Arbeidsomstandigheden in de Visverwerkende ... - Inspectie SZW

InspectierapportVisverwerkendeindustrie enVisgroothandelInspectieresultaten op het gebied vanarbeidsomstandigheden

InhoudsopgaveVoorwoord 31 Projectopzet en uitvoering 51.1 Aanleiding 51.2 Opzet 51.3 Communicatie 62 Projectresultaten 92.1 Totaaloverzicht 92.2 Resultaten van de inspectieonderwerpen 92.2.1 Machineveiligheid 92.2.2 Veiligheid van werkplekken (mesveiligheid) 102.2.3 Fysieke belasting 102.2.4 Intern transport 112.2.5 Geluid 112.2.6 Overig 112.3 Andere aandachtspunten 112.3.1 Niet-Nederlandstalige werknemers 112.3.2 Arbocatalogus 113 Conclusies en aanbevelingen 133.1 Algemene conclusies 133.2 Conclusies over de inspectieonderwerpen 133.3 Overige conclusies 133.4 Aanbevelingen voor de branche 143.5 Reacties van sociale partners 14

Doel van de inspecties was na te gaan of de bedrijveneffectieve maatregelen hebben getroffen om hetgevaar van onveilige machines, het werken metmessen en de blootstelling aan fysieke(over)belasting te voorkomen.Onveilige werkplekken kunnen ontstaan doorgevaren van struikelen, vallen, uitglijden, stoten alsgevolg van gladde of niet opgeruimde looppaden,werkvloeren, opstapjes en bordessen. Ook kunnenverwondingen optreden, door scherpe messen, hetwerken aan onveilige machines en het gebruik vaninterne transportmiddelen, zoals heftrucks. Bij deinspecties is daarom ook geïnspecteerd op onveiligewerkplekken, machines en intern transport.Fysieke (over)belasting komt in deze sectorvoornamelijk door tillen, verplaatsen en sjouwen.Daarom is besloten op dit risico te inspecteren.Daarnaast komt fysieke (over)belasting bij debedrijven ook nog door:• langdurig staand werken, afgewisseld door bukken,heen en weer lopen en tillen;• lange tijd achtereen sterk repeterende bewegingenmet armen en handen uitvoeren bij het fileren,snijden en schoonmaken van vis en werk waarbijnauwkeurigheid is vereist;• kracht zetten met handen en polsen in sterkgebogen polsstanden;• rug, arm- en schouderbelasting door tillen,verplaatsen en sjouwen.Het werken in lage omgevingstemperaturen incombinatie met de fysieke belasting kan de kans oplichamelijke klachten vergroten.De arbeidsbehoefte van visverwerkende bedrijven isafhankelijk van de beschikbaarheid van grondstof.Dit aanbod is, bij de soorten die in Nederlandworden verwerkt, seizoenmatig. Dit betekent datook de arbeidsbehoefte wisselt met hetvangstseizoen. In weken met een maximalebezetting, worden de verwerkingsfaciliteitenvolledig benut en zoveel mogelijk losse krachtenopgeroepen. Het aantal werknemers met eenniet-Nederlandstalige herkomst bedraagt ongeveer15% van het aantal vaste arbeidskrachten.Voldoende reden om bij de bedrijven ook na te gaanop welke wijze de voorlichting en onderricht voorniet-Nederlandstalige werknemers is georganiseerd.1.3 CommunicatieIn de voorbereiding heeft de Arbeidsinspectieoverlegd met het Productschap Vis over hetinspectieproject. Veel van de geïnspecteerdebedrijven zijn aangesloten bij verschillendebrancheorganisaties. Deze brancheorganisaties envakbonden besturen samen het Productschap Vis.Het productschap vertegenwoordigt daarmee degehele vissector.De sector kent sinds augustus 2008 eengoedgekeurde arbocatalogus voor de visverwerkingen een goedgekeurde arbocatalogus voor devisgroothandel. Deze zijn te vinden op de website Visen Arbo (www.visenarbo.nl) van het ProductschapVis. De verschillende brancheorganisaties enbedrijven zijn door het Productschap Vis eind 2009geïnformeerd over het inspectieproject. Daarbij zijnze ook op de bestaande arbocatalogi gewezen.Het geluidsniveau op de werkplekken wordt, naast dedirect in de nabijheid opgestelde machines enapparatuur, bepaald door het heersende nagalmniveauals gevolg van geluidsbronnen op grotere afstand. Omhygiënische redenen zijn de wanden en vloeren vanwerkruimten vaak betegeld, waardoor een hoognagalmniveau kan optreden. Bij de inspecties isnagegaan of de geluidsniveaus in de productieruimtenmeer dan 80 dB(A) of meer dan 85 dB(A) bedroegen.6| Inspectierapport Visverwerkende industrie en groothandelMinisterie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Arbeidsinspectie

8| Inspectierapport Visverwerkende industrie en groothandelMinisterie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Arbeidsinspectie

2 Projectresultaten2.1 TotaaloverzichtVan januari tot en met april 2010 zijn 181 bedrijvenbezocht. Bij 102 bedrijven (56%) zijn in totaal 281overtredingen vastgesteld, dus gemiddeld 2,8 perovertredend bedrijf.De meeste inspecties zijn ook uitgevoerd in de driebelangrijkste gebieden voor de visverwerkendeindustrie en de visgroothandel: Urk en omstreken,regio IJmuiden/ Katwijk/ Scheveningen en Yerseke.Bedrijven in de volgende deelsectoren zijn bezocht:DeelsectorRond- en platvisindustrie 42Binnenlandse visgroothandel 27Verwerking van haring 18Aantal bezochtebedrijvenduidelijk is wat het bedrijf moet doen om eenovertreding op te heffen en een eis als dat niet directduidelijk is. De Arbeidsinspectie geeft in een eisprecies aan wat het bedrijf moet doen om aan dewettelijke verplichting te voldoen. Werkzaamhedenworden stilgelegd als de inspecteur vindt dat erernstig gevaar is voor personen.2.2 Resultaten van de inspectieonderwerpen2.2.1 MachineveiligheidBedrijven in de visindustrie maken gebruik van velesoorten machines zoals laad- en lossystemen,onthuidmachines, snijmachines en zaagmachines,transportmechanismen, til-/ hef-/ hijs-/ kiep-/kantelmachines en verpakkingsmachines metallemaal vele soorten mechanische gevaren zoalsknellen, pletten, snijden en steken.Rokerijen (zalm en paling) 18Schelpdiersector 14Handel in zeegevroren vis 4Verwerking van garnalen 4Overige visverwerking en -groothandels 54Bij bedrijven in alle deelsectoren zijn overtredingenaangetroffen. Daarbij waren geen opmerkelijkeverschillen tussen de deelsectoren.De volgende tabel geeft een overzicht van deaangetroffen overtredingen.Aard overtredingAantal overtredingenMachineveiligheid 87 31%Veiligheid van werkplekken(mesveiligheid) 74 26%Intern transport 50 18%Fysieke belasting 45 16%Overig 25 9%De inspecteurs hebben 223 keer een waarschuwinggegeven voor een overtreding en 47 keer dewerkzaamheden stilgelegd vanwege direct gevaar.Daarnaast is er nog 11 keer een eis gesteld. Deinspecteur geeft een waarschuwing als directBijna eenderde van alle overtredingen (31%) heeft temaken met machineveiligheid. Meestal doordatschermen of beveiligingen bij gevaarlijk bewegendedelen van machines ontbraken of onvoldoendedoelmatig waren.Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Arbeidsinspectie Inspectierapport Visverwerkende industrie en groothandel | 9

Bij geautomatiseerde machines kunnen de gevaarlijkezones doorgaans gemakkelijk met schermenworden beveiligd. Echter, in veel gevallen moet de vistoch ook nog handmatig worden toegevoerd voorbewerking en dan bevinden de vingers en handenzich te dicht bij de messen of zagen. Een ontbrekendeof ondeugdelijke afscherming en ontbrekendeaanvullende veiligheidsmaatregelen zoals persoonlijkebescherming, voorlichting, toezicht en werkafsprakenkunnen dan tot zeer gevaarlijke en onacceptabelewerksituaties leiden.Bij ruim eenderde van de overtredingen, op hetgebied van machineveiligheid, zijn de werkzaamhedenstilgelegd omdat er direct ernstig gevaarbestond. In de andere gevallen is een waarschuwinggegeven om de overtreding op te heffen.2.2.2 Veiligheid van werkplekken (mesveiligheid)In de visverwerkende bedrijven wordt gewerkt metmessen en machines om vis te bewerken. Veelwerkzaamheden met messen vinden plaats op vasteen in hoogte verstelbare opstapjes en bordessen. Degebruikte messen en (hand-)machines kunnengemakkelijk een mens verwonden.Een kwart van de overtredingen (74) haddenbetrekking op het onveilig omgaan met messen.Vaak als gevolg van het werken zonder (de juiste)veiligheidshandschoenen aan de niet-snijdendehand. Veel bedrijven bleken niet van deze wettelijkeverplichting op de hoogte te zijn. Ook zijn erovertredingen geconstateerd omdat messen niet opeen goede manier waren opgeborgen. Daarnaast waser sprake van valgevaar als gevolg van ondeugdelijkeopstapjes en het ontbreken van leuningen, knieregelsof voetlijsten op bordessen en overige plaatsen waarop hoogte werd gewerkt. Door water, ijs en visrestenwaren bij een aantal bedrijven de vloeren zo glad, dater gevaar van uitglijden bestond. De gevolgen ervankunnen ernstiger zijn wanneer er met messen wordtgewerkt.2.2.3 Fysieke belastingIn vrijwel alle bedrijven worden veelvuldig kratten endozen met vis getild en verplaatst. 45 overtredingen(16%) hadden betrekking op situaties waarbij doortillen fysieke overbelasting was ontstaan. Dit kwammede doordat er nauwelijks tilhulpmiddelen in debedrijven aanwezig waren. De kratten zijn vaakzwaarder dan 25 kg en worden veelal handmatiggetild en verplaatst in verre van idealewerkhoudingen. De fysieke overbelasting die10| Inspectierapport Visverwerkende industrie en groothandelMinisterie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Arbeidsinspectie

hierdoor ontstaat kan tot lichamelijke klachtenleiden, maar ook lichtere kratten vormen eenprobleem. Zeker wanneer deze kratten tot boven de1,75 m worden opgestapeld. Bij 8 van de 45overtredingen was de situatie zelfs zo ernstig dat dewerkzaamheden door de inspecteur zijn stilgelegd.2.2.4 Intern transportIn de bedrijven wordt veel gebruik gemaakt vaninterne transportmiddelen. De veletransportbewegingen en -handelingen leveren veelrisicovolle situaties op. Vooral werken met heftrucksen vergelijkbare mobiele arbeidsmiddelen isrisicovol. Elk jaar krijgt de Arbeidsinspectie veelmeldingen van ongevallen met heftrucks. Vaak gaathet om ongevallen met ernstig en blijvend letsels totgevolg.De inspecteurs constateerden 50 overtredingen bijhet gebruik van interne transportmiddelen. Daarvanhadden er 22 betrekking op het niet of onvoldoendekeuren en onderhouden van de transportmiddelen.De overige overtredingen hadden betrekking oponveilige magazijnstellingen, het ontbreken vanaanrijdbeveiligingen en het niet scheiden van delooproutes voor voetgangers en de verbindingswegenvoor transportmiddelen.2.2.5 GeluidBij een kwart van de bedrijven werd eengeluidsniveau van meer dan 80 dB(A) geconstateerden bij 10% van de bedrijven zelfs meer dan 85 dB(A).Bij geluidsniveaus van meer dan 80 dB(A) moetondermeer gehoorbescherming beschikbaar zijn. Bijgeluidsniveaus van meer dan 85 dB(A) is de kans opgehoorschade veel groter en is het dragen vangehoorbescherming verplicht. Het bedrijf moet in diegevallen ondermeer maatregelen nemen om hetgeluidsniveau tot 80 dB(A) te reduceren. Bij deharingverwerkende bedrijven en de bedrijven in deplat- en rondvisindustrie was dit te hoog (39% > 80dB(A) en 17% > 85 dB(A)). Praktisch alle bedrijvenhadden persoonlijke gehoorbeschermingbeschikbaar gesteld om gehoorschade te voorkomen.2.2.6 OverigDe overige overtredingen hadden vooral betrekkingop onvolledige risico-inventarisaties en – evaluaties(RI&E).2.3 Andere aandachtspunten2.3.1 Niet-Nederlandstalige werknemersIn deze sector wordt regelmatig gebruik gemaakt vanuitzendkrachten. Goede arbeidsomstandigheden vanuitzendkrachten worden bepaald door de uitlenendeorganisatie, inlenende organisatie en uitzendkracht.Het inlenende bedrijf is er verantwoordelijk voor datde uitzendkracht de werkzaamheden op een veiligeen gezonde manier kan uitvoeren. Het inlenendebedrijf moet het uitzendbureau, voorafgaand aan dewerkzaamheden, informeren over de risico’s van dewerkzaamheden van de uitzendkracht en de daarbijte nemen maatregelen. Het uitzendbureau moet dezeinformatie weer doorgeven aan de uitzendkracht. Inhet geval van niet-Nederlandstalige werknemers kande gebrekkige communicatie over de risico’s van dewerkzaamheden en de te nemen maatregelen totongevallen leiden.Bij eenderde van de bedrijven wordt gebruik gemaaktvan niet-Nederlandstalige werknemers. Zij kwamenvooral uit Polen, Turkije, Marokko en Portugal.Inspecteurs troffen de niet-Nederlandstaligewerknemers vooral aan bij de haringverwerkendebedrijven en in de schelpdiersector: meerdan de helft van de bezochte bedrijven hadniet-Nederlandstalige werknemers in dienst.De voorlichting vond vrijwel altijd mondeling en opde werkplek plaats. In 44% van de gevallen was er ookschriftelijk materiaal aanwezig. De voorlichting aande niet-Nederlandstaligen werd in 81% van degevallen in een begrijpelijke taal en vorm gegeven.Toch vonden de inspecteurs de kwaliteit van dievoorlichting in 35% van de gevallen nog onder demaat.2.3.2 Arbocatalogus37% van de bedrijven gaf aan de arbocatalogus voorhun sector te kennen. De arbocatalogus is beduidendbeter bekend in de rond- en platvisindustrie (60%) enbij de haringverwerkende bedrijven (56%), dan in devisgroothandel (16%). Van de bedrijven die aangavende arbocatalogus te kennen, geeft 28% aan ookdaadwerkelijk oplossingen te hebben toegepast. Tochleidt dit nog te weinig tot beterearbeidsomstandigheden, want de inspecteursconstateerden dat voor veel van de aangetroffentekortkomingen er geen concrete oplossingen in dearbocatalogi waren aangegeven. Ook de bedrijvengeven naar de inspecteurs toe aan dat veel gerichteoplossingen in de arbocatalogi ontbreken en ze zelfop zoek moeten gaan naar bruikbare oplossingen.Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Arbeidsinspectie Inspectierapport Visverwerkende industrie en groothandel | 11

3 Conclusies en aanbevelingen3.1 Algemene conclusiesIn 2002 en 2005 is in de sector ook al eensgeïnspecteerd. Gevaarlijke situaties bij het gebruikenvan machines en messen en situaties met fysiekeoverbelasting zijn toen als knelpunten voor de sectorgenoemd. Deze risico’s blijken nog steeds in grotemate in de sector aanwezig te zijn.3.2 Conclusies over deinspectieonderwerpenMachineveiligheidVeel van de overtredingen bij het inspectieproject in2002 hadden betrekking op machineveiligheid.Vooral het ontbreken van afschermingen vangevaarlijk bewegende machinedelen zorgde voorveel overtredingen. Ook nu is het ontbreken vanafschermingen van gevaarlijk bewegendemachinedelen de oorzaak van het overgrote deelvan de overtredingen. Het is zorgelijk dat machinesmet zagen, messen en tandwielen en die ernstigeverwondingen kunnen veroorzaken, zo slecht zijnbeveiligd. Al zijn die onbeschermde machinedelen,voor iedereen op de werkvloer, goed zichtbaar,bedrijven nemen pas actie om ze af te schermen naeen bezoek van de Arbeidsinspectie. Dearbocatalogus geeft wel oplossingen op het gebiedvan machineveiligheid, maar deze gaan te weinig inop die machines waar mensen dagelijks meemoeten werken voor het verwerken van vis, zoalsfileermachines, onthuid- en ontkopmachines,mengers, snij- en zaagmachines entransportbanden.Veiligheid van werkplekken (mesveiligheid)Mesveiligheid kan niet los worden gezien van deinrichting van de werkplek en dan voornamelijk devloerverhogers, opstapjes en werkbordessen.Ondeugdelijke verhogers en onvoldoendevoorzieningen tegen valgevaar om veilig op hoogte tekunnen werken, zijn net zo belangrijk als het veilighanteren van de messen. Bedrijven realiseren zichnog onvoldoende dat vooral de combinatie vanondeugdelijke verhogers, bordessen en opstapjes enhet werken met messen kan leiden tot gevaarlijkesituaties en zelfs ongevallen.Fysieke belastingHet veelvuldig en handmatig tillen van kratten metvis is een groot arbeidsrisico bij veel bedrijven. Degladde vloeren en lage omgevingstemperaturenzorgen ervoor dat het tillen en verplaatsen van zwarekratten in deze branche sneller tot fysiekeoverbelasting leidt dan in veel andere situaties.Fysieke overbelasting kan, bij het werken in lageomgevingstemperaturen, sneller leiden tot schadeaan de spieren. Daardoor kan het eerder leiden totuitval uit het arbeidsproces. De arbocatalogus geeftveel tips over de wijze van tillen van kratten en dozenmet vis, maar te weinig over geschiktetilhulpmiddelen.Intern transportHet regelmatig keuren en onderhouden van deinterne transportmiddelen, vooral de heftrucks, isiets dat veel werkgevers en werknemers achterwegelaten. Pas in het geval van een defect wordtonderhoud gepleegd. De arbocatalogus voor deVisgroothandel geeft op dit punt wel duidelijkerichtlijnen.3.3 Overige conclusiesGeluidVeel werknemers moeten nog in lawaaiigeomstandigheden werken. Veel bedrijven denken ditprobleem te hebben opgelost door hun werknemerspersoonlijke gehoorbescherming te verstrekken. Inveel gevallen zijn betere maatregelen aan de bronmogelijk. De Arbowet verplicht bedrijven dan ook omeerst het lawaai aan de bron te bestrijden. Alsredelijkerwijs de bronaanpak en de collectieve enindividuele beheersmaatregelen niet tot de juistebescherming leiden, dan pas kan persoonlijkegehoorbescherming ingezet worden voor hetrestrisico.Niet-Nederlandstalige werknemersVeel bedrijven maken gebruik van niet-Nederlandstaligewerknemers. Taalproblemen kunnen leiden totonveilige werksituaties. De voorlichting en hetonderricht moet dan ook zodanig zijn dat de niet-Nederlandstalige werknemer op de hoogte is van degevaren, risico’s en de te nemen maatregelen op zijnwerkplek. De kwaliteit van de voorlichting kan nogworden verbeterd.Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Arbeidsinspectie Inspectierapport Visverwerkende industrie en groothandel | 13

ArbocatalogusIn veel subsectoren zijn de arbocatalogi nognauwelijks bekend, terwijl zij al in augustus 2008door de Arbeidsinspectie zijn goedgekeurd. Van debedrijven die aangeven de arbocatalogus wel tekennen, heeft maar 28% gebruik gemaakt van deadviezen/ oplossingen. Dat laatste lijkt logisch,aangezien voor veel van de aangetroffentekortkomingen er geen of weinig concreteoplossingen in de arbocatalogus staan. Het gevaarbestaat dat bedrijven hierdoor hun interesse in dearbocatalogi en in het verbeteren van dearbeidsomstandigheden verliezen. Jammer, want veelbedrijven geven aan veel van de oplossingen in dearbocatalogi te verwachten en er ook mee aan de slagte willen gaan.3.4 Aanbevelingen voor de brancheEen arbocatalogus moet goed aansluiten bij dearboproblematiek in de sector én breed bekend zijnin de sector. Alleen dan kan het meer bedrijven, dannu het geval is, aanzetten tot veiligere en gezonderewerkplekken. De oplossingen in de arbocatalogusmoeten niet alleen ingaan op de feitelijke risico’s diebij het verwerken van vis en de visgroothandelkunnen optreden, maar ook op de verschillendemachines die gebruikt worden en de gebruikelijkewerkwijzen.De resultaten van de inspecties rechtvaardigen ookde opname van het risico lawaai in de arbocatalogi.De oplossingen in de arbocatalogi moeten dan welverder gaan dan alleen maar het advies om goedepersoonlijke gehoorbescherming te verstrekken.Risico’s moeten zoveel mogelijk aan de bron wordenaangepakt. Dit betekent bijvoorbeeld datlawaaiveroorzakende machines aangepast ofvervangen moeten worden door machines ofgereedschappen met een gunstiger geluidsniveau,bij voorkeur minder dan 80dB(A). Is deze bronaanpakredelijkerwijs niet mogelijk (vanwege technische,organisatorische of economische redenen), danmoeten maatregelen worden getroffen die voor allewerknemers gunstig zijn, bijvoorbeeld door degeluidsbronnen van machines af te schermen. Is hetniet mogelijk om een aanpak aan de bron of eenalgemeen beschermende aanpak te kiezen, danmoeten persoonlijke beschermingsmiddelen terbeschikking worden gesteld aan de werknemers,waarbij er in de arbocatalogi ook op gewezen moetworden dat deze gebruikt worden.Het hebben van een arbocatalogus alleen is echterniet voldoende om goede oplossingen op dewerkvloer te kunnen krijgen. Een goedecommunicatiecampagne, gericht op de praktischebruikbaarheid van de oplossingen en de voordelendie de oplossingen bieden, is daarom noodzakelijk.Ook is het belangrijk dat sociale partners zichthouden op het gebruik van de arbocatalogi en of dearbocatalogi ook meerwaarde heeft voor hetarbobeleid van de bedrijven.3.5 Reacties van sociale partnersHet Productschap Vis ondersteunt de vissector bij hetverbeteren van de arbeidsomstandigheden. In hetverleden zijn reeds initiatieven genomen, ondermeermet een arboconvenant voor de visdetailhandel. Voorde visverwerkende industrie en visgroothandel is eendigitale branche RI&E en voor elk een arbocatalogusontwikkeld. Beide arbocatalogi wordensamengevoegd tot één integrale arbocatalogus voorde hele visindustrie en deze arbocatalogus wordtaangevuld met concrete praktijkoplossingen. Ook debranche RI&E wordt geactualiseerd, om deze aan telaten sluiten op de verbeterde arbocatalogus. Met eennieuwe publiciteitscampagne (onder andere viaartikelen in een aantal vakbladen) en een aantalworkshops in het land worden zowel de verbeterdebranche RI&E, als de verbeterde arbocatalogus, onderde aandacht gebracht.14| Inspectierapport Visverwerkende industrie en groothandelMinisterie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Arbeidsinspectie

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Arbeidsinspectie Inspectierapport Visverwerkende industrie en groothandel | 15

ColofonProjectnummer A943Landelijk projectleiderJohn BroereLandelijk projectsecretarisClaudia de CaluwéCorrespondentieadresArbeidsinspectiePostbus 8203500 AV Utrechtwww. Arbeidsinspectie.nlFebruari 2011vijfkeerblauw | S08-282298