Droge oevers bedreigen riet - Stichting Het Groninger Landschap

Winter 200622 e jaargang nummer 4Winterwandeling Niebert en CoendersborchDe das terug in Groningen?Droge oevers bedreigen rietkwartaalblad van de Stichting Het Groninger Stichting LandschapHet Groninger Landschap

Seizoen in beeld© KINADeze winter kunnen we weer de ijsgors begroeten. Het is een kleine zangvogel die in Scandinavië en Rusland broedt. In het najaar trekt de vogelmet de winterse naam naar het zuiden en overwintert onder meer aan de Nederlandse kust. IJsgorzen zijn te zien op de Groninger kwelders waar zeonopvallend, laag bij de grond, in kleine groepjes rondscharrelen op zoek naar zaden.© KINA©Anne Zwart© KINABij monitoringswerkzaamheden in Leinwijk(Zuidlaardermeergebied) is een rivierprikwaargenomen. De vis die op de Rode Lijst vanbedreigde diersoorten staat, trekt in het najaarvanuit zee het binnenland in om te paaien. Inde Drentse Aa is een paaiplaats bekend. Jongerivierprik, die als larve geboren wordt, leeft deeerste vier jaar in zoet water om vervolgensnaar zee te trekken. Opvallend aan de vis zijn dezeven kieuwen aan beide zijden.In het Coendersbosch is afgelopen najaarde plaatjeszwamgast gezien. Het is een vrijzeldzame paddestoel die op de Rode Lijst staat.De plaatjeszwamgast groeit in loofbossen enkomt alleen voor als de bodem voedsel- enhumusarm is. De zwam parasiteert op rottenderussula’s en melkzwammen en behoort totde familie van de ridderzwammen, die alle(room)witte of roze sporen hebben.De grote zilverreiger is dit najaar op meerdereplaatsen gezien. Aan de noordkust werdhij waargenomen op de kwelders, in deOnnerpolder waren er zelfs tien stuks. Bij hetLeekstermeer heeft een zilverreiger z’n vasteslaapplaats ingenomen, die hij voor het najaaren de winter al gereserveerd had. Behalve inomvang verschilt de grote zilverreiger van dekleine zilverreiger in snavelkleur. Bij de grote isde snavel geel, bij de kleine zwart. Golden Raand winter 2006

Actueelfoto’s: Omke OudemanFietspad Harssensbosch geopendVerkleed als weidevogels openden leerlingenvan Openbare Basisschool DeWierde uit Adorp op 20 september hetnieuwe fietspad bij Harssensbosch. DeStichting Het Groninger Landschapheeft het pad aangelegd om het voormaligeborgterrein Harssens beter toegankelijkte maken. Het publiek krijgtnu de kans het Reitdiepgebied met zijnrijke geschiedenis te ontdekken. Hetfietspad verbindt de N361 en de Paddepoelsterwegen loopt door een waardevolweidevogelgebied. Om verstoringvan de weidevogels te voorkomen, zalhet fietspad gedeeltelijk worden afgeslotengedurende het broedseizoen.Het traject van de provinciale weg totaan het borgterrein blijft wel het helejaar toegankelijk. Het fietspad is in samenwerkingmet de gemeente Winsumaangelegd en mede mogelijk gemaaktdoor een financiële bijdrage van degemeente Groningen, de RegiovisieGroningen-Assen, Town-net en de NationalePostcode Loterij.“Ecologen kijken naar de samenhangtussen water- en landsystemen en hoedieren en planten daarin samenleven.Voor de komende jaren is mijn insteekde samenwerking tussen alle betrokkenenbij het landschap te versterken.”Momenteel werkt Marja Smith bij de KoninklijkeVereniging ‘Het Fries Paardenstamboek’.Haar woonplaats is Beerta.“Ik houd van het weidse landschap, dekust, de kwelders en de polders.”Oud pad ontdekt in ZuidlaardermeerOp de bodem van het Zuidlaardermeeris een pad van circa duizend jaar oudontdekt. Een speciaal baggerteam vanamateur-archeologen en de provinciaalarcheologen van Groningen en Drentheheeft de ontdekking gedaan. Het pad isaangetroffen ten zuidoosten van recreatiecentrumde Bloemert in Midlaren.De archeologen konden vaststellenwaar de oude rivier de Hunze stroomdetoen het Zuidlaardermeer nog nietbestond. De loop van de oude rivierwijkt niet zo heel veel af van de huidigevaargeul in het meer. Dwars door deHunze vond het team het pad dat uitvuistgrote veldkeien heeft bestaan. Destenen waren afgedekt met heideplaggenen werden gestut door houtwerk.Nog niet duidelijk is wat voor functiehet pad had en waar het heen leidde.De archeologen publiceren volgend jaarde resultaten van onderzoek.Hulp van De BeversOp zaterdag 4 november werd delandelijke Natuurwerkdag gehouden.Op deze dag meldden zich in het heleland 12.000 vrijwilligers om natuurbeheerderseen handje te helpen. Ookde Stichting Het Groninger Landschapkreeg hulp. In de Lettelberter Petten(Leekstermeergebied) hielp scoutinggroepDe Bevers mee om knotwilgente toppen en elzenopslag (jonge boompjes)rondom de vogelijkhut te verwijderen.Meer dan dertig kinderen van 8tot 13 jaar deden mee en zij zaagden,snoeiden en sleepten de hele dag mettakken en bomen. Het resultaat mag erzijn. De vogelkijkhut is weer helemaalvrij gemaakt zodat er vanuit de hutweer goed zicht is op de water- en moerasvogels.Marja Smith nieuw bestuurslidMarja Smith is in november toegetredentot het bestuur van de StichtingHet Groninger Landschap. Zij heeftnatuurwetenschappen gestudeerd, metspecialisatie ecologie. “Ecologie bestudeertde ontwikkeling van gebieden”, zolicht Marja Smith haar vakgebied toe.Op de omslag: de Coendersborch te Nuis.Foto: Omke Oudeman.Stichting Het Groninger Landschap

De rietlanden rondom het Zuidlaardermeerhebben het niet gemakkelijk. De oevers zijn zodroog dat bomen, brandnetels en andere plantenalle kans krijgen het riet te verdringen. Iederewinter wordt het riet gemaaid en dat helpt, maar:‘Een flinke klets water zou beter zijn.’Riet vecht tegen Golden Raand winter 2006

Door het te kammen, wordt het riet geschoond van andere planten.In Friesland is het al eeuwenlang gebruik om deze plantenresten teverbranden en dat wordt gedaan op droge winterdagen. Dan is derookontwikkeling nihil. Verbranding scheelt niet alleen transportkosten,het is ook beter voor de rietontwikkeling. Zouden de resten blijven liggen,dan vormen ze een goede voedingsbodem voor nieuwe plantengroei,waardoor het riet nog meer in de verdrukking komt.de droogtetekst: Siep Huizinga foto’s Omke OudemanAlwin Hut is beheermedewerker van de Stichting HetGroninger Landschap. Hij loopt voorop door de rietlanden, opweg naar drie rieteilandjes waar de rietsnijder aan het werkis. Het is een koude winterdag. Het goudgele riet steekt fel aftegen de strakblauwe lucht. Hut stampt met z’n voeten op degrond. ‘Zie je, veel te droog. Normaal gesproken zou je in hetrietland weg moeten zakken, maar we krijgen niet eens natteschoenen.’Verdroging is het probleem van het Zuidlaardermeerriet.De rietvelden moeten opboksen tegen jonge boompjesen brandnetels die - als ze niet jaarlijks een kopje kleinergemaakt worden - het riet langzaam maar zeker wegdrukken.Hut wijst op de jonge takken die hier en daar uit de grondspringen. ‘Voor de rietmaaiers is dit allemaal rotzooi.’ Ineenswijkt het riet uiteen. Een geschrokken ree maakt zich metsierlijke sprongen uit de voeten.Voor het maaien huurt de Stichting Het Groninger Landschap eenrietmaaibedrijf in. Het gemaaide riet wordt gebruikt voor het bedekkenvan bijvoorbeeld boerderijen en villa’s. De grotere rietvelden wordengemaaid met de rietrups, een maaimachine die grote rietvelden maait enkamt. De rupsbanden verdelen het gewicht gelijkmatig zodat het voertuigook over drassig land kan rijden zonder weg te zakken.Een eind verderop werkt rietsnijder Melle Buruma. Met eenlichte machine maait hij de kleinere percelen, waar de groterietrups niet kan komen. ‘Dit is mooi riet’, zegt hij en hij wijstop de bossen riet die hij reeds gesneden, gekamd en gebonden heeft. Verderop waar de rupsmachine aan het maaienis, is het een stuk minder weet hij. ‘Daar zit veel troep tussen.Daar heb je als rietdekker niks aan.’ Met een handigheiddie jarenlange ervaring verraadt, houdt hij een bos rietboven de mechanische kam. Plantenresten worden tussende rietstengels vandaan geplukt en vallen op de grond. ‘InFriesland verbranden we die resten’, zegt hij. ‘Maar dat is hierniet toegestaan.’ ‘Nog niet,’ vult Hut aan. ‘De aanvraag voorde vergunning loopt.’Groot moerasIn het kantoor van Michel Krol, beheerder rayon Zuid, hangteen grote kaart van het Zuidlaardermeergebied. Hij wijsternaar: ‘Vijfduizend jaar geleden, was dit één groot moeras,net als de rest van Nederland. Het water stond in de winterwel een halve tot een hele meter hoger dan in de zomer. Jongeboompjes die net ontsproten waren, verdronken in dat hogewater en zo bleef het rietland intact. Maar door ontwateringvoor huizenbouw en landbouw is het rietland erg verdroogd.Bomen hebben nu alle kans.’Zouden de bomen de overhand krijgen, dan verdwijnenmet het riet ook de rietvogels die het in Nederland steedsStichting Het Groninger Landschap

moeilijker krijgen. De roerdomp, de kleine karekiet en derietzanger zijn vogelsoorten die alleen in rietland willenbroeden. De grote karekiet stelt nóg strengere eisen en wilalleen broeden in oud rietland. Krol: ‘Daarom maaien we nietoveral, op sommige plaatsen laten we het riet een paar jaarstaan in de hoop dat de grote karekiet weer terugkomt.’Verdroging is ook een gevolg van de bodemdaling inGroningen. De bodem zakt door de aardgaswinning endaardoor is er in Oost-Groningen een kuil ontstaan. HetZuidlaardermeer ligt precies op de rand van die kuil.Het water zakt dus weg en voor de rietlanden rond hetZuidlaardermeer is dat funest. Op de droge grond krijgenbomen en ruigtekruiden als brandnetel, koninginnekruid enCanadese guldenroede (‘een ontsnapte tuinplant’, aldus Krol)gelegenheid zich te vestigen en het riet te verdringen. ‘Hetis zo droog’, vertelt Krol, ‘dat het riet na het maaien zich nietgoed kan herstellen. Er is geen goede hergroei.’ De StichtingHet Groninger Landschap doet daarom volgend voorjaareen experiment met afplaggen. Van enkele stroken grondwordt de grond afgestoken zodat het maaiveld een stuk lagerkomt te liggen. De grond wordt daardoor weer natter. Als hetexperiment slaagt en het gemaaide riet zich op deze strokengoed weet te herstellen, kan de Stichting op grote schaal gaanafplaggen.SymptoombestrijdingToch blijft afplaggen symptoombestrijding, vindt Krol. Hijzou liever de oorzaak van de verdroging aanpakken. ‘Eenflinke klets water zou beter zijn. De natuurlijke dynamiekmoet weer terugkomen. ‘s Winters een hoog waterpeil datin voorjaar en zomer langzaam weer daalt. Dat is gunstigvoor het riet en ook voor de waterkwaliteit. Het riet werktnamelijk als een filter. Als de rietlanden onder water staanen het waterpeil daalt langzaam, dan blijven de zwevendeslibdeeltjes in het rietland achter. Dat levert helder water open dat is weer gunstig voor vissen, zoals de snoek.’Volgens Krol is verhoging van het peil een ingreep die nogalwat kosten met zich meebrengt en daarom zal het nog weleven duren denkt hij. ‘Waterschap Hunze en Aa’s voelt welwat voor peilverhoging. Maar het Zuidlaardermeer moetdan losgekoppeld worden van de Groninger waterboezem.Er is dan een aparte waterkering nodig zodat we het waterin het meer vast kunnen houden. Dat kost geld. Van tevorenmoeten we natuurlijk wel goed kijken naar de gevolgen voorde huizen rondom het meer. Niemand zit te wachten opondergelopen kelders. Ook moeten we onderzoeken wat deconsequenties zijn voor de recreatievaart.Landbouwers hebben volgens Krol niets te vrezen vaneen hoger waterpeil. ‘Het Waterschap vindt dat er geenaanpassing nodig is van de huidige gemalen. De polderszullen net zo droog blijven als nu.’ Golden Raand winter 2006

Riet is geen goedkope maar wel een zeer goede manier omhet dak van je huis te bedekken. De holle stengels zorgenvoor een goede isolatie. ‘s Winters blijft de warmte binnen en‘s zomers blijft het huis koel. Riet met een dunne stengel geefthet mooiste effect en heet ook wel bungalowriet. Riet met eendikke stengel lijkt minder mooi maar isoleert beter. Rietdekkersleggen de dikke rietstengels onderop om ze te bedekken methet mooiere bungalowriet.Stichting Het Groninger Landschap

De polders zijn geopend!Op 5 oktober was de officiële opening van de Westerbroekstermadepolderen de Kropswolderbuitenpolder, vlakbij hetZuidlaardermeer. Bestuurders van de zes betrokkenpartijen drukten tegelijk op de knop en zetten een enormewaterfontein in werking. De waterstraal was symbolischvoor het water dat in de polders alle ruimte krijgt. Tijdensde opening stalen leerlingen van Openbare Walstraschoolin Kropswolde de show. Zij voerden een spannendtoneelstuk op. Op de openingsdag kon het nieuwe fietspadverkend worden. Het pad sluit aan op het Groot RondjeZuidlaardermeer.In het weekend na de officiële opening werden tweeopen dagen voor het publiek gehouden met vaartochten,slootexcursies en veel andere activiteiten. Uiteraard ontbrakBerend Botje niet. De Open Dagen werden bezocht doortwaalfhonderd mensen.foto: Omke Oudeman8 Golden Raand winter 2005

U een kans - Zij een kansDe Nationale Postcode Loterij is de grootsteGoede Doelen Loterij van Nederland.Afgelopen jaar keerde zij ruim 212 miljoeneuro uit aan meer dan 50 organisaties diezich inzetten voor de bescherming vanmens en natuur.Ook de Stichting Het Groninger Landschapdeelt mee in de opbrengst van deloterij. Een deel daarvan is gebruikt voorde ontwikkeling van natte natuur in deWesterbroekstermadepolder en de Kropswolderbuitenpolder. Bijzondere moeras- enwatervogels, zoals de lepelaar, krijgen weereen kans om in dit gebied te leven.De lepelaar een kans, maar u ook. Wanttegenover uw steun staan grote prijzenzoals de PostcodeKanjer van € 22,7 miljoeneuro en vele andere prijzen.Meedoen is eenvoudig,bel 0909-0033 (15cpm) of meld u aanvia internet: www.postcodeloterij.nlVoor € 8,50 per lot speelt u al mee.Alvast hartelijk dank voor uw deelname.Foto: Flip de Nooyer/Foto NaturaStichting Het Groninger Landschap

Ellen Bourgonje was tot voor kort presentator/verslaggeverbij RTV Noord en doet dat werk sinds juni van dit jaar opfree-lance basis. Ze heeft veel contact met de Stichting HetGroninger Landschap doordat ze regelmatig in reportages enverslagen aandacht besteedt aan de verschillende activiteitenen nieuwe projecten van de Stichting.‘Mien laifste stee ligt aan het Reitdiep, om precies te zijnaan het gedeelte tussen Aduarderzijl en de Allersmaborgbij Ezinge. Het is een verborgen plekje aan de andere kantvan de dijk langs het Reitdiep. Je krijgt er een prachtig enkarakteristiek beeld van wat voor mij het Groninger landschapis. Vlak vóór je het Reitdiep. Eeuwenlang levensader voor destad Groningen. Nog steeds één van de mooiste waterwegenvan onze provincie. Hier begrijp je waarom het Reitdiepdaltot beschermd natuurgebied is verklaard en waarom mendit gebied vooral met rust moet laten. Aan de overkant hetvoor mij karakteristieke beeld van de provincie Groningen,met uitgestrekte akkers en monumentale boerderijen. Ietsverderop richting stad het Notarisbosje en één meandernaar het Noorden, nog net zichtbaar, de nieuwe sluis bijSchaphalsterzijl. Je bent in een andere wereld als je de oudedijk over bent. Weg van de waan van alledag. Je realiseert je debetrekkelijkheid der dingen.’foto: Omke Oudeman10 Golden Raand winter 2006

DollardUitneembarewandelroute !Langs een winterse EemsDeze wandeling voert door het wierdenlandschap tennoorden van Delfzijl en Appingedam. Het eerste deel vande wandeling loopt u over de waddendijk, waar u met uwhoofd in de wind de zilte zeelucht kunt opsnuiven. Aande oostelijke horizon ziet u de grote schepen door deEems schuiven, onderweg van Emden naar de Noordzee.De tweede helft van de wandeling voert door een oudcultuurlandschap, door de dorpen Bierum, Holwierde enNansum. De Tweede Wereldoorlog drukte een belangrijkestempel op deze streek. Vlak voor de bevrijding is indeze omgeving hevig gevochten. Het dorp Holwierderaakte zo zwaar beschadigd, dat het nu voornamelijk uitnaoorlogse bebouwing bestaat. Niet ver van Holwierdeliggen de bunkers als herinnering aan deze strijd. Of u dezewandeling van 9 kilometer links- of rechtsom loopt, hangtaf van de wind. Wij raden u aan om op de dijk de wind in derug te hebben, zeker ’s winters, als de wind ijzig en hard is.De wandeling start bij de parkeerplaats bij Nansum aan dewaddendijk.tekst Addo van der Eijk foto’s Omke OudemanStichting Het Groninger Landschap 11

Op padWandelen door Nansum, Holwierde1. Het Eems-Dollard gebiedVanaf de Groninger dijk heeft uprachtig uitzicht over het Eems-Dollardgebied. Vlak voor de waddendijkstroomt een smalle geul, de Bochtvan Watum. Daarachter liggen tweeenorme zandplaten Hond en Paap, diebij eb droogvallen. Op het wad miegelthet van de vogels. In de geul voor udobberen vaak slobeenden. De snavelvan deze eend heeft een lepelvorm,die het slobberen van waterdieren eenstuk efficiënter maakt. Op de boeienzitten aalscholvers. Vliegen ze, danlijken ze in de lucht net sigaren metvleugels. Dat de rijkdom aan wadvogelshier zo groot is, komt mede door demosselbanken en zeegrasvelden op deHond en Paap. Op de zeegrasveldenfoerageren regelmatig grote groepenrotganzen. In het najaar is zeegras voorde rotganzen zelfs het voornaamstevoedsel.2. Groot zeegrasDat op de Hond en Paap groot zeegrasgroeit, is bijzonder. De uitgebreidezeegrasvelden, die vroeger in dehele Waddenzee waren te vinden,zijn in de jaren dertig bijna volledigverdwenen. Waarschijnlijk door eenschimmelinfectie. In de Waddenzeekomen twee soorten zeegras voor: grootzeegras en klein zeegras. De Hond enPaap zijn nog een schaarse plek waargroot zeegras groeit. De hoeveelheidneemt toe. Op de Paap groeide hetoppervlak van in tien jaar tijd van tweehectare naar circa honderd hectare. Demosselbanken op de Hond en Paap zijneen paar jaar geleden weggevist. Zoweleidereenden als scholeksters etenmossels en kokkels. Beide soorten doenhet slecht in de Waddenzee.3. De ‘baai’ van HoogwatumHier meerden lang geleden deRomeinen aan. Plinius, een Romeinseveldheer, keek zijn ogen uit. ‘Daarin het Noorden wonen armzaligemensen in hutten op opgeworpenhoogten. Twee keer per dag wordthun woongebied door het zeewateroverstroomd’, schreef hij met afschuw.Eén van die hoogten is wellichtHoogwatum, dat nu veilig achter dedijk ligt. Alhoewel veilig? De groteboerderij met de naam Hoogwatumhaalde het einde van de TweedeWereldoorlog niet. Het brandde af opde laatste oorlogsdag.4. De borg van BierumIn Bierum stond al voor 1600 een borg,genaamd Luinga. De borg lag aan dezuidzijde van het dorp, en is genoemdnaar het eerste geslacht dat de borgbewoonde. De borg is in 1825 gesloopt,maar het borgterrein is nog goed teherkennen. De entree met bakstenenbrug – nu toegang tot het hertenkamp -is nog intact, net als de borggracht. Ookde naam van het bejaardencentrum,Luingaborg, en talloze straatnamen alsBorgsingel en Luingaweg wijzen op deverdwenen borg. Het Freulelaantje inhet Langbos is genoemd naar freuleSara Warmoldina van Maneil. Langs ditpad ontsnapte ze op 16-jarige leeftijduit de ouderlijke borg. Natuurlijk omhaar minnaar, die zijn koets al klaar hadstaan.5. Verdwenen juffertorenHet woord hol in Holwierde slaatop ‘lage’, hoewel ook ‘heilige’ alsverklaring voorkomt. Holwierde12 Golden Raand winter 2006

Hoogwatumen BierumBrede WegDijkwegBierumGerbenderweerGrote NesaardgaslocatieKleine NesBierumerwegUiteindeKlein Wierum➙FelwerderwegKrewederwegHolwierdeNansumCasa Novabestaat eigenlijk uit drie wierden:Katmis, Holwierde en Bansum. Ookin Holwierde is – net als de borg vanBierum – een gebouw verdwenen,namelijk de juffertoren bij de kerk.Over deze toren doet een oude legendede ronde. Lang geleden brachten driezusters een plezierige jeugd door. Tochging al dat zingen en dansen knagen.‘Wat zal er van ons terechtkomen’,zeiden ze tegen elkaar. ‘Als we samenzijn, doen we geen goede dingen.Daarom moeten we afscheid nemen.Waar we komen bouwen we een hogetoren.’ De zusters gingen op pad, enbouwden drie dezelfde juffertorens: inSchildwolde, Onstwedde en Holwierde.De toren in Holwierde was tot in deverre omtrek te zien. Tot 1854, toen deklepel van 900 kilo van de torenklokviel. Drie jongens overleefden de valvan de klepel niet. De bouwvallige torenwerd kort daarna afgebroken. Dat dekerk van Holwierde bleef staan in deTweede Wereldoorlog is puur toeval.Een groot deel van het dorp raaktezwaar beschadigd.6. DuivelsvoetNog een legende, ditmaal over dezwerfkei die ligt op de kruising vande Krewerderweg en de Hoofdweg.Lang geleden lag op deze plaats eenheidense offerplaats. De bewonersbesloten echter om hier een kerk tebouwen. Dat de duivel niet blij was metde bouw van de kerk, ligt voor de hand.Hij stampvoette van kwaadheid op deplatte steen. Zo lang en hard, dat zijnvoetafdruk nog steeds in de zwerfkei tebewonderen is.7. NansumTen oosten van Holwierde ligt Nansum,een oud gehucht. Emo, een monnikuit het klooster van Wittewierum,die leefde van 1170 tot 1221, noemtNansum al in zijn geschriften. Tennoorden van Nansum herinnerende restanten van de bunkers ons aande oorlog. De ene bunker was eenmunitieopslagplaats, de ander eenaggregaatbunker. Tegenwoordig zijn hetonderkomens voor schapen. Knotlindenbepalen de sfeer van de weg. Voorde oorlog brachten de bomen, als zewerden geknot, zeven stuiver per stukop. De koper moest de takken er zelfafzagen. Het toppen werd om de drietot vier jaar herhaald.Stichting Het Groninger Landschap13

Kerk van BierumDe kerk van Bierum heeft een indrukwekkende toren. Dezware steunbeer voor de toren valt van verre op. De steunbeerwas oorspronkelijk bedoeld om de toren voor omvallen tebehoeden. Hij doet echter het tegenovergestelde. Omdat hijniet goed is gefundeerd, trekt de steunbeer de kerk juist naarbeneden. Het is niet precies bekend van wanneer de steunbeerdateert. Men vermoedt tussen de 17e en de 19e eeuw.De toren is het oudste deel van de kerk en dateert van hetbegin van de 13e eeuw. De toren diende vroeger als vuurtorenvoor de scheepvaart op de Eems. Bij de ingang van de kerkzaten twee trappen. De trap naar boven is er nog. De andere,naar de gevangenis beneden, is verdwenen. De laatstegevangene ontsnapte in 1925 uit de cel, maar werd kort daarnadoor de veldwachter gepakt.foto: Omke Oudeman14 Golden Raand winter 2006

Steun de Stichting Het Groninger Landschapfoto: Hans SasU kunt ons extra steunen met een gift of legaat. Ook kunt ude Stichting laten opnemen in uw testament.Meer daarover vindt u in de speciale brochure over erfenissenen legaten. Deze brochure krijgt u op aanvraag thuisgestuurd.Voor meer informatie kunt u terecht bij de heer H. Dokter,hoofd Algemene Zaken, tel. (050) 3135901.De afgelopen periode mocht de Stichting Het GroningerLandschap enkele giften van 100 euro of meer ontvangen.Alle gevers hartelijk dank voor uw steun!Anoniem 100,-Anoniem 100,-Maartenscollege, Haren 100,-Anoniem 22.000,-Maartenscollege doet practicum in Polder BreebaartLeerlingen van de vijfde klas van het vwo van hetMaartenscollege in Haren hebben onlangs een practicumgevolgd in de Reidehoeve in Polder Breebaart. Biologieleraarde heer Van Everdink vertelt dat het de tweede keer was datleerlingen daar ter plekke een practicumles kregen. “In hetpracticum combineren we scheikunde en biologie. Leerlingennemen monsters in het veld die ter plekke en later onder demicroscoop onderzocht worden. Dan zien ze de kiezelwierenen daar zijn ze aardig van onder de indruk. Bovendien gevende vrijwillig medewerkers van de Stichting Het GroningerLandschap uitleg over het gebied en over de vistrap. Het gaatmij erom dat de leerlingen leren nadenken over de natuur.En ze vonden het prachtig.” aldus van Everdink. “Voorafhebben ze hun twijfels over een dag naar een kale polder.Maar op de dag zelf vinden ze het geweldig. Het was die dagverschrikkelijk slecht weer met alleen maar regen. Maar er isgeen onvertogen woord gevallen.”Van Everdink wil nogmaals de vrijwilligers van het Dollardteambedanken die de dag mogelijk hebben gemaakt.“Zij hebben er veel tijd in gestoken. Zo hebben ze vantevoren monsterplaatsen uitgezocht en gemarkeerd. Onzegift van 100 euro moet dan ook gezien worden als een kleineonkostenvergoeding.”Maartenscollege, hartelijk dank.Stichting Het Groninger Landschap15

De das rukt op naar het Noorden. De eersten zijnin Drenthe, met gevaar voor eigen leven, de N34overgestoken. In Groningen huist sinds enige tijd eendassenfamilie op het landgoed de Ennemaborgh inMidwolda. Het is waarschijnlijk de enige bewoondedassenburcht in de provincie.De das komttekst Addo van der EijkOp het landgoed de Ennemaborgh peutert Silvan Puijman,rayonbeheerder Oost van de Stichting Het GroningerLandschap, met een stok in een grote berg keutels. Ze zijnafkomstig van de Konikpaarden die in het bos lopen. ‘Dassenmaken dankbaar gebruik van deze keutels. Onder de keutelsleven regenwormen en mestkevers. Deze beestjes zijn voervoor de das’, zegt Puijman. Hij is trots op de dassen op hetlandgoed. ‘Een mooi succes, zonder ons beheer zouden zehier niet zitten.’Dassen zijn stille, schuwe nachtdieren, ze laten zich zeldenzien. Wel vindt Puijman vaak sporen. De voetsporen trefthij over het hele landgoed aan. Zelfs tot aan de weg, bij deborg. ‘Een pootafdruk van een das is smaller dan die vaneen hond. Je ziet niet vier, maar vijf kussentjes, en aan devoorzijde zitten lange nagels om mee te graven. En mochtje op het landgoed een lange haar vinden, een dassenhaar isdriekleurig: aan de basis grijs, in het midden zwart en aan hetuiteinde wit.’Schoon beddengoedDassen zijn bijzondere dieren, vindt Puijman. Opvallendis hun ‘masker’; de kop is wit met twee zwarte strepen, dievan achter de oren door de ogen naar de punt van de spitsesnuit lopen. ‘Dassen zijn enorm netjes’, vertelt Puijman. ‘Zehouden hun burcht brandschoon. Tegen de winter slepen zeal het vuil naar buiten, en halen ze nieuw beddengoed naarbinnen. De kamers worden zorgvuldig gestoffeerd met droog16Golden Raand winter 2005

teruggras, varens en mos. Buiten de burcht liggen latrines, waar zekeurig hun behoeften doen.’Over de dassen bij de Ennemaborgh heeft Puijman slechtnieuws te melden: drie dassen zijn recent aangereden op deA7. ‘Eén van de dassen – een jong vrouwtje - werd afgelopenmaart door een auto geraakt, en wilde perse terug naar deburcht. Ze is onderweg verdronken in een sloot. We hebbendie das laten opzetten. Ze komt in de toekomst in het nieuwebezoekerscentrum op de Ennemaborgh.’ Het voorval doetPuijman denken aan een verhaal uit Engeland. Een Engelsejachtopziener zag dat een dode das door zijn familie werdteruggedragen naar de burcht, en daar werd begraven.‘Dassen zijn buitengewoon sociaal, echte familiedieren’,aldus Puijman. De drie verkeersslachtoffers vragen ommaatregelen. ‘We zijn met partijen in gesprek om eendassentunnel onder de A7 te plaatsen, met aan weerszijdendassenrasters over een lengte van 2,5 kilometer, zodat dedassen veilig kunnen oversteken. De maatregelen die in hetkader van de Blauwe Stad worden genomen, pakken goed uitvoor onze dassen. Op de weg door het landgoed mogen straksgeen auto’s meer rijden, de weg langs de Ennemaborgh isautoluw gemaakt.’WesterwoldeNiet alleen bij de Ennemaborgh, ook in Bourtange heeftPuijman dassensporen gezien. ‘Vorig jaar vond ik er eenonderkaak van een jonge das, dus de dassen hebben zichdaar ergens voortgeplant’, zegt hij. Westerwolde vormt metzijn kleinschalige landschap met houtwallen en -singelseen ideaal leefgebied. Volgens Nico de Vries, boswachtervan Staatsbosbeheer in Sellingen, is Puijmans’ vondstwaarschijnlijk een zwerver uit Duitsland. ‘In Westerwoldezijn mij geen bewoonde burchten bekend. Wel zitten zevlak over de grens in Duitsland.’ Om de Duitse dassen naarNederland te lokken, pleit De Vries voor meer en betereecologische verbindingszones tussen beide landen. ‘TussenTer Apel en de Dollard ligt bijvoorbeeld een kanaal, dat eenbelemmering vormt.’ Bij Bourtange wil de Stichting hetGroninger Landschap dat een nieuwe natuurzone wordtgerealiseerd naar het Duitse bosgebied. ‘Ideaal voor dassen,maar ook voor andere dieren zoals zwarte spechten’, verteltPuijman.

De N34 overgestokenVroeger stikte het in Westerwolde van de dassen. De Vries:‘De das kwam hier overal voor. Van boeren hoor ik verhalenover burchten in Onstwedde en Ter Wupping. Ook zaten zein de bossen van Sellingen en Ter Apel. De ruilverkavelingin de jaren zestig was in Westerwolde de doodsteek voor dedassenpopulatie. Westerwolde is totaal overhoop gehaald;veel bosjes verdwenen, de Ruiten Aa werd gekanaliseerd.’ DeVries is er van overtuigd dat de das weer terugkomt. ‘De dashoort hier gewoon thuis. Ik had hem eigenlijk allang weerverwacht’, zegt hij. ‘Westerwolde is inmiddels dertig jaarouder geworden, en het landschap heeft zich deels hersteld.We proberen het kleinschalige landschap terug te krijgen,waarmee Westerwolde weer aantrekkelijk wordt voor dassen.’De das staat al te dringen aan de poorten van de provincie.De Vries vernam onlangs van zijn Drentse collega’s dat daartalloze nieuwe burchten zijn gevonden. ‘Ze komen eraan’,zegt hij enthousiast. ‘Ik kreeg net een e-mail uit Exloo.Volgens de boswachter begeven de Drentse dassen zichrichting Groningen. Ze zijn de N34, de weg van Veendamnaar Assen, al overgestoken.’OpmarsDat de das landelijk bezig is met een opmars, komt mededoor Jaap Dirkmaat, voorzitter van Das&Boom. Zijnbeschermingswerk sinds 1974 heeft resultaat gehad:inmiddels leven er in Nederland weer zo’n 4000 dassen. ‘Hetdieptepunt lag in de jaren zestig, toen er nog slechts 1200dassen rondliepen. De das is bijna uitgemoord, aanvankelijkzelfs met een premie per geleverde staart. Ook jagers vondendat een totale uitroeiing te ver ging. Ze zorgden ervoor datde das werd beschermd. Daarna nam de auto het jagen over,en kwamen net zoveel dassen onder de wielen terecht alseerder voor de loop van het jachtgeweer. Jaarlijks werd eenkwart van álle dassen doodgereden.’ De drie aangeredenGroningse dassen passen in het landelijke plaatje. ‘Demeeste dassenwaarnemingen zijn verkeersslachtoffers’,zegt Dirkmaat cynisch. ‘De hotspots hebben we inmiddelsbeveiligd. In Nederland zijn in totaal zeshonderddassentunnels aangelegd, met zeshonderd kilometer aanafrasteringen. Met succes. Nu sterft nog ‘slechts’ eenzesdevan alle Nederlandse dassen jaarlijks onder de wielen.’WormenDirkmaat tempert al te optimistische Groningse geluiden.‘Groningen is bepaald géén dassenprovincie bij uitstek. Zehouden niet van een kaal en open landschap, waar ze meteenwegwaaien. Een groot deel van Groningen valt daarmeeaf. Van oudsher komen Groningse dassen wel voor inWesterwolde en op de Hondsrug, bij het Noordlaarderbos.’Eén bewoonde dassenburcht bij de Ennemaborgh maaktvolgens Dirkmaat nog geen zomer. ‘Je hebt zeker tienburchten nodig om te spreken van een echte Groningsedassenpopulatie. Pas dan ben je uit de rode cijfers.’ Dirkmaathoudt zich tegenwoordig meer bezig met regenwormen,dan met dassen. ‘Ook al zijn dassen alleseters, ze wordensteeds afhankelijker van het enige eiwitrijke voedsel dat nogvolop aanwezig is: regenwormen. Dassen wonen vaak innatuurgebieden - waar ze beschutting vinden en met rustworden gelaten - maar ze vinden hun voedsel steeds meerop het boerenland. Ook eten ze ’s nachts vaak op golfbanenen voetbalvelden. Want hoe korter het gras, hoe beter’, aldusDirkmaat. Hij pleit voor een mozaïekbeheer van graslanden,net zoals de Stichting Het Groninger Landschap toepastin het Reitdiep- en het Zuidlaardermeergebied voor deweidevogels. Ook stalmest bevordert de wormenpopulatie.‘Dassen zijn inderdaad net grutto’s’, lacht Dirkmaat, ‘alleenhebben ze dan nog bossage nodig om in te schuilen.’18 Golden Raand winter 2006

voor Stad en Ommelandfoto: Omke OudemanWinterwandeling kerk Niebert en Landgoed CoendersborchDonderdag 28 december, vrijdag 29 december en zaterdag 30 decemberIn samenwerking met de StichtingOude Groninger Kerken organiseert deStichting Het Groninger Landschap alvoor de negende maal de Winterwandeling.Tijdens de Winterwandeling kuntu genieten van een concert en een interessantewandeling die wordt afgeslotenmet een lunch.Het concert vindt dit jaar plaats in depas gerestaureerde kerk van Niebert. Dekerk is in het laatste kwart van de 14eeeuw gebouwd in opdracht van de cisterciënzerabdij van Aduard. De dakruiterdateert van 1773 en vervangt een klokkenstoel.Het meubilair wordt bepaalddoor het werk van de Groninger beeldhouwerCaspar Struiwig (1698 - 1748).Na het concert gaat u in groepenwandelen onder leiding van vrijwilligmedewerkers van het team ZuidelijkWesterkwartier. Tijdens de wandelingzullen de gidsen u vertellen over dedieren en planten in dit gebied. Ookde cultuurhistorie komt aan bod. Bos,langgerekte weilanden en houtsingels,zijn de kenmerken van het zuidelijkgedeelte van het Westerkwartier. Vanafde zandrug die loopt van Lettelbert totMarum werd dit gebied in langgerekte,smalle stroken ontgonnen. Sloten werdenaanvankelijk maar weinig gegravenomdat op de zandrug het grondwaterlaag stond. Om de percelen af te bakenenen het vee te keren werden houtsingelsgebruikt.De wandeling voert gedeeltelijk overonverharde paden, denkt u om stevigeschoenen. De wandeling eindigt bij hetlunchadres De Vrijborg in Nuis. Hierkunt u genieten van de lunch en ook zalhier een informatiestand aanwezig zijn.De kosten zijn € 29,50,- per persoon.De prijs is inclusief koffie en thee eneen lunch. Opgave voor donderdag 21december door middel van de bon indeze Golden Raand.Golden Raand winter 200622 e jaargang nummer 4Uitgave van de Stichting Het Groninger LandschapRijksstraatweg 333, 9752 CG Haren.t (050) 313 5901,f (050) 313 8979kantoor@groningerlandschap.nlwww.groningerlandschap.nlPostbanknummer: 860 000Verschijnt eenmaal per kwartaal bij Beschermers vande Stichting Het Groninger Landschap.Gedrukt op chloorvrij papierEindredactie: Siep HuizingaOntwerp: Klaas Huizenga bNOProgrammaU parkeert uw auto bij De Vrijborg, Nieuweweg 80, Nuis)9.30 uur Vertrek bus naar kerk Niebert9.45 uur Vertrek tweede bus naar kerk Niebert10.00 uur Ontvangst met koffie en koek in de kerk van NiebertInleiding over de kerk en het landschap, Concert11.10 uur Wandeling o.l.v. gidsen13.00 uur Lunch in de Vrijborg in Nuis15.00 uur EindeStichting Het Groninger Landschap19

AgendaAlle excursies zijn gratis en u hoeft zich vantevoren niet op te geven.*Honden zijn niet toegestaan, ook niet aangelijnd.*Aanmelden bij: Stichting Het GroningerLandschap, telefoon (050) 589 27 14 ofkantoor@groningerlandschap.nl op werkdagenvan 9.00 tot 17.00 uur.* Tenzij anders vermeldZaterdag 9 decemberSpeuren naar sporen in deWesterbroekstermadepolderVertrekpunt: parkeerplaats aan de Energiewegin Kropswolde. Tijd: 10.00 uur,duur: 1,5 uur. Vooraf aanmelden.Zondag 10 decemberWandeling rond de Punt van ReideVertrekpunt: Dollard BezoekerscentrumReidehoeve, Dallingeweersterweg30 in Termunten. Tijd: 10.00 uur, duur:2,5 uur.Zaterdag 16 decemberBezichtiging Korenpelmolen ZeldenrustLocatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd.Tijd: tussen 13.00 en 17.00 uur.foto: Omke OudemanDinsdag 26 decemberPresentatie “Voedselketens op het Wad”Locatie: Dollard BezoekerscentrumReidehoeve, Dallingeweersterweg 30in Termunten. Tijd: 13.30 tot 15.30 uur.Kosten: € 2,50 incl. koffie en koek, kinderengratis. Vooraf aanmelden. Er iseen speciaal programma voor kinderenvan ouders die de presentatie bijwonen.Dinsdag 26 decemberRondwandeling Leekstermeergebied“natuur met stol en wijn”Vertrekpunt: informatiepaneel, Hooilanden12 in Lettelbert. Tijd: 10.00 tot12.00 uur. Kosten: € 2,-. Vooraf aanmelden.Na afloop van de wandeling iser kerststol met koffie of glühwein.Donderdag 28 decemberCulturele winterwandeltocht rondomNiehove incl. lezing, concert ensnertmaaltijdVertrekpunt: Dorpshuis Eisseshof,Kerkstraat 4 in Niehove.Programma zie uitgelichtDonderdag 28 decemberWinterwandeling Cultuurhistorie enlandschap in en om PieterburenVertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat83 in Pieterburen. Tijd: 13.30 tot15.30 uur, Afstand: 5 kilometer. Kosten:Beschermers en kinderen tot 12 jaar€ 1,50, niet- Beschermers € 3,-.Vooraf aanmelden via telefoonnummer(0595) 571181 of (0595) 528478.Zaterdag 23 decemberKlassiek concert in kerk vanWesterwijtwerdTijd: 20.00 uur. Kosten: € 10,- (deopbrengst gaat naar KorenpelmolenZeldenrust). Vooraf aanmelden via telefoonnummer(0595) 552682. Kaartverkoopter plaatse.Zondag 24 decemberStevig doorstappen bij de EnnemaborghVertrekpunt: werkschuur, Hoofdweg100a in Midwolda. Tijd: 10.00 tot 12.30uur. Vooraf aanmelden. Na de wandelingis er erwtensoep.Culturele winterwandeltocht rondom Niehove 28 decemberVertrekpunt: Dorpshuis Eisseshof, Kerkstraat 4 in Niehove.UitgelichtProgramma12.00 – 12.30 uur Ontvangst12.30 – 13.30 uur lezing door de heer A.W. van der Lei, voorzitterHistorische Kring Humerike13.30 – 15.30 uur Wandeling (5 kilometer) o.l.v. gidsen15.45 – 16.45 uur Muzikale omlijsting door de Klezmerband16.45 uur SnertmaaltijdKosten: Beschermers € 12,-, niet-Beschermers € 13,-Vooraf aanmelden tot 21 december.20 Golden Raand winter 2006

Zondag 7 januariNieuwjaarswandeling BourtangeVertrekpunt: informatiecentrum in devesting, Bisschopsweg 1 in Bourtange.Tijd: 13.30 uur, duur: 2,5 uur, afstand: 8kilometer.Zondag 14 januariEen winterochtend in de OosterpolderVertrekpunt: Hoek Ruigelaan – OudeMiddelhorst in Haren. Tijd: 10.00 tot11.30 uur, afstand: 3 kilometer.Zondag 14 januariNieuwjaarswandelingen rond de Puntvan ReideVertrekpunt: Dollard BezoekerscentrumReidehoeve, Dallingeweersterweg30 in Termunten. Tijd: 11.00 en om13.30 uur, duur: 2,5 uur.Zondag 14 januariBezichtiging De Vier Winden (Achtkantestelling-koren/pelmolen uit 1846)Locatie: Hoofdstraat 159 in Pieterburen.Tijd: tussen 10.00 en 17.00 uurU kunt de molen vrij of onder begeleidingbezichtigen.Zaterdag 20 januariBezichtiging Korenpelmolen ZeldenrustLocatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd.Tijd: tussen13.00 en 17.00 uurEr zijn div. producten te koop zoalsmeel en koekjes. De molen draait als deweersomstandigheden dit toelaten.Zondag 21 januariWinterwandeling door de PettenVertrekpunt: informatiepaneel, Hooilanden12 in Lettelbert. Tijd: 10.00 tot12.00 uur, afstand: 3 kilometer.Zondag 21 januariBezichtiging De Vier Winden(Achtkante stelling-koren/pelmolenuit 1846) Locatie: Hoofdstraat 159 inPieterburen. Tijd: tussen 10.00 en17.00 uur U kunt de molen vrij ofonder begeleiding bezichtigen.Zondag 4 februariWinterwandeling bij de EnnemaborghVertrekpunt: Informatiebord Boslaanter hoogte van huisnummer 25 in Midwolda.Tijd: 10.00 tot 12.00 uur. Voorafaanmelden.Zondag 4 februariBezichtiging De Vier Winden (Achtkantestelling-koren/pelmolen uit 1846)Locatie: Hoofdstraat 159 in Pieterburen.Tijd: tussen 10.00 en 17.00 uur.U kunt de molen vrij of onder begeleidingbezichtigen.Zondag 11 februariKwelderwandeling voor de jeugd bijNieuwe StatenzijlVertrekpunt: Informatiegebouw NieuweStatenzijl. Tijd: 11.00 tot 13.30 uur.Zaterdag 17 februariBezichtiging Korenpelmolen ZeldenrustLocatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd.Tijd: tussen 13.00 en 17.00 uur.Er zijn div. producten te koop zoalsmeel en koekjes. De molen draait als deweersomstandigheden dit toelaten.Zondag 18 februariBezichtiging De Vier WindenLocatie: Hoofdstraat 159 in Pieterburen.Tijd: tussen 10.00 en 17.00 uur.U kunt de molen vrij of onder begeleidingbezichtigen.foto: Omke OudemanStichting Het Groninger Landschap21

Agenda22 Golden Raand winter 2006

Zaterdag 24 februariWinterwandeling door hetHarensche BoschVertrekpunt: Weg Bolmeer huisnr. 9 inZevenhuizen. Tijd: 13.30 tot 15.00 uur.Kosten: € 1,-, kinderen gratis.Zondag 4 maartBezichtiging De Vier Winden (Achtkantestelling-koren/pelmolen uit 1846)Locatie: Hoofdstraat 159 in Pieterburen.Tijd: tussen 10.00 en 17.00 uur.U kunt de molen vrij of onder begeleidingbezichtigen.Zondag 11 maartRondje natuurplas EnnemaborghVertrekpunt: Informatiebord Boslaan,ter hoogte van huisnummer 25 in Midwolda.Tijd: 10.00 tot 12.00 uur. Voorafaanmelden.Zondag 11 maartVogels kijken vanuit De KiekhörnVertrekpunt: parkeerplaats Energiewegin Kropswolde. Tijd: 14.00 tot 15.30 uur.Zaterdag 17 maartBezichtiging Korenpelmolen ZeldenrustLocatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd.Tijd: tussen 13.00 en 17.00 uur.Er zijn div. producten te koop zoalsmeel en koekje. De molen draait als deweersomstandigheden dit toelaten.Zondag 18 maartLate wintergasten en vroege trekkers inde bergboezemVertrekpunt: informatiepaneel, Hooilanden12 in Lettelbert. Tijd: 9.30 tot12.30 uur, afstand: 6 kilometer.Zaterdag 24 maartWeidevogels in de OostpolderVertrekpunt: Osdijk ter hoogte van hetverharde fietspad vanaf de uitkijktorenin Noordlaren. Tijd: 9.00 tot 11.00 uur,afstand: 6 kilometer.Donderdag 29 maartStinsenplanten, zijn ze er al?Vertrekpunt: Parkeerplaats IwemaSteenhuis, ’t Pad 15 in Nuis. Tijd: 13.30tot 15.00 uur, afstand: 2 kilometer. Kosten:€ 2,50, kinderen € 1,-.Zaterdag 31 maartStinsenplanten, zijn ze er al?Vertrekpunt: Parkeerplaats IwemaSteenhuis, ’t Pad 15 in Nuis. Tijd: 14.00tot 15.30 uur, afstand: 2 kilometer. Kosten:€ 2,50, kinderen € 1,-.De Vier Winden in PieterburenUitgelichtOnlangs heeft de Stichting HetGroninger Landschap zes molensovergenomen en een van die molensis de Vier Winden aan de Hoofdstraat150 in Pieterburen. Het is een korenpelmolen(met maal- en pelstenen) enhet gaat om een zogeheten achtkantestellingmolen.De molen werd in 1846gebouwd op dezelfde plaats waar eerderdat jaar een molen was afgebrand. Demolen is gerestaureerd in de periodevan 1971 tot 1973. Iedere twee weken isde molen op zondag te bezichtigen van10.00 tot 17.00 uur.foto: Omke OudemanZondag 18 maartBezichtiging De Vier Winden (Achtkantestelling-koren/pelmolen uit 1846)Locatie: Hoofdstraat 159 in Pieterburen.Tijd: tussen 10.00 en 17.00 uur.U kunt de molen vrij of onder begeleidingbezichtigen.foto: Omke OudemanStichting Het Groninger Landschap23

Vrienden van de Stichting Het Groninger LandschapDe Stichting Het Groninger Landschap wordt gesteund door vele bedrijvenen organisaties. Deze Vrienden, met als beschermheer Commissaris derKoningin J.G.M. Alders, maken het beschermingswerk mede mogelijk. Op dezepagina staat een overzicht van alle organisaties die de Stichting sponsoren. Entelkens lichten we er eentje uit. Deze keer is dat Kikkoman Foods Europe BV inHoogezand-Sappemeer.uitgelicht‘Kikkoman bestaat al ruim 300 jaar en is deoudste voedselproducent van Japan’, verteltAndré Doesburg, manager algemene zakenvan de Kikkoman-vestiging in Sappemeer.‘In Japan mag je sojasaus pas sojasausnoemen als het gebrouwen wordt volgenseen protocol. Het moet op natuurlijke wijzegebrouwen zijn. Daarvoor gebruiken wewater, sojabonen, tarwe en zout. Japannersgebruiken sojasaus zoals wij zout en peper.Het is een smaakverrijker. In Japan wordtper hoofd van de bevolking 8 liter sojasausper jaar gebruikt. Met 125 miljoen Japannerskun je nagaan hoeveel sojasaus er gemaaktwordt. Het land telt dan ook zo’n 1500sojabrouwerijen. Het merendeel zijn kleine,locale fabriekjes en er zijn twintig tot dertiggrotere producenten waarvan Kikkomande grootste is. Behalve in Japan hebben wevestigingen in Amerika, Taiwan, Singaporeen China. En in Sappemeer.’‘Onze vestiging is verantwoordelijk voorde Europese markt, we leveren aan ruimdertig landen. Toen Kikkoman in 1996 dezefabriek bouwde, wilde het bedrijf iets terugdoen voor de natuur. Dat past in de filosofievan Kikkoman, het is een bedrijf dat in desamenleving wil staan. Voor ons producthebben we water van goede kwaliteit nodig.Dat is een van de redenen geweest waaromwe ons in het noorden hebben gevestigd.Toen we hoorden dat de Stichting HetGroninger Landschap het project Waterover Wolfsbarge wilde starten om dewaterkwaliteit van het Zuidlaardermeerte verbeteren, sprak ons dat onmiddellijkaan. Wij gebruiken immers water uit eenwaterwingebied waar het Zuidlaardermeerdeel van uitmaakt. Daarmee is de cirkelrond en daarom zijn we sponsor gewordenvan het project. Belangrijk vinden we dathet gebied toegankelijk is voor het publiek.Mensen kunnen er wandelen en zelf zienhoe mooi het wordt.’Golden Raand winter 2006Foto: Omke OudemanABN AMRO Private Banking GroningenAkzo Nobel Chemicals bvAlgemeen Belang uitvaartverzorging- en verzekeringAutogroep van der MolenAVEBEBoelens Jorritsma GroepDe CateraarsCopijn Utrecht, Tuin- en Landschapsarchitecten B.V.CSM Suiker bv Suikerfabriek VierverlatenDow Benelux B.V.Groningen SeaportsHazewinkel PersHeiploeg BVHolland Casino GroningenInformatie Beheer GroepKadaster GroningenTen Kate Holding BVKikkoman Foods Europe B.V.Koepon Holding B.V.Koninklijke WagenborgKoop Holding BVKPMGNationale Postcode LoterijNederlandse Aardolie Maatschappij bvNederlandse Bond van GarnalenkustvissersNNZ bvPlas en Bossinade, Advocaten en NotarissenPro VisionPURAC glucochem bvRabobankSeatrade Groningen B.V.Smurfit De Halm KartonVSBfondsWaterbedrijf GroningenYarden Uitvaartverzekeringen & verzorging