Inspiratieboek Hollandse Waterstad - 'Gouda ... - Leven met Water

HollandseWaterstadGouda2005 -SAMEN AAN HET WERK MET WATER2009

2INHOUDSOPGAVE3Hollandse Waterstad4610VoorwoordGouda geeft stadswater zijn plek terugZes historische plekken aangepakt- Havensluis- Vijverstraat- De Motte- Donkere Sluis- Achter de Waag- Nonnenwater en VerlorenkostInhoudsopgave46Het HWS-project48Lessen geleerd52Bronnenoverzicht56colofon

Hollandse WaterstadHollandseWaterstadVOORWOORDEen kleine groepje avonturiers liep in 2004 door deGoudse binnenstad en bedacht hoe mooi het zouzijn het binnenwater van de stad weer zichtbaar temaken. Zoals het ooit was, toen de Goudse grachtennog onlosmakelijk waren verbonden met de bedrijvigheiden de welvaart van de stad. Hun idee wasniet nieuw en de avonturiers wisten van de barrièreswaar binnenstadbewoners eerder al tegenaanwaren gelopen. Toch besloten ze op reis te gaan enbelandden al snel in een wonderlijke wereld van hetwaterbeheer, de cultuurhistorie en het toerisme waarde belangen en onderstromen van alle ruimtegebruikerssamen komen.De partijen waren deels nieuw voor elkaar en moestenelkaar leren kennen. Of om te spreken met dewoorden van Marjo van Loon, de projectleidster vande gemeente Gouda: ‘Het duurde even voordat wein de gaten hadden dat we allemaal een andere taalspraken’. Veel hindernissen zijn overwonnen en hetLeven met Water-project is met een mooi eindresultaatafgerond. Ik wil alle medewerkers aan hetproject hiermee van harte feliciteren.Het consortium dat het kennisproject Hollandse Waterstadheeft uitgevoerd, heeft dit boekje uitgebrachtom anderen te inspireren tot soortgelijke waterprojecten.Het boekje laat zien hoe aantrekkelijk stadswaterkan zijn, hoe het luister kan bijzetten als hetgoed is ingepast, en hoe mensen enthousiast rakenals ze erbij worden betrokken.Ik wens u veel leesplezier.Bert Satijn,programmadirecteur Leven met Water,Gouda, oktober 2009InleidingTerugkijkend op de afgelopen vijf jaar van het projectHollandse Waterstad, dat onderdeel uitmaaktevan het kennisprogramma Leven met Water, herinnerik me vooral de hooggespannen verwachtingenaan het begin van het project. Ook dit project lietzien hoe moeilijk het is enthousiasme te kanaliserenen de verschillende belangen op elkaar afgestemdte krijgen. Toch is het gelukt. Het enthousiasme isnu groter dan ooit. Het idee om Gouda iets terug tegeven van zijn roemrijke historie en er een aantrekkelijkewaterstad van te maken, is overal geland en ikkijk uit naar de uitvoering van de eerste projecten..

puruuuurrpuuuuRRRRRRRRRRRRpRrrpuqKpKrpuRruRurrrrruruuRuRRR RHet project heeft een schat aan ervaring opgeleverdop het gebied van geïntegreerde werken. Veel aspectenzijn ter plekke, vaak tot op perceelniveau, naderonderzocht en uitgebreid besproken met de deelnemersaan het consortium.Hollandse WaterstadConsortiumVoor de uitvoering vanhet kennisproject HollandWaterstad is een speciaalconsortium opgericht metals partners:- Gemeente Gouda(penvoerder)- kennisprogrammaLeven met Water- het Watergilde (werkgroepvan historischevereniging Die Goude)- Rijksdienst voor hetCultureel Erfgoed- NOK-n, netwerk vooromgevingskwaliteit- Ykema tuin- en landschapsarchitectuur- Hoogheemraadschapvan Rijnland- Zuid-Hollands Bureauvoor ToerismeDrie grote ambitiesDe gemeente Gouda heeft binnen het project HollandseWaterstad drie grote ambities met het watersysteemtot een voorstel laten uitwerken:- het openen van de Havensluis met het ontwikkelenvan het havenfront- het ontwikkelen van de Intieme Vaarwegen- het opengraven van de oude gracht Nonnenwater/VerlorenkostDe gemeente wil nu verder met de voorstellen enmet deze drie ingrepen in het watersysteem de stadaantrekkelijker maken en het waterverleden vanGouda zichtbaarder maken voor toeristen, maarzeker ook voor de eigen inwoners.In dit boek zijn zes bijzondere locaties beschrevenwaarmee duidelijk wordt gemaakt hoe complexallerlei belangen in elkaar grijpen en hoe door veelonderzoek en vooral veel overleg het toch is geluktom over sommige ideeën eensgezindheid te bereikenwaarop nu kan worden doorgewerkt.6 4 3BreevaartLage GouweKarnemelkslootGouwe KanaalHollandse IJssel512Plangebied1 Havensluis2 Vijverstraat3 De Motte4 Donkere sluis/de onderdoorgang5 Achter de Waag6 NonnenwaterHet plangebied

HEROPENEN HAVENSLUISGOUDA KEERT ZICH WEER NAARDE RIVIERGouda ligt aan de Hollandsche IJssel die nog steedsin directe verbinding staat met de zee. Bij Goudakomt dus nog eb en vloed voor. De haven van debinnenstad heeft via de Havensluis altijd met deHollandse IJssel in verbinding gestaan. Direct nade watersnoodramp in 1953 is uit veiligheidsoverwegingende havensluis gesloten. Tegenwoordig isde haven dus niet meer bereikbaar voor schepen10vanaf de IJssel. Via een duiker is er nog wel een wa-11terverbinding tussen de haven en de IJssel voor hetdoorspoelen van het stadswater.Historische plekken aangepaktHistorische plekkenaangepakt- Havensluis- Vijverstraat- De Motte- De Onderdoorgang / Donkere Sluis- Achter de Waag- Nonnenwater en VerlorenkostGouda wil de havensluis weer heropenen zodat derecreatievaart ook vanaf de IJssel weer de binnenstadin kan. Het openen van de Havensluis heeft een positiefeffect op de uitstraling van het havenfront dattegelijk aangepakt zou moeten worden. Gouda krijgtzijn gezicht naar de rivier weer terug.Havensluis

1213HavensluisFoto met links de Binnenhaven en rechts de Havensluis aan de Hollandse IJsselHet ‘rustige’ waterfront van de Hollandse IJssel

Marleen Oosthuis, Zuid-Hollands Bureau voorToerisme‘Het is van groot belang dat de samenwerking tussende Hollandse Watersteden tot stand komt, dit om dekrachten op toeristisch recreatief gebied te vergroten’.Jaap Evert Abrahamse, senior onderzoeker Historischestedenbouw, Rijksdienst voor het CultureelErfgoed‘De dijkverwarring langs de Hollandse IJssel biedteen goede gelegenheid voor de heropening van deHavensluis. Zo kan de stad weer met de rivier ver-14 informatie is zeer bruikbaar voor het ontwerp vanbonden worden. Het is echter wel een enorm complex15de nieuwe sluis en het aangrenzende gebied.project, onder meer van de drukke weg die nu overde dijk loopt. Het zuidelijke deel van de stad is nu ergrustig en het zou mooi zijn om dat karkater ook zo tehouden’.Historische plekken aangepaktLEERMOMENTENUnieke informatie over oude waterwerkenBinnen Hollandse Waterstad is de ProgrammaVerkenning Zuidelijke Toegang geschreven als opmaatvoor een voorlopig ontwerp. Aan de hand vanoude foto’s, kaarten, tekeningen, en is de historievan het gebied in kaart gebracht.Bijzonder is dat er op deze manier veel nieuweinformatie over de technische constructie van dewaterkunstwerken langs de IJssel is ontdekt. DieOnderdeel van nieuw havenfrontInmiddels is het hoogheemraadschap van Rijnlandgestart met de voorbereidingen van een dijkverzwaringsprojectlangs de Hollandsche IJssel. Ditgeeft de mogelijkheid om de werkzaamheden voorde restauratie van de havensluis en het havenfrontte combineren met de dijkverbetering.. Hier opvooruitlopend zijn al ontwerpvarianten voor Havensluismeegenomen in de Milieu Effect Rapportage.Ondanks het enthousiasme voor de havensluisen de mogelijkheid werk met werk te maken, blijftdit een ingewikkeld project. Naast het feit dat dedijk een waterkering is, moet ook rekening wordengehouden met het feit dat de Havensluis eenrijksmonument is in een Beschermd Stadsgezicht.Verder is er op de dijk veel verkeer en daar zal eenalternatief voor geboden moeten worden.1808, Oost en Wsthaven met zicht opde donkere sluisHavensluis met wachtershuisOlga van Es, procesleider team plannen,Hoogheemraadschap van Rijnland‘De werksessie over de inrichting van het historischewaterfront vond ik erg inspirerend en verhelderend.De Havensluis kan deel uit maken van dat nieuwewaterfront maar daarmee wordt het complex nogingewikkelder. Ik heb prachtige beelden gezien die veelmensen erg enthousiast hebben gemaakt. Ik hoop dathet enthousiasme groot genoeg is om alle partijen opeen lijn te kunnen brengen. Het vergt van iedereenveel lef en inlevingsvermogen’.HavensluisSluizen voor de Binnenhaven

VIJVERSTRAATBIJZONDERE DOORSTEEK NAAR SINGELDe Vijverstraat ligt in de Goudse binnenstad aanhet einde van het fijnmazige watersysteem, dat daardoodloopt. Het water kan niet weg en een doorsteeknaar de singel zou meer verversing van het waterkunnen geven. Dit is een van de onderdelen van hetproject Hollandse Waterstad waar het Hoogheemraadschapvan Rijnland altijd erg enthousiast overis geweest. Daarnaast is de doorsteek ook belangrijkvoor het bevaarbaar maken van de binnenstad. De16doorsteek verbindt namelijk het stadswater met de17buitensingel en creëert een extra vaarroute van ennaar de nabijgelegen Reeuwijkse Plassen.Historische plekken aangepaktHistorische plekkenaangepakt- Havensluis- Vijverstraat- De Motte- De Onderdoorgang / Donkere Sluis- Achter de Waag- Nonnenwater en VerlorenkostVijverstraat

1819VijverstraatHet ‘witte huis’ is een van de monumentale panden in het Houtmansplantsoen,gebouwd op de restanten van het oude kasteel De Punt.

Hans Suijs, Het Watergilde‘De meerwaarde van het maken van de verbindingvan de Vijverstraat met de Fluwelensingel wordtoverschat.’Marjo van Loon, projectleider Haven Kwartier,gemeente Gouda‘Voor kano’s is het al mogelijk het rondje te makendoor de binnenstad, maar dan moeten ze wel regelmatigbukken en in de Vijverstraat moeten ze uithun kano’s en door het Houtmansplantsoen lopen.Een directe doorsteek zou dus een stuk makkelijker20 zijn. Maar die doorsteek is vanwege de monumentale21waarde van het plantsoen moeilijk te realiseren.’Historische plekken aangepaktLEERMOMENTENWeinig baat voor hoogheemraadschapHet Hoogheemraadschap van Rijnland heeft hetproject Hollandse Waterstad, als deelnemer aan hetconsortium, altijd nauwlettend gevolgd. Ondanksde voornaamste insteek als een waterproject, steldeRijnland zich aanvankelijk bescheiden op. Eentechnisch onderzoek maakte namelijk duidelijk datde Goudse waterambities het hoogheemraadschapminder voordelen bood dan aanvankelijk gedacht.Wel lokale verbetering waterkwaliteitHet ontgraven van de voorgestelde grachten zouslechts 1 procent extra waterberging opleveren ende waterkwaliteit van het stadswater zou in hetalgemeen nauwelijks verbeteren. Specifiek voor delocatie Vijverstraat ligt dat anders. Een doorsteekkan daar leiden tot een goede doorspoeling en dewaterkwaliteit wel verbeteren.Gracht graven in monumentaal parkEen ander belangrijk aandachtspunt is dat het parkeen belangrijk monument is, waar ook veel archeologiete verwachten valt. In dit gebied heeft onderandere het voormalige kasteel gelegen. Het zondermeer uitgraven van deze tuin en het verstoren vande bodem is niet aan de orde. Dat maakt de doorsteekmoeilijk uitvoerbaar. Een optie is de doorsteekzoveel mogelijk te laten lopen over een traject waarvroeger ook al water lag.Het Houtmansplantsoen is gelegen op delocatie van het oude kasteel.Gewenste situatie56 omleggen leidingen58 verwijderen bestaand pompstationen herbouw59 aanbrengen stalen brug methouten dekplanken 3,5 m60 maken historische walmurenhoog ca. 1,5 m61 aanbrengen stalen brug methouten dekplanken62 phogen binnen cultuurhistorischerandvoorwaardenOlga van Es, procesleider team plannen,Hoogheemraadschap van Rijnland‘Hier is de synergie tussen waterbeheer en recreatieecht tot zijn recht gekomen. De stadsbewoners hebbenons op deze mogelijkheid gewezen. Het leert ons hoebelangrijk het is om contact te hebben met de mensenin het veld.’Jaap Evert Abrahamse, senior onderzoekerHistorische stedenbouw, Rijksdienst voor hetCultureel Erfgoed‘Ik kan me voorstellen dat er vanuit archeologie encultuurhistorie beperkende randvoorwaarden zijn.Belangrijk is daarom eerst een goede analyse te makenvan het ontwerp van het plantsoen en de bodem.’Vijverstraat

DE MOTTEDE RINGGRACHT HERSTELLENIn het prille begin van Gouda, zo rond 12e eeuw,is in het hart van de stad een motte aangelegd.Dat is een heuvel waarop een verdedigingstorenwerd gebouwd. Door het opwerpen van de heuvelontstond een ringgrachtje rond de motte. De motteis het historische hart en de ontstaansgeschiedenisvan Gouda.De verhoogde grond, de terp, is nog steeds zichtbaar22en de oorspronkelijke ringgracht is ook nog aan-23wezig. Door de vele historische panden langs en over- Havensluishet water is de gracht nog maar beperkt zichtbaar.- VijverstraatHet project Hollandse Waterstad heeft laten zien- De Mottedat het mogelijk is om met kleine aanpassingen de- Donkere Sluisoorspronkelijke ringgracht meer zichtbaar en weer- Achter de Waagbevaarbaar te maken. De kleine aanpassingen zorgen- Nonnenwater en Verlorenkoster ook voor dat de gracht weer beter doorspoelt ende waterkwaliteit ter plekke verbetert.Historische plekken aangepaktHistorische plekkenaangepaktDe MotteDaarnaast was er de wens om, in samenhang methet bevaarbaar maken, verschillende walmuren langsde gracht weer te herstellen. Binnen het project HollandseWaterstad moest dus een afweging wordengemaakt tussen de cultuurhistorische aspecten enhet waterbeheer.

2425De MotteRond de Motte liggen nog zeer kleine watertjes die tussende monumentale panden doorlopen. Hier links met zicht opde st. Janskerk.

LEERMOMENTENZichtbaar maken oud rioolDe uitdaging is om de deels ingestorte gracht weer tereconstrueren en de kleine watertjes en het geheimegedeelte van het oude riool, weer herkenbaar temaken. Nog bijzonder en complexer werd de opgavetoen ook het nog functionerende middeleeuwserioolstelsel in het project werd betrokken.Olga van Es, procesleider team plannen,Hoogheemraadschap van Rijnland‘Als waterbeheerder hadden we aanvankelijk weinigbelangstelling voor deze locatie. Berekeningen haddenons laten zien dat bij mogelijke ingrepen de waterkwaliteitnauwelijks zou toenemen. Wij waren daaromniet erg enthousiast over dit onderdeel en dat was weleens moeilijk uit te leggen aan de cultuurhistorici diejuist wel erg enthousiast waren. Je bent dan al gauween spelbreker.’Historische gelaagdheid laten zienMarleen Oosthuis, Zuid-Hollands Bureau voor26 Gouda wil de historische gelaagdheid van dit gebiedToerisme27graag laten zien. Op en rond de motte staan monumentale‘Het water van de intieme vaarroute, met als hoogte-panden uit allerlei eeuwen. De gemeente wilpunt de motte, heeft een grote potentiële recreatievemet kleine aanpassingen de bezoeker van het historischetoeristische waarde.’hart een indruk geven van die verschillendetijden en hun bijhorende bebouwing. De motte Kanovaarders in het museumkwartieren de ringgracht is een deel van dat monumentalegeheel.Historische plekken aangepaktSamen om de tafelBij het bespreken van de eerste ideeën en voorstellenheeft een expert meeting een belangrijke rolgespeeld. Cultuurhistorici en waterbeheerders hebbenal in vroeg stadium samen aan tafel gezeten enieders eigen kijk op de situatie besproken.Hans Suijs, Het Watergilde‘De motte is nog prachtig te ervaren en is onder degebouwen nog volledig zichtbaar. Het is het geheimvan Gouda.’De Motte

DONKERE SLUISRECONSTRUCTIE UNIEKE KRUISENDEDEURENDe Donkere Sluis in Gouda is een uniek waterwerk.De sluis maakte onderdeel uit van een 800meter lange schutsluis in de binnenstad dat ooitde vaarverbinding vormde van de Gouwe met deHollandsche IJssel. Het idee om de Donkere Sluisweer helemaal in de oude staat te herstellen, heeftte maken met de oude gewoonte van Gouda om hetstadswater te verversen door te schuren. De sluis28is speciaal hierop gebouwd waarbij de twee stellen29sluisdeuren in gesloten toestand een kruisvorm- Havensluishebben. Deze speciale opstelling maakte het mogelijk- Vijverstraatom bij hoog water op de IJssel, de hele haven- De Mottete vullen zodat het havenwater bij opening van de- De Onderdoorgang / Donkere SluisDonkere Sluis in een keer, als een bak met water,- Achter de Waagin een golf door de binnenstad stroomde.- Nonnenwater en VerlorenkostHistorische plekken aangepaktHistorische plekkenaangepaktTijdens het project is nagedacht over de mogelijkheidom dit schuren weer op te pakken. Voor hetverbeteren van de waterkwaliteit is het niet directnodig, maar de waterbeleving speelt een grote rol.Het is een bijzondere gebeurtenis als het water alseen ongevaarlijke Tsunami zichtbaar door de stadstroomt. Nader onderzoek heeft geleerd dat hetschuren niet tot wateroverlast leidt, maar het is nogonzeker of het schuren schade oplevert aan de kademurenen kelders van de haven. Of het schuren inzijn oorspronkelijke vorm terug zal komen, isdus nog de vraag.De Onderdoorgang / Donkere sluis

3031De Onderdoorgang / Donkere sluis1930, De Donkere Sluis met de ‘gekruiste’ deuren wordt geopend.Onder het witte gebouw links ligt de onderdoorgang.

LEERMOMENTENRestauratie hard nodigHet consortium heeft de Donkere Sluis ook opgepaktomdat het een uniek monument is. Het is deenige sluis van dit type dat Nederland nog rijk is.Voor het bestuderen van de geschiedenis van desluis zijn vele historische bronnen geraadpleegd.Daarbij zijn kaarten ontdekt, waarvan niemand hetbestaan meer wist.Jaap Evert Abrahamse, senior onderzoekerHistorische stedenbouw, Rijksdienst voor hetCultureel Erfgoed‘De Donkere Sluis in Gouda is een hoogstandje in deNederlandse waterbouwgeschiedenis. Het vormt hethart van het historische sluizenstelsel. Het is nu eenerg verwaarloosd monument en gaat dus langzaamten onder door voortschrijdend verval.’Olga van Es, procesleider team plannen,Hoogheemraadschap van Rijnland:‘Van de communicatie over de onderdoorgang bij32 Unieke gelegenheid voor ondergrondsde Donkere Sluis heb ik veel geleerd. De communica-33tie met de lokale bewoners is gebruikt om het projectecht verder te helpen. De communicatie heeft daargewerkt als een katalysator. Vooral de inzet vanvrijwilligers was erg bijzonder.’Historische plekken aangepaktkijkjeTijdens het historische onderzoek van de DonkereSluis speelde de verbouwing van één van de pandendie bij de sluis op een onderdoorgang staan. Dieverbouwing bood het consortium de gelegenheidom samen met de eigenaren en bouwmanager oplocatieonderzoek uit te gaan en een kijkje te nemenin de catacomben van de onderdoorgang.Achterzijde onderdoorgangHans Suijs, Het Watergilde‘Het historisch watersysteem was vroeger mooi inbalans. Door het wegvallen van een deel van ditsysteem is de balans in de stad zoekgeraakt. De kennisdie nodig is om weer tot een goed functionerendwatersysteem te komen, hebben we niet meerparaat.’De Onderdoorgang / Donkere sluisVoorzijde onderdoorgangHet ‘schuren’ van de grachten in de Goudsebinnenstad was spectaculair en trok voegerveel belangstellig. Vanuit de Donkere Sluiswerd dan een forse golf losgelaten die doorde hele binnenstad rolde en zo voor verswater zorgde.Marleen Oosthuis, Zuid-Hollands Bureau voorToerisme‘Wij zijn meestal actief op het niveau van de provincieZuid-Holland. In Gouda zijn we concreetaan de slag gegaan en dat heeft ons veel gebracht.De samenwerking binnen het consortium en metname het belevingsonderzoek, daar heb ik veelvan geleerd.’

ACHTER DE WAAGPLEIN TERUG AAN HET WATERAan de Markt, tegenover het stadhuis, staat deWaag waar in de loop der eeuwen tientallen miljoenenkilo’s Goudse kaas van eigenaar wisselden.In de middeleeuwen waren handelaren verplichtkoopwaar boven de tien pond te laten wegen. Hetgebouw wordt tegenwoordig nog gebruikt voor hetdemonstreren van Goudse ambachten, zoals kaasmaken,kaarsen dompelen, plateel schilderen, pijpenmaken en aardewerk vervaardigen.3435Historische plekken aangepaktHistorische plekkenaangepakt- Havensluis- Vijverstraat- De Motte- De Onderdoorgang / Donkere Sluis- Achter de Waag- Nonnenwater en VerlorenkostAchter het gebouw ligt een plein dat oorspronkelijkaan het water lag. Tegenwoordig wordt het plein grotendeelsin beslag genomen door een fietsenstallingen het water is inmiddels overkluisd. Het verwijderenvan de overkluizing maakt ineens een grootstuk van het stadswater weer bevaarbaar. Bovendienkomt het plein Achter de Waag weer aan het water teliggen en dat beidt de mogelijkheid het plein helemaalopnieuw daarop in te richten.Achter de Waag

3637Achter de WaagDe overkluizing (zie oranje gearceerd deel op de plattegrond)van het water Achter de Waag.

Hans Suijs, Het Watergilde‘Als de gracht achter de Waag weer wordt herstelddan is dat alleen al bijzonder omdat je dan het waterover moet.’Jaap Evert Abrahamse, senior onderzoekerHistorische stedenbouw, Rijksdienst voor het CultureelErfgoed‘Bezien vanuit de cultuurhistorie van de stad is hetheel logisch om hier het water weer terug te latenkomen. De aangereikte reconstructie ligt erg voor38 de hand omdat het van de stad weer een waterbou-39wkundig geheel maakt.’Historische plekken aangepaktLEERMOMENTENEenvoudige ingreep met groot effectDe locatie kwam al direct aan het begin van het projectter sprake toen een multidisciplinair team zicheen week lang zeer intensief heeft gebogen over alleaspecten van het Goudse stadswater. Daaruit bleekal direct dat het verwijderen van de overkluizingrelatief eenvoudig is en een positief effect heeft opde beleving van de stad.Kiezen van beste doorvaarhoogteDe ingreep is verder uitgewerkt en opgenomenin het rapport Intieme Vaarroute dat voorziet inhet hele plan voor het bevaarbaar maken van debinnenstad voor de kleine recreatievaart. Bij de uitwerkingvan de principe-oplossing is ook nagedachtover de nieuwe doorvaarhoogte. Door het ophogenvan de bruggen te koppelen aan het groot achterstalligonderhoud van de lokale kademuren, kunnende aanlegkosten beperkt worden.Gewenste situatie1 nieuwe hogere gemetseldeloopbrug2 verwijderen van en nieuwekademuren3 stalen liggers met dekbreedte van ca. 5 m5 gemetselde toogbrug metwangenbreedte 7.0 m6 verwijderen duiker en metselenkade7 stalen loopbrug met dekbreedte ca. 2 mKees Ykema, Ykema tuin- en landschapsarchitectuur‘In dit gebied passeren veel bezoekers aan de binnenstad.De oude stad gaat hier over in het nieuwe winkelgebied.Door het water weer zichtbaar te makenkrijg het plein een heel ander aanzien en ontstaanineens veel nieuwe mogelijkheden voor de inrichting.’Achter de WaagOok oplossing voor achteruitgang vanwinkelsDe huidige overkluizing gaat over in de gracht vande Zeugstraat. Aan een kant grenzen winkels methun achterkant direct aan het water en hebbende winkeliers een achteruitgang gecreëerd met eenplat bruggetje over het water. Alvorens het hele waterweer bevaar wordt, zullen ook al deze achteruitgangenop hoogte gelegd moeten worden. Metiedere winkelier zal apart een gesprek gevoerdmoeten worden voor een specifieke oplossing perbruggetje.Het uitgewerkte ontwerpvoorstel met rechtshet plein Achter de Waag en de twee nieuwebruggen.

NONNENWATER & VERLORENKOSTMEERWAARDE VOOR EEN HERONTWIKKELDFABRIEKSTERREINAan de rand van de binnenstad ligt een voormaliggasfabrieksterrein. Er staan enkele interessanteindustriele monumenten, maar de grond is ernstigvervuild. Gouda heeft al lang plannen het gebiedte herontwikkelen en de grond te saneren. Debestaande monumenten worden zoveel mogelijk40ingepast en het ligt voor de hand ook de gedempte41grachten in het gebied terug te brengen. Dat levertniet alleen een meerwaarde voor het stadsbeeld,maar breidt ook de vaarmogelijkheden uit.Historische plekken aangepaktHistorische plekkenaangepakt- Havensluis- Vijverstraat- De Motte- De Onderdoorgang / Donkere Sluis- Achter de Waag- Nonnenwater en VerlorenkostNonnenwater en Verlorenost

4243De oude situatie met de grachtNonnenwater en VerlorenostDe huidige situatie met nog wel de oude huizen maar zonder gracht.

LEERMOMENTENHet bleek een ingewikkelde opgave. De gedemptegrachten dienden inmiddels als parkeerterrein en inde grond waren rioleringen en kabels en leidingeningegraven. Realisatie van deze langgekoesterdewens bleek veel duurder dan voorzien. Duidelijkwerd dat op korte termijn het openen van de grachtniet mogelijk zou zijn. Uitvoering werd uitgesteld.Marleen Oosthuis, Zuid-Hollands Bureau voorToerisme‘Het is lastig om partijen van de verschillende organisatiesbij elkaar te brengen en deze ook actief erbij te betrekken. Je merkt binnen het consortium datmensen heel erg op hun eigen werkveld en hun eigenstad zijn gericht.’Hans Suijs, Het Watergilde‘De waarde van het ontdempen van de grachten Nonnenwateren Verlorenkost, wordt door de bestuurdersHistorische foto’s van VerlorenkostBinnen Hollandse Waterstad was het openen vanonderschat. Het watergilde is van mening dat een44 aantal grachten in Gouda ontdempt moeten worden.’ 45Historische plekken aangepaktNonnenwater en Verlorenkost opgenomen alsvoorbeeld van de betekenis van het ontdempen vangrachten. Het was net als het restaureren van de Havensluis,een langgekoesterde wens. Uitstel was danook voor alle partijen een teleurstelling. Toch blijftde wens bestaan en blijft openen van Nonnenwateren Verlorenkost op de agenda staan. Het was voorhet Watergilde en Leven met Water aanleiding omeen aanvullende studie te doen naar de economischebetekenis van het ontdempen van grachten, metNonnenwater- Verlorenkost als voorbeeld.Aan de rand van de Goudse binnenstad ligteen voormalige gasfabrieksterrein dat gesaneerdmoet worden. In het gebied eromheenis al wel nieuwbouw gepleegd maardaarbij is niet gedacht aan een gedeeltelijkherstel van de historische situatie.Nonnenwater en Verlorenost

Het projectHWSERVARING OPDOEN MET SAMEN-WERKEN BIJ WATERPROJECTHet project Hollandse Waterstad heeft een belangrijkeimpuls gegeven aan het door veel stadsbewonersgekoesterde idee om het Goudse stadswaterweer zijn prominente plek in het stadsbeeld terugte geven. Het project is gesubsidieerd door hetnationale kennisprogramma Leven met water datspeciaal bedoeld is om waterbeheerders ervaringte laten opdoen bij het samenwerken met anderebelanghebbenden.Het idee voor het project Hollandse Waterstad isin 2004 ontstaan tijdens een stadswandeling vangemeenteambtenaren en stadsbewoners. Het gesprekkwam op het oude idee om de havensluis bij de HollandscheIJssel te heropenen en de al vaak besprokenplannen om het water weer een veel prominentereplek te geven in het stadsbeeld. In die tijd bereiddenoverheid, kennisinstituten en bedrijfsleven hetkennisprogramma Leven met Water voor en een vande deelnemers aan de wandeling was daarvan opde hoogte. Het kennisprogramma Leven met waterwas in het leven geroepen om innovatief waterbeheerte stimuleren, waaronder het combineren vanwerkzaamheden aan stadswater, samen met gemeentenen andere betrokkenen.Leren samenwerken in stedelijk gebiedTe lang is waterbeheer een zelfstandige activiteit geweest en Leven met Water wilbevorderen dat waterbeheerders in contact treden met andere watergebruikersin de steden, in de natuur en in het landelijke gebied. Bij het kennisprogrammakonden projecten worden ingediend om praktijkervaring te kunnen opdoenmet het onderling samenwerken tussen waterbeheerders, gemeenten, natuurbeheerders,stadsbewoners, ondernemers en andere belanghebbenden bij gebiedsontwikkeling.Aan de slagIn 2005 toen het project Hollandse Waterstad van start ging, zijn vijf werkpakkettengeformuleerd en werd een speciaal gevormd consortium belast met de46realisatie. Het consortium stelde een projectteam aan en de gemeente voerde47Leven met Water is eenhet algemene projectmanagement. Aan enthousiasme ontbrak het niet maar hetkennisimpulsprogrammarealiseren van bepaalde ideeën in een dichtbebouwde binnenstad met heel veel(2004-2010) waarin overheid,verschillende belangen, blijkt vaak een complexe zaak te zijn die een lange ademkennisinstituten envraagt.Hollandse Waterstadbedrijfsleven samenwerken.Een van de doelen van hetprogramma is het ontwikkelenvan nieuwe manierenvoor waterbeheerders ombij gebiedsontwikkelingsprojectenbeter te kunnensamenwerken.Enkele opmerkelijke momenten:- start met intensievekennismakingsweek(snelkookpan)- uitgebreid belevingsonderzoek- jaarlijkse waterconferenties(2004-2009)- visualisatie projectvoortgangmet bollenschema- realisatie van de onderdoorgangOmgeving scheppen voor samenwerkingEen van de belangrijkste doelstellingen van het project was de gezamenlijke aanpakdoor alle belanghebbenden die in het consortium waren vertegenwoordigd.Of zoals landschapsarchitect Kees Ykema, een van de trekkers van het eersteuur, verwoordt: ‘Als je partijen bij elkaar brengt die eigenlijk nooit met elkaarsamenwerken, kun je al veel bereiken door een omgeving te maken waarin datmogelijk is’.Ontstaan van veel nieuwe inzichtenHet project Hollandse Waterstad heeft veel nieuwe waterhuishoudkundige enhistorische kennis opgeleverd en voor een aantal concrete deelprojecten is debasis gelegd voor de uitvoering. De nieuwe kennis heeft nieuwe en waardevolleinzichten opgeleverd. Zeker als het gaat om de drie waterambities van Gouda:het openen van de Havensluis, het zichtbaar maken van de oude grachtenstructuur,het opengraven Nonnenwater/ Verlorenkost. Het project heeft hiervoorveel voorbereidend werk gedaan en daar kan de gemeente nu dankbaar gebruikvan maken.Het project HWS

Hollandse WaterstadHet projectHWSENKELE BELANGRIJKE LESSENGELEERDIedere stad is uniek, maar de Goudse ervaringengaan ook op voor andere Hollandse waterstad.Het was een van de doelstelling van het projectHollandse Waterstad dat de ervaringen gedeeldwerden met andere Hollandse watersteden,zoals Delft, Dordrecht en Leiden. Hier een kleineDe les: zorg voor continuïteit in het project. Mensen en organisaties moetenselectie uit de vele lessen die in Gouda zijnbetrokken blijven.48geleerd.49‘Het watersysteem is eenbelangrijk onderdeel vanhet stedelijk landschap.Het landschap verandertsteeds en krijgt voordurendnieuwe functies en nieuwedynamiek. Reconstructieis zinloos zonder functieen kan nooit een doel opzich zijn. Dat blijkt ookbij dit soort projecten eenwezenlijke ontwerpopgave’.(Jaap Evert Abrahamse,Rijksdienst voor het CultureelErfgoed)Nadenken over nieuwe functiesHet aantrekkelijk maken van het historische stadswateris bij de stadsbewoners, cultuurhistorici,waterbeheerders en gemeentemedewerkers altijd eenbelangrijke drijfveer geweest. Maar de geschiedenisterugbrengen kan geen doel op zich zijn. Belangrijkis het zoeken naar nieuwe functies. Dat kan variërenvan nieuwbouw, waterberging, terrassen aan hetwater tot rondvaarten. Al dit soort functies gevenhistorie en water een eigen plek en zorgen voorbeleving en een beter leefklimaat..De les: herstel van historische structuren heeft alleenzin als het een functie heeft.Enthousiast mensenwerkVijf jaar Holland Waterstad geeft een beeld vanploeteren en proberen koers te houden. Maar ookvan betrokkenheid en inzet. Dat kwam voor eengroot deel door het breed gedeeld enthousiasme dathet geheel project heeft bestaan. Vanaf het begin isveel aandacht besteed aan het netwerk van individuelepersonen binnen de betrokken organisaties.Dit gaf het project een gezicht. De persoon met zijnbetrokkenheid stond voorop, niet de belangenorganisatie.De les: bewaar en koester het enthousiasme als verbindende schakel. Investeerin relaties en netwerken. Ook op persoonlijk niveau.Continuïteit in het projectTijdens het project zijn er regelmatig persoonlijke wisselingen geweest. Somsduurde het lang voordat een partij weer iemand kon afvaardigen. Ook was hetniet makkelijk altijd voor personen hun eigen organisatie bij het project betrokkente houden.. Reorganisaties en politieke veranderingen speelden daarinook een rol.Complexe situatie ontrafelenIn een historische stad is de ruimtelijke ordening complex omdat er eenenorme gelaagdheid in zit. Alle lagen vragen om aandacht en onderzoek.Je moet de historische situatie goed in kaart brengen, letterlijk en figuurlijk.Aandacht voor details en zorgvuldigheid in de interpretatie is belangrijk.Vervolgens moet je alles wel weer vertalen in een helder communiceer beeld.Visualisaties kunnen daarbij geweldig helpen.De les: de historische stad vraagt om respect en zorgvuldigheid.Doel voor ogen houdenVeranderingen in een stedelijke omgeving gaan niet per decreet. Het is eenproces waarbij het realiseren van de ambities soms stap voor stap gaat. Daarbijblijft het wel belangrijk de kleine stappen in het grotere geheel te blijven plaatsenen het beoogde doel goed in het vizier te houden. Haal de successen in dekleine projecten aan om het enthousiasme te bewaren.De les: blijf de kleine deelprojecten altijd waarderen, maar verlies nooit hetgroter geheel uit het oog.Lessen geleerd

GEREALISEERDNIET GEREALISEERDAFRONDING VOOREINDE HWS50 51WERKPLAN 1Inventarisatie netwerk Hollandse WaterstedenJuni 2006Waterrecreatie in Gouda (klantenonderzoek)November 2005Archief en Omgevingsscan - Mei 2006Haalbaarheidsonderzoek waterambities Gouda Juni2006 Verificatieonderzoek: (technische en financiële haalbaarheid) vanGoudse waterambities)Verhalenfestival + boekje - November 2005 – 2008Waterconferentie - Juni 2006-2007 en oktober 2008Ronde tafel in Gouda - 2005 / Plan op hoofdlijnen tenbehoeve van bestuurlijke besluitvormingWaterwinkel - 2006Digitale archivering - September 2006 Binnen Goudse archiveringniet standard,binnen project HWS Is hier extra aandacht aan besteedWebsite Maart 2007-na 2009?Onderzoek verandering beleving Goudse bevolking2005Watersysteemonderzoek Stadsboezem April 2007Waterbeheerplan Binnenstad/ Plan voor beheertakenwater en kunstwerkenArrangementen brochureInventarisatie arrangementen rond thema water in deHollandse Watersteden begin 2008Hollandse WaterstadSAMENWERKEN TUSSENHOLLANDSE WATERSTEDENREALISATIE OF AFRONDINGVOOR EINDE HWSNIEUW PRODUCT (NIETBINNEN WERKPLAN VAST-GESTELD) EN IS SOMSAANGEPASTGEÏNTEGREERD WERKENDEMONSTRATIE VAN SUCCESSKENNISOVERDRACHT NAAR HETPUBLIEKECONOMISCHE STIMULANSTOERISME EN RECREATIEWERKPLAN 2Netwerk bijeenkomsten toerisme in HollandseWatersteden - 2005Inventarisatie beheer kunstwerken t.b.v. recreatieJuni 2006 (bediening, beheer, eigenaren etc. in beeld)Holland Waterland/ samenwerkingsbijeenkomst GoudaPublieksvriendelijke versie/ WatersysteemonderzoekStadsboezem - April 2007Informatiemap met inlegvellen - Juni 2007Nationale Sluizendag - September 2007WERKPLAN 3Bestuurlijk leren/ bestuurlijke verankering - Juni2007Inventarisatie, knelpunten en oplossingsrichtingenOnderhoud kunstwerken en watergangenbinnen Gouda - juni 2006Publieksvriendelijke versieHistorisch onderzoek sluizen en bruggen - September2007Waterexpo/ Informatiepunt/ verbeeldingsactiviteitenVervolg op waterwinkel - Januari 2008Bouwstenen voor Toervaart - December 2007Actieprogramma waterrecreatie Gouda en regioOnderdoorgang onderzoek - Februari 2008Hierop volgt communicatie, publieksactiviteiten en uitvoeringGebiedsgerichte Integrale Ontwikkeling - 2007Inbreng in Hollandse IJsselprojectQuick Wins 2007-2009 (onderdoorgang)Promotie/ netwerkbijeenkomsten Hollandse WaterstadSamenwerken in Groene HartKennisconferentie Water - April 2008Inbreng in allerlei kennisconferentie, symposia etc.Waterbelevingsonderzoek - Juni 2008Onderzoek naar het schuren van de grachtenFebruari 2008Programmaverkenning Zuidelijke ToegangFebruari 2008Bijeenkomsten netwerk (2x) Water inHistorische binnesteden begin 2008Rapport aanbevelingen kennsiontwikkelingIn historische binnensteden - September 2008Gedeeltelijk i.p.v. netwerkbijeenkosten toerisme in HollandseWaterstedenActiviteiten overzicht, bollenschemaWaterambities vanuit het consortium - medio 2009Onderzoek beheerkosten waterkunstwerken medio2008Beheerplan historische waterkunstwerken - medio2008Waterkwaliteitsonderzoek - Mei 2009Rapport Intieme Vaarroute - April 2009Zuidelijke Toegang voorontwerp(MER dijkverbetering) - medio 2009Bewust leren (tussen-evaluatie) - Juni 2008Bewust leren (eind-evaluatie) - medio 2009Open maken grachten technisch vooronderzoek enkostenraming eind 2008 (buiten consortium)Boekje HWS (beschrijving procesinnovatie) - medio2009Inventarisatie beheer Rijnland, opsplitsing beheertakenmet Gouda - Juni 2006Netwerk kennisontwikkeling water en historischeBinnensteden - medio 2009Kennisbijeenkomst (thema Cruises) voor HollandseWatersteden - medio 2009Themajaar vaarwegen ZH 2010, cultuur/ toerismein de Hollandse Waterstedenvaarwegen ZH 2010Historisch onderzoek sluizen en bruggen, UNESCOStatusCultuurhistorie in Waterplan, 2008Voorlopig ontwerp voor alle drie de ambities van deGemeente Gouda, is beschreven bij aanvang van het project en isbenoemd als onderdeel van de doelstellingenInventarisatie potentiële kostendragers (rechtstreeksuit doelstellingen)Toeristisch meerjarenplan (rechtstreeks uitdoelstellingen)

Hollandse WaterstadHet projectHWSCONSORTIUM HOLLANDSE WATERSTADMET CONTACTPERSONEN (ZOALS BEKENDOP 1 OKTOBER 2009)Gemeente GoudaMarjo van LoonProjectleider Haven KwartierAgnietenstraat 24 Postbus 1086 2800 BB Goudatel. (0182) 58 82 11email: marjo.vanloon@gouda.nlwebsite: www.gouda.nl/chkPostbus 156 2300 AD Leidentel. (071) 306 3063email: Olga.Es@rijnland.netwebsite: www.Rijnland.netNOK-n(per 1-1-2010 via Ykema T+L)Lizet van den BergAdviseur Communicatie en OmgevingNieuwe Haven 201Postbus 213 2800 AE Goudatel. (0182) 59 96 64email: lvandenberg@nok.nlwebsite: www.nok.nl52 Gerard Boks53Programmamanager Cultureel en Haven Kwartieremail: gerard.boks@gouda.nl* te downloaden viade website www.hollandsewaterstad.nlof www.levenmetwater.nlMarjan van Wijhe-FaasProjectsecretarisemail: marjan.vanwijhe@gouda.nlLeven met WaterCorné NijburgProjectcoördinator Leven met WaterBuchnerweg 1 Postbus 420 2800 AK Goudatel. (0182) 54 06 96email: corne.nijburg@levenmetwater.nlwebsite: www.levenmetwater.nlHet Watergilde(werkgroep van Die Goude)Hans SuijsTjotterwerf 23 2804 LL Goudatel. (0182) 53 66 43email: Hans.Suijs@hetnet.nlwebsite: www.diegoude.nlHoogheemraadschap van RijnlandOlga van EsProcesleider team PlannenAfdeling Plannen en ProjectenZuid-Hollands Bureau voor ToerismeMarleen OostdijkPostbus 3267 2601 DG Delfttel. (015) 251 23 30email: m.oostdijk@zhbt.nlwebsite: www.zhbt.nlYkema tuin- en landschapsarchitectuurKees YkemaNieuwehaven 201 2801 CW Goudatel. (06) 212 888 85email: ykemak@xs4all.nlwebsite: www.nok.nlRijksdienst voor het Cultureel ErfgoedJaap Evert Abrahamsesenior onderzoeker HistorischestedenbouwSmallepad 5 3811 MG Amersfoorttel. (033) 421 74 21email: j.abrahamse@cultureelerfgoed.nlwebsite: www.cultureelerfgoed.nlTE RAADPLEGEN PUBLICATIESEN PRODUCTEN VAN HOLLANDSEWATERSTAD Het project heeft veelnieuwe kennis en inzichten opgeleverddie in allerlei publicaties en productenzijn verwoord en verbeeld.Waterrecreatie in Gouda.* Doelgroepbepalingen programma vaneisen Zuid- Hollands bureau voor toerisme– (Delft, november 2005) Drs.C. van Lent en drs. R. van der PoelVerhalenfestival november 2005.Bijbehorende publicatie: Oud waterNieuwe buren. Eindredactie S. Ouboter(Gouda, november 2005)Scan van omgeving en bronnen– Beeldverhaal van Gouda als HollandseWaterstad* Dwarsdoorsnedein tijd en ruimte. Ykema Tuin- enLandschapsarchitectuur (Gouda, mei2006) K. YkemaHaalbaarheidsonderzoek doorvaarbaarheidGoudse binnenstad.* Technischehaalbaarheid , kostencalculatieen verwachtte opbrengst. IngenieursbureauDHV (Amersfoort juni 2006)Watersysteembeschrijving en knelpuntenstadsboezem Gouda.* Technischrapport. Hoogheemraadschapvan Rijnland (Leiden december 2006).Ir. J. TamboerInventarisatie Netwerk van ‘HollandseWatersteden.* In het kader van hetproject Hollandse Waterstad. Zuid-Bronnenoverzicht

Hollandse WaterstadHollands bureau voor toerisme (Delft,mei 2006) Drs. C. van Lent en drs. R.van der PoelHydraulische analyse van het schurenvan de stadsgrachten. IngenieursbureauDHV (Amersfoort, november2007)Onderdoorgang Gouda, Herstel vaneen monument. Restauratieplan.Ingenieursbureau DHV (Amersfoort,februari 2009)Waterbelevingsonderzoek Gouda*Zuid-Hollands Bureau voor Toerisme /NOK-N (Gouda, april 2008) ZHBT:M. Oostdijk en V. Rossi NOK-N: L. vanden berg, S. ouboter, E. MarisGoudse waterverversingsysteem.TU Delft. Afdeling Bouwtechnologie,Faculteit Bouwkunde (Delft, oktober2007). ir. G. J. ArendsBouwsteen inrichting haven Gouda*Projectbureau Vrolijks (Breda, augustus2008). R. VrolijksVoorevaluatie Hollandse Waterstad,geïntegreerd werken. Gewoon aan deSlag (Amersfoort, september 2008)Bouwsteen toervaart Gouda* Inputvoor planvorming Cultureel enHavenkwartier. Projectbureau Vrolijks(Breda, december 2007). R. VrolijksDuiker onder de Dubbele Buurt teGouda, bouwhistorische opname*De Fabryck , bureau voor gebouwhistorischonderzoek (Utrecht, februari2008). J. Heijenbrok en G. SteenmeijerDe onderdoorgang Dubbele Buurtweer open voor boten? Adviesrapport.Ingenieursbureau DHV (Amersfoort,februari 2008)Bouwsteen inrichting Haven Gouda*Projectbureau Vrolijks (Breda, augustus2008). R. VrolijksVan Hollandse Waterstad naar eenleernetwerk van Hollandse watersteden.*Land-id en Bureau Tijdlijn(Utrecht, april 2008). J. Bouman en D.van MarrewijkIntieme Vaarroute.* Onderdeel vankennisproject Hollandse WaterstadGouda. Ykema Tuin- en Landschapsarchitectuur(Gouda, februari 2009).Prezi-tati Eindevaluatie HollandseWaterstad. Gewoon aan de Slag(Amersfoort, juli 2009)Doorspoelen en Schuren BinnenstadGouda.* deelrapport Hollandse Waterstaden waterplan Gouda. Hoogheemraadschapvan Rijnland (Leiden,september 2009).ONTWIKKELDE COMMUNICA-TIEMIDDELENwww.hollandsewaterstad.nlDeze website is nog tot 1 december2009 bereikbaar, daarna zijn alleonderzoeksrapporten van het kennisprojectHollandse Waterstad te vindenop de website van Leven met Water:Schutten, schuren en overbruggen *cultuurhistorische analyse van de oudewww.levenmetwater.nlscheepvaartroute door Gouda en het Programmaverkenning openenDeze website is van het kennispro-54 zuidelijke toegang.* Ykema Tuin- en55Landschapsarchitectuur (Gouda, april2008. K. Ykemagramma Leven met Water dat door deoverheid, het bedrijfsleven en kenniscentrain het leven is geroepen omwaterbeheerders kennis en ervaring telaten opdoen door waterprojecten tezien als onderdeel van de ruimtelijkeordening en samen met andere gebruikerste zoeken naar kansrijke oplossingendie ook voor andere gebruikerseen meerwaarde hebben.InformatiemappenVoor de visualisatie van verschillendelocaties bij besprekingen zijn informatiepanelenontworpen waarop dehistorische gelaagdheid inzichtelijkkon worden gemaakt: Informatiemapmet inlegvellen* zijn gemaakt voor:Gouda doorvaarbaar/ Intieme vaarwegen/ Cultureel en Haven Kwartier/ DeGoudse motte/ Monumentale bruggenen sluizen in Gouda/ Museumhaven/Stolwijker schutsluis/ Gouda’s geheimeonderwaeter weereltEind 2008 is het publieksevenementGouda’s geheime onderwaeter weereltgehouden waarbij bezoekers (ookkinderen met verhalenvertellers) langsondergrondse watergewelven kondenlopen. Verschillende kranten hebbenhierover gepubliceerd.VervolgactiesGemeente Gouda- Plaatsing van het historisch watersysteemop de Rijksmonumentenlijst;- Communicatieplan rond de restauratievan kunstwerken van hethistorisch watersysteem;- Actieprogramma Watertoerisme(november 2009);- Gemeentelijk Waterplan met veelsterkere inbreng van de cultuurhistorischeafweging;- Samenwerking tussen Hoogheemraadschapvan Rijnland engemeente Gouda voor de dijkverzwaringGoejanverwelledijk enverbetering van het Havenfront.Watergilde- Kennisuitwisseling tussen historischeverenigingen in Noord- enZuid-Holland met gebruikmakingvan de werkwijze van het projectHollandse Waterstad;- Jaarlijks organiseren van de NationaleWaterconferentie;- Onderzoek naar economischebetekenis van herstel van historischewaterwegen in Gouda(Triple-E, oktober 2009);- Organiseren van en deelname aanquick wins: door publieksacties deaandacht voor het watersysteemlevend houden.Bronnenoverzicht

56Hollandse WaterstadCOLOFONOpdrachtgeverLeven met Water,Gouda, Corné Nijburg.CoördinatieKees Ykema, Ykema TuinenLandschapsarchitectuur,Gouda.TekstschrijverJac van Tuijn,Crest On mediaGrafisch ontwerp,beeldredactieKristel Braunius,Amsterdam.Druk en LithografieSpinhex & Industrie,Amsterdam(milieugecertificeerdeonderneming SIMZ)BeeldmateriaalHistorische foto’s; historischekaart. StreekarchiefMidden-Holland.Digitale ondergronden;Gemeente Gouda.Kaartmateriaal; YkemaTuin- en Landschapsarchitectuur.Brainstormschets; MartijnSchoots.Principeontwerp brugAchter de Waag; YkemaTuin- en Landschapsarchitectuur.Projectschema; YkemaTuin- en Landschapsarchitectuur.Met dank aan alle consortiumpartnersvoor huninbreng.© 22 oktober 2009ruimte voor de logo’sProjectteamMarjo van Loon,Gemeente Gouda.Kees Ykema, Tuin- enlandschapsarchitectuur,Gouda. Jasper van denHerik, Delft.Niets uit deze uitgave magworden vermenigvuldigd en/ofopenbaar gemaakt door middelvan druk, fotokopie, microfilm ofop welke wijze dan ook zondervoorafgaande toestemming vande makers.FotografieMartijn SchootsMarjo van LoonJasper van den HerikKees Ykema