Rondom bestand van 1996 13-2 dd 17-2-09 - Atlantis

Na zijn MULO-diploma volgde hij een twee-jarige cursus aan de DEVA-vakschoolin Almelo, haalde het diploma Etaleren, werkte eerst voor de firma KLOK inHeerde, maar begon vervolgens als zelfstandig etaleur met succes in Hardenbergen omgeving een eigen klantenkring op de bouwen. Tussen 1950 en 1954 volgdenhij en zijn broer Willem (en daar was heel wat doorzettingsvermogen voor nodig)een schriftelijke cursus voor onderwijzer. Tijdens zijn periode als onderwijzer inRotterdam, Enkhuizen en Emmen behaalde hij de hoofdakte A en B en aansluitenddaarop de M.O.-akte Handvaardigheid en Tekenen. Vervolgens was hij, vanafhet begin van de 70er jaren, verbonden als leraar aan de MEAO in Hoogeveen.Gerrit was redacteur en artistiek verzorger van het familieblad De Bakkerskranten heeft zich veel moeite gegeven om het voor- en nageslacht van zijn familie uitte pluizen. Hij had twee rechterhanden, hield veel van tuinieren en was, hoe kanhet anders, een prominent lid van de Hoogeveense schildersclub Time Out'.In dit kort bestek herdenken we hem in het bijzonder als de joviale Hardenberger,die zich zijn leven lang verbonden voelde met de plaats, waar hij geboren was, enmet de mensen, waartussen hij was opgegroeid.De Bewoners van de Wilhelminastraat van 1945 tot 1950Kleermakers en kosters, predikanten en postbodes...HardenbergGerrit L. Bakker en Jan BoschHardenberg was geen gedichtHet had in Van Lenneps VaderlandscheHistoriën zijn sporen diep nagelatenmet Rudolf van Coevorden, Gijsbrecht van Aemstelen de bisschop van Utrecht.Nu echterbestond het maar uit twee straten,twee kerken, twee scholenen daaromheen al dat middelbarevan een welvarende burgerjufvrouw -maar lief, altijd beter dan nuffenals Bussum of Aerdenhout,een mens waar men van houdten met een gezicht waarin mende regels van het gedichttoch meent te herkennen.Vanoudsop haar schoot als een poes de markt,aan haar voet als een hond het land.Ds. Willem Barnard, geboren 15 augustus 1920 te Rotterdam-Delfshaven, is inde jaren tussen 1946 en 1950 als predikant aan de Hervormde kerk te Harden-2

erg verbonden geweest. Hij woont op de Eiermarkt (het Oude Bosch). Als dichteronder het pseudoniem Guillaume van der Graft 09 schrijft hij hetbovenstaande gedicht 'Hardenberg.'Hardenberg - twee straten, twee kerken...De Voorstraat en de Achterstraat,de Hervormde kerk en de Gereformeerde kerk.Over de straat tussen de beide kerken, de Achterstraat in de periode tussen 1945en 1950 gaat dit verhaal. Vanouds zullen deze beide straten de kern vanHardenberg gevormd hebben.Daarom is het historisch gezien misschien jammer, dat bij het zilveren regeringsjubileumvan Koningin Wilhelmina in 1923 de Achterstraat werd omgedoopt inWilhelminastraat. In de zeventiger jaren worden de woningen aan de noordzijde(helaas) gesloopt en ontstaat het Wilhelminaplein.Op een wandeling door de straat tussen de twee kerken maken we kennis metde bewoners. Bij het postkantoor starten we. Aan de linkerkant staat deHervormde kerk. Voorbij het gebouw ligt een klein plein, uitmondend op eensmal steegje dat naar de Ganzestraat leidt. In de kerkmuur zitten nog roestige,ijzeren ringen. Voor de paarden van de kerkbezoekers vroeger? Een met gaasomgeven grasveld volgt op dat met veldkeien bestrate pleintje. Daarna komenwe aan bij twee lindebomen, onder het lover waarvan een oud huis ligt verscholen.Voor de oorlog was het in gebruik als schoenmakerswerkplaats vanSantman. Nu is het een bouwval die zwaar leunt tegen het grote rechthoekigehuis van de familie Bruins. Herman Bruins - Appo in de volksmond - en zijnvrouw zijn rasechte Amsterdammers, die altijd de indruk geven dat ze met genoegenin de Wilhelminastraat wonen. Appo is altijd in voor een geintje. Heel de17 straat deelt in hun vreugde als na de zoons, Harm, Tony, Eddyen Louis hun enige dochter Marlo wordt geboren.Het gebouw naast hun huis ligt iets verder naar achteren. Het is de Oude school.Het lokaal wordt voor allerlei doeleinden gebruikt. Op dinsdagavond repeteert defanfare 'Kunst na Arbeid' er. Het rechtergedeelte van dit gebouw heeft deGemeente in gebruik als magazijn. Tegen de muur ervoor stond de oude stadspomp.Als jongens klommen we daar geregeld op en af. Maar als je dan je broekscheurde aan de emmerhaak was het zelfs voor een kleermakerszoon geen vrolijkethuiskomst. Toen het gebouw werd verbouwd tot brandweerkazerne is depomp weggehaald. Als de sirene loeit stromen van alle kanten de nieuwsgierigentoe: 'Waar is de brand?'Een heel smal gangetje, hooguit zeventig centimeter breed, scheidt de brandweerkazernevan het huis van postbode Dorgelo. Tijdens het verstoppertje spelenhad één van de buurtkinderen uitgevonden, dat je jezelf met de voeten tegende ene en je rug tegen de andere muur naar boven kon wrikken. In het donkerliep iedereen dan mooi onder je door. Het achterste gedeelte van Dorgelo's huisligt aan de Ganzestraat en wordt bewoond door Hendrik Grootoonk en zijn vrouwAaltje, alsmede Antje en Jan. Grootoonk werkt bij de gemeentereiniging, is kos-3

ter van de kerk, maar ook brandweerman. De titel van ds. Barnards gedicht overhem, 'De Gemeentearbeider', heeft dus een dubbele betekenis:'Sirene en bezemsteelzijn instrumenten in zijn hand,hij loeit water naar de branden de straat wordt door hem bespeeld:want hij heeft de klok geluid voorhet vuur dat niet mag geweerd, datbrandt, maar dat niet verteert enGods water blust het niet uit.'Antje helpt in het huishouden van ds. Barnard, aan de Eiermarkt. Op zekere dagzegt ze: 'Ik zie zoveel mensen naar de kerk lopen, is er een trouw- of begrafenisdienst?'Haar soms ietwat verstrooide werkgever schrikt geweldig en vertrekt ingestrekte draf naar de kerk!Lambert Dorgelo, die dus vóór Grootoonk woont, heeft, als hij de post bezorgtsteevast de zwarte hond van ds. Barnard als metgezel. Zie je de hond, dan weetje 'Dorgelo is in aantocht.' In het gedicht 'De Postbode' schrijft de dichter in hettweede vers:'en de hond spoort hem aan tot haast,maar hij wil de waardigheid waarmedemen brieven schrijft ophouden tot hetlaatst.'Dorgelo speelt tuba bij 'Kunst na Arbeid.' Op stille zomeravonden luisterde je alskind, liggend in je bed, naar de donkere tonen van zijn instrument, wanneer hijthuis de soms wat eentonige tubapartij aan het oefenen was. Met Hille, zijnvrouw, hebben de jongens van de buurt, als ze in de straat spelen, het nogaleens aan de stok. Ze ontsteekt helemaal in woede wanneer ze op een dag ziet,dat één van de jongens Bakker vanuit het zolderraam een plasje doet.Jentje Bulters-Gort woont met haar zoon Jan in het huisje naast dat van Dorgelo.Dan komen we aan bij de woning van Hendrieks Bosch. Voor dit huis staat eenlindeboom. Voor dat van Dorgelo staan er overigens twee. Hendrieks woont hiermet zijn vrouw Jennigje en hun zonen Frederikus en Jan. Jan is mede-auteur vandit verhaal.Bosch is kleermaker en heeft zijn werkplaats in de Voorstraat, boven de manufacturenwinkelvan zijn zuster Trui, vlak bij de brug.Een hoge stoep voor het naastliggende huis leidt naar de voordeur waarachterWolter Otten met Siena en hun enige zoon Henk wonen. Otten is electricien.Voor het volgende huis staan ook weer twee lindebomen. Ze staan vrij dicht tegende voormuur, waardoor het huis iets sombers heeft. Hier wonen Ab Meyer -ofwel Ab van de Bult - met vrouw en gezin. Lukas, Harm, Corrie, Jan en Anton4

zijn hun kinderen. Ab is slager van beroep, terwijl Lukas postbode was. In dit huishad Santman eerder een schoenwinkel. Vooral in de oorlog was Meyer een belangrijkman bij de noodslachtingen, achter op de markt. De geslachte dieren bestondennatuurlijk uit goede en minder goede stukken, die de afhalers niet voorhet uitzoeken hadden. Als je ermee thuis kwam keek je moeder dan ook volspanning in het pannetje of het' 'n goed stukkien 1 of 'zwil en gel hoar' was.Naast het huis van Meijer staat een pakhuis van Eierhandel Bruins (de kalkerij).Een vrij hoge stoep ligt ook weer voor het huis waarvoor we dan stilstaan.Trottoirs zijn in deze tijd nog niet aanwezig. Elk huis heeft zijn eigen stoep waarvande hoogte nogal eens verschilt. Hier huizen Gerrit Wessels met Trui en hunenige dochter Tiny. Ook Herman Vasse (een broer van mevr. Wessels?) heeftlang bij hen ingewoond.Vervolgens komen we bij Freek Stegeman met zijn vrouw Caroline Hombrink('Freekien en Keliene'). Dochter Riek en zoon Leonard wonen nog thuis.Stegeman is kleermaker, terwijl Leonard bij Eierhandel Bruins werkt. In het huisernaast woont Gerrit Lotterman. Hij is vrijgezel en werkt als drukker bij Olthof opde Brink. Later woont zijn neef Jan Hendrik Lotterman, die ook als postbodewerkzaam is geweest, met zijn gezin in deze woning.Aan het eind van de straat, op de hoek, komen we tenslotte bij Hendrik Drenthenmet zijn vrouw Zwaantje en de beide zoons Willem en Jan. Drenthen is de derdekleermaker in de straat. Ook de moeder van mevrouw Drenthen woont bij hen in.Op de hoek is de Voorstraat. Er tegenover loopt een straatje naar de markt.Vroeger noemden ze dit' 't Punt.' Vanwege de strategische ligging een geliefdeverzamelplaats van enkele trouwe kringetjesspugers.We gaan terug om te kijken wie er zoal aan de zuidkant van de Wilhelminastraatwonen.In de hoek tegenover de familie Drenthen staat de Gereformeerde Höftekerk. Depastorie is tegen de kerk aangebouwd. Achtereenvolgens hebben in deze pastoriegewoond: Dr. Schot, ds. Verrij, ds. Nijkamp, ds. Knoppers en ds. Dorst. Onderhetzelfde dak als de pastorie is het catechisatielokaal.Recht tegenover de familie Wessels staat naast het catechisatielokaal het pakhuisvan Eierhandel Bruins. Met komende en gaande wagens met eieren is hethier vaak een drukte van belang. Langs het pakhuis loopt de Doelendwarsstraatnaar beneden, naar de Lage Doelen. Op de hoek met deze straat staat ook eenstadspomp. (Een mooie foto hiervan staat op bladzij 182 van 'Rondom denHerdenbergh' nr. 11-3 afgedrukt).Het eerstvolgende huis na de pomp heeft als bewoners Albert Boers met zijnvrouw Hillegje Baarslag. Zij wonen naast haar ouders: de Baarslags. Jan WillemBaarslag is beurtschipper op Zwolle. Zoon Freek treedt in de voetsporen van zijnvader. Naast moeder zijn de zoons Gerrit Jan en Jan Willem ook nog thuis.Daarnaast is een dubbele woning. De linkerhelft is in gebruik als pakhuis vanGraanhandel Bruins. De andere helft wordt door Gerard Hemstede, de schilder,met zijn vrouw, Dientje en Jan bewoond. In deze jaren is Dientje als jong meisjeoverleden, wat diepe indruk maakte in de straat. In het huis naast Hemstede5

woont Hamhuis of 'Lamberts Bas.' Zwane is zijn vrouw. De zoons Hendrik enBertus zijn ook nog thuis, Hamhuis is als vrachtrijder altijd onderweg met paarden wagen.Een huis verder komen we bij de bejaarde Hendrik Bosch, de timmerman. ' 'nOllen potverdorie', zeiden we altijd. In de oorlog droogt Bosch boerenkoolbladerenen zelfs aardappelloof en rookt die in zijn onafscheidelijke pijp. Als hij burgemeesterBramer eens ontmoet zegt Bosch: 'Burgemeester, ze zeggen allemaaldat het zo stinkt. Is dat zo?' Het antwoord van de burgemeester moeten we schuldigblijven. Dina, de dochter van Bosch, woont bij haar vader in. Zoon Hermanwoont op De Brink, bij de Veerbrug en Hendrikus en Gerrit, de twee anderebroers van Dina, hebben al lang geleden bij Ten Cate in Almelo werk gevonden.Hun kinderen zijn vaak bij Opa en tante Dina gelogeerd. Alle drie zonen zijn ooktimmerman geworden.Hendrikus en Gerrit hebben vroeger nog bij dr. Schot op catechisatie gezeten,hebben we ons laten vertellen. Dr. Schot was in die tijd al wat doof. Om de beurtmoesten de catechisanten de opgegeven vraag en het antwoord opzeggen.Dominee geeft een één, twee of drie. Drie staat voor 'zeer goed.' Hendrikus moetook eens de catechismus opzeggen, maar had die niet zo goed geleerd. Toenmompelde hij tweemaal vrij snel achter elkaar: 'Braandewien met suuker lust miezo graag, maar dat krie'k niet zo vake.' 'Goed zo, Hendrikus', zegt de hardhorendedr. Schot, 'een drie!'Ook het huis van Bosch is een dubbele woning. In de andere helft wonen Jan enNies Lotterman met hun gezin. Jenny, Jan Hendrik, Janny, Jan en Tinus zijn hunkinderen. Jan senior is koster van de Gereformeerde kerk en houdt van droge humor.Als zijn vrouw eens aanmerkingen maakt, dat Jan té vaak het bezittelijkvoornaamwoord 'mijn' gebruikt, vraagt hij kort daarna aan haar, terwijl hij drukaan het zoeken is naar zijn verdwenen pet: 'Vrouw, woar is onze pette?'De buurman van de Lottermans is bakker Bakker. Jacob Bakker en zijn vrouwGiene hebben een groot gezin: Johannes, Broer, Johan, Bart, Jaap, Jan, Gerrit,Tiny, Willem en Leny. Bij hen is het meestal 'alle hens aan dek.' Johannes heeftlater zijn vader opgevolgd in de zaak. Bart en Jan zijn in de vijftiger jaren naarZuid-Afrika vertrokken om daar een nieuw bestaan op te bouwen. Naast hetbakkers- en kruideniersbedrijf van Bakker ligt de rijwielzaak van De Jong. OmeLuut drijft met zijn vrouw Nies de zaak. In deze tijd vormen fietsen en bromfietsenhet hoofdbestanddeel. Menig kind mocht vroeger bij Ome Luut voor eendubbeltje een fietsje huren om het te leren. Maar ook het taxibedrijf is van belang.Jan zet naderhand de zaak van zijn vader voort en de auto gaat dan een steedsbelangrijker plaats innemen. Het gezin telt niet alleen zoon Jan, maar ook nog dedochters Bertha en Marie.Nu komen we bij de slagerij van Brunink. Herman en Klazien wonen nog bij hunouders in. Herman, een verwoed fotograaf, is naar Australië geëmigreerd. ViaKlazien Brunink ontvingen we twee groepsfoto's, die Herman destijds maaktevan de bewoners van de Wilhelminastraat en die bij dit artikel staan afgedrukt.7

Na Bruninks slagerij staan we stil bij de smederij van Schuurman. Ome Lee, zoalsSchuurman altijd werd genoemd, staat bij het aambeeld te smeden. Dan komthij naar buiten met een vuurrood gloeiend hoefijzer in een tang geklemd. Hierstaat Gait Kremer, de knecht en neef van Ome Lee, bij het paard. Hij houdt devoorpoot van het dier stevig tussen de knieën en omklemt die met beide handen.Ome Lee legt het gloeiende ijzer op de hoef van het paard. Het past precies(!) Dedamp slaat eraf en een zurige penetrante lucht van schroeiend paardehoef verspreidtzich in de buitenlucht. Nadat het hoefijzer in de waterbak sissend is afgekoeldwordt het met hoefnagels vastgeslagen. De uitstekende punten worden afgeknipten met een vijl wordt alles glad gemaakt. Als zo alle hoeven een beurthebben gehad worden ze door Gait netjes zwart gemaakt. De boer, die de heletijd het paard bij het bit heeft vastgehouden, gaat weer naar zijn boerderij.Ome Lee was een voortreffelijk vakman. Iemand uit het westen had zich buitenHardenberg gevestigd en vroeg aan Schuurman, of hij voor zijn huis bepaaldsmeedwerk wilde maken. Ome Lee kwam kijken, hield zijn duimstok er een paarkeer bij, schreef niets op en bromde (zoals hij dat gewoonlijk deed): 'Now week 'twel.' De klant had absoluut geen vertrouwen in de goede afloop en zat dagenlangin de piepzak, maar toen het werk klaar was en tot op de millimeter bleek te passenwilde hij nooit meer een andere smid.Vanuit de smederij kom je zo in de woonkamer, waar zijn vrouw Trui het voor hetzeggen heeft. Ze hebben geen kinderen, maar die uit de buurt kunnen wel eenpotje bij Ome Lee breken: als we de roef weer eens van onze klomp hebben afgeschoptzet Ome Lee er gratis een bandje om.Achter hun huis woont postbode Harm Meesters met zijn zuster Geertje. Hetstraatje loopt ook hier, net als bij de Doelendwarsstraat, naar beneden en komtuit op de Hoge Doelen.Recht tegenover Harm en Geertje staat de oude slagerij van Blein. Daarvoor iseen klein pleintje, aan de andere kant waarvan het huis van Steunenberg staat.Hendrik Steunenberg is veehandelaar en Miene is zijn vrouw. Miny, Anny, Gerry,Hendrik Jan, Gerrit en Henny zijn hun kinderen.Rechts van hun huis gaat ook weer een steegje naar beneden, naar de Eiermarkt(het Oude Bosch). Aan de andere kant van dit steegje woont de weduwe VanLaar, die drie zoons heeft: Freek, Gerrit en Harm.Tenslotte komen we bij het laatste huis, achter het postkantoor. Hier wonen debejaarde Van de Bosch en zijn vrouw, Zwollenaren van afkomst, hetgeen duidelijkaan hun tongval is te horen. Ze staan bij de jeugd van de Wilhelminastraat bekendals mopperaars.Het einde van de wandeling bij de Hardenberger toren kent geen beter besluitdan de laatste drie regels uit het gedicht 'De toren die men hier kan horen slaan'van Guillaume van der Graft:'Verrassend als de wind waait zonder ergeen cantus firmus boven het bestaan datmij zal heugen in Stad Hardenberg.'8

Herman BruinsMevr. Bruins-DekkerHarm Bruins TonnyBruins Eddy BruinsLouis Bruins JannaSnijders Mevr.Dorgelo Mevr.Grootoonk10. Hendrieks Bosch 25. Mevr. Drenthen-Hamberg11. Mevr. Bosch-Tekkelenburg 26. Willem Drenthen12. Fredrikus Bosch 27. jan Drenthen13. Jan Bosch 28. Mevr. Hemstede14. Mevr. Bulters-Gort 29. Mevr. Dina Bosch15. Mevr. Otten-Willering 30. Dien Bosch (Almelo)16. Mevr. Meijer 31. Jan Lotterman17. Corrie Meijer 32. Mevr. Lotterman-Hankamp18. Mevr. Wessels 33. ?19. Tiny Wessels 34. Mevr. Bakker Vorenkamp20. Freek Stegeman 35. Broer Bakker21. Leonard Stegeman 36. Johan Bakker22. Riek Stegeman 37. Tiny Bakker23. Gerrit Lotterman 38. Willem Bakker24. Hendrik Drenthen 39. Leny Bakker40. Riek Dekker41. Luut de Jong42. Mevr. De Jong-Dorgelo43. Jan de Jong44. Bertha de Jong45. Marie de Jong46. Lee Schuurman47. Mevr. Schuurman-Kremer48. Mevr. Geertje Meesters49. Hendrik Steunenberg50. Henny Steunenberg51. Miny Breukelman52. ?53. Antje Grootoonk9

Van links naar rechts:1. Gerrit Bakker 2. Gerrit Jan Borneman 3. Bertus Breukelman 4. Willem Bakker 5.Leendert Deuzeman 6. Jan Bosch 7. Tinus Lotterman 8. Jan Makkinga 9. Bertha de Jong10. Mans de Jong 11. Tiny Bakker 12. Leny Bakker Nr. 1. Gerrit Bakker en nr. 6 Jan Boschzijn de schrijvers van dit artikel.Het begon met twee gewonde Amerikanenin het Röpcke-Zweers Ziekenhuis (1943)C. Lina14 november 1943Het loopt tegen de avond. Op last van de bezetters mag straks niemand meerop straat komen als om acht uur de avondklok ingaat.In de huiskamer van de familie Bruins, die toen nog in de Fortuinstraat woonde,klinkt muziek. Mieke speelt op de piano. Jan Hendriks, de onderduiker dieBruins in huis opgenomen heeft, speelt daarbij op zijn viool. Even is hetschrikken als een bezoeker zich aankondigt. Wie kan dat zijn? De piano valt stil,de viool wordt opgeborgen. Vader Herman Bruins gaat naar de deur. Gelukkig!Het blijkt de po-litieaaent Jan Kraak te zijn. Hij is verloofd met de zuster vanmoeder Riek Bruins. Het gesprek gaat al gauw over de oorlog, over de zwareluchtaanvallen op Berlijn en op andere Duitse steden om de vijand tot overgave tedwingen. Niet alle vlieg-tuigen keren na zo'n aanval terug naar Engeland. Kraakvertelt dat er die dag een geallieerd vliegtuig is neergestort in de buurt vanSibculo. Op twee zwaargewon-de Amerikanen na zijn alle bemanningsleden vanhet toestel omgekomen De beide overlevenden zijn naar het Röpcke Zweersziekenhuis gebracht. Hun toestand is zo ernstig dat ze niet naar eenkrijgsgevangenenkamp vervoerd kunnen worden. 'Wij moeten hen bewaken',zegt Kraak. 'De Duitsers stellen de politie van Hardenberg, net als de directricevan het ziekenhuis, persoonlijk verantwoor-lijk zo ze zouden ontsnappen.' Dehele familie Bruins is begaan met het lot van10

de beide mannen. Kunnen we iets voor hen doen? vraagt ieder zich af. VaderBruins wil weten of het mogelijk is hen te bezoeken. Zijn vrouw Riek spreekt eenaardig mondje Engels. Kraak schudt het hoofd. 'Als ik het alleen voor het zeggenhad, geen bezwaar. Maar je hebt ook met anderen te doen. Ik weet niet of allebewakers te vertrouwen zijn.''Kunnen we ze dan een brief schrijven?', wil onderduiker Jan Hendriks weten.'Niet over de post. Reken maar dat die gecontroleerd wordt. De enige mogelijkheidis dat ik hen de brieven breng als het mijn beurt is om wacht te houden' antwoordtKraak, 'ik breng ze dan ook weer mee terug met hun antwoord, want degenedie de wacht overneemt moet niets te weten komen van contacten met debuitenwereld. Dat is zeer streng verboden.' Zo gezegd, zo gedaan. Er ontstaateen geregelde correspondentie tussen de familie Bruins en de beide gewonden,de tweede luitenant Wilbur Hyman Brown en de sergeant Eugene LawrenceFennell.Mevrouw Marieke Kolthof-Bruins uit Hengelo heeft een verzamelband met eenaantal van die brieven en twee fotoalbums vol foto's van familieleden uitEngeland en Amerika van piloten die in de omgeving van Hardenberg omgekomenzijn, aan onze Historische Vereniging geschonken. De albums geven eenbeeld van de grote activiteit die mevrouw Riek Bruins aan de dag legde om denabestaanden te helpen en te steunen in hun verdriet. De boeken liggen ter inzagein ons verenigingscentrum.Onderduiker Jan Hendriks is de eerste die een brief schrijft. Hij had waarschijnlijkmeer tijd dan de anderen. Jan vertelt in zijn brief dat hij na zijn eindexamen aanhet conservatorium te Amsterdam, naast zijn verdere studie in een orkest speeldetot de dag dat hij bericht kreeg zich te melden om naar Duitsland te vertrekkenwaar hij te werk gesteld zou worden. Omdat hij er niet aan dacht voor de Duitserste gaan werken dook hij onder en kwam terecht in Hardenberg, waar hij bij de familieBruins een veilige schuilplaats vond.Zelfs zijn ouders wisten niet waar hij zich ergens in Nederland bevond. Janschrijft ook dat de broer van zijn verloofde, Evert van 't Einde, erin geslaagd is omons land te verlaten. In Engeland werd hij opgeleid tot piloot. Helaas kwam hij omhet leven tijdens een raid op Duitsland. Jan vraagt in zijn brief of de beide gewondeAmerikaanse vliegeniers hem misschien ontmoet hebben in Engeland. Hijbegrijpt wel dat die kans zeer gering is. De vliegeniers in het ziekenhuis hebbenhem niet ontmoet. Uit de antwoordbrieven blijken gevoelens van vriendschap enmedeleven. Brown heeft maar één wens: zo snel mogelijk terug naar Engeland!Het vooruitzicht overgebracht te worden naar een krijgsgevangenenkamp vindthij vreselijk.Zijn Hardenbergse vrienden kunnen hem daarbij evenwel niet helpen. Is het innovember 1943 nog wel mogelijk nog naar Engeland te gaan? Met wie zou jedaarover in contact moeten treden? Jan Kraak is een goede tussenpersoon. Ergaan tal van brieven van en naar het ziekenhuis. Over en weer worden foto's getoond.Foto's van vader, moeder en de dochters Mieke, Rie en Willie. Voor het11

eerst zien ze nu met wie ze corresponderen: Brown en Fennell. De laatste heefter ook een foto van zijn vrouw bijgedaan.Mevrouw Kolthof- Bruins vertelt dat hun onderduiker zich goed verborgen moesthouden. Hij was overdag druk met het instuderen van Beethovens' vioolconcert,'s Avonds in de schemer liep hij dan wat rond door Hardenberg. Op mijn vraag ofhet vioolspel niet opviel bij de buren zegt ze dat dit niet het geval was, omdat eraltijd bij hun thuis veel gemusiceerd werd. Net als haar zusje speelde Mieke goedpiano. Bovendien was zij vaardig op het accordeon.Natuurlijk is de hele familie nieuwsgierig hoe de beide gewonden in werkelijkheideruitzien. In een van haar brieven, alle uiteraard in het Engels geschreven,schrijft moeder Bruins, die vroeger Engelse handelscorrespondentie geleerdheeft, dat Mieke een wit hondje bezit, een foxterrier, waarmee ze samen metmoeder achter het ziekenhuis langs wil lopen in de hoop een glimp op te vangenvan de beide Amerikanen.Moeder heeft eerst enige bezwaren, maar gaat toch mee. Ze schrijft erover ineen brief.Ze zullen het witte hondje bij zich hebben als herkenningsteken. Als ze op de afgesprokenzaterdag hun wandeling over het achterpad maken, zien ze evenweltot hun teleurstelling niemand, wanneer ze door de ramen van het ziekenhuis kijken.Later hebben de heer en mevrouw Bruins meer geluk als ze op een zondagmiddagmet het witte hondje langs het achterpad gaan. Ze zien en horen debeide Amerikanen die naar hen zwaaien. Herman en Riek Bruins wuiven terug.Op twee december meldt Jan Kraak dat een Duitse dokter beide krijgsgevangenenin het ziekenhuis bezocht heeft om na te gaan of hun verblijf in Hardenbergnog nodig is. Het resultaat van het onderzoek is dat ze in Hardenberg moetenblijven.Het Sint-Nicolaasfeest nadert met rasse schreden. Op,4 december schrijft JanHendriks dat mevrouw Bruins druk bezig is om cake te bakken en andere lekkernijenklaarte maken.De gewonden in het ziekenhuis worden niet vergeten. Zwager Bruins komt binnenlopenen heeft een verrassing voor de beide Tommies. Hij brengt een doosjeechte vooroorlogse Gold Flake sigaretten. Die zullen, met de andere versnaperingendoor Jan Kraak op vijf december bezorgd worden. Jan Hendrik kan zichniet meer herinneren hoe die sigaretten smaakten. De Nederlanders kunnen zoverhij weet nog maar een merk op de bon krijgen 'Consi'. Je rookt ze want tot jeverdriet is er niets anders te krijgen. Jan verheugt zich op een eerste ontmoetingna meer dan een half jaar met zijn verloofde in Arnhem.Daar zal hij ook zijn ouders ontmoeten. Hij zal er enige weken blijven en dan weerterugkeren naar Hardenberg.De kerstdagen naderen. Er wordt een derde gewonde Amerikaan in het ziekenhuisbinnengebracht. Mevrouw Bruins is weer druk in de weer om allerlei zelfgebakkenlekkernijen klaar te maken voor de feestdagen. De drie mannen in hetziekenhuis worden goed bedacht. Mieke ontwerpt voor die gelegenheid een12

mooie kerstkaart met de tekst 'Vrolijk Kerstfeest'. Mevrouw Bruins vertaalt dewoorden van haar tweede dochter. Het betekent 'A merry Christmas'. ZowelBrown als Fennell schrijven een bedankbrief. Ze zijn getroffen door de gaven ende kerstviering in het ziekenhuis. De zang van de verpleegsters heeft henontroerd. Ze zijn vol lof over Jan Kraak en wensen allen een 'merry, merryChristmas'.Op 31 december schrijft mevrouw Bruins dat ze ouderjaarsavond met de hele familiegaat vieren in totaal met achttien personen. Om twaalf uur 's nachts zullenze elkaar een gelukkig nieuwjaar wensen en God vragen dat spoedig de dag magkomen dat we weer een vrij land zullen zijn en dat jullie allen terug mogen kerennaar je eigen goede vaderland en je familie. 'We wensen jullie 'a very, very happyand good 1944'.Op 29 januari zijn de neergestorte Amerikanen nog steeds in het Röpcke-Zweersziekenhuis. Op die dag is Fennell jarig.Bezoek is niet toegestaan door de directrice, overigens een goede bekende vanmevrouw Bruins. Als Mieke die dag wandelt met haar hondje bij het ziekenhuis,ziet ze Fennell. Ze wuift dan uitbundig en Fenell wuift terug. Moeder Bruinsmaant dit niet te vaak te doen. Ze vreest dat een nazi-aanhanger het zal opmerken.Geen bezoek?Dan een verjaardagsbrief aan Fennell! Met felicitaties en de wens dat hij zijn volgendeverjaardag weer samen met zijn jonge vrouw thuis in het verre West-Virginia mag vieren. Jan Kraak gaat niet alleen een brief brengen maar ook verjaardagpresentjes.De moeder van Herman Bruins komt met eieren. ZwagerBruins tovert zowaar nog een pakje goede sigaretten tevoorschijn. Moeder RiekBruins zorgt voor cake en gebak. Dan komt er onverwacht nog iemand binnenlopenmet een pot frambozenjam en een blikje sardientjes voor de drie in het ziekenhuis.Een vriend van hen heeft van zuster Heideveld gehoord dat via Bruinsdeze gaven op de goede bestemming komen. Daar komt warempel ook nogschoonzuster aan met een blik biscuits 'For our best American Boys'. Tot hunspijt mogen Rie, Mieke en Willy geen bloemen brengen. Het verblijf in hetziekenhuis heeft voor de Amerikanen enkele maanden geduurd. Eind januarimoeten ze zich gereed maken voor vertrek. Als Kraak met deze boodschap bijde familie Bruins komt wil Mieke naar het station om hen voor het laatst te zien.Moeder gaat met haar mee. 'Laat niet merken dat je hen kent' waarschuwt Kraak,'dat zou wel eens nare gevolgen kunnen hebben'. Als moeder en dochter omstreeksde vertrektijd van de trein bij het station komen, is de wachtkamer afgesloten.Daarin zijn de krijgsgevangenen opgesloten. Zijn de Duitsers bang voor eenoverval? Zwaar bewapende soldaten, het geweer in de aanslag bewaken deAmerikanen. Daar nadert de trein uit Coevorden. De krijgsgevangenen komennaar buiten, omringd door gewapende Duitsers. Ze lopen als ze naar de trein13

gaan langs moeder en dochter en geven geen teken van herkenning, ja toch, hunstrakke gezichten gaan even opzij, een knipoogje, dat is hun afscheidsgroet. Zeverdwijnen met hun bewakers in de trein die spoedig daarna uit het gezicht verdwijnt.Zij die op het perron achtergebleven zijn voelen zich machteloos. Ze hebbeneen leeg gevoel want hun taak voor de gewonden is afgelopen. MevrouwBruins heeft evenwel een andere taak gevonden: de zorg voor de oorlogsgravenvan hen die ook voor onze bevrijding hun jonge leven gaven. Ze heeft veelbrieven geschreven aan hen die een geliefde in de nabijheid van Hardenbergverloren hebben, vaders, moeders, verloofden en jonge weduwen. Velenkwamen later naar Hardenberg.Ze vonden de weg naar de familie Bruins, waar ze hartelijk ontvangen werden ener ontstonden langdurige vriendschappen. Zo woonden Herman en Riek Bruinsop uitnodiging een trouwfeest bij in Engeland.Voor ons liggen twee albums met foto's uit Amerika en Engeland, vol tastbareherinneringen aan bewogen tijden, aan verdriet en aan verbondenheid tussenmensen die soms duizenden kilometers van elkaar verwijderd woonden. Geenwonder dat mevrouw Riek Bruins behoorde tot hen die na de oorlog bij dedodenherdenking op 4 mei een krans legde bij de toren van ons gemeentehuis.Dat de dankbaarheid in de harten van veel Amerikaanse en Engelse moedersbleef leven blijkt wel uit een rouwbericht dat dit jaar in april bezorgd werd bijMieke Kolthof-Bruins te Hengelo. Het was een overlijdensbericht van de honderdzesjarige moeder van John Forbes, die in 1941 omkwam bij Slagharen, 21jaar oud.Tel. 01986 78871272 High Road, Wortwell, Norfolk, IP20 OEFIt is with sadness that we write to tell you of Mabel's death.She died peacefully, after a short illness at St. Marguerites RestHome, where she had lived for the past 5 years.Mr. &. Mrs. L. D. SandemanThroughout her long life she was always there for her lamify and many friendswith thoughtfülness and understanding that showed her love and care for usall.Her sense of humour brought happiness to everybody and although she will besadly missed we give thanks for her long and happy life.In loving memory ofMabel Harriett Forbes28th November 1890 - 3rd April 1996John Forbes14

De vrouw van Bill Davies met Diane en BobbyEen houten kruis op het graf van Bill DaviesKranslegging op 4 mei door mevrouw Bruins endokter NautaZo zagen de graven er in 1953 uitVrolijkheid in oorlogstijd. Mieke Bruins met haaraccordeon15

MULO foto 1941 (tweede deel)Jan DijkhuisTweede rij:• Lottie van der Meer van de hoofdonderwijzer uit Rouke (Radewijk mag ook gezegdworden) • Lien Kollen • Rie de Witt van de Stuw • Meneer Van der Hoeven,het schoolhoofd, stampte algebra in onze hoofden en gaf Franse les: 'Le corbeauet Ie renard' en andere dingen uit een heel oud boek met uitgerafelde bladen. Hijspeelde ook viool en zong met ons: 'Laat ons vrolijk zingen door lucht en wolkendringen'. Ik was toen 14 jaar en dacht: 'Als er een raam open staat en de wolkenlaag hangen moet dat wel mogelijk zijn', niet wetend dat dit één van de vele metaforenis waarvan de interpretatie zoveel verdeeldheid onder de mensen brengt.Meneer Van der Hoeven kon veel, maar hij had alleen niet veel gevoel voor autorijden: hij reed langzaam, maar met constante snelheid, ook door de bochten •16

StephanotenMededelingen van het bestuur en werkgroepenBijlage Rondom den Herdenbergh juni 1996Nr.312 1/2 JAARHISTORISCHE VERENIGING HARDENBERG EN OMGEVINGZATERDAG 31 AUGUSTUSMet diverse aktiviteiten willen we op zaterdag 31augustus dit jubileum vieren. In de 'Schakel' latenwe van alles zien wat er aan te pas komt als jestamboomonderzoek wilt doen, gaat graven naarde wortels van je familie. U kunt ook zien wat datvoor resultaat kan opleveren. U kunt die dagwandelen door Hardenberg, fietsen door hetVechtdal of een autotochtje maken door degemeente. Een uitgelezen plek is die avond deHervormde kerk in Heemse voor een tochtje doorde tijd in woord en muziek.Stad Hardenberg van nu.2. Een fietsroute brengt u bij historische plekjesrondom de Vecht.3. De autoroute voert u door de mooie omgevingvan Hardenberg. Karakteristieke punten enplaatsen waar je "anders nooit komt".Een routebeschrijving met informatie wat uonderweg allemaal tegenkomt kunt u vanaf 10 uurkrijgen bij de Oudheidkamer aan de Voorstraat teHardenberg of op de Vooroudermarkt in deSchakel.VOOROUDERMARKTDe werkgroep genealogie van de Historische VerenigingHardenberg en Omgeving organiseert op31 augustus 1996 een vooroudermarkt in DeSchakel Wilhelminaplein Hardenberg. Het begintom 10.00 uur en de sluiting is om 16.00 uur. Degenealogische werkgroepen van diverse buurverenigingen,de afdelingen Drente, Twente enSalland van de NGV, een werkgroep heraldiek endiverse aanbieders van computerprogramma's(Pro-Gen, Haza Data) zullen op deze marktaanwezig zijn. U kunt natuurlijk ook in de boekenvan onze werkgroep kijken die op de marktaanwezig zijn, of in het verenigingscentrum in deOudheidkamer. Welkom - Welkom.STAD- EN MARKENROUTESWandelen, fietsen of met de auto, wat u wilt ofkunt:1. Wandelen door Stad Hardenberg van toen enUitnodiging voor"EEN TOCHT DOOR DE TIJD INWOORD EN MUZIEK"Ter gelegenheid van het 12 1/2 jarig bestaan vanonze vereniging heeft het bestuur het genoegen u,leden van de vereniging, uit te nodigen voor deJUBILEUMVIERING - 121/2 JAARHISTORISCHE VERENIGING HARDENBERG ENOMGEVINGin de Nederlands Hervormde Kerk Heemse opzaterdag 31 augustus 1996Met medewerking van:Plaatselijke vertellers.Volksmuziekensemble "Tegenwind"Organist Dick Huijser19.30 uur; Ontvangst met koffie in deAerninckhof. 21.45 uur: Sluiting met eenversnapering.1

VerenigingslokaliteitHet verenigingslokaal in de Oudheidkamer teHardenberg is gedurende de maand juli 1996 gesloten.Nadien is het weer normaal geopend. Deopeningstijden zijn:maandag-, dinsdag-, donderdag- en vrijdagmorgenvan 9.00 uur tot 12.00 uur. De 1e zaterdag van demaand van 10.00 uur tot 13.00 uur. De 1edonderdag van de maand van 19.00 uur tot 21.00uur. Telefoon: 0523 265624.Contributie betaling 1996Leden die hun contributie 1996 nog niet hebbenbetaald worden verzocht zo spoedig mogelijk f.27,50 op bankrekening 3849.47.824 Rabobank ofPostbank 2985515 over te maken.Leden woonachtig buiten Nederland worden verzochteen internationale postwissel te zenden aanHist.Ver.Hardenberg en Omgeving, Postbus 409,7770 AK Hardenberg, Nederland. Geenbankcheques, de kosten van het innen zijn bijnaeven hoog als het bedrag dat betaald wordt.Kadastrale AtlasAmbt en Stad Hardenberg 1832De uitgave van de Kadastrale Atlas heeftvertraging opgelopen doordat de uitgave in degemeente Heino later gereed is gekomen dan debedoeling was. De Kadastrale Atlas zal nu medioseptember a.s. van de persen rollen. Aan degemeente Hardenberg is voorgesteld deaanbieding van het eerste exemplaar tegelijk metde opening van de 'Hardenbergse' balie van hetkadaster Zwolle te laten plaatsvinden. Men bekijktof dit te kombineren valt. Wie besteld heeft, graagnog even geduld. Wie nog bestellen wil kankontakt opnemen met Harm Hoving of LouisBruins. Zie tel. nrs. voor in dit blad.Aktiviteiten31-8-1996 Viering van het 12 1/2 jarig bestaan. Inde Schakel vanaf 10.00 uur een genealogische dagvoor Hardenberg en wijde omgeving. Aan deze dagworden wandel- fiets- en autotochten gekoppeld. 's-Avonds een concert met verrassingen in deN.H.Kerk te Heemse. Zie de aankondigingen oppagina 1 van deze 'Stephanusnoten'.AanwinstenWij hebben ontvangen van: Mevr.Hutten-GrootMarsink Mariënberg. Verlofpas, paspoort ontslagNationale militie en zakboekje van G.H.KamphuisBeerze (fotokopie), een aantal foto's in oude lijstjes.MevrR.Altena Lutten.leksl etc. van de revue t.g.v.het 750 jarig bestaan van Lutten in 1990. Mevr.M.W.Kolthof-Bruins Hengelo. Map met correspondentietussen mevr. R.Bruins en debemanning van een neergestort toestel. 1 fotoalbummet de bemanning en hun families. 1 fotoalbumt.g.v. 25 jaar bevrijding in 1970.Fam.H.Richterink Brucht. 5 Schoolschriften 1874-1881 (fotokopie). Leerlingen Gezina Richterink enHendrik Geertman.G.Kremer Hardenberg. Op leven en dood, 4 delen.Geschiedenis van den Grooten Oorlog (WO I).W.Heken R.v.d. Vecht Assen. Vitrinekasten.H.Bulters Hardenberg. Fietskaart ANWB 1928.Roelof Vanotten Hardenberg. GeneologicalReseach Directory.B.J.H.Woelders Rheden. 5 Foto's van de familieSchutte van de Eiermarkt. G.J.KerkdijkHardenberg. Programma 600 jaar Hardenberg1962, concours hippique, vraagpro-grammarundvee.G.Lenters Hardenberg. Krantenartikel Zwerftochtendoor de Vechtvallei nr.51. J.enJ. Woertel Radewijk.Fotokopie krantenartikel2

'Zo was het toen', Mariënberg in 1935. 7 foto'sHardenberg, Heemse en Radewijk vroeger. B. deVries Hardenberg. Hardenberg. Een handleidingvoor onderwijzers over de geschiedenis vanHardenberg door B.J.Graatsma, 1950. J.CompagneHardenberg. Herinneringen uit een dorpspastorie(Heemse) door Dr.PJ. van Herwerden.(fotokopie).JA.v.d. Pijl Bergentheim. Het archief van de ErvenI.A. van Roijen met o.a. de notulenboeken - eendeel van de boekhouding - een register vanhuurders. Orgineel.Mv. D. Hesselink-Zweers Hardenberg. Dehavezaten van Salland en hun bewoners. Inbruikleen.Mv. J. Luisman-de Jonge Hardenberg. DeDedemsvaart door L.F. Teixeira de Mattos, 1903,tekstdeel. In bruikleen.G. Kuipers Sleen. De Hervormde kerk vanHeemse, kerkvoogdij; Nederland in vroeger tijd,deel 25 en 32 Overijssel; De geschiedenis vanHardenberg, B.J.Graatsma; De grote brand vanHardenberg, K.Jongsma; Het geslacht derStaarmans; Archief de Graafschap; Landschappenin Overijssel, Gait Berk en Adriaan Büter; De stadop de berg, Ds J. Wildeboer; Jaarboek Overijssel1951-1955-1956; Historie van Lutten enSlagharen, J.H.KIeine Staarman; Hardenberg deeeuwen door, D.Roosjen; Jahrbuch Bentheim1959; Groot Galilea in Zybbekeloe G. van Haaff;Jaarboek Twente 1962; Onder wijde luchten, H. v.Laar; Langs oude Overijsselse kerken, Drs E.Elzenga; Waar de Vecht ons land binnenstroomt,Gramsbergen, G.F. vd Hulst; Joodse vestigingenin Hardenberg en Coevorden, H.M.Corwin; HetOverijsselse volkskarakter, H.Drijfhout K.Jassies;Veldwachter van Laar, W.Seinen; HetBussemakershuis te Borne, A.L.Hulshof;Herinneringen uit een dorpspastorie, PJ. v.Herwerden; Twee gedachtenisreden,J.Fredriks; Sociaal protest in Hardenberg,J.B.Weitkamp; De genealogische geschiedenis vande familie Dorgelo, Alex Dorgelo; Eigenaardighedenvan het Twentse dialect, A.Ballot; School met denBijbel 100 jaar, D.Roosjen; Van onderwijs enschoolmeesters in het oude stadje, K.Jongsma;Raakvlak 1979; De Moespot 6/1981; Enschedeboek 1978; Landbouwhuishoudschool ClaraFeijoena 60 jaar; De Spreekbuis 1969-1970-1971;Wavin, de geschiedenis van een idee; Pottkookenen Swatt braut, H.Riepe; De Viggelinenstrieker,H.Riepe; De tied blif baas, K.Sauvagard;Hardenberg in vogelvlucht; Barones van Voerst vanLijnden, J.Wieringa. Luchtfoto Heemse;MvA.Makkinga Hardenberg. Gids voor de Nederlandsekastelen en buitenplaatsen, A. de Lange;Prins Bernhard, Drs M.G.Schenk en J.Spaan; NNKloosterhaar. Jaarboek Twente 1996. F.RamakerHoogenweg. In bruikleen: Op den Uitkijk, tijdschriftvoor het christelijk gezin, jaargang 6 1929/1930;Het Schouwvenster, christelijke weekillustratie,jrg.17 1923/1924; jrg.19 1925/ 1926 deel 1 en 2; jrg.21 1927/1928; jrg. 27 1933/1934; jrg. 281934/1935; jrg. 29 1935/ 1936; jrg. 32 1938/1939;NN Hardenberg. Bijbel voor de Israëlitische jeugd,1e en 12e stuk (1848).J.Renkema Hardenberg. Een rouwpluirrr voor hetpaard dat de rouwkoets trekt. Alle schenkers enbruikleengevers hartelijk dank.Hebt u ook documenten, foto's of boeken die voorde historie van Hardenberg en omgeving belangrijkzijn en waarvan u denkt 'jammer dat dit verlorenzou gaan', schenk ze dan aan de HV Hardenbergen Omgeving, of geef ze in bruikleen als u er geendefinitief afstand van wil doen, of laat ze door devereniging kopiëren. Neem voor verdereinlichtingen contact op met de secretaris.

In memoriam.De vereniging heeft afscheid moeten nemen van:G.L.Bakker Hoogeveen;E.Kerkdijk-Reints Hardenberg;Mevr.J.Brandes-Bouwhuis.Wij wensen de achterblijvenden alle sterkte toeom dit verlies te dragen.Nieuwe leden.Tot onze vereniging zijn sedert het laatstverschenen nummer toegetreden:J.H. Stoel Hardenbergerveldweg 8 VenebruggeF.G. Ballast Eikenlaan 18 HardenbergW.E. Sterenberg Eikenlaan 20 HardenbergJ. Schoemaker Schoolstr 35 KloosterhaarG. v.d. Belt J.Steenstr 29 HardenbergMv. J. Hutten Salland 43 HardenbergG.J. Hans Kerkstraat 17 DedemsvaartJ. Buiter-Lotterman Knokkel 109 AndijkF.C.A. van Faassen Pr.Bemhardstr 2 De KrimJ.H. Kremer Marslaan 35 HardenbergB. de Heer W.v.Oldenburgstr 18 HardenbergMv. A. Veurink-v. Delden Molenerf 1 OmmenJ.J. Meijer Doorsneeweg 25 Nw.PekelaE.K.Jansen Relgersberg 13DoorwerthJ. Veltink Kerkweg 3 BruchterveldFam. J. Welleweerd Hardenbergerweg 32 BruchtR. Wigard Floralaan 80 HardenbergMv. T. Koenig-Kremer Singelberg 100 HardenbergMv. J. Meilink-Hurink Burg. Schuitestr 14HardenbergL.Pv.d.Woude Elzenlaan 21 Hardenberg K. de WitBeekberg 85 Hardenberg Joh. Rosink Kanaalweg-0 31 Bergentheim E. Odink Hessenweg 67Hardenberg E. Olsman Uranuslaan 29Hardenberg B.J. van Faassen Eendekroos 15Hardenberg J. Breukelman Wielewaalstr 14Hardenberg A.J. Mulder J.v.Riennsdijkstr 2685 Hardenberg 4D.J. Muis Gerard Doustr 11 Hardenberg J.F. vanLaar Hesselinkstr 2 Hardenberg H. v. DoornNeptunusstraat 19 Hardenberg H. SlotmanElzenlaan 20 Hardenberg J.L.G. v.h.BroekJulianastr 10a De Krim E.K.A. Kelder J.v.Arkelstr18 Hardenberg J.H. Otten Jachthuisweg 9Collendoorn S. Vrijlink Jachthuisweg 11Collendoorn F.Godeke Eendekroos17Hardenberg S. Spakman Boterbloem 16HardenbergF. Dunnewind Polenweg 13 HeemserveenG. Hamhuis Heemsermarsweg 8 HardenbergJ.H. Ekkel Singelberg 81 HardenbergM. Muis Broekdijk 9 Bruchterveld L.J.ReinsRondweg 19 Holtheme H.J. SteunenbergJ.v.Riemsdijkstr 8 Hardenberg H. WietenTottenhamstr. 32 Dedemsvaart H. v.d. VeldeKruserbrink 36 HardenbergWij heten de nieuwkomers van harte welkom enwensen hen een prettige tijd toe met en in onzevereniging.

Roelie Geerts van De Brink • Dicky Egberts moest met ck en y geschreven worden,dat weet ik na een halve eeuw nog. Ze woonde in 'n Es • Janke Slomp vande beroemde dominee uit Heemse. Ze woont nu in Canada en heet An.Misschien omdat in dat Engels sprekende land Janke klinkt als Yankee. Ze gingmet enkele anderen in de middagpauze schaften in het café Van Loo aan demarkt. Maar meneer Renkema vond dat om de een of andere reden niet goed enzei dat hij het wel eens tegen haar vader zou vertellen • Hennie ten Brinke, dezuster van Joke • Tineke Schut van de notaris op De Brink • Jo Hamberg.Derde rij:• Jan Breukelman woonde in de buurt van de bewaarschool op het Middenpad •Jan Dijkhuis van Peter en niet van Egbert Jan • Henkie Breukelman kwam uit 'destad'. Hij en zijn oudere zuster, die later met Hofstede uit de Sallandse straat getrouwd is, woonden bij hun familie, Kaart'n Manne in 'n Es. Henkie en ik wistenwel wat 'leren' was, want we moesten op de lagere school elke week een 'pesallemversie' uit het hoofd leren, maar we wisten niet wat twee bladzijden plantkunde 'bestuderen' was. Hiervoor bracht Henkie's zuster (ik geloof dat ze Mannaheette) ons een methode bij, nadat we bij het 'overhoren' van de eerste plantkundeleshet speenkruid hadden leren haten • Gerrit Hamhuis van De Brink • SeineSantman van de schoenmaker uit de Voorstraat • Marinus Sierink naast Seine,zijn toekomstige zwager • Egbert van Faasen uit Lutten • Albert Roelofs uit DuitsWielen. Omdat hij op school zo goed was moest hij eigenlijk 'deurleer'n', maardaar had hij geen zin in. Hij wilde boer worden en met Riek Boerrigter trouwen.Dat is hem ook gelukt. Riek kon mij vertellen waarom de klinkers op deBurgemeester Schuitestraat er zo slecht inlagen: 'De straat was nog niet klaartoen burgemeester Schuite overleed. En omdat zijn laatste tocht, naar het kerkhof, over deze straat zou gaan, moesten de klinkers er zeer snel ingelegd worden.Het voor alle Hardenberger mannen van 65 jaar de moeite waard nog eens dieprachtige foto van Martha Bosch op blz. 122 van jaargang '94 te bekijken. FrauRoelofs is de derde van links.Voorste rij:• Johannes Haandrikman uit De Groene Weg • Jan Hendrik ten Broeke uit 'n Es •Pam de Lange uit Bergentheim • Geert Snijders • Jan ten Brinke woonde op dehoek van de Stationsstraat (vroeger Stationsweg) en het einde van de Jordaandat overgaat in de Moekenstraat. Jan had niet veel tijd om huiswerk te maken. Hijmoest op de 'boerderij' werken als een paard. De Ten Brinkes trokken de kar namelijk zelf. Ze zijn naar Canada geëmigreerd omdat ze daar betere kansen zagen voor een boerenbedrijf. Jan zijn vader heb ik nog een keer in Hardenberg gezien. Hij droeg een Amerikaanse stropdas • Jan Hendrik Uelderink uit Brochte (inhet Nederlands zegt men Brucht).17

'Plat ni-js'J. Luisman-de JongeHoe snel olde woorden en veurwarpen in de vergetelheid raakt, bleekKoninginnedag op de braderie in Hiemse. Op de kroam van de historische verieniginglagen drie vrömde dingen uut estald, ofkomstig uut de Oldheidkamer. Hetpubliek mocht roaden wat het veurstelden.De 'lekstoppe' was nog redelijk bekend: twee ronde metalen platies met eenschroeve in 't midden en een stukkie ASBEST as een plakkie keze d'r tussen!Met dit geval worden pannen, ketels en teilen repareerd. Het tweede veurwarpwas een tinnen braandewienkomme, woaruut boerenjon-ges edrunken worden.De umschrievingen veur dit ding waren o.a. een collectebakkie, eenbonbonschaaltie, asbak, wi-jwaterbakkie en spuugbakkie veur eenmisdienaartje!Het darde veurwarp was een 'peerdetrippe'. Een platte holten schoe die peerdenonder de hoeven eschroefd kregen as ze op drassige grond warkten. Dus gienegalisator, hoevenkapper, törftrapper, deurslot of warktuug van een rietsnieder.Wie andermoal met wil doen an een roadspel kan zich botvieren op onderstoandedialect woorden.—-^toeverdan - langzamerhandtriezelen - ronddraaientriezel - draai (om de oren)tuugkiste- klerenkisttwieschiftig - vorm van misgewastuiterig - wiebelig, onvasttrampeldoev - 'zenuwpees'tosse - pluk, bosjetremse - korenbloementoeg -twijg, takteem - geliefd onderwerptoefvinkie - kuifvink of -leeuwerik?tripplatte houten schoen voortru op - achteruit, terug (paard)Over peerden espreuken. Dit edele dier draaft op in veul nederlaandse spreekwoorden.Minder bekend bint de plaatselijke gezegden over peerden. Bijv.: 'Eenvrouwenharte trekt meer dan zeuven olde peerde''Peerden die warken wilt, mut ok warken!''Din kan harder liegen as een peerd kan lopen'!'Ie kunt beter zien karkboek ween as zien peerd''Kiek niet op een gebrek want dan hol ie de peerdestal en de beddesteeleug''Een vrouwenhaand en een peerdetaand magt niet stillestoan''Better een blind peerd as nen leuge halster'18Tot de volgende rit.Warkgroep Dialect

Bronnen van genealogisch onderzoek naar Landverhuizers:Cecilia Suzanna Bausch Dinah Hesselink-ZweersNaast de Doop- en Trouwboeken en de Burgerlijke Stand zijn er veel meer bronnendie men kan gebruiken voor het stamboomonderzoek. 1 Eén van dezebronnen is de lijst van landverhuizers in Overijssel. 2 Hierop vinden we onderandere de naam, leeftijd en het beroep van emigranten die in de periode van1847 tot 1908 naar bijvoorbeeld Amerika, Afrika en Duitsland vertrokken.Bovenaan deze lijst van Stad Hardenberg staat Cecilia Suzanna Bausch, een 62jaar oude weduwe zonder beroep. In 1906 vertrekt zij zonder kinderen naarCapellen in Duitsland om daar als huishoudster te gaan werken.Het toeval wil dat deze Suse Bausch de overgrootmoeder is van Jan PieterBorger, medewerker in onze genealogische werkgroep.Uit de door hem samengestelde genealogie komen we te weten dat CeciliaSusanna Bausch op 4 april 1844 te Beek in Limburg is geboren als dochter vande landbouwers Frans Ludolf Bausch en Jacobina Clasjens. Wanneer Suse 12jaar oud is overlijdt haar moeder Jacobina en op 18-jarige leeftijd trouwt zij teBeek met Jan Pieter Borger. Deze zoon van de landbouwers Jan Matthijs Borgeren Joanna Catharina Walraven is in 1834 te Stein geboren. Bij zijn huwelijk in1862 woont hij te Grevenbicht en is daar toezichter bij de openbare Maaswerken.In Limburg worden uit dit huwelijk negen kinderen geboren en gedoopt in deNederlands Hervormde Kerken te Urmond, Obbicht (Papenhoven), Beek,Urmond en Grevenbicht. In deze kleine plaatsen in de buurt van Maastricht zijndrie kinderen jong gestorven. Volgens mondelinge overlevering is het gezinBorger-Bausch op grond van het geloof op 3 april 1878 verhuisd van het Rooms-Katholieke Limburg naar het Protestantse Gramsbergen. Hier hebben ze maareven gewoond, op 8 december 1880 verhuizen ze naar Radewijk, waar in 1881Cecilia Suzanna en in 1884 Petronella het levenslicht aanschouwen. In mei 1889gaat het arbeidersgezin wonen te Stad Hardenberg op B49. 3 19

Na een huwelijk van ruim dertig jaar sterft in 1895Jan Pieter Borger. Op dat moment is van de acht kinderende oudste dochter Hanna getrouwd metBertus Veltink. Zij hebben twee kinderen. De weduweSuze blijft in Hardenberg wonen tot ook de jongeredochters getrouwd zijn.Na een druk leven, waarin zij aan elf kinderen het levenschonk, vertrekt deze moeder en grootmoedernaar Duitsland om daar als huishoudster aan de slagte gaan. Het was pure noodzaak, omdat zij geen uitkeringkreeg of andere inkomsten had. Uit debrieven die zij aan haar kinderen schreef krijgen weeen indruk hoe het haar verder is vergaan. Debrieven hieronder zijn letterlijk overgenomen. Watopvalt is dat moeder Borger-Bausch geen punten enkomma's gebruikt.Niep, 25Dec. 1906'Waarde kinderen en familie, Reeds van den7e Nov. hier doch kon door de drukte in heteerst niet schrijven doch hoop ik dat Gij allenog gezond zijt en ook de kleine Willem hebik zo vaak aan gedacht in het eerst was hetzeer druk toen waren de jonge heer enmevrouw nog hier was ieder dagjachtpartijen van 15 a 16 man binnen aantafel wat een drukte doch zijn die nu weg enzijn nu met de oude vrouw en meid alleen deoude vrouw is wel eene brommert maar dejonge heer zeide mij er niets op te doen enschonk mij over alles het vollen vertrouwende jonge heer en Mevrouw zijn deze weekvertrokken het heeft hier alles zijn met entegen doch ben goed gezond en dat isvoornaamste deze week is hier iets verschrikkelijksvoor gevallen een jongen vaneene boer van 18 jaar viel met beide beenenin een stoomdorschmachine en kreeg debeide af het was iets verschrikkelijks armejonge is gisteren overleden. Nu kinderen wat kan ik U al meer schrijven hier hetnieuws geef U geen belang doch schrijf U toch eens spoedig hoe het U gaat ik gaheden over vier weken naar Beek aan de Roer daar is mijne moeder geboren enwoonachtig geweest broeders of zusters van haar zijn er niet meer doch nog veleNichten en Neven het kost mij van hier maar 1 gulden heen en terug en ben er in40 jaren niet geweest nu kinderen tot wederzien zoo het God behaagt en zijt hartelijkgegroet U allen van Uwe moeder - schrijf eens spoedig.20

Heden, den 1 Jan. 1907 bij den aanvang dezes jaars wensche ik U allen veel heilen zegen en vooral een goede gezondheid door de drukte is brief blijven liggendaar de vrouw ziek is geworden geef deze inliggende brieven aan de jongenseen aan Gustaaf en een aan Piet. Zijt nogmaals hartelijk gegroet van Uwe Moe.Afzender: Mejvr. CS. Borger per adres Wedw. Boscheidchen, Niep bij Crefel. -Duitschland. 1Niep bij Crefeld 6 Dec. 1906 4'Waarde kinderen en verdere familie Inde hoop U allen nog gezond zijt wat ikGode zij dank ook nog van mij kan mededelenMijn plan was in septembernaar Hardenberg te komen doch doorhet herbouwen van de Villa waar wij nuwonen wierd ik door hen dringend verzochthier te blijven tot in Februarij dejonge heer en jonge Mevrouw zijn zeergoed voor mij de oude mevrouw is welzeer lastig doch ik kan er het bestemede omspringen, doch het is hier zeerdruk iedere dag bezoek en dat komt alles voor vrouw Borger op ofschoon wij weleen keuken en een kindermeisje hebben maar ik moet anders alles bezorgen,een groot huis met 36 kamers, daar is wat in te bezorgen en boekhouden vanmijne uitgaaf en al zoo wat meer. Ik ben drie weken naar Maastricht geweestnaar mijn broeder, die ik ruim 31 jaar niet gezien heb en zijne vrouw kende ik nieteens. Hij heeft vier kinderen, alle meisjes, de twee jongste zijn getrouwt, deoudste is al reeds een jaar ziek ik geloof, ze ook niet meer beter. Gustafs vrouw iseen aardig mens en wil U allen in voorjaar als ik te Hardenberg ben komenopzoeken, zij is bij Assen prov. Drenthe van geboorte en wil dan ook daar heen,toen ik te Maastricht was, schreef mij de oude Mevrouw van hier ik zoude tochterug komen, want zij had haar oppassing niet en toen ik terug kwam waren zeallen aan spoor om mij af te halen en de kleine jonge van 272 jaar riep maarBorger niet meer weg gaan.Hoe is het met de kleine Willem 5 . Suse schreef mij, dat Gij beide er geweest warenen die kleine zoo dikkert was. Hij zal zeker wel grootvaders jonge wel zijn,doch hoop ik, als ik kom hij mij kan komen tegen loopen. Nu kinderen, ik wenschU beste. Groet vader en moeder van mij hartelijk en schrijf mij nu eens spoedighoe het met U alle is in Februarij kom ik zeker daar ik in Hardenberg ook nog watte regelen heb Zijt Gij hartelijk gegroet van Uwe Moeder schrijf eens spoedig.Adres Vrouw Borger p.a. Mevrouw Boschheidchen Niep bij Crefeld Duitschland.'Hoe lang Suse Bausch in Duitsland heeft gewoond is niet bekend. Uit de correspondentietussen haar jongste dochters Suse en Nella blijkt dat zij in oktober1913 te Hardenberg logeerde.Uit de brief van dochter Suse en haar man Hendrik Timmerman die in Enschedewonen blijkt dat ze aardappels en wortels hebben gekregen van de familie Hutten21

in Baalder. Zus Nella en zwager Hendrik worden uitvoerig bedankt... 'De kinderendansten van plezier, toen ze de wortels zagen. Mien ging van morgen naarschool met twee in de zak en Ciel en Jo niet minder. En wij hebben er zelf vanmiddag ook een maal van gehad maar lekker hoor!' Er wordt geschreven over dejonge kippen die ze aan de leg hebben en dat Hendrik kou heeft gevat. NadatHendrik ook nog een paar woorden heeft geschreven kruipt hij onder de wol.Suse schrijft verder... 'Van morgen kregen wij ook een brief van moeders kant. Zijwas nu noch bij Piet. Wat lollig Nella dat u daar allenmaal zoo bij elkaar zijt geweest.Was ik er alleen niet? Moe schreef dat de heele Borgers familie bij U wasgeweest. Moeder schrijft nog niet wanneer zij terug komt het bevalt zeker noch al.Als er niets tusschen beiden komt, zal ik zaterdagmiddag de zakken aan spoorbrengen. Wij schrijfen dan ook nog wel even een kaart. Nu moet ik gaan afbrekenwant morgen is 't weer vroeg dag als Hendrik ten minste weer kan werken. En nuhopen wij dat u allen goed gezond zijn. En dan nogmaals bedankt Hendrik enNella zoowel als U vader en moeder ten zeersten bedankt. Wat zijn het toch allenmooije aardappels. Groeien den kinderen flink? Nu later weer. En dan nogmaalsonze hartelijke groeten van ons beiden aan U allen. Hendrik en Suze... Daaaag...Slaap goed'.De weduwe Borger-Bausch woonde tot haar dood in het oude mannen- en vrouwenhuiste Enschede, waar in die tijd de mannen en vrouwen nog strikt gescheidenwoonden.Zij schrijft in april 1917 over de moeilijke oorlogstijd in de stad Enschede. 'Er is bijnageen varkensvlees meer te krijgen. Er worden niet meer dan twee of drieRegeerinksvarkens in de week aangeleverd voor een bevolking van ruim 41.000zielen'. Het vlees kost meer dan één gulden het pond en alles is er even duur. Demensen verdienen amper iets want alleen in de fabrieken wordt maar drie dagenper week gewerkt. De winkels, bakkers en venters leveren niets meer zondercontante betaling. 'Voorde arbeitsmenschen is het hier eene schlechte tijd, wantgeloof hier wordt armoede genoeg geleden. Was die oorlog maarafgeloopen'. Zijschrijft ook over het gebrek aan brandstof, de weinige kolen die er nog zijn wordenvoor de fabrieken bestemd om de mensen aan het werk te houden. 'De bevolkingkrijgt op de bon maar 75 turfen in de veertien dagen. Geloof, dat wij hierook koude genoeg hebben geleden, wat ben Ik blijde dat de zomer voor de deurstaat en als Ik kan en nog leef kom ik van zomer U allen nog eens opzoeken'.Op 1 januari 1923 schrijft ze dat ze nog goed gezond is, alleen 'het loopen Is eraf'. Zij besluit deze nieuwjaarsbrief met de volgende regels:Een jaar is thans weer heengegaan Eenander brak alreeds weer aan Daarommijn wensch U thans gegeven Dat voorU louter eiken dag Datgeen 't welk Uverheugen mag Veel heil en vreugd Ublijven omzweven Dat wenst Uwe moederU van harte toe,22

want dat is de grootste vreugde vooreene moeder als het de kinderen goedgaat...Na hartelijke groeten Uwe moederBorger.'Cecilia Susan na Bausch is op 81-jarigeleeftijd op 28-12-1925 om 4.30 uur aande Molenstraat te Enschede overleden.Zij is begraven aan de Stationsweg teHardenberg in het graf van haar zwagerJan Boers. Haar in 1895 overleden manis begraven bij het graf van de VanRiemsdijks, waarschijnlijk omdat hijconnecties met hen had via zijn werk bijde Rijkswaterstaat.Huis van Borger aan de Roeterskamp.Bronnen:Genealogie van J.P. Borger te NordhornInterview Mevr. Versteeg-Timmerman te Hardenberg* Index Landverhuizers in Overijssel (Verenigingscentrum Oudheidkamer)Gemeente Archief HardenbergCecilia Bausch is de voorouder van meer dan 300 personen. Van het talrijke nageslacht komennaast de Borgers, de volgende Hardenbergse familienamen voor:De Boer te Kloosterhaar, Bouwhuis te Bergentheim, Bril te Gramsbergen, Edelijn te Hardenberg,Van Haaff te Radewijk, Hagedoorn te Holtheme, Radewijk, Heemse en De Krim, Hakkers te Lutten,Horst te Bruchterveld, Huisjes te Bruchterveld, Bergentheim, Loozen en Kloosterhaar, Hulsegge teAmbt Hardenberg, Hutten te Baalder en Radewijk, Kamphuis te Hardenberg en Gramsbergen,Kelder te Heemserveen, Hardenberg en Lutten, Luisman te Kloosterhaar, Meier en Meijer teHardenberg en Gramsbergen, Nijeboer te Bruchterveld, Plaggenmarsch te Mariënberg,Bergentheim en Hardenberg, Ramaker te Hardenberg, Timmerman te Hardenberg, Veltink teBrucht en Ebbenbroek, Versteeg te Hardenberg, De Vries te Lutten, Welleweerd te Hardenberg,Wemekamp te Bruchterveld, Zomer te Hardenberg?.1. Nieuw in ons verenigingscentrum: Het complete Rechterlijk Archief van Stad en AmbtHardenberg, diverse belastinglijsten, volkstellingen en bezittingen van het klooster Sibculo. DeMarkeboeken (behalve Diffelen en Lutten) zijn in kopie en/of op microfiche te raadplegen. Deoudste gegevens dateren uit 1550 en vinden we in het markeboek van Holtheme en Heemse enin het bovengenoemde Rechterlijk Archief van Stad Hardenberg. Deze oude teksten zijn voorde meeste mensen niet leesbaar en moeten nog Vertaald 1 worden.Alles wat wij verzamelen moet voor onze bezoekers zowel te lezen en natuurlijk ook in ons archiefterug te vinden zijn. Wie wil ons hiermee helpen?2. In ons verenigingscentrum zijn behalve de index op Landverhuizers in Overijssel ook de lijstenvan Landverhuizers in de graafschap Bentheim te raadplegen (collectie Harger: in kopie en alscomputerbestand).3. De familie Borger heeft gewoond aan de Roeterskamp. De boerderij is later verbouwd en wordtnu bewoond door mevrouw Stoeten (witte huis aan Jan Weitkamplaan).23

4. Volgens het bevolkingsregister is Cecilia 'Suse 1 Bausch pas op 14 november 1906 naarCappellen, Duitsland vertrokken.5. Willem Hutten, Ambt Hardenberg 28 januari 1906, overl. 8 mei 1981, Wethouder te Hardenberg,tr. Fennegien Geertjes, Ambt Hardenberg 30 september 1907, overl. 6 october 1966, dochtervanRoelof Geertjes.Alle tot nu toe bekende verwanten zijn ingevoerd in een genealogisch computerprogramma. Hetbestand Borger bevat meer dan 7500 personen met takken in Australië, Duitsland, Limburg enzovoort.In mei 1996 is Pieter Borger via de Nederlandse Genealogische Vereniging in contactgekomen met een verwante genealoog te Düsseldorf. Deze heeft de oudste gegevens van deBorgers, zij blijken in de dertiende eeuw in Hamburg te wonen. De werkgroep genealogie heeftnaast het bestand Borger nog veel meer gegevens van Hardenberger families in de computer ingevoerd(circa 30.000 personen). Door uw eigen stamboomgegevens aan ons door te geven wordtu opgenomen in het adressenbestand en kan de werkgroep genealogie u in contact brengen metde meer dan 100 mensen die bezig zijn met voorouderonderzoek in onze omgeving. Denk ook aande genealogische contactdag op 31 augustus 1996 in de Schakel!De Bruchter School (2)J. Luisman-de JongeNadat aan allerlei formaliteiten en voorschriften voldaan is kan eindelijk najarenvan voorbereiding de bouw gestart worden van drie nieuwe openbare scholen inde gemeente ambt Hardenberg. Eind 1881 zijn de bestekken en tekeningen, opgemaaktdoor de architecten W. en F.C. Koch en gedrukt door de erven J.J. Tijlte Zwolle, aan de Districts-schoolopziener verstuurd. Op 9 januari 1882 wordtaan Gedeputeerde Staten gemeld dat de schoolopziener de plannen heeft goedgekeurd.Diezelfde maand sturen B. en W. twee exemplaren van bestek en tekeningenaan Zijne Excellentie den Heer Minister van Binnenlandse Zaken. Op 24januari doen B. en W. aan G.S. opgave van de gehouden aanbesteding. J.Emmink en Zn. te Meppel, aannemer van publieke werken zal de school en onderwijzerswoningte Brucht en Radewijk bouwen voor resp. 15.270 gulden en9.944 gulden. De school te Rheeze is gegund aan aannemer A.J. Woltersom teCoevorden voor een bedrag van 10.280 gulden. De opzichters zijn Z. Koeslag enG.J. Engberink.Omdat de Rijkssubsidie bij lange na niet toereikend is en de begroting voor 1882geen middelen tot dekking van de bouwsom aanwijst besluit de gemeenteraadeen geldlening aan te gaan van 12.000 gulden tegen 4 1/2% per jaar. Deaflossing van die lening zal geschieden in 24 jaarlijkse termijnen van 500 guldente beginnen in 1890. Dat de gemeente de eindjes aan elkaar moet knopen blijktuit een schrijven van de burgemeester van enkele maanden terug waarin hij bijhet Rijk subsidie aanvraagt. Hij klaagt dat de uitgaven voor drie nieuwe scholende draagkracht der gemeente te boven gaan, dat de bevolking van ruim 8000zielen voor een groot deel uit veenarbeiders bestaat, terwijl veel verveners zelvein andere gemeenten gevestigd zijn. Dat die veenarbeiders de gemeente veellasten opleggen door stichting en instandhouding van scholen en lusten van henvolstrekt niet genoten worden.Die arme veenarbeiders en hun kinderrijke gezinnen wonen vnl. in hetBergentheimer- en Bruchterveld en langs het kanaal. In Brucht staan omstreeks24

1882 nog weinig huizen. Aan de Haarweg de boerderij van Bolks en op hetKoeveen de molen en het huis van molenaar ten Brinke. Bij de Tolbrug het huisvan brugwachter ter Wijlen en de winkel van Teunis Dieters. Verder hier en daarlangs het kanaal en in het veld het huisje van een akkerbouwer. In de kom vanBrucht vinden we natuurlijk de oude boerenerven rond de Es en langs de Vecht.Aan de Oostkant van het kanaal dat in 1856 gegraven is stromen deBruchterbeek en de Veldbeek die in het Hongerveld ontspringen en uitmonden inde Vecht. Beide zijn door het kanaal van hun oorsprong afgesneden. DeVeldbeek, ook wel Vlierbeek, Beltenbeek of Bergentheimerbeek genoemd is nunog gedeeltelijk te traceren als waterleiding.Tegenover de te bouwen school staat loodrecht op het kanaal de Bruchterwijk.Op die plaats is het altijd heel bedrijvig omdat de turfschippers daar vanuit diewijk de bocht op het kanaal moeten nemen. Dat de bouw van de school in dezeomgeving nogal opzien baart is bekend gebleven uit een overlevering: Iemand uitBaalder passeert deze plek en komt thuis met de mededeling:' In Brochte bouwtze 'n schoele zo groot as 'n karke!''In Brochte bouwt ze 'nschoele zo groot as 'n karke!'De hele zomer en herfst van 1882 is er stevig gemetseld en getimmerd aan descholen en onderwijzerswoningen te Brucht, Radewijk en Rheeze. Ter verderebestrijding van de kosten moet de gemeente echter nogmaals een lening aangaan.G.S. hecht de goedkeuring aan het besluit om 6000 gulden te lenen tegen4 1/2% per jaar af te lossen in 6 jaarlijkse termijnen te beginnen in 1915. In hethele jaar 1882 wordt er nog les gegeven in het oude schooltje aan de Es. Wieonderwijst daar de jeugd nadat de oude Teunis Waterink in 1865 met pensioengegaan is? Dat is meester Klouwen. Maar hij houdt het niet zolang vol als deoude Teunis!. Om de een of andere reden wil Klouwen Brucht graag verruilenvoor Baalder. Hij dient een verzoekschrift tot overplaatsing in, maar de Bruchterswillen hem houden en vragen de Raad of Klouwen mag blijven. Na enkele jaren(in 1873) gaat hij toch vertrekken omdat hij benoemd is in Kerkenbosch, gemeenteZuidwolde.Totdat er een nieuw schoolhoofd benoemd is moet er tijdelijk een waarnemer komen.De Bruchtenaar Harmen Roelofs wordt voorgedragen. Hij heeft vroeger inHolthone voor de klas gestaan en heeft de akte derde rang. Hij wordt gekwalificeerdals een welgesteld landbouwer van 51 jaar op wiens gedrag niets valt aan25

te merken. De jaarwedde bedraagt 300 gulden. Er wordt echter wel een advertentiegeplaatst in de Zwolse Courant. De enige sollicitant T. Ebels uit Ansengeeft op 6 mei 1873 proefles in de openbare school te Heemse. Hier is ook deschoolopziener van Palland uit Eerde aanwezig.Op 23 mei d.a.v. benoemd de Raad de heer Ebels tot hoofdonderwijzer in Bruchtop een jaarwedde van 300 gulden benevens veertig gulden voor het gemis vanvrije woning. Hij kan op 16 juni e.k. in funktie treden. Maar wat is het besluit vande heer Ebels? Hij bedankt voor de benoeming. Pas in mei 1874 komt er eennieuw schoolhoofd. Het is de heer B.J. Snel, hulponderwijzer te Vriezenveen.Helaas heeft die het na negen maand alweer bekeken. Hij vertrekt naar Ommen.Opnieuw een vacature! Waarschijnlijk heeft Harmen Roelofs nog enkele jarenwaargenomen, want pas op 17 maart 1877 wordt Frederik Heeroma uit Hengelohoofd der school in de buurtschap Brucht. Hij is de laatste hoofdonderwijzer aanhet oude schooltje. Op 6 juli 1882 komt zijn verzoek om eervol ontslag wat 15 julid.a.v. ingewilligd wordt.Er komt een schrijven binnenvan schoolopziener Sloet met een lijst van vier sollicitanten die voor een proefleskunnen worden opgeroepen. Dat zijn: Cornelis Burg, onderwijzer te Wolvega,Renso Jonker te Eexta, gem. Scheemda, Berend Jan Snel te Nieuwleuzen enJan Peiger hoofd der school te Havelte. In de openbare vergadering van de Raadder gemeente Ambt Hardenberg wordt op 20 september Renso Jonker metmeerderheid van stemmen gekozen. De schoolopziener te Winschoten heeft danook de beste referenties gegeven omtrent zijn ijver, gedrag en practische geschiktheid.Zijn omgang met de kinderen laat niets te wenschen over! RensoJonker aanvaardt zijn betrekking in november op een jaarwedde van 700 guldenbenevens vrije woning en tuin. Hij maakt half december de verhuizing van deschool mee en wordt zodoende de eerste bewoner van het meestershuis. Denieuwe school aan het kanaal is dus in gebruikgenomen. Of dit met feestelijkhedengepaard gegaan is is niet bekend. Dat het een enorme vooruitgang is geweestwat de huisvesting betreft staat als een paal boven water. Ook de scholente Radewijk en Rheeze zijn betrokken. Radewijk heeft zelfs een dringendverzoek gedaan aan de schoolopziener om de school z.s.m. in gebruik te mogennemen omdat het oude gebouw in zeer slechte staat verkeert. De oude scholenworden op last van de Raad publiek verkocht voor afbraak, (dec'82)Renso Jonker heeft het niet lang volgehouden in Brucht. De oorzaak van zijnsnelle vertrek lag misschien aan het feit dat de gemeente de tractementen niet26

jaarwedde van 750 gulden met vrije woning en tuin. Deze benoeming blijkt een schot inde roos te zijn! Meester Luimes en zijn vrouw Geertruida Johanna Hendrika van de Rietzijn beiden 30 jaar als ze het meestershuis betrekken. Deze vermaarde meester Luimesblijft in Brucht tot hij op z'n 65 ste met pensioen gaat! Hij is populair, sociaal bewogen enmaakt veel vrienden. Naast onderwijzer is hij dirigent van zangkoor Excelsior (deBruchterzang) en o.a. lid van schietvereniging 'de Roos'. Onder zijn leiding groeit enbloeit de school. Bij zijn zilveren jubileum in Brucht wordt hij o.l.v. juffrouw FrederiekBoerrigter en meester van de Sluis door de leerlingen toegezongen. Het lied luidt:'Vijf en twintig jaar is 't nu geledenDat meester Luimes kwam in BruchtOpgewekt doet hij z'n werkZonder klacht of zuchtSchool houden is zijn levenEn zijn lust meteenDe kunstje iets te lerenKent hij als niet een!Zelfs de traagste onzerLet bij hem nog opEn brutaal te wezenKomt bij ons niet op!'Meester Luimes op de foto met G. W. Waayman op deduoMeester Luimes vertrekt na zijn pensionering naar Apeldoorn. Er blijven goedecontacten bestaan tussen hem en de Bruchters, getuige een foto genomen tijdens eenbezoek van zijn oude buren en bekenden.Foto 1. (v.l.n.r.)boven: A.J. Snijders, M. Apeldoorn (Oostganger),Jans Bolks, T. Waterink (meistersTönis) onder: Arendina Bolks-Waterink,vrouw Apeldoorn (vroedvrouw), HendrikaBolks-Appelhof, 'juffrouw' Luimes, AaltjeRigterink- WaterinkFoto 2. (v.l.n.r.)Hm. Bolks, meester Luimes, M. Apeldoorn.Onder: Jans Bolks, T. Waterink, G.W.Waayman, A.J. Snijders.28

De opvolger van de legendarische meester Luimes is W.J. Banis. Ook hij is eengoed onderwijzer die eveneens een respectabel aantal jaren in Brucht aan deschool staat. Samen met zijn vrouw geeft hij zelfs zondagschoolles. Zondagsschoolopgericht omstreeks de eeuwwisseling). De kinderen komen uit allewindstreken naar de school aan het kanaal. Langs straten, zandwegen en heidepaadjes.Die van de 'overkant' steken het kanaal over via de vonder (loopbruggetje),dat tijdens de meidagen van 1940 opgeblazen is. In later jaren worden dekinderen met een bootje overgezet door de familie Flierman. Tot 1963 doet deschool nog dienst. Ruim 80 jaar oud is het tijd voor moderne huisvesting. MeesterBorgers maakt als hoofd de wisseling van het schoolgebouw mee. Tot op hedenwordt er les gegeven in de openbare basisschool 'Prins Bernhard' aan deStationsweg in Bergentheim.De school van Brucht heeft een rijke historie waar veel meer over te vertellen isdan in dit overzicht is weergegeven.Bron: Gem. Archief HardenbergHerinneringen van oude Hardenbergersbij een schoolfoto uit 1926C LinaEen schoolfoto van 70 jaar geleden.Kinderen die de Openbare School te Hardenberg bezochten in 1926.29

Van Wim Eefting uit Hengelo ontvingen we enkele oude schoolfoto's die afkomstigzijn van Jo H. Kedde te Enschede. Met vereende krachten zijn alle namenboven water gekomen. We noemen die, te beginnen met de bovenste rij (v.l.n.r.):1. Jan Eises, zoon van meester Eises; 2. Tonnie van Weerden, van hem is bekenddat hij een goede voetballer was. Hij vertrok later naar Zwolle waar hij eenbelangrijke functie kreeg bij Rijkswaterstaat; 3. Nico Bromet, een joodse jongenwiens vader een textielzaak in de Voorstraat had, maar ze verkochten ook goudenen zilveren sieraden en horloges. Ze woonden eerst in de Voorstraat bij dewinkel, daarna aan de Stationsstraat. Later werd dat de hervormde Pastorie.Vader Bromet liet vlak voor de oorlog zijn zonen Nico en David naar Nederlandslndiëvertrekken. Daar werden ze door de Japanners geïnterneerd. Die maaktengeen verschil tussen Joden en niet-joden. Daardoor overleefden ze de oorlog,hoewel David onder erbarmelijke omstandigheden aan de Birma spoorlijn moestwerken. Hij woont nu in Australië. Nico vertrok naar Amerika. Verleden jaarbezocht hij met zijn vrouw de familie Vinke te Gramsbergen, die zo moedig zijnmoeder tijdens de oorlog verborgen hield. Vader werd door de Duitsersomgebracht.De oude VoorstraatVooraan rechts was de winkel van kleermaker Eefting. Aande overzijde was de woning van Bromet. Nu is 'De GroteEén' op de plaats van Eeftinks winkel. De zolder was zogroot dat Wim Eefting erop leerde fietsen.4. Jan Luten was de zoon van de veearts. 5. Gerrit Prinswoonde in de Voorstraat, ongeveer op de plaats waar nu debruidswinkel en de30

winkel van Koos Kamst is. Zijn vader was boekhouder op de melkfabriek. 6. JanFrowijn woonde ook in de Voorstraat.Zijn vader had een boekhandeltje en een sigarenzaak. Je kon er schrijfwaren,verfdozen, kastpapier en kranten kopen. Fie Fredriks kwam er wel met haar vaderom sigaren te kopen voor opa, de hulpprediker die veel voor Kloosterhaar betekendheeft. Zaterdags haalde Fie er een krant en stakdan de Voorstraat over om een puntzak pindas te kopenin de groentewinkel van Freek Meijer. Je kon er ooksnoep, bokking, haring en andere vis krijgen. ToenFrowijn ophield met zijn zaak, opende Karel Makkingaer een winkel waar je emmers, pannen, ketels en anderehuishoudelijke artikelen kon kopen. Na hem wordt het dekapperszaak van Valkman, Berend van Pino noemdemen hem. Het was een ouderwetse scheerwin-kel Devaste klanten hadden een eigen schuiflade in de kastwaarin hun scheerkwast en hun scheermes werdenopgeborgen. Door die voorziening kreeg je geen baardschurft.Kapper Valkman was nogal gezet, vaak kreeg hij een rood hoofd van inspanningbij al dat inzepen, scheren en haarknippen of het mes aanzetten langseen donkerbruine leren riem. ('Mes goed meneer?). Naast Frowijn was de winkelvan de drogist Bosch, een zoon van Ds. Bosch. Hu had voor die tijd eennieuwigheid: een Berkel snijmachine. Fie Fredriks weet nog dat ze zaterdags bijBosch kaas en vleeswaren ging halen, dun gesneden, voorDat was een heerlijke traktatie! Verder kon je bij hem terecht voor goede wijn.De boeren kwamen bij Bosch om veeartsenijartikelen als er iets mis was methet vee. Geen winkel was branche gebonden. Bosch leverde, net als Frowijn,tabaksartikelen.Op de tweede rij van de foto zien we 1. meester Gerrit Zweers. Van welkeZweers was het er één? Van Kasmans Gaaje!Nou dan wist men het: hij was de zoon van timmerman Gerrit Zweers die aan hetOosteinde woonde. Zijn woning is na een verbouwing een onderdeel gewordenvan de juwelierszaak van Barnard. 2. Meester Graatsma die later een boekje31

over de geschiedenis van Hardenberg zou schrijven. Hij was o.a. schoolhoofd teHoltheme en Kloosterhaar. 3. Janna Veltink. 4. Ina van 't Holt. Haar vader wasfietsenmaker aan de Gramsbergerweg. Deze werd De Paare genoemd, eenbijnaam die overging van vader op zoon. 5. Eefje Tieman, haar vader wasmetselaar. 6. Sientje Gort van de trammachinist. De familie Gort woonde in deSallandsestraat naast Lenters, de turfboer. 7. Mien Fredriks, net als de andereFredriksen op de foto, een dochter van Jo Fredriks en Janna Varwijk, eendochter van de molenaar en meubelhandelaar Varwijk te Dedemsvaart. Haarbroer is bekend door zijn boeken over Dedemsvaarts historie. 7. Dina Kedde.Haar vader werkte op de drukkerij van De Bruin. Die was op de hoek van deFortuinstraat waar nu de firma Kien is. Kedde was één dag in de week brievenbesteller.Hij moest dan post bezorgen in Bruchterveld, Kloosterhaar, Sibculo,Mariënberg, Bergentheim en Oud-Bergentheim voor een gulden per dag. Keddewist veel over het oude Hardenberg te vertellen. 9. Annie Frowijn uit de sigarenwinkel,zij was slecht van gezicht. 10. Juffrouw Dina Boerrigter. Haar zustersFrederiek en Hennie waren ook onderwijzeres. Ze woonde in Baalder. Hun huiswerd tijdens de oorlog gebombardeerd en door brand verwoest. De bekende architectJan Jans bouwde hun nieuwe woning. 11. Meester Eises, een statige onderwijzer,keurig gekleed, droeg een boord met omliggende puntjes. Hij wasstreng en secuur en ging de ouders bezoeken op zijn douglasmotorfiets. Op dederde rij zien we: 1. Nico van Weerden. Hij werd gemeenteambtenaar teDedemsvaart. Het ambtelijke zat de Van Weerdens wel in het bloed. Chris vanWeerden aan de Gramsbergerweg was ambtenaar bij de gemeente Hardenberg.2. Fietje Fredriks, de enige op de foto die een bril draagt. Ze trouwde met de horlogemakeren juwelier Barnard. Fie vertelt dat het tijdens haar schooljaren zaterdagavondserg druk was op straat. De opgeschoten jeugd uit verre omtrek trokdan naar Hardenberg. Ze lieten de stoepen bezaaid met pindadoppen en legepuntzakken achter. Fie moest dan laatin de avond de stoep voor hun textielwinkelvegen.Winkelsluiting kende men niet. Een ideaalvoor huidige regeerders. Tot twaalfuur 's nachts was men open. Er mochteens een klant komen. Het gebeurdewel dat om elf uur 's avonds mevrouwvan de veearts nog kousen kwam kopen.Ze kon meestal moeilijk een keusdoen. De beleefde winkelier maakte hetvereiste vriendelijke praatje maar dachtintussen: 'Mens, schiet toch eens watop!' 3. Geesje Tieman, of is het Fenna?Fenna trouwde met Jaap Horstman vande stomerij. Haar zusje Eefje trad in hethuwelijk met de gemeenteambtenaarArend Lubbelinkhof. De Tiemanswoonden aan de Bruchterweg. 4. GerdaMinkjan. aan het Oosteinde32

De familie Minkjan had een snoepwinkeltje aan het Oosteinde naast schilderWeerts die eerst nog samengewerkt heeft met Roelf Bosch en met Derk Pot, z'nzwager. Terwijl Weerts uit schilderen ging, dreef zijn vrouw een winkel waar jebehalve verf, behang, kwasten en stopverf ook alles voor de sportvisserij kon kopen.5. Bertha Fredriks, een zus van Fietje.6. Anna Baarslag. Ze woonde aan de Eiermarkt, waar vader handelde in eieren.7. Mina Kedde, zus van Dina. 8. Truida Eises van meester Eises. 9. MeesterGaasbeek die goed piano kon spelen.Vierde rij: 1. Jans Hofstede. Woont nog steeds in de Sallandsestraat in de planten-en dierenzaak. Vroeger was hij ook kolenboer en vervaardigde hij tegels enandere bestrating. 2. Willem Woelders. 3. Egbert van 't Holt. 4. Harm Gort. Doorkinderverlamming werd Harm invalide. Fietsenmaker Jan van Gooren zijn vrouwHeintje Gort zorgden ervoor dat hij een sigarenkiosk kreeg aan de Stationsstraat.5. Ab Dorman, zoon van de bekende petroleumleverancier. 6. Willem Prins. 7.Gerrit Veldsink. 8. Jaap Luten van de veearts.Onderste rij: 1. Jo Kedde. 2. Albert Hofstede uit de Sallandsestraat. Hij werd tijdensde oorlog gevangen genomen en naar Duitland getransporteerd. Daar is hijomgekomen in het concentratiekamp te Theresiënstadt. 3. Betsie Hoornstra.Haar vader was een bekende grenscommies. Het gezin woonde in deVoorstraat, waar nu de viswinkel van Nawijn-Schalke is. Daarnaast was de kruidenierswinkelvan Steenwijk. Later was er de bloemenwinkel van de weduweTieman. 4. Mina Dorman. 5. Fenna Woelders. 6. Jo Fredriks. 7. JongetjeWoelders. De familie Woelders woonde aan het kanaal.O.LS. te Hardenberg, StationsstraatBronnen:Jo H. Kedde (schoolfoto). Gesprekken met Wim Eefting, Mieke Kolthof-Bruins,Fie Fredriks, Chris van Weerden, Jans Hofstede, Ko de Wit-Meijer, (in 1995) NicoBromet en S. Koops van 't Holt (brief).33