.En daarin zou De Kadt naar bekend geen stille tromroeren.[7] Tweede Kamer en afscheid van de Partij van de Arbeid.Vanuit een positie die toch min of meer die van een dissidentwas, is De Kadt binnen betrekkelijk korte tijd de voornaamstewoordvoerder geworden van de fractie op het terrein van debuitenlandse politiek. Onder wiens leiding stond die fractietoen?‘Toen ik in de Kamer kwam was er eigenlijk een fractie zonderleiding.29 Van der Goes van Naters was fractievoorzitteren hij beschikte over een aantal aardige eigenschappen. Hij hadbij voorbeeld een literaire smaak die uitging boven die vanhet gemiddelde Kamerlid en hij had ook in het algemeen eenveel bredere belangstelling dan het gemiddelde PvdA-lid. Hij bezatook kennis van de socialistische staatstheorie. Hij heeft daartwee boeken over geschreven. Maar hij was ook een dwaas eneen ijdeltuit. Hij had een mooi huis met een grote tuin in Wassenaar.Daar gaf hij van die ‘garden-parties’ en zo. Maar eenkneuterige socialist was hij niet en van dat type had je er toennogal wat. Hij was een man van de wereld en zijn vrouw waserg aardig. Maar als voorzitter ging het volstrekt niet met hem.Hij was iemand die altijd zelf aan het woord was. Hij behandeldebovendien buitenlandse zaken en hield de mensen diedaarvoor in feite aangewezen waren er zoveel mogelijk buiten.Hij was de woordvoerder en hij was zo’n slecht voorzitter. Het318

was werkelijk ergerlijk! Hij praatte. Hij praatte een hele fractiebijeenkomstvol en viel de anderen alsmaar in de rede. Alsvoorbeeld van zijn erbarmelijke leiding noem ik de Koreakwestie.Men kon verwachten dat daarover de voorzitter van defractie zou spreken. Maar daar komt Van der Goes ineens naarme toe. Na me aanvankelijk zo weinig mogelijk aan het woordgelaten te hebben vroeg hij nu: «Wil jij daar niet even overspreken?» Zonder ook maar een uur van te voren te zeggen ofik, als de Korea-kwestie aan de orde kwam, daar het woordover wilde voeren. Nu goed, ik ging naar het podium en maakteer een speechje van dat goed viel in de Kamer. De meesteKamerleden waren boos op Noord-Korea en de daar toen achterzittende Russen. Alleen de communisten vonden dat wat ikdeed niet zo mooi was. Ze waren natuurlijk woedend. Ze beschouwdenmij nu eenmaal als hun ergste vijand. Een van deleden van de toenmalige CPN-fraetie heeft eens een kamerportefeuille,waar stukken in werden opgeborgen, naar me toe gegooid.Maar de brave meneer Vonk, een W D’er die in het rijtjenaast me zat, kreeg dat ding tegen zijn borst. Als ik aan hetwoord kwam, gingen de communisten met zijn allen interrumperen.Ik beschikte echter over een microfoon en zij niet, duskon ik ze wel overschreeuwen. Daarna gingen ze een tijd lang,zodra ik aan het woord kwam, allemaal de zaal uit. De manmet het meeste verstand in die cPN-fractie was Jan Hoogkarspel.Hij had tenminste wat te vertellen, evenals Stokvis, Bennovoor de c p n . De man met de meeste aanleg als spreker wasHenk Gortzak. Hij was een geboren spreker. Hij wist heel wat,veel meer dan de naar mijn mening vreselijk overschatte MarcusBakker.’De Kadt was dus verre van een outsider. Hij was langzamerhandde woordvoerder van de fractie over de buitenlandse politiek.De Kadts positie in het fractiebureau leverde nogal eensmoeilijkheden op. Men streefde daarin een zorgvuldig evenwichtna tussen zo veel humanisten, zo veel katholieken, zoveel protestanten en dergelijke. De Kadt gold weliswaar als humanist,maar hij was het ook weer totaal niet op de wat zijigesurrogaatreligie-manier die daarvoor toen wel leek te gelden.De Kadt beschikte ook niet over contacten met of relaties3i9

in de vakbeweging. Toch was hij op den duur een vaste man inhet bureau en kon hij er zelfs een getapte figuur worden. Hijkon ook buiten de directe of aan de orde zijnde politieke problemenen vraagstukken een woord nemen over allerlei culturele,sociale, literaire onderwerpen. Hij kon lange, duizelingwekkendelintwormzinnen produceren, doorspekt van referentiesaan literatuur en geladen van toepasselijke citaten. Hij hadzelfspot en humor. Hij had ijver en energie. Zijn parlementaireweekoverzichten voor de Vara waren verre van instant-vluggertjes.Hij bouwde zijn verslag op als een zeer samenhangend,straf betoog, met de bekende tirades en polemieken tegen ministersen kamerleden. Hij publiceerde artikelen in Het VrijeVolk, Het Parool, Paraat, Libertinage, Tirade, Hollands Weekbladen Hollands Maandblad.In 1951 werd Van der Goes van Naters als fractievoorzitteropgevolgd door Burger. Ging het toen beter dan onder zijnvoorganger?‘O, onder Van der Goes van Naters ging niks! Burger wasover het algemeen veel beter over allerlei zaken geïnformeerden hij had ook meer intellectuele belangstelling dan men nusoms wel denkt. Een van de weinige mensen die ik bijvoorbeeldheb zien rondlopen met dat boek van Custine en die hetook gelezen had was Burger. Dat viel me erg op want ik hadin de eerste plaats over Burger een indruk als ongelikte beer.Maar hij had intellectuele belangstelling en hij liet de mensenin de fractie aan het woord komen. Van der Goes deed datnooit. Die hoorde alleen zich zelf maar graag praten. Burgerwas vooral een veel beter fractievoorziter voor hij dieziekte kreeg. Dat was een ellendig geval. Hij kreeg toenvan die driftbuien. Hij deed dat ook tegenover de pers. Het iseen gezond idee om de pers niet alles aan de neus te hangen,maar je kunt een voorzichtige zaak ook tot een verkeerde instellingmaken. Ten slotte was hij niet te handhaven. Ik hebdaar ook een rol bij gespeeld, evenals in de Van-der-Goes-zaak.Ik had ergens in een tijdschrift, ik meen in Socialisme en democratie,een paar voorzichtige opmerkingen gemaakt over de manierwaarop Burger in de Kamer optrad. Hij ging bij voorbeeldruzie maken met Kortenhorst en opspelen. Het was echt320

vulgair. Het diende nergens toe en hij ging er zijn eigenprestige door aantasten. Het Parool had hem al aangevallen, ikheb toen eerst nog geprobeerd hem te verdedigen. Ik wasgoed met Burger. Hij heeft zich mijn kritiek later erg aangetrokkenen in de fractie toen gezegd, dat als iemand als DeKadt vond dat hij niet geschikt was, hij het niet langer meerdeed. Ik blijf voor wat betreft de algemene politiek zeggen datBurger de beste leider was die ik heb meegemaakt. Daarnakwam Vondeling. Ik vond hem wat algemene zaken betreftnogal geslaagd en was wel met hem ingenomen. Iemand diedirect na mij de Kamer verliet, was Roemers. Voor hem had ikerg grote waardering. Hij was een van de beteren in de fractie.Een opkomend talent was Peschar die veel van middenstandsproblemenwist en later naar de Rekenkamer is gegaan. Hofstrawas iemand die werkelijk veel in zijn mars had. Hij behoordetot een door Jan Barents gevormde groep van parlementariërsen niet-parlementariërs, de zogenaamde Nova Zembla-club,vanwege de naam Jan Barents. Daar zat ook Nederhorst,de opvolger van Vondeling in, en Evert Vermeer.’80Hoe staat het met De Kadts waardering voor ‘the other sideof the hill’ ?‘Ik vond dat Romme van de dingen maar weinig afwist en erook weinig van begreep. Hij had natuurlijk dat redevoeringstalenten hij was wel slim. Ik heb zeker geen grote indruk vanhem. Evenmin als van Oud en Jan Schouten. En van Tilanushelemaal niet. Van de katholieken waardeerde ik verder nogFens, die later in de commissie van defensie met mij zat enTheo de Graaf, de latere burgemeester van Nijmegen. Maar bijRomme gingen ze er allemaal onderdoor. Ze kwamen zich daarbij mij wel over beklagen. Ik had ook niet veel waarderingvoor Bruins Slot, noch in zijn eerste periode toen hij juichtonenover «er is niets veranderd», liet horen en niet in zijn latere periodetoen hij aan die geestelijke ruggegraatsverweking ging lijdendie van het intellect niets overlaat. Bij de liberalen vond iktoen al het ontbreken van talent opvallend. Dat gedoe van Oudstond naar mijn mening buiten de politiek en was juridisch gedoe.Ik trof bij de liberalen niemand van wie ik nou kon zeggen:daar zit wat bij. Waar ik, bij de katholieken dan, nog eni­321

ge sympathie voor had omdat hij een intelligente man was, alkon ook hij niet tegen Romme optornen, was de vader van dehuidige minister Andriessen. Hij was een tijd lang tweede voorzitterin de k v p . Daarna hebben ze die De Kort nog even fractievoorzittergemaakt. Het is niet te begrijpen. Het was eenman die op geen enkel gebied iets wist, al was hij dan gepromoveerdin Leuven. Hij sprak beter Frans dan de meeste K vp ’ersen daardoor konden ze hem naar het buitenland sturen, naarhet NAVo-parlement bij voorbeeld, waar hij overigens nooitzijn mond heeft opengedaan. Ik vond hem zo’n prul dat ik meecht geneerde voor de k v p . En voor de Kamer waarin zo’nman fractievoorzitter kon zijn.’Is nu eigenlijk ooit door de P v d A de mogelijkheid van DeKadts kandidatuur voor minister van buitenlandse zaken aan deorde gesteld?‘Nee, dat is nooit aan de orde gesteld. Het ging er voor deP v d A om een staatssecretaris te hebben. Dat wilde ik niet wantik achtte mezelf tot die functie niet behoorlijk in staat bij detwee ministers om wie het toen ging. De ene, Luns, vond ikwel erg lollig hoor. Ik mocht Luns graag, we waren goedevrienden. Toen ik dat artikel over hem als handelsreiziger in depolitiek had geschreven was hij erg ontsteld, wat ik niet vanhem gedacht had. Ik kon het goed met hem vinden omdat hijijverig was, terwijl Beyen, die wel wat in zijn mars had, eenluiaard was, die alle dingen aan Luns heeft overgelaten en zichhelemaal op dat Verdrag van Rome heeft geworpen. Ik wasnooit zo’n gelovig Europeaan, dus daar zag ik niet veel in. Ikvond die Raad van Europa en de reizen die daarvoor gemaaktmoesten worden precies iets voor Van der Goes van Naters,dan waren wij hem kwijt en richtte hij geen onheil meer aan inde Kamer. Er is in de fractie wel herhaaldelijk besproken of ikgeen fractieleider kon worden. Ik begon toen echter juist op deleeftijd te komen dat ik er aan dacht er maar eens uit te gaan.Bovendien wist ik, uit mijn ervaringen met het fractiebureau,wat een fractievoorzitter allemaal aan flauwe kul, die nodig is,te doen heeft. Ik hield nu eenmaal meer van lezen. Ik ben eerderhistoricus en onderzoeker dan politicus, dat weet ik wel.’E r zijn drie dingen die De Kadt, veronderstellen wij, had322

kunnen worden: minister van buitenlandse zaken, hoofdredacteurvan een kwaliteitsdag- of weekblad en hoogleraar in depolitieke wetenschappen.‘Er is een ogenblik sprake van geweest dat ik politicologiezou zijn gaan doceren aan de Universiteit van Amsterdam. Alshet zo gelopen was-maar het is niet zo gelopen-had ik datgraag gedaan. Misschien zou ik daarvan meer gemaakt hebbendan van mijn Kamerlidmaatschap. Gedurende de hele periodevan mijn Kamerlidmaatschap had ik het onbevredigende gevoeldat ik veel te weinig tijd had om dingen te lezen die ik van belangvond. Ik vond het werken in de partij en in de fractie, ofschoonhet niet tot veel resultaten leidde, geen verspilde tijd.Maar ik had liever die andere kans gehad, als men mij die gegundhad. Maar mijn geachte partijgenoten in Amsterdam, althanseen deel daarvan, hebben ervoor gezorgd dat ik het nietwerd. Ab de Roos had al aan Romein en aan die op zich zelfongelooflijk aardige en interessante Je f Suys die geen flauw benulhad van politiek, benoemingen beloofd. Suys is het toen nietgeworden en ik ben het niet geworden, maar Barents is het geworden.Als in de Amsterdamse gemeenteraad de socialistentoen mij hadden gewild, zouden de christelij ken en anderendaarmee hebben ingestemd en was ik het geworden. De Rooswilde niet en hij had ook bezwaren waar ik wel begrip voorkon opbrengen. Het ging om een nieuwe faculteit op een gebiedwaar nooit tevoren iemand in Nederland nog iets in vertoondhad. Het moest dus in elk geval een academicus zijn,vond men, die ermee zou moeten beginnen. En een academicuswas ik niet. Voorts wilde Ab de Roos cum suis aan de intellectuelevrienden rondom Romein laten zien: zie je wel, we gaanecht niet zo ver dat we die anti-Stalinist en anti-RuslandmanDe Kadt willen hebben. En uit de Kamer ben ik ook op hetverkeerde moment gegaan, want twee jaar later zijn die hogesalarissen gekomen. Als ik nog twee jaar Kamerlid geblevenwas... Toen ik wegging als Kamerlid kregen we f 20 000 perjaar en twee jaar later werd dat f 40 000 of f 45 000, dus datwas wanboffen. Allerlei politieke vrienden en diverse ministershebben beloofd: we zullen die pensioenen op trekken naar hetnieuwe peil. Maar dat hebben ze nooit gedaan. Dus daar ben ikook weer een pechvogel in geweest!323

Jacques de Kadt verlaat de Kamer en de politiek in 1963. Hijzit vervolgens verre van stil. Hij publiceert artikelen en essaysin Hollands Maandblad en Tirade, en in 1967 brengt van Oorschotzijn twee Stoa-bundels Ketterse kanttekeningen en Beweringenen bewijzen uit, waarin onder meer zijn negatieve reactiesop de Stalin- en Trotsky-biografieën van Deutscher voorkomen.De reputatie van De Kadt als koude-oorlogspecialistwordt, misschien omdat hij nog alleen als publicist optreedt deste nadrukkelijker. In 1967 verschijnen er van zijn hand brochureswaarin hij de politiek van Israël voor en tijdens de zesdaagseoorlog op ongenuanceerde wijze verdedigt, en over de oorlogin Vietnam, waarin De Kadt een uitermate anti-communistischen pro-Amerikaans standpunt huldigt. Hij zet zich in hetnovembernummer van 1966 in Hollands Maandblad heftigschrap tegen een volgens hem fataal voortwoekerend anti-Amerikanisme.Zijn conclusie in het artikel-‘De Anti-Amerikanismen’-luidt:‘Maar misschien zal juist uit die situatie [die vanoverheersend anti-Amerikanisme-red.] en uit de chaos waarinze de wereld meer en meer brengt, het inzicht ontstaan dat veranderingen vernieuwing nodig is. En misschien is het anti-Amerikanisme een van die krachten die-terwijl ze de vernietigingnastreven-door hun afschuwelijkheid een weerstand opwekkendie een beroep doet op de beste Amerikaanse krachten,welke reeds herhaaldelijk groot genoeg waren om de bedreigingenvan de mensheid af te wenden, maar niet groots en realistischgenoeg om een nieuwe wereld op te bouwen.’Zijn pleidooi voor een harde confrontatiepolitiek tegenoverhet wereldcommunisme en het Sovjetblok is er in die veertigjaar niet genuanceerder, ook niet minder waakzaam op geworden.Wat niet wil zeggen dat hij ooit, zoals zijn felste criticihem wel eens in de schoenen willen schuiven, een preventieveoorlog tegen Rusland heeft gepredikt, ook niet in het in directereactie op de Korea-oorlog in 1950 gepubliceerde De consequentiesvan Korea, een pleidooi voor vrede door kracht.In het februarinummer van Hollands Maandblad van 1967werd op het anti-Amerikanisme-stuk van De Kadt gereageerddoor dr. W. Drees sr., Karei van het Reve, Gérard van het Reve,Arthur Lehning, Aad Nuis, J. Pen, Harmen van Riel, H.3M

van Galen Last, S. F. de Groot, Raoul Chapkis, G. van Benthemvan den Bergh, Renate Rubinstein en W. F. Hermans. Dezereacties geven tezamen een aardig beeld van de op dat momentheersende voorkeuren en tegenzinnen ten aanzien van De Kadt,die dan in elk geval een heel wat invloedrijker figuur blijkt tezijn dan de laatste jaren. De reactie van Hermans op het verzoekvan redacteur Poll is vervat in een kort briefje. Hermansschrijft over J. de Kadt als iemand die het beroep van heiligeKoe uitoefent: ‘Uit uw brief blijkt dat u nog 22 andere personenom commentaar gevraagd heeft op dat stukje. En dat ishet hem nu juist. Niemand zou het in zijn hoofd halen zo’nstukje van De Koe uit te lezen, laat staan er commentaar op televeren als het niet vriendelijk werd gevraagd. Dit is mijn enigecommentaar.’31In 1969 neemt De Kadt afscheid van de PvdA met de doorJohan Polak en Geert van Oorschot samen uitgegeven brochureAfscheid van de pü^a? Van democratie naar volksdemocratie.Hij komt, ook onder invloed van de oude compaan Sal Tas,dicht in de buurt van Ds’70, maar hij wordt geen lid. Hij gaatwel in het Ds’70 welgezinde Accent publiceren, al geeft hij enkelemalen blijk van geringe sympathie voor Drees jr.‘Een beweging als D s’70 scheen indertijd wat te beloven enwat te zullen worden. Ik ben er nooit lid van geworden. SalTas wel, evenals een aantal van mijn naaste vrienden en geestverwanten.Maar een beweging die na alles wat er is gebeurdin de wereld, vast blijft houden aan een socialisme in de rol vanheilsleer, is naar mijn mening niet meer houdbaar. De persoonlijkeeigenschappen van de jonge Drees hebben ook bijgedragentot het mislukken. Ik was wel bij de oprichtingsbijeenkomst dietoevallig samenviel met een bijeenkomst van het DemocratischCentrum in de PvdA, waar ik ook nooit lid van ben geworden.Van alle kanten zat men aan mij te trekken. Ik heb toen gezegd:ik ga nooit meer in een beweging die dat oude en totjmislukken gedoemde socialisme naar boven haalt. Ik wil eenpartij die de maatschappij wil veranderen. Een partij die nocharbeideristisch noch marxistisch noch iets soortgelijks is. Alsjullie je democratisch-socialistisch willen noemen of toch in dierichting willen gaan, mogen jullie dat van mij doen, maar ik325

ga er niet weer bij zitten om alle partij gymnastiek mee te maken.’Na de hervormingsgolf van de jaren zestig is er ruimte voorhet boek over de open wereld van de jaren zeventig, dat DeKadts grote politieke vademecum had moeten worden. Hetboek komt uit in 1972 en is blijkens de meeste kritieken eenteleurstelling. ‘Als ik op de door mij behandelde onderwerpenuitvoerig was ingegaan zouden het gemakkelijk twaalf delenvan 600 pagina’s zijn geworden in plaats van twaalf hoofdstukkenmet in totaal die omvang,’ verklapt De Kadt zijn lezers ineen merkwaardig genoeg aan De Telegraaf toegestaan interview.In dit De politiek der gematigden glijdt De Kadt veel te vaakextreem uit in woede-uitbarstingen, kreten en invectieven overwat hij als funeste en fatale gevolgen ziet van ultra-radicalismeen anti-amerikanisme, en als ontbindingsverschijnselen binnende pax Americana. Stijl en toon contrasteren met De Kadtsvroegere vermogen tot nuchter, trefzeker en bij al zijn eigenradicalisme redelijk verwoord tegen elkaar af wegen van feitenen opinies, van werkelijkheid en mythe in de politiek, van intellecten macht.32 Roosevelt een demagogische illusionist noemenen de Gaulle een imbeciel, heeft even weinig zin als volaplomb beweren dat de studenten in de jaren zestig pas in opstandkwamen toen ze dreigden opgeroepen te worden voormilitaire dienst of over de hele als Derde Wereld aangediendeonderwereld te spreken. Zelfs voor de gewoonlijk De Kadtwelgezinde Paul van ’t Veer is het boek niet een signaal voor dejaren zeventig geworden, en J. L. Heldring constateert in den r c-Handelsblad terecht:33 ‘Maar zelfs De Kadts veel extremervisie zou een belangrijke bijdrage tot een wat eenzijdig gewordendiscussie hebben kunnen zijn, ware het niet dat hij haar hadverpakt in een bijna onleesbare vorm en in een tirade vanscheldpartij en-een methode, die hij bij anderen als kwajongenswerkkwalificeert.’De Kadt heeft verder de pech gehad dat dit blijkbaar metgrote onderbrekingen voltooide boek door de uitgever ook nogis verzorgd in een editie die uitpuilt van zetfouten en aanverwanteongeregeldheden. Van het leerzame, verhelderende,326

springlevende in boeken als Verdediging van het Westen, Verkeerdevoorkeur en Het fascisme en de nieuwe vrijheid is nietveel overgebleven. Het boek werd het begin van zijn snel engrondig op de achtergrond geraken. Het lijkt trouwens wel ofDe Kadt zelf niet meer in zijn prestatie geloofde, zijn slotwoordenzijn tekenend voor het rammelende, onzekere karakter vanstijl en inhoud, inclusief de verantwoording voor het ontbrekenvan elke bron of literatuur in het boek: ‘En zij die niet gelovendat ik mijn uiterste best heb gedaan om over de wereldpolitiekte schrijven met het maximum aan kennis en inzicht dat ik metmijn beperkte kracht en vermogen kon verwerven, zullen evenminovertuigd worden door de uitvoerige opsommingen vanlectuur en bronnen die ik had kunnen geven doch die ik hebvervangen door deze notitie: die een soort verantwoording is.Van andere aard dan wat men gewoonlijk vindt. Maar daaromniet van mindere kwaliteit, als ik zo onbescheiden mag zijn.Zonder onbescheidenheid schrijft men geen boeken en zelfsgeen letter. Het schrijven van dit boek vond ik een plicht. Datklinkt ouderwets. Zoals het ook ouderwets klinkt als ik zeg datalthans een persoon een ietwat geruster geweten heeft nu hijaan die plicht heeft voldaan. Voor de rest zal de wereld wel uitzoekenwat ze met dit boek doet.’Wat is ten slotte de mening van de partij- en socialismelozeJacques de Kadt over de toekomst van de westerse sociaal-democratie?De Kadt: ‘De van afkomst socialistische linkervleugel vertoontgrote gebreken, omdat ze het probleem van oorlog en defensiein verband met Rusland niet duidelijk durft te stellen, ofniet duidelijk kan stellen. Het hangt samen met het hele karaktervan de sociaal-democratische beweging, die in onvoldoendemate ziet dat het meeste wat zich als links aandient misschienwel in de eerste plaats iets anders wil, maar altijd eindigt methet in gevaar brengen van de Europese weerkracht en het verdoezelenvan de gevaren die uitgaan van een zich als socialistischaandienende ideologie. Wat we moeten hebben krijgenwe niet: een sterk Europa dat de nodige veiligheid biedt vooreigen ontwikkelingen en niet voortdurend uit elkaar gewoeldwordt met de kans ten prooi te vallen aan de Russen. Niet door327

een oorlog, maar omdat Europa niet bereid is offers te brengenen discipline in acht te nemen die de sociale veerkracht en levensmogelijkhedenvan Europa vergroten en tegelijk de weerbaarheidverhogen. Ik ben pessimistisch omdat de politiek dienodig is niet alleen bij óns ontbreekt maar óók in Amerika.Maar hier in Nederland is naar mijn mening thans de PvdA eenverzwakkende kracht. Ik moet er onmiddellijk bij zeggen dat ikgeen enkele tegenkracht ontwaar waar wel leiding en inzichtvan uitgaan.’‘In al uw politieke beschouwingen speelt het machtselement,met name het militaire aspect een dominerende rol. Schat uvanuit dat oogpunt onze levenskansen laag in?’De Kadt: ‘Die schat ik erg gering, ja. Dat een boef als Nixonpresident van Amerika kon worden, daar kun je nog een zekerevrede mee hebben omdat een dergelijk verschijnsel dan op denduur toch tot zekere grenzen beperkt blijft en bovendien zonderenige boeverij politiek niet erg mogelijk is. Ik blijf erbijdat een boef met voldoende verstand nog iets van politiek terechtkan brengen-wat Nixon niet gedaan heeft omdat hijstommiteiten beging. Maar dat iemand als Carter president vande Verenigde Staten kan worden, vind ik een van die dingendie het meest ontmoedigen. Dan zeg ik: hier komen we nooitmeer uit. Ik vind het een even vreselijke zaak dat je in heelEuropa geen toonbare socialistische partij meer vindt, of jekomt niet verder dan die in West-Duitsland onder HelmutSchmidt. Ik vind het een vreselijke toestand dat men dit allesniet aanvoelt en enkel verhalen houdt over wat de arbeidersklasseziet en voelt en nodig heeft. En als je naar het hedendaagsepolitieke kader van links kijkt, dan heb je alleen maar temaken met mensen die compleet gek zijn en met mensen diedat niet zijn maar geen enkele kans zien om hun invloed te vergroten.Iemand als Den Uyl bijvoorbeeld, die als een heel verstandigejongen begon, weet op het ogenblik dat de PvdA eengeheel fatale weg inslaat niets ander te vertellen dan: zo komter tenminste wat roering en beweging, wij zijn een suffe boel,ik houd het wel in handen, ik stuur het wel bij. In plaats vanzich flink te verweren en te zorgen dat aan deze onzin een eindekomt! In die geest voltrok zich het laatste gesprek dat ik328

met Den Uyl voerde toen ik bedankte voor de Kamer. DenUyl zei toen: «Maar je gaat toch zeker door in Socialisme enDemocratie, de Wiardi Beckmann Stichting, conferenties, bijeenkomstenen een heleboel andere dingen?» Ik antwoordde:nee, ik zie daar niets meer in. Jij moet eerst zorgen dat er bepaaldedingen in de partij en uit naam van de partij niet meermogelijk zijn of niet meer voor of namens de partij gezegd kunnenworden. Want anders ben jij bezig de ondergang alleenmaar makkelijker en sneller te doen verlopen. Het ging doodeenvoudigniet meer. Ik geloof ook niet dat als ik nog een periodein de Kamer gebleven was-men wilde dat toen-er ergveel veranderd zou zijn. De krachten die toen werkzaam waren,gingen een andere kant uit en waren veel sterker. Mijngrote fout in de PvdA is geweest dat ik niet voldoende kaderheb kunnen kweken in mijn geest. Nou ja, dat zal wel aan mijliggen.’Toen Paul van ’t Veer in mei 1979 overleed, vroeg Martinvan Amerongen zich in Vrij Nederland af waarom hij zeldeneen kwaad woord sprak over Jacques de Kadt.34 Hij spreektdan als vermoeden uit dat Van ’t Veer niet zozeer de politicusDe Kadt bewonderde maar de antipoliticus, ‘de man van deo s p , de man van de Nieuwe Kern, de man die zich zelf weet teblijven in de wereld van het compromis die de politiek is, deman die-evenals van ’t Veer-even veel belangstelling kan opbrengenvoor de loon- en prijsspiraal als voor Hendrik Marsmanen Georges Sorel, André Malraux en Sigmund Freud.’En daar ligt naar ons gevoel inderdaad de kern van wat erblijft uit het werk van Jacques de Kadt!We kunnen de kern van de persoonlijkheid achter dit werkniet beter omschrijven dan in een variant op wat hij zelf concludeerdeover Georges Sorel: ‘Het is inderdaad de beste Fransestijl, sober, zonder pathos, recht op de man, op het ding, op degedachte af, eerlijk, of om een tekenend woord van Ter Braakte gebruiken: «zindelijk». Men weet dat men in gezelschap isvan een door en door fatsoenlijk man. En als hij, ook dat gebeurt,van tijd tot tijd doorslaat en over de schreef gaat-alswe hem bezig zien als socialist met een anti-socialisme-complex-dan is ook dit duidelijk zichtbaar, nooit geniepig maar grof encaricaturaal en zich zelf als niet-serieus ten toon stellend.’329

Zo is het lezen van De Kadt een genot, maar men moet, zoalshij zelf zei, geen haast hebben, men moet geduld hebben en delust een lange geestelijke ontdekkingsreis te ondernemen. Voorde weinigen die deze lust hebben zijn De Kadts boeken geschreven.Als politicoloog, socioloog en cultuurcriticus is hijthans ongetwijfeld uit de mode. Maar dat wil niet zeggen dathij ons niets meer te zeggen heeft. Niet alleen omdat hij metzijn aarzelingen, zijn vruchtbare twijfel en zijn tegenspraak eenallerbelangrijkste school is voor geestelijke lenigheid, zodat eraltijd weer mensen zullen zijn die geboeid worden door diemerkwaardige beschouwingen en bespiegelingen van deze mandie nooit succes gehad heeft en wie de jacht naar het succesvreemd was, maar die ons laat zien hoe de geest werkt als menop zoek is naar de waarheid. Juist in een tijd waarin het aantalonafhankelijke geesten zo uiterst gering is, zal de behoefte omkennis te maken met een onafhankelijk denker toch altijd bijsommigen aanwezig zijn, en zij zullen in ieder geval in het gezelschapwillen zijn van De Kadt, om dezelfde redenen waaromer altijd weer mensen zullen zijn die het gezelschap opzoekenvan Ter Braak of Carry van Bruggen.i-D e vergelijking met Orwell wordt gemaakt door BartTromp in zijn bespreking in De Haagse Post (24 maart 1979)van Jaren die dubbel telden.2-H et artikel over Luns ging tegen diens Nieuw-Guineapolitiek.Over Luns als secretaris-generaal van de n a v o is DeKadt in het algemeen positief. Zo is hij ook negatief over Huizingain Deftigheid in het gedrang, maar positief over diensHomo ludens en Mens en menigte in Amerïka.3-Indien niet is vermeld uit welke bron wordt geciteerdinhet artikel zelf of in het notenapparaat-is een in het artikelvoorkomend citaat van De Kadt afkomstig uit het door de redactiedictafonisch vastgelegde interview met De Kadt. De verbindendeteksten zijn mede gebaseerd op eerdere onder meer inDe Haagse Post en De Tijd gepubliceerde artikelen over DeKadt van Martin Ros en Bart Tromp.4-D e Kadt leest ook nog geregeld nieuwe artikelen en uitgavenop het terrein van de natuurwetenschappen, een oude330

hobby. Zijn literaire voorkeur gaat uit naar W. F. Hermans,Vasalis, Rutger Kopland, Hanny Michaelis en Judith Herzberg.Zelf schreef hij rond zijn achttiende revolutionaire gedichtenover ‘gloeiend morgenrood’ en ‘het moeras van deze grauwetijden’ waarin hij zich voelde ‘verzinken’.5-In haar levensherinneringen Het vuur brandde voortherdruktin a p ’s Privé Domein in 1979-maakt Henriëtte RolandHolst geen enkele opmerking over De Kadt.6-Herman de Liagre Böhl publiceerde bij sun in 1973 eenboek over Herman Gorter en zijn politieke activiteiten van1909 tot 1920 in de opkomende communistische beweging inNederland, een boek dat bijzonder interessant is als kaleidoscoopvan communisten die, al dan niet onder invloed vanGorter, ten tijde van De Kadts vroege communistentijd diensradicalisme nog aanzienlijk overtroffen.7-Volgens De Kadt was Wijnkoops politiek er overigensenkel op gericht om stemmen te winnen. In werkelijkheid negeerdehij het n v v volkomen. W . van Leuven, die ook groteinvloed had op de economische ideeën van De Kadt, heeft hierovergeschreven in Breed marxistisch klasse-inzicht.8-O ver de fractiestrijd binnen de c p h na het uittreden vanDe Kadt-van wiens argumenten de nieuwe oppositie, die tijdelijkzegevierde, nog in een aantal opzichten gebruik maakteschreefGer Harmsen een uitvoerig artikel in het Medelingenbladvan de Sociaal-Historische Studiekring, augustus 1966:‘Voorspel, ons taan en verloop van het schisma in het Nederlandsecommunisme, de geschiedenis van de c p h - c c (De Wijnkoop-partij)’.Veel informatie over de ideologisch achtergrondvan wat na 1930 de stalinistische dominant in het Nederlandsecommunisme zou worden, biedt ook Harmsens grondige monografieover leven en werk van mr. Alex S. de Leeuw in hetJaarboek voor de Geschiedenis van socialisme en arbeidersbewegingin Nederland, 1977.9-D e voorstelling van zaken in verband met Wijnkoops rolin en tijdelijk tegen de cph-en consequent tegen De Kadt-inde biografie van A. J. Koejemans, David Wijnkoop, een mens inde strijd voor het socialisme (Moussault, 1967) is zeer vooringenomen.Over de c p h leze men, eveneens met kritische waak­33*

zaamheid, De wording van het communisme in Nederland vandr. W. van Ravesteyn (Van Kampen, 1948). Het voorlopigbeste boek dunkt ons Het communisme in Nederland, de geschiedenisvan een politieke partij van dr. A. A. de Jonge (Kruseman,1972).10-O ver dit Hotel Lux, het Moskouse centrum van de communistischeInternationale tot en met de Tweede Wereldoorlog,publiceerde Ruth von Mayenburg-een belangrijk oor- enooggetuige-in 1978 een interessante studie bij de BertelsmannVerlag.11 - H . F. Cohens Leidse dissertatie uit 1974, Om de vernieuwingvan het socialisme, de politieke oriëntatie van de N e­derlandse sociaal-democratie /p/p-ip^o, behoeft dringend eenvervolg, zoals trouwens een geschiedenis van de s d a p en eenbiografie van Troelstra zeer gewenst zijn.12 -D e term ‘stoelewiki’ hanteren wij hier vrijmoedig. DeKadt heeft deze in zijn herinneringen uitsluitend gereserveerdvoor de ultra-linkse radencommunisten en Gorter-epigonen dieop vergaderingen tijdelijk hun argumenten wel eens via hardhandiggebruik van hun stoelen kracht poogden bij te zetten.13 -Tegen Hilferdings Das Finanzkapital, waarin een marxistischeverklaring wordt gezocht voor het imperialisme, richttezich Rosa Luxemburg met haar tweedelige Die Akkumulationdes Kapitals. Lenins brochure uit 1916 berustte ten deleook al op de theorieën van Hilferding wiens boek voor heteerst verscheen in 1910. De Kadt wees ten slotte zowel deideeën van Lenin, Hilferding en Rosa Luxemburg af en aanvaarddedie van Fritz Sternberg, neergelegd in Der Imperialismusen Der Imperialismus und seine Kritiker uit 1926 en 1929.14-D e Kadt tekent hierbij nog aan: ‘Het hoofdwerk van Samde Wolff, Het economisch getij, was een uitwerking van eenartikel in de Nieuwe Tijd van Fedders: ‘De stormvloed van hetkapitalisme’. Fedders-pseudoniem van de s d a p -theoreticus eneconoom Van Gelderen-vond De Wolffs boek een vergrovingen simplificatie van de economische ‘golftheorie’.15 -In twee artikelen naar aanleiding van de herdruk bijs u n , in 1978, van Sam de Wolffs herinneringen Voor het landvan belofte gaat Martin van Amerongen in Vrij Nederland van332

9 tot 1 6 september 1978 uitvoerig in op de welhaast klassiekecontroverse tussen Sam de W olff en Jacques de Kadt.16 -In Voor het land van belofte, een terugblik op mijn leven(in 1978 herdrukt bij s u n ) komt Sam de W olfï tot eenmerkwaardige conclusie over de osp: ‘Waarom konden zulkekluchten als de o s p hier toch worden opgevoerd en waaromwerd in datzelfde jaar de s d a p reeds feitelijk Partij van de Arbeid?De o s p maakte de zo snelle afglijding naar rechts van des d a p gemakkelijker, zoals het zo sterk reeds rechts zijn van des d a p in het sectarische Nederland, het ontstaan van de o s pbevorderde.’17-S al Santen maakt van zijn osp-enthousiasme melding inSneevliet rebel (a p , 1971). Hij is actief geweest in het Nederlandsetrotskisme en in de afdeling van de Vierde Internationalete onzent. Hij heeft in Maatstaf (1975) een uitvoerige reactiegepubliceerd op het boek over Henk Sneevliet: revolutionairin Europa en Azië van Max Perthus (s u n , 1976) dat eengrote hoeveelheid informatie biedt over communistische en socialistischesplinters naast s d a p en c p h vóór 1940. Onmisbaarvoor een oriëntatie in de wirwar van elkaar bestrijdende partijtjes,groepen en meningen in deze is het in 1974 bij Van Gennepgepubliceerde Sneevliet-boek van Fritjof Tichelman, zelfnog altijd actief in de trotskistische IKB-Nederland.18 -Z ie over de zeer bijzondere stilist en marxist J. Saks hetin 1977 bij s u n herdrukte proefschrift van prof. dr. Frits deJong uit 1954, J. Saks, literator en marxist, een politieke biografie.Het boek is van verhelderend belang over het ontstaanen de ontwikkeling van de s d p en de Tribunisten. Van Saks,die in 1932 slechts heel kort lid werd van de o s p , herdruktes u n in 1977 de voordien slechts in tijdschriftvorm gepubliceerdekritische herinneringen.19-H et boek van Jan Mens onder de titel R a fels-tn hetpseudoniem J. Rebel-verscheen bij De Vlam in 1934, uitgeverijvan de o s p . Het is van een ‘Huis van Bewaring, Amsterdam,1 augustus 1934’ daterend voorwoord voorzien van P. J.Schmidt.20-H et boek van H. Sneevliet, Storm in de Jordaan, spontaanverzet tegen de steunverlaging verscheen in 1934 in Zaan-333

dam. In 1951 en 1954 verschenen artikelenreeksen van H. Gortzakin respectievelijk Politiek en Cultuur en De Waarheid. DeKadt gaat zelf sterk af op het verslag van Sal Tas in zijn in 1970bij Ten Have verschenen herinneringen Wat mij betreft. Hetartikel van H. Bakker en E. Nijhof over het Jordaanoproerverscheen in het Tijdschrift voor sociale geschiedenis van maart1978, waarin ook de studies over de o s p (van Menno Eekmanen Tony Jansen) en het revolutionaire socialisme in de jarendertig (van Herman Pieterson) worden aangekondigd. Een reactieop het artikel van Bakker-Nijhof van Rudolf de Jong verscheen-metweerwoord van de auteurs-in Tijdschrift voor socialegeschiedenis. In Vrij Nederland van 21 mei 1977 publiceerdenEekman en Jansen een kritische reactie op twee DeKadt-artikelen in dit blad van Igor Cornelissen (gepubliceerdop 12 en 19 maart van dat jaar). Over de sociale achtergrondvan het Jordaanoproer verscheen onlangs de grondige studievan P. de Rooy: Werklozenzorg en werkloosheidsbestrijding1917-1940 (Van Gennep).21 -Sal Tas overleed in 1977. Het a n p maakte in de beknoptesamenvatting van zijn leven en werk onder meer melding vanhet boek De muze van de ondergang. Deze titel werd in geenenkele krant die het bericht van het a n p overnam gecorrigeerd,wat wel wijst op een totaal ontbreken van enige geïnformeerdheidten aanzien van het zeer zeker interessante vroege essayistischewerk van Tas. Het boek dat de Bezige Bij in 1946 publiceerde,heette De illusie van de ondergang, wereldtragedie enwereldbeschouwing. In 1938 verscheen Tas’ boekje over DuPerron, Een kritische periode, de Vrije Bladen en in 1937 bijEigen Volk in Haarlem, Intellect en macht.22-In Het fascisme en de nieuwe vrijheid worden door DeKadt vele argumenten geponeerd en redeneringen gehanteerd,die in 1978 als zeer vernieuwende visies gepresenteerd werdenin het Hitlerboek van Sebastian Haffner. De Kadt kende Haffneral van diens bijdragen in de Observer vóór 1940. Als Hitler-biograafwaardeerde De Kadt vooral de thans vergetenKonrad Heiden. Een citaat van Heiden besluit dan ook het in1936 door De Kadt gepubliceerde Europa's toekomst, waarinDe Kadt stelt dat oorlogen met Hitler en, in een later stadium,met Stalin onvermijdelijk zijn.334

2 3 -E . du Perron, die ook enige artikelen in De Nieuwe Kernpubliceerde, heeft in ‘Brieven uit Holland’ uitvoerig en enthousiastover Het jas cisme en de nieuwe vrijheid geschreven. Hijnoemt het boek ‘een van de intelligentste en boeiendste publicatiesbetreffende onze tijd’ en ‘de meest algemene en toch heldersteanalyse die ik tot dusver las, van wat Europa in de laatstejaren heeft doorgemaakt.’24-M en kan Sorel een neo-marxist blijven noemen in zoverrehij zoals De Kadt betoogt een denker is geweest die aanhet marxisme een nieuwe dimensie gaf. Hij was in zijn kritiekop het marxisme van Marx óók een uitgesproken revisionist.Michael Freund heeft Sorel gemeend het beste te kunnen typerenals een revolutionaire conservatief. Volgens H. StuartHughes in zijn gezaghebbende Consciousness and Society, thereorientation of European Social Thought 1890-1930 Knopf,1958) onttroonde Sorel het marxisme in zijn wetenschappelijkepretenties en rehabiliteerde hij het als ‘sociale poëzie’, eenschandaal voor zowel de orthodoxe revolutionairen als de revisionisten.In Frankrijk is thans een Sorel-revival gaande.Michel Charzat maakt daarvan, uiteraard zonder vermeldingvan De Kadts boek, een voorlopige balans op in het in 1977 bijHachette verschenen Georges Sorel et la revolution au xxesiècle. Sorels belangrijkste boek over Marx, uit 1906, was overigensgetiteld La décomposition du marxisme. In Die Hauptströmungendes Kapitalismus (Piper) komt Leszek Kolakowskitot de conclusie dat Sorel beschouwd moet worden als dehoofdvertegenwoordiger van het ‘jansenistische’ marxisme!25-O m misverstand te voorkomen: het was De Kadts huwelijksreis.De Kadts broer was getrouwd met een Zuidafrikaanseen als ingenieur werkzaam in Johannesburg.26-In hetzelfde jaar verscheen in een bij Leopold verschenenbundel over Het existentialisme ook de door De Kadt tijdenseen symposium gehouden voordracht over ‘De sociologischeplaats van het existentialisme’ die volgens De Kadt weinigbeduidend zou zijn. Waar De Kadt zich voor wat betreftinzicht in de existentie-filosofie kennelijk op hem slecht bekendterrein begaf, komen zijn apodictische uitspraken nogal grof enpretentieus over. De Kadt nam wel eens een groot woord over335

teveel dingen, de scherpe reacties daarop waren even voorspelbaarals dikwijls terecht. Overigens veroordeelde De Kadtslechts de sociologische pretenties van bepaalde existentialisten.De Kadt: ‘Wat Sartre van die sociologische kant daar tot toenvan gemaakt had was een vulgair marxisme. Daar sprak ik dusover. Later heeft Sartre er een dialectiek van gemaakt. Dat wasnog erger.’2 7-H et eerste Sociaal Democratisch Centrum als een linkssocialistischeconcentratie binnen de pvdA ontstond in 1946, metonder anderen Sam de W olff en ds. J. J. Buskes. Het was ookbedoeld als een antwoord aan de katholieke en protestantschristelijkewerkgemeenschappen in de PvdA. Het tweede sociaal-democratischecentrum ontstond in 1954, opnieuw metSam de W olff-die tijdelijk ook vanwege de houding van depvdA in verband met Indonesië uit de partij was getreden en in1952 weer lid werd-en verder mensen als Frits Kief en Bernardvan Tijn. Het werd in 1959 onder sterke aandrang van hetpartijbestuur opgeheven.28-D e visie van De Kadt op en zijn rol in de pvdA-discussierond de dekolonisatie leert men voortreffelijk kennen uit in deeerste plaats zijn eigen boek De Indonesische tragedie. De beschrijvingvan zijn invloed daarin-en in de koude oorlog inNederland-in Ga dan zelf naar Siberië, linkse intellectuelen ende koude oorlog (s u n , 1978) van Max van Weezel en AnetBleich is nogal onnauwkeurig. Zo wordt, enkel op grond vanéén artikel in Vrij Nederland van Hans Smits, invloed van DeKadts elite-socialisme geconstateerd op Den Uyl.29-Dat De Kadt een rol heeft gespeeld in het heengaan vanVan der Goes van Naters als fractieleider in 1951 blijkt ook uitde toen door de PvdA over deze kwestie gepubliceerde stukken.3 o-D e Kadt was voorts enkele malen lid van de Nederlandsedelegatie in het NAVO-parlement. In het Nederlandse gezelschapbij de Verenigde Naties trok hij onder meer de aandachtdoor een schermutseling met de in 1953 overleden Wyschinski,in de jaren dertig berucht als openbare aanklager in de Moskouseprocessen. Ook op culturele congressen in het buitenlandgaf De Kadt geregeld acte de présence. Naar aanleiding vaneen spreekbeurt in de Sorbonne noteerde Sidney Hook dat De336

Kadt de enige nuchtere was geweest onder dronkelappen, waarmeede radicale Sartre-epigonen werden bedoeld.31 -Daartegenover staat dan een bijzonder lovende uitspraakvan de filosoof S. R. de Groot in zijn bijdrage ‘Een helder intellect’.‘Wat mij steeds boeit bij De Kadt is de nauwkeurigeen uitgebreide beheersing van het feitenmateriaal, de pogingenom deze te rangschikken en te verklaren door het opstellen vanoriginele hypothesen, waarin de consequenties getoetst wordenof tot voorspellingen leiden, kortom door een wetenschappelijkeactiviteit op een uiterst moeilijk en essentieel gebied.’3 2-D e Kadt merkt bij de kritiek over De politiek der gematigdenop: ‘Dat de beroemde Rusland-deskundige Kennan eenpaar jaar later over de Rusland-politiek van Roosevelt een oordeelgaf waarbij het mijne vriendelijk aandoet, is een feit. Datde opvattingen van De Gaulle en diens politiek, zelfs in Frankrijk,meer en meer in de richting gaan die ik aangaf, behoortook tot de feiten. Dat intussen de politieken die men in 1972glorieus of veelbelovend vond ons dichter bij ondergang enbankroet hebben gebracht, is in 1979 weer een van die feitendie men niet onder ogen durft te zien. Ook Marcuse, die toeneen belangrijke naam was-en over wie ik als aanhangsel bijhoofdstuk negen ‘De rebellie der pubers’ publiceerde-is nu inhet niet verzonken. En dat alleen dat aanhangsel al het lezenwaard is, zal men misschien beseffen als men mij gaat lezen inplaats van de heer Heldring als een ernstig te nemen voorlichteren criticus te beschouwen. Al zal men tevens aan het toevoegseldat deze Heldring tot de betere Nederlandse commentatorenbehoort de treurige toestand van de Nederlandse politiekevoorlichting moeten beoordelen. Maar Nederland is nueenmaal in bijna alle opzichten een dieptepunt, zeker in politiekopzicht. Hoe zou men daar een politiek denker kunnen waarderendie ‘gematigdheid’ in zijn vaandel voert en tevens aantoontdat matiging alleen kan worden verkregen door krachtdie zo overheersend is, dat ze matiging mogelijk maakt of afdwingtbij de vijand.’3 3 —J. L. Heldrings recensie van De politiek der gematigdenverscheen in NRC-Handelsblad van 8 juli 1972. Het artikel vanPaul van ’t Veer in Het Parool van 3 augustus 1972. Het inter­337

view in De Telegraaf dateert van 8 juli 1972 en werd af genomendoor I. Sitniakowsky en Edo Brandt.34-In Vrij Nederland, 26 mei 1978, ‘Bij het overlijden vanPaul van ’t Veer’.338

FLORis CohenBibliografieHet hieronder volgend overzicht van publikaties van de handvan J. de Kadt maakt geen aanspraak op volledigheid; daaris zelfs niet naar gestreefd. Wel is geprobeerd, het voornaamsteop overzichtelijke wijze, zo toegankelijk mogelijk bijeen tebrengen.Per periode zijn achtereenvolgens vermeld: i de periodiekenwaar De Kadt, al dan niet als redacteur, min of meer regelmatigaan meewerkte; 2 brochures; 3 boeken, genummerd tussen [].Alle tijdschriftartikelen die De Kadt zelf de moeite van hetbundelen waard heeft gevonden, worden onder de titel van dedesbetreffende bundel afzonderlijk opgesomd, waar nodig meteen korte aanduiding van de inhoud.I c o m m u n ism e igiy-i*]19 21-24: De Tribune (dagblad van de c p h )1924-’27: De Kommunist (blad van de b k s p )Wat w il de b k s p .? Een Kommunistische Partij in Holland, z.p.,z.j. (Amsterdam 1925); 24 p. Brochuie, zonder auteursnaam.II LINKS SO CIALISM E EN ‘C U L T U R E E L -E L IT E -s o c i a l i s m e ’i9 28 -’4oi928-’3i: De Socialist (blad van de oppositie in de s d a p )1 9 3 1 : De Sociaal-democraat (blad van de sd a p , inclusief deoppositie)i932-’34: De Fakkel (blad van de oppositie in de s d a p ; na desplitsing blad van de o s p )i934-’4o: De Nieuwe KernActie of scheuring? Een woord van verweer. Hilversum z.j.(1932). 32 p. Brochure, mede getekend door F. van der Goesen P. J. Schmidt.339

De wereldcrisis en de socialistische strijd. Een beslissende periode.z.p. 1932. Uitgave van de osp.Politiek of romantiek? Open brief aan de leden der o s p . Amsterdam1934. 21 p. Brochure, mede getekend door S. Tas enH. de Boer.[1] Van Tsarisme tot Stalinisme. Een critische geschiedenis derRussische revolutie en een onderzoek naar haar betekenis voorhet socialisme. Antwerpen (De Jongh) 1935; 573 p.[2] Europa’s toekomst. Oorlog-Fascisme-Socialisme. Antwerpen(De Jongh) 1936. 192 p.[3] Georges Sorel. Het einde van een mythe. Amsterdam (Contact)1938. 192 p. Herdrukt in boek nr. 9.[4] Het fascisme en de nieuwe vrijheid. Amsterdam (Querido)1939. 343 p. Ongewijzigde herdruk: Amsterdam (Van Oorschot)1946.III IND O N ESIËI940-’4Ói94o-’4i verscheen een ‘Cultuurspiegel’ in Het Nieuws van denDag (Batavia; hierin ook ongetekende stukken over binnen- enbuitenlandse politiek), Het Algemeen Indisch Dagblad (Bandoeng),De Locomotief (Semarang) en Het Indisch Dagblad(Soerabaia).i94o-’4i: Kritiek en Opbouw1941 :D e Fakkel1945: Inzicht (blad van de regering-Sjahrir, bestemd voorNederlanders)i945-’4ó: Het Parool (als correspondent)[5] De oude intellectuelen en de politiek, z.p. 1945. Illegale uitgave,deel 9 in de reeks As tra nigra, van een anoniem voorwoordvoorzien door Max Nord. 132 p. Bevat twaalf stukken,vrijwel alle geschreven voor De Nieuwe Kern.De politiek der intellectuelen-de enige weg [ook in 6]340

De deftigheid in het gedrang-over wezen en waarde derHuizinga’s [ook in 6]Politicus zonder politiek [n.a.v. Menno ter Braak Politicuszonder partij]Een boek voor rijke luiden [n.a.v. Menno ter Braak Hettweede gezicht]De intellectuelen en de Westerse beschaving-iets over degrenzen der redeneerkunst [n.a.v. Menno ter Braak Van oudeen nieuwe Christenen; ook in 6]Gorter als denker: maatschappij en cultuur [ook in 8]Gorter als denker: maatschappij en poëzie [ook in 8]Onze Multatuli [ook in 9]Een uitzondering [n.a.v. Menno ter Braak Douwes Dekkeren Multatuli; ook in 9]De vijandige gebroeders [n.a.v. J. Saks Eduard Douwes Dekker;ook in 9]De man van Lebak [n.a.v. E. du Perron De man van Lebak,en Mutatuli, tweede pleidooi; ook in 9]Aan het goede adres [n.a.v. J. Greshoff Rebuten]IV DEM O KRATISCH SO CIALISM E 1946-Ca. ’70i94ó-’63: Tot het eind van zijn Tweede-Kamerlidmaatschapschreef De Kadt geregeld over actuele politieke gebeurtenissenin Het Parool, Het Vrije Volk en Paraat (weekblad van dePvdA)1946-’63: Socialisme en Democratie1948-'53: Libertinage1957-heden: Tirade1960-69: Hollands Week!MaandbladDe grondslagen van het socialisme. Amsterdam 1947. Prae-adviezenvoor de PvdA door J. de Kadt (p. 3-23) en G. Ruygers.Het socialistisch beginsel. De politiek van de Partij van deArbeid en de culturele situatie in Nederland, p. 13-22 van: J.de Kadt, J. M. den Uyl, A. Vondeling-Vrijheid en gelijkwaardigheidin de welvaartsstaat. Amsterdam (w b s ) 1957.34i

[6] Verdediging van het Westen. Een hundel essays. Amsterdam(Van Oorschot) 1947. 295 p. Bevat zestien stukken, vrijwelalle geschreven voor De Nieuwe Kern.De verdediging van het Westen-een verantwoordingDe toekomst der Westerse beschaving-bedreiging of ondergang?[n.a.v. Arturo Labriola Le crépuscule de la civillisation]De intellectuelen en de Westerse beschaving-iets over degrenzen der redeneerkunst [n.a.v. Menno ter Braak Van oudeen nieuwe christenen]De gang der geschiedenis-Arnold J. Toynbee’s onderzoeken zijn betekenis voor de huidige crisisDe deftigheid in het gedrang-over wezen en waarde derHuizinga’sIn welke richting [over het socialisme, n.a.v. H. RolandHolst De geestelijke ommekeer en de nieuwe taak van het socialisme]Natuurwetenschap en denkenDe vermolmde étagère-over de leegheid, onbruikbaarheiden schadelijkheid der dialectiekWilhelm Reich en het dialectisch materialismeAfscheid van BergsonWat is socialisme?-een poging tot verduidelijkingDe socialistische élite-naar aanleiding van Silone’s Brot undWeinWat in democratische landen kan en moetDe politiek der intellectuelen-de enige wegOver wetenschappelijk socialisme-de betekenis van het socialistischbewustzijnMenno ter Braak en de menselijke waardigheid[y]Rusland en w ij. Hoe redden wij de vrede? Amsterdam (VanOorschot) 1947. 127 p.\8]Herman Gorter: Neen en ja. Amsterdam (Van Oorschot)19 4 7.116 p.[9] Verkeerde voorkeur. Amsterdam (Van Oorschot) 1948.416 p. Bevat elf stukken.342

VoorwoordDe managers en hun theoreticus [over James Bumham, i.h.b.The managerial revolution]Het socialisme na de Tweede WereldoorlogGeorges Sorel [ongewijzigde herdruk van boek no. 3]Georges Sorel na de Tweede WereldoorlogDe sociologische plaats van het existentialismeOnze MultatuliMarsman-Ter Braak-Du PerronGrondslagen der democratieHet boek van Freud over MozesHet intellect en de droom [n.a.v. H. Marsman Tempel enkruis][10] De Indonesische tragedie. Het treurspel der gemiste kansen.Amsterdam (Van Oorschot) 1949. 205 p.[11 ]De consequenties van Korea. Een pleidooi voor vrede doorkracht. Amsterdam (Van Oorschot) 1950. 299 p.[12] Inleiding tot het denken van Karl Marx. Assen (Born)1951. 64 p. (5e uitgebreide herdruk 1965; 95 p.)[i$]Pogrom Praag-Moskou. Rusland, de Joden en de vrede.Amsterdam (Van Oorschot) 1953. 47 p.[14] Rosa Luxemburg (1870-1919). Veertig jaar later. p. 7-85van: Rosa Luxemburg-Brieven. Amsterdam (Van Oorschot)1958 (herdruk 1976).[15] Ketterse kanttekeningen. Amsterdam (Van Oorschot)1965. 245 p. Bevat achttien stukken.Inleiding en verantwoordingSaks redivivus en het spook der dialektiek [n.a.v. F. de JongEdzn. J. Saks, literator en marxist]Léon Blum en Harold LaskiZuiver wetenschappelijk onderzoek? Meijer contra Paap enTer Braak343

Charles Spencer Chaplins boemerang [n.a.v. ‘A king in NewYork’]Denkend aan Heijermans...De toekomst is ‘anders’ [n.a.v. F. L. Polak De toekomst isverleden tijd]Economie in de kinderkamer [over W . F. Wertheim]Wetenschap van de vrijheid [n.a.v. K. A. Wittfogel Orientaldespotism]Ontmoeting van Oost en West? [n.a.v. F. S. C. NorthropThe meeting of East and West]Het groene hout... Amerika op zoek naar een buitenlandsepolitiek [over George Kennan]Onvolledig, maar rijp en rijk [n.a.v. J. Goudsblom Nihilismeen cultuur]Leven met onze onvolmaaktheden [n.a.v. P. Thoenes Deelite in de verzorgingsstaat]Gedachten over het Nederlands katholicismeArthur in wonderland. Koestlers The act of créationAnarchisten en communistenDe getuigen van de bomLuns of de ondergang van een politiek handelsreiziger[i 6] Beweringen en bewijzen. Amsterdam (Van Oorschot)1 965. 276 p. Bevat negentien stukken.Inleiding en verantwoordingIdeologie en democratieHet positieve in de democratieHet Communistisch Manifest en het socialismeDe positie van de intellectueelHulp: hoe, wanneer, aan wie? [over ontwikkelingshulp]Het geheim van de sfinx? [n.a.v. The God that failed]Gesprek over Stalin en het tegenwoordige RuslandNa Stalins dood. Vrede of manœuvre?Veertig jaar later. Het communistische Rusland en de westersewereld‘Literaire oppositie’ in RuslandRevisionismen in het communisme van vandaagTegen het politieke gangstérisme. Trotsky over Stalin344

Een verdediging van het ‘edel-bolsjewisme’ [n.a.v. DeutschersTrotsky-biografie, dl. i]Trotsky door Deutschers bril [idem, dl. 2]Trotsky in onze tijd [idem, dl. 3]Bij Trotsky [persoonlijke herinneringen; vertaald in: Le ContratSocial xi, mars/avril 1967]Breuk met Trotsky [idem; Le Contrat Social xi, 3, mai/juin1979]Merkwaardige mislukking [n.a.v. Simone Weil UEnracinement][17] Uit mijn communistentijd. Amsterdam (Van Oorschot)1965. 455 p. Politieke herinneringen over de periode i9i9«’27.[18] De kiezer en zijn kansen. Beschouwingen over de politiekemisère in Nederland. Amsterdam (Van Oorschot) 1967. 91 p.[19] Methode ‘IsraeV. Aanschouwelijk onderwijs in de wereldpolitiek.Amsterdam (Van Oorschot) 1967. 100 p.[20] ‘Vietnam in de wereldpolitiek’, pp. 145-169 van: Vietnam.Aspecten van een tragedie. Alphen aan den Rijn (Samsom)1967. Tegelijkertijd uitgekomen in het Engels.V BREU K M ET HET SO CIALISM E Ca. 1970-hedeni9oo-’oo: AccentAfscheid van de vvdA? Van democratie naar volksdemocratie.Amsterdam (Polak & Van Oorschot) 1969. 19 p. Brochure nr.1 in de reeks De Vrije Bladen.[21] De politiek der gematigden. Een open wereld voor de jarenzeventig. Amsterdam (Van Oorschot) 1972. 595 p.[22] Politieke herinneringen van een randfiguur. Amsterdam(Van Oorschot) 1976. 253 p. Over de periode i927-*4o.345

[23] Jaren die dubbel telden. Politieke herinneringen uit mijn‘Indische9jaren. Amsterdam (Van Oorschot) 1978. 199 p. Overde periode i94o-’46.346

Personalia medewerkers

Personalia medewerkersy n t e b o t k e Geboren in 1942. Studeerde geschiedenis aan deRijksuniversiteit in Groningen. Doceert geschiedenis aan de lerarenopleidingUbbo Emmius in Groningen en Leeuwarden.Werkt aan een proefschrift over Franc van der Goes.f l o r i s c o h e n Geboren in 1946. Studeerde geschiedenisen promoveerde op Om de vernieuwing van het socialisme. Depolitieke oriëntatie van de Nederlandse sociaal-democratie 1919-1930 (Leiden 1974, herdruk 1978). In 1975 publiceerde hij nogDe strijd om de academie. De Leidse universiteit op zoek naareen bestuursstructuur 1967-1971. Hij is thans als wetenschappelijkmedewerker verbonden aan het Museum Boerhaave inLeiden.h a n s d a ü d t Geboren in 1925. Deed in 1956 doctoraal examenPolitiek-Sociale Faculteit aan de Universiteit van Amsterdam.Promoveerde in 1961 op The Floating Voters and thefloating vote. A critical Analysis of American and Englishelection studies. Was van 1951 tot en met 1954 werkzaam opde sociaal-economische redactie van Het Vrije Volk. Daarna tot1963 kandidaat-assistent en wetenschappelijk ambtenaar StichtingInstituut voor Perswetenschap aan de Universiteit van Amsterdam.Sinds 1963 hoogleraar in de wetenschap der politiekaan de Universiteit van Amsterdam. Oratie: Enige recente ontwikkelingenin de wetenschap der politiek. Van 1967 tot 1971was Daudt lid van de Staatscommissie tot herziening van degrondwet. Hij publiceerde onder meer over verkiezingsonderzoek,problemen van legitimiteit, democratie en verzorgingsstaat.m a r c j a n s e n Geboren in 1946. Studeerde geschiedenis aande Universiteit van Amsterdam. Wetenschappelijk ambtenaaraan het Oost-Europa Instituut van de Universiteit van Amsterdam.Proefschrift december 1979 over het proces tegen de so-348

ciaiisten-revolutionairen in Moskou, in 1922. Publiceerde, meestover onderwerpen uit de moderne Russische geschiedenis, inRuslandbülletin, Internationale Spectator, Spieghel Historiael,Theoretische Geschiedenis, Amsterdam Sociologisch Tijdschrift,Maatstaf en n rc -Handelsblad.j a n p i e t e r j a n z e n Geboren in 1945. Studeerde geschiedenisin Groningen en voltooide een in Socialisme en Democratie,x x ix , 1972, gepubliceerd doctoraalscriptie over de politiekedenkbeelden van W. Schemerhom.k o e n k o c h Geboren in 1945. Studeerde algemene politiekeen sociale wetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam.In 1974 cum laude afgestudeerd en sedertdien als wetenschappelijkmedewerker werkzaam op het Europa Instituut inUtrecht. Zijn specialisatie is Internationale volkenrechterlijkebetrekkingen. Hij is redactie-secretaris van Ac ta Politica en redacteurvan Maatstaf en Transaktie. Hij publiceerde ondermeer in Vrij Nederland, Haagse Post, Maatstaf en pc.m i c h e l k o r z e c Geboren in 1945. Studeerde theoretischefysica en sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Publiceertregelmatig in een aantal uiteenlopende bladen. In boekvormverschenen van hem onder meer een studie naar cultureleveranderingen in Nederland en een demografisch leerboek. Hijis als wetenschappelijk medewerker verbonden aan de TechnischeHogeschool in Delft en hij is onder meer redacteur vanhet Amsterdams Sociologisch Tijdschrift.b r u n o n a a r d e n Geboren in 1940. Studeerde geschiedenisin Groningen en werd daar in 1969 benoemd tot docent in deOosteuropese geschiedenis. Publiceerde diverse artikelen en eenboekje over Peter de Grote. Was in i974-’75 werkzaam als assistent-professoraan de Stanford University in Amerika waarhij materiaal verzamelde voor zijn proefschrift De mensjewiki,het internationale socialisme en het communistisch regime inRusland.349

g e r a r d m . n e d e r h o r s t Geboren in 1907, overleden in1979. Studeerde economie aan de Gemeentelijke Universiteit inAmsterdam. Was werkzaam op het Wetenschappelijke Bureauvan de s d a p dat de samenstelling van het Plan van de Arbeidter hand had genomen. Werd in 1946 lid van de Tweede Kamer,een functie die hij vijfentwintig jaar bekleedde, waarna hijvan 1971 tot 1976 lid was van de Eerste Kamer. Na de totstandkomingvan het kabinet-Cals volgde hij Vondeling op alsfractievoorzitter van de PvdA in de Kamer, tot na de verkiezingenin 1967, toen Den Uyl hem opvolgde.l e o n d e w o l f f Geboren in 1948. Was van 1972 tot 1977redacteur van n r c -Handelsblad en deed in 1976 doctoraal examen-cumlaude-in de bedrijfssociologie en bedrijfskunde aande Erasmus Universiteit. Is sedert 1977 redacteur van de HaagsePost.3 50

Personenregister

PERSONENREGISTERAbramovitsj, R. R.; 217Adenauer, Konrad; 78Akselrod, PavelBorisovitsj; 192-6, 198-9, 203, 2141;Albarda, J. W .; 163, 245, 287, 301Alberdingk Thijm, J. A.; 141^Alberdingk Thijm, Karel; zie Deyssel, Lodewijk vanAlexander 11 (tsaar); 191Algra, Hendrik; 248Amerongen, Martin van; 3 29, 3 3 3Andriessen; 322Annunzio, Gabriele d’; 290Arrow, Kenneth J.; 3 31;, 3 7Aveling, Edward; 156Aveling-Marx, Eleanor; 154, 156Bahlmann, Ignatius; 147V, 149-50, 156Bakker, J. H. M.; 304^, 334Bakker, Marcus; 319Bank, Jan; 134Banning, W .; 127, 163, 249Barents, Jan; 321, 323Beatrix (prinses); 274Beel, L. J. M.; 134, 267Bellamy, Edward; 14 8 ,15 1Benthem van den Bergh, G. van; 3 25Berger, J. J. A.; 263Bergh, G. van den; 110, 121Berlage, H. P.; 146Bernstein, Eduard; 42, 162Beyen, J. W .; 322Bismarck, Otto von; 78, 99, 147Bleich, Anet; 336Boecharin, Nikolaj Ivanovitsj; 182, 224Boeke, Kees; 299352

Boer, Henk de; 305Bonger, W . A.; 110Borkenau, Franz; 291Botke, Ynte; 348Bouhon, familie; 140Bouwman; 296Braak, Menno ter; 307, 329VBrailsford; 114Brandt, Edo; 338Brautigam, Gerda; 276Bredero, G. A.; 143,144Brezjnev, Leonid Iljitsj; 184Brittan, Samual; 24Bruggen, Carry van; 330Brugmans, H.; 249Bruins Slot, J. A. H. J. S.; 3 21Bruijn, A. C. de; 260Buckle, H. Th.; 138,140Burger, J. A. W .; 267, 269-70, 3161?, 3Busken Huet, Conrad; 140Buskes, J. J.; 316; 336Cals, J. M. L. Th.; 273-6Carlyle, Thomas; 140Carter, James Earl; 328Ceton, J. C.; 160, 290Chapkis, Raoul; 325Charzat, Michel; 335Chvalovsky, Villem; 238Cnoop Koopmans, Johanna; 139Cobbenhagen, M. J. H.; 126Cohen, Floris; 348Cohen, H. F.; 332Cohn;240Cole, G. D. H.; 51Colijn, H.; 126, 245Comelissen, Igor; 334Coser, Lewis; 37

Cripps, sir Stafford; 130Crispien, Arthur; 217Custine; 320Cyrankiewicz, Jozef; 237, 239Dahl, Robert A.; 24, 37Dalin; 217Dalton, Hugh; 244Dan, Fjodor Iljitsj; 200, 204, 206, 208Daudt, Hans; 9^, 348Davids, Sem; 317Denikin, Anton Ivanovitsj; 179Derkinderen, A. J.; 146Deutscher, Isaac; 183, 324Deyssel, Lodewijkvan; 142, 151, 165Dittmann, Wilhelm; 217Dollfuss, Engelbert; 52Domela Nieuwenhuis, F.; 138, 144, 146-7, 148OT, i5r>154, 156, 166Donkersloot, N. A.; 316Doorenbos, Willem; 139V, 141-2» 165Doom, J. A. A. van; 74, 77, 79Downs, A.; 24Drees, Willem; 134, 251, 254, 260-1, 263-4, 266, 268-9, 3X3>315-6, 324Drees jr., Willem; 20, 325Dreyfus, Alfred; 309Durkheim, £mile; 51Dzerzjinski, Feliks; 181Eastman, Max; 297Eeden, Frederik van; 142, 151Eekman, Menno; 305, 334Eggink, Fie; 284Eikeboom, Henk; 299Einthoven, L.; 246, 249Engels, Friedrich; 37, 147, 166, 192-3, 233354

Fedders; zie Gelderen, J. vanFens; 321Fierlinger; 237-8Fimmen, Edo; 114, 299Fortuyn; 155Freud, Sigmund; 329Freund, Michael; 335Friedman, Milton; 11,16 -7 , 18^, 23, 33, 61, 89Frijda, Herman; 116, 120Galen Last, H. van; 325Gaulle, Charles de; 326, 337Geer, D. J. de; 245Gelderen, J. van; 1140, 119, 12 1, 332George, Vic; 78Goedhart, Frans; 313Goes, Franc van der; 12, 13 8 ^ , 302Goes, Willem van der; 13 9 ,14 1Goes vanNaters, M. van der; 134, 317, 3181;, 320, 322, 336Gomulka, Wladyslaw; 240Gorki, Maxim; 202Gorter, Herman; 157, 159, 161, 166, 287, 331, 332Gortzak, Henk; 319, 334Gots, Abram; 183Goudriaan, J.; 110Graaf, Theo de; 3 21Greshoff, J.; 3 11Groot, Hugo de; 143Groot, Paul de; 295Groot, S. F. de; 325Groot, S. R. de; 337Haas, J. de; 3 11Hafïner, Sebastian; 334Harmsen, Ger; 331Harrington, Michael; 37Haveman, B. W .; 265Hayek, F. A.; 16-7, 33355

Heek, F. van; 77, 90Heiden, Konrad; 334Heilbroner, Robert; 37Heldring, J. L.; 326, 337Helsdingen; 155Hermans, W. F.; 287, 325, 331Herzberg, Judith; 331Heuvel, len van den; 229Hilferding, Rudolf; 301, 332Hitler, Adolf; 78, 229, 244, 307, 334VHochfeld; 240Hofland, H. J. A.; 60Hofstra, H. J.; 134, 267-8, 321Hooft, P. C.; 141-4Hoogcarspel, Jan; 319Hook, Sidney; 337Hughes, H. Stuart; 335Huizinga, Johan; 287, 330Husak, Gustav; 240Huygens, Cornelie; 139Jabionski; 240Jacobs, Aletta; 289Jager, Daan de; 284Jansen, Marc; 11, 349Jansen, Tony; 305, 334Janzen, Jan Pieter; 349Johansen, L. N.; 54Jolles, H. M.; 50Jong, Frits de; 333Jong, L. de; 247Jong, Rudolf de; 305, 334Jonge, A. A. de; 293, 295, 332Jusztusz; 240Kadt, Jacques de; 12, 114, 163*1;, 284 vvKamenev, Lev Borisovitsj; 205, 210, 291Kautsky, Karl; 42, 150, 155,162, 165, 197, 228, 29735

Kennan, George Frost; 337Kerenski, Alexander Fjodorovitsj; 162, 210Keynes, John Maynard; 115Kief, Frits; 316, 336Kleerekoper, S.; 120,122Klompé, M. A. M.; 261Kloos, Willem; 140, 142, 15 1, 166Koch, D. M. G.; 3 11Koch, Koen; 10, 349Koejemans, A. J . ; 317, 3 31Koekoek, H.; 272Koens, Marie; 157Kol, H. H. van; 154-5Kolakowski, Leszek; 228, 335Kolts j ak, Alexander V asil j evits j *,177,179Kondratj ev, Nikola j; 18 6Koo, J. de; 141Kopland, Rutger; 331Kornilov, Lavr Georgijevitsj; 208Kort, de; 322Kortenhorst; 320Korzec, Michel; 11, 349Kossmann, E. H.; 250, 254Kristensen, O. P.; 54Krylenko, Nikolaj; 187Kuin, P.; 122Kuyper, R.; 110Lafargue, Paul; 156Lange, Oskar; 240Lavrov, Pjotr Lavrovitsj; 191, 224Leeuw, A. S. de; 292,331Lehmbruch, G.; 56Lehning, Arthur; 324Lenin, Vladimir II jits j; 181, 184, 187, 19 6v, 198-200, 2011;, 203,205, 207, 209-11, 214, 216-7, 2I9> 22I>224i 228, 233* 290-2,295, 297-8,309,332Leuven, W. van; 331357

Levita, A. S. de; 153-4, 1 60Liagre Böhl, Herman de; 287, 331Liber, Mark; 183, 204, 206Liebknecht, Karl; 223Liebknecht, Wilhelm; 150, 156Lieftinck, P.; 249Limperg, Th.; 120, 124, 126Linthorst Homan, J.; 246Lipinski; 240Locke, John; 30Logemann, J. H. A.; 312Loopuit; 154Lowi, T. J.; 63Luns, J. M. A. H.; 285, 322, 330Luxemburg, Rosa; 197, 202, 223, 301, 332Machiavelli; 291Malraux, André; 329Man, Hendrik de; 51, i n , 114, 117OT, 120, 127-30, 310Mansholt, L. H.; 110Mansholt, Sicco; 110Marchant, H. P.; 109Marcuse, Herbert; 337Marsman, H.; 329Martov, L.; 180, 196-7, 199, 202-3, 208-9, 2 13> 2 I5“7> 219-20,224Marx, Karl; 37,42, i n , 117 , 147, 154, 156, 166, 192-3, 233, 335Marijnen, V.; 272*1;Mayenburg, Ruth von; 332Mens, Jan; 304, 333Michaelis, Hanny; 331Michels, Robert; 44, 45z;, 49-50Miranda, S. de; 245Mises, Ludwig von; 116Molenaar, J.; 164Molotov, Vjatsjeslav Michailovitsj; 231Montesquieu, Charles-Louis de; 30Multatuli; 289358

Muntendam, P.; 263Münzenberg, W illy; 299Mushanov Lulchev; 239Mussolini, Benito; 51, 309Naarden, Bruno; 11, 350Nagel, Jan; 229Nahuys, Alice van; 307Napoleon 111 (keizer); 78, 99Nederhorst, Gerard; 11, 122, 130, 275, 321, 350Nicolaas 11 (tsaar); 204Nixon, Richard M.; 328Nogin, V. P.; 210Nord, Max; 308Noske, Gustav; 228-9Nuis, Aad; 324Nijhof, E.; 3041;, 334Olitskaja, Jekaterina; 183-4Oorschot, Geert van; 284, 286, 307-9, 324-5Oosten, van; 19Oosterhuis; 257Orwell, George; 284, 330Osobka-Morawski; 237Oud, P. J.; 321Paap, W . A.; 138, 142Pachter, Henry; 3 7Pajdak; 236Panitch, L.; 55Pannekoek, Antonie; 157, 161Pastuchov; 239Pen, J.; 324Perk, Jacques; 139^, 141, 165Perron, E. du; 306, 308, 310, 334-5Perthus, Max; 333Peschar, H.; 321Pétain, H.; 52359

Petkov; 239Pfefïer, J.; 57Pieterson, Herman; 334Pipes, Richard; 186Plechanov, Georgi; 192-6, 198-9, 202, 224Polak, Henri; 153-5Polak, Tohan; 325Poll, K. L.; 325Potgieter, E. J.; 140, 143Poutsma; 15 3,156Pretescu; 232Puszkin; 235Puzak;236Quack, H. P. G.; 290Quay, J. E. de; 246, 249, 268, 272, 275Radek, Karl; 294, 296Rathenau, Walther; 221Rauschning, Hermann; 307Ravesteyn, W. van; 160, 290, 292-3, 332Rebel, J.; zie Mens, JanReesema; 296Reuter; 260Reve sr., G. van het; 292Reve, Gerard van het; 324Reve, Karei van het; 324Revel, Jean-Jacques; 11Rhijn, A. A. van; 263Ribbentrop, Joachim von; 321Riel, H. van; 295, 324Roemers, D.; 321Roland Holst, Henriëtte; 127, 157, 159, 161, 287, 294-5, 310,33iRomein, Jan; 292, 308, 317, 323Romme, C. P. M.; 268, 317, 321Roolvink, B.; 269Roos, Ab de; 323360

Roosevelt, F. D.; 1 1 6, 326, 337Rooy, P. de; 334Ros, Martin; 330Rousseau, Jean-Jacques; 30, 35, 37Rubinstein, Renate; 325Ruygers, Geert; 314Rykov, Alexej Ivanovitsj; 210Sacco en Vanzetti; 243Saint Simon, Claude Henri de; 5 1Saks, J.; zie Wiedijk, P.Salazar, Antonio; 51Samkalden, I.; 273Santen, Sal; 302, 333Sartre, Jean-Paul; 336-7Schaper, J. H. A.; 155, 158, 160, 162Schapiro, Leonard; 185Scheidemann, Philipp; 162Schermerhorn, Willem; 134, 249, 251-2, 273, 312^Schmelzer, W . K. N.; 274, 276Schmidt, Helmut; 328Schmidt, P. J.; 114, 163^, 299, 300, 301*1;, 3°3“4> 3°5^ 3 33Schmitter, Philippe C.; 52, 53V, 56Schouten, J.; 321Schumpeter, J. A.; 16, 24Schuyt, C. J. M.; 74, 77Seegers; 296Serrati; 217Sitniakowsky, I. 3 3 8Sjahrir, Soetan; 311-2Sluyser, Meijer; 127Smits, Hans; 336Sneevliet, Henk; 164, 287, 293, 295, 298, 303, 305, 333Soekarno; 312, 317Soewarsih; 3 11Sorel, Georges; 51, 309V, 329,335Souvarine, Boris; 297, 308Spoor, S. H.; 312361

Stalin, J. V.; 183-4, 205, 224, 229, 233, 291, 295-6, 308, 324, 335Stanfield, John; 130Stenhuis, Roel; 110, 299, 303Sternberg, Fritz; 332Sticka, Vladimir; 238Stokvis, Benno; 319Struik, D. J.; 292Stuiveling, Garmt; 287Suurhoff, J. G.; 12, 24 2 ^Suys, Jef; 323Swaan, A. de; 103Szalai; 240Szeder; 234Tak, P. L.; 157Takacs; 234Tas, Sal; 284, 302-3, 305-1;, 310, 313, 317, 325, 334Tawney, R. H.; 118Tempel, J. van den; 245Thiel, F. J. van; 261Tichelman, Fritjof; 333Tilanus, H. W .; 321Timmer, Charles B.; 314Tinbergen, Jan; 115, 119?;, 12 1, 134Tkatsjov, P.; 191Toorop, Jan; 146Treub, M. W. F.; 148Triebeis, gebroeders; 152Troelstra, P. J.; 43-4, 67, 109, 139, 151, 152V, 154-5, 158-63,166, 286v, 291, 332Tromp, Bart; 330Trotski, L. D.; 181, 197, 199, 200, 210-1, 214, 224, 228-9, 29x*296-8,324Tsereteli, Irakli Georgijevitsj; 204-8Tijn, Bernard van; 336Uyl, J. M. den; 19, 41V, 65, 135, 259, 273, 314, 3281;, 336362

Vasalis, M.; 331Veenstra, J. H. W .;3 nVeer, Paul van ’t; 3 26, 3 29, 3 3 8Veldkamp, G. H. M.; 273Vermeer, Evert; 270-1, 321Verwey, Albert; 140Verwey-Jonker, Hilda; 122Veth, Jan; 142, 157Visser, Louis de; 290, 296Vliegen, W. H.; 11 o, 138, 155, 158, 162-3, 165Vondel, Joost van den; 143-4Vondeling, Anne; 270, 273, 275, 314, 321Vonk; 319Voorzanger, Ali; 243Vorrink, Koos; 260, 270, 317Vos, Hein; 51, 119, 121-2, 126, 130, 133, 135, 259Vosmaer, Carel; 142Vries, F. de; 126Vrolijk, M.; 273-4Vuyk, Beb; 312Vysjinski, Andreij Janoearjevitsj; 239, 336Waerden, Th. van der; 11 o, 119V, 12 1, 125Walraven, Willem; 3 11Walzer, Michael; 37Webb, Sydney en Beatrice; 67Weezel, Max van; 336Welter, Ch. J. I. M.; 1 13VWertheim, W .; 311-2, 317-8Wibaut, F. M.; n o , 122, 139, 149» 1 57> 161-2, 164, 166Wiedijk, P.; 157-9, 161, 290, 303, 333Wilde, Oscar; 289Wilding, Paul; 78Wilensky, H. L.; 78Wilhelmina (koningin); 251Wilson, Woodrow; 292Winkler, J. T.; 51, 55-6Witsen, Willem; 142363

Woestijne, W. J. van den; 122Wolff, Leon de; 10, 350Wolfï, Sam de; 115, 164, 287, 301, 316, 332-3, 336Wootton, Barbara; 130Woudenberg, H. J.; 246, 255WttewaaU van Stoetwegen, C. W. I.; 242Wijnkoop, D. J.; 160, 217, 290-1, 293-5, 301, 331Ijzerman, A. W .; 121Zasoelitsj, Vera; 192-3, 195-6Zeeland, Paul van; 118Zinovjev, Grigori Jevsejevitsj; 210, 291, 294Zijlstra, J.; 267, 274364