Deelrapport trendanalyse domein Werk en ... - Nationaal Archief

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011InleidingHet domein Werk & Inkomen bestrijkt in beginsel een eenvoudig terrein: de arbeid die inNederland wordt verricht enerzijds en het inkomen van burgers anderzijds. Het domeinbestrijkt werk (vraag naar arbeid, arbeidsinhoud, arbeidsomstandigheden), werkenden(arbeidsaanbod), inkomen uit werk en de relaties tussen werk en inkomen(arbeidsmarkt, arbeidsvoorwaarden, arbeidsverhoudingen), en inkomen zonder werk(sociale zekerheid, particuliere voorzieningen).Het domein Werk & Inkomen sluit nauw aan bij en overlapt deels met het domeinEconomie. Bij dat domein is reeds aangegeven dat bepaalde ontwikkelingen die in detrends bij Economie zijn beschreven bij Werk & Inkomen zullen worden uitgediept. Datgeldt bijvoorbeeld voor de rol van de sociale partners en voor flexibilisering van enparticipatie in arbeid.Het domein Werk & Inkomen is in het projectplan Trendanalyse 1976–2005 opgenomenals (Zorg voor) werk, inkomen en bestedingen, met daarbinnen de volgende thema’s:- Arbeidsmarkt- Consumenten- Arbeidvoorwaarden- Sociale verzekeringen en uitkering.Het onderdeel bestedingen, met het eraan verbonden thema consumenten, is daarbij eenvreemde eend in de bijt, waaraan een heel ander soort maatschappelijke ontwikkelingengerelateerd is dan die welke betrekking hebben op het verwerven of verkrijgen vaninkomen en de daarmee verbonden thema’s van arbeid en sociale zekerheid. Bovendienkomen consumenten en hun bestedingen aan de orde bij Cultuur: Leefstijl enMaatschappij en bij Economie. Bestedingen is daarom geschrapt als onderdeel van ditdomein.WerkwijzeDe oriëntatie op het domein Werk & Inkomen heeft conform de gebruikelijke werkwijzevan de Trendanalyse 1976-2005 plaatsgevonden. De hoofdstukken Arbeid en SocialeZekerheid uit het Sociaal en Cultureel Rapport 1998 (25 jaar sociale verandering) zijngescand op typerende ontwikkelingen. Hetzelfde is gebeurd met de hoofdstukken ICT enSamenleving, Arbeidsmarkt en Sociale Zekerheid uit het Sociaal en Cultureel Rapport2004, en het artikel ’Een succesvolle gedaantewisseling? De hervorming van de socialezekerheid 1985–2010’ van Cok Vrooman (SCP) in het Tijdschrift voorArbeidsvraagstukken 2010.Voor dit domein bleek het SCP-materiaal een rijke bron. Bij het SCP bestaat een aparteonderzoeksgroep Arbeid, Inkomen en Sociale Zekerheid, waarvan het onderzoeksgebiedhet domein Werk & Inkomen vrijwel geheel overlapt. Naast de bijdragen vanuit dezeonderzoeksgroep in de gescande bronnen is bij het SCP nog een groot aantalgespecialiseerde publicaties beschikbaar, die in de loop van het onderzoek benut zijn.In de oriënterende fase is ook een gesprek gevoerd met oud-staatssecretaris van SocialeZaken en Werkgelegenheid Elske ter Veld.Deze oriëntatie heeft plaatsgevonden tegen de achtergrond van de oriëntatie en hetonderzoek dat eerder op het domein Economie heeft plaatsgevonden, waar de nadruk lagop historische literatuur en de inbreng van economisch historici.Aan de hand van de resultaten uit de oriënterende fase is een voorlopige indeling van hetdomein gemaakt en zijn onderwerpen voor trendbeschrijvingen geïdentificeerd. Aan deleden van de klankbordgroep is gevraagd de indeling en opzet te becommentariëren. Hunopmerkingen zijn meegenomen in de indeling en de trendbeschrijvingen van het domein.Daarnaast zijn naar aanleiding van hun reactie twee trends die bij Economie zijnbeschreven ook opgenomen bij Werk & Inkomen, omdat ze de grote lijnen enachtergronden weergeven voor de specifieke ontwikkelingen die in de trends van Werk &Inkomen worden uitgewerkt.De ontwikkeling van werk en inkomen is niet te begrijpen zonder het verschijnsel vangeorganiseerde arbeidsverhoudingen. een systeem van overleg tussen werkgevers,3

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011werknemers (de 'sociale partners') en overheid, dat grote invloed heeft op deloonvorming en andere arbeidsvoorwaarden. De grote lijnen daarvan zijn inbovengenoemde trends opgenomen. Er is bovendien nog een tweede systeem van groteinvloed op het bestaan van werkenden en werklozen en dat is het geheel van wetgevingen regels inzake de sociale zekerheid. Ook daarover is bij Economie een trend ophoofdlijnen opgenomen (De Liberalisering van de verzorgingsstaat: van een verdelendevia een terugtredende naar een optredende overheid), maar dit wordt uitgebreiduitgewerkt in dit domein.Buiten de trends van Economie zijn ook in andere domeinen ontwikkelingen beschrevendie betrekking hebben bepaalde aspecten van werk en inkomen. Een voorbeeld is detrend “Het ambtenarenapparaat: omvorming van het uitvoeringsapparaat tot eenpublieke en maatschappelijk representatieve dienstverlener” in het domein Politiek &Openbaar Bestuur. Omdat dit een belangrijke ontwikkeling is in de aard van het werkvoor een grote groep werkenden is ook deze trend bij Werk en Inkomen opgenomen.ExpertsNaast de heer C. Vrooman (SCP) en mevrouw E. ter Veld (voormalig staatssecretaris vanSociale Zaken en Werkgelegenheid) zijn geraadpleegd prof. dr. A.J. Steijn (hoogleraarHRM in de publieke sector aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam) en dhr. W. Kok(voormalig FNV-bestuurder en minister-president).ValidatieDe opmerkingen van de klankbordgroep bij de behandeling van het tussenrapport werken Inkomen, medio juni 2011, zijn verwerkt.De twee trends uit het domein Economie zijn door bij dat domein betrokken expertsgevalideerd. De hotspots en overige trends zijn ter validatie voorgelegd aan de heer C.Vrooman en prof.dr. A.J. Steijn. Hun opmerkingen zijn nog niet verwerkt.IndelingDe indeling van het domein in subdomeinen, trends en hotspots is als volgt (zievolgende pagina):4

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Economie, werk en inkomen1. Veranderingen in de conjunctuur en in de structuur van de economie (trendEconomie)2. De rijksoverheid: van speler naar ondersteuner (trend Economie)3. Welvaartsgroei (tevens metatrend)4. De toenemende actieve rol van de sociale partners ten opzichte van de overheidHet werk5. Regradatie van het beroepsniveau van de werkzame beroepsbevolking6. Veranderende (visie op de) kwaliteit van arbeid en toename van het aantal Arbowettenen -regels7. Opkomst van het managerialismeArbeidsaanbod en arbeidsvoorwaarden8. Het ambtenarenapparaat: omvorming van het uitvoeringsapparaat tot eenpublieke en maatschappelijk representatieve dienstverlener (trend Politiek &Openbaar Bestuur)9. Groeiende, maar gedifferentieerde arbeidsparticipatie10. Flexibilisering van de arbeidsmarkt: van lifetime employment naar tijdelijkedienstverbanden en zelfstandig ondernemerschap11. Veranderingen in werkloosheidsbeleid: van verbergen tot activeren12. Toenemende aandacht voor gelijke behandeling en discriminatie op dearbeidsmarktInkomen zonder werk13. Veranderingen in systemen en stelsels voor inkomensregelingen buiten arbeid:verzakelijking en versobering van sociale zekerheid14. Veranderingen in systemen en stelsels voor inkomensregelingen buiten arbeid:proactivering en ontcorporatisering van sociale zekerheid15. Versobering van de inkomens buiten arbeidHotspots1. Shell-staking (1979)2. Akkoord van Wassenaar (1982) (reeds beschreven bij Economie)3. Ambtenarenstakingen (1983)4. PTT-verhuizing naar Groningen (1984)5. Verpleegkundigenoproer (1988-1990) (reeds beschreven bij Gezondheid)6. Parlementaire enquête uitvoeringsorganen sociale verzekeringen (1992)7. Handen af van de AOW (1994)8. CTSV-affaire (1996)9. Stakingen huisartsen en ziekenhuispersoneel (2001)10. Code Tabaksblat (2003) (reeds beschreven bij Economie)5

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 1 - Veranderingen in de conjunctuur en in de structuur van deeconomie en van de arbeidsverhoudingenMetatrends- Europeanisering- Mondialisering- Emancipatie en participatie- Technologisering en informatisering- Verzakelijking- Herschikking van institutionele verbanden en structurenRelatie met- Trend: alle trends in het domein Economie- Hotspots: alle hotspots in het domein Economie- Domein: alle domeinenDateringJaren zeventig - 2005BeschrijvingDe Nederlandse economie heeft sinds de jaren zeventig aanmerkelijke veranderingengekend. Dat gebeurde binnen een vaste context: er was sprake van een kleine, openeconomie, met een relatief groot aantal multinationals, zeer actief in export en import enook in investeringen in het buitenland. Dat blijkt uit het gegeven dat in de periode 1969– 2005 zowel de invoer als de uitvoer van goederen en diensten verzesvoudigd is, terwijlde nationale bestedingen in die periode amper verdubbeld zijn. De wederuitvoer is,vooral sinds de jaren negentig, een steeds groter deel gaan uitmaken van de totale inenuitvoer. In 2005 was dat circa 25 procent. Nederland heeft hierbij flink profijtgetrokken van de Europese eenwording; het heeft zich ontwikkeld tot toegangspoort voorandere EU-landen, onder meer voor producten uit Aziatische landen. [CBS, 2008: 20,21]In de binnenlandse verhoudingen was na de Tweede Wereldoorlog een systeem gegroeidwaarin sprake was van een sterke mate van institutionalisering, nog versterkt door deverzuiling waarin elke ‘poot’ nog eens was opgedeeld in een aantal parallelleorganisaties. Daarbij speelde de rijksoverheid een belangrijke rol, in de eerste plaats bijhet - in samenspraak met politieke partijen en vakbeweging - creëren van een uitgebreidpakket aan sociale voorzieningen: de verzorgingsstaat. De rijksoverheid oefende ookdirecte invloed uit op de economie. In combinatie met een actieve industrialisatiepolitiekwas er, tot in de jaren zestig, sprake van geleide loonpolitiek, met het doel de nominalelonen laag te houden en zo bedrijvigheid te bevorderen. [Van Zanden, 1997: 15,16]Deze geleide loonpolitiek moest daarna worden losgelaten: door de lage werkloosheidrespectievelijk grote behoefte aan arbeidskrachten werd het stelsel onhoudbaar. Derijksoverheid bleef zich echter intensief met de arbeidsmarkt en de loonvormingbemoeien. Ook bij andere economische kwesties kreeg de overheid steeds meer eenleidende rol. De traditionele, vooroorlogse laissez-faire politiek was naar de achtergrondverdwenen en bij het oplossen van economische problemen was de staat alsvanzelfsprekend partij. [Van Zanden, 1997: 16] In de Nederlandse economie speeldengrote, deels multinationale industriële ondernemingen een belangrijke rol, zowel voor watbetreft hun bijdrage aan het nationaal product als door het grote aantal werknemers datdaar een baan had gevonden. Met de economische crisis die in de jaren zeventigontstond en die in Nederland vooral begin jaren tachtig trof, kwamen aanzienlijkeveranderingen op gang.Het bruto binnenlands product (BBP) in Nederland, als indicator voor de conjunctuur, issinds de jaren zeventig overwegend gegroeid, maar er zijn ook perioden geweest dat ersprake was van neergang. In het begin van de jaren zeventig bevond Nederland zich ineen economische bloeiperiode. De groei van het BBP bedroeg in 1970 ruim 6 procent, die6

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011van bedrijfsinvesteringen in vaste activa 11,2 procent. Maar al snel begon de economiete stagneren. De werkloosheid steeg en ook de instroom in de regeling van deArbeidsongeschiktheidswet (WAO) nam gestaag toe. De arbeidsproductiviteit steeg nogaanzienlijk, en dat zorgde er aanvankelijk voor dat de groei van het BBP hoog bleef. Dithield verband met de hoge loonkosten, waardoor het aantrekkelijk was om verouderdekapitaalgoederen met een lage arbeidsproductiviteit te vervangen door meer efficiënteproductiemiddelen. Een neveneffect was wel uitstoot van arbeid, waardoor dewerkloosheid verder toenam. [Van Zanden, 1997: 220] Na 1977 zakte deproductiviteitsstijging ook in, tot een niveau rond de 1 procent.Door de eerste (1973) en vooral de tweede oliecrisis (1979), het instorten van dehuizenmarkt, de sterk stijgende rente en hoge inflatie nam de economische groei af, metals dieptepunt een krimp van 1,2 procent in 1982. De bedrijfsinvesteringen daaldensterk, in 1981 met 9,4 procent. Het arbeidsvolume daalde navenant, in 1982 zelfs met2,4 procent. [CBS, 2008: 18] Er werd een steeds groter beroep op uitkeringen gedaan,zowel voor werkloosheid, arbeidsongeschiktheid als ook ziekte. De WAO werd voorwerkgevers en werknemers een uitweg om bij reorganisaties en ontslagen werknemersrelatief goed weg te laten komen. De collectieve uitgaven stegen enorm. Bovendienwaren in de periode daarvoor allerlei ‘automatische koppelingen’ aangebracht tussenuitkeringen en ambtenarensalarissen en de gemiddelde loonstijging in de private sector.Die lonen waren weer gekoppeld aan de stijging van de kosten van levensonderhoud meteen opslag voor de geraamde stijging van de arbeidsproductiviteit. De stroom aanaardgasbaten die sinds de jaren zestig richting schatkist vloeide had veel van dit soortvoorzieningen mogelijk gemaakt, vooral toen na de eerste oliecrisis de olieprijs, waar degasprijs aan gekoppeld was, verviervoudigde. [De Kam, 1997] Dit stelsel werd nuonbetaalbaar; er was sprake van een zware belasting van de overheidsuitgaven. [vanZanden, 1997: 97-99]De crisis begin jaren tachtig markeerde en was deels ook oorzaak van een aantalbelangrijke veranderingen in de Nederlandse economie. In de situatie zoals die ontstaanwas bleek de aanpak van verstoringen in de economie, zoals die na de TweedeWereldoorlog in zwang was gekomen, niet langer te passen. In dit model - ‘Keynesiaans’,naar de Britse econoom John Maynard Keynes – werd uitgegaan van een nationale,institutioneel georganiseerde economie, waarbij in geval van verstoring van deeconomische ontwikkeling het herstel niet aan de vrije krachten van de markt werdovergelaten, maar door de overheid actief werd ingegrepen. Dat gebeurde anticyclisch:bij neergang gebeurde dit door vraag te stimuleren door hogere overheidsuitgaven enbelastingverlaging, bij oververhitting door de vraag af te remmen met minderoverheidsuitgaven en het afromen van koopkracht. Nederland had hier een eigen vormaan gegeven: sturing gebeurde vooral via de aanbodkant, met steun en subsidies voorbedrijven. [Van Zanden, 1997: 19]De ongebreidelde stijging van de overheidsuitgaven, en de daarmee gepaard gaandeoplopende belasting- en premiedruk, betekende echter dat er in de periode jarenzeventig - begin jaren tachtig geen ruimte was om middelen in de economie te pompen.Dit te meer omdat, door de internationale stijging van rentetarieven, het steedsmoeilijker werd om daarvoor geld te lenen. [Van Zanden, 1997: 228]De schaarste aan middelen had een grote invloed op het aandeel van de Nederlandseoverheid in de economie en de wijze waarop zij dat invulde. In de politiek-ambtelijkeverhoudingen was een systeem gegroeid van gesegmenteerde verbanden van politici,pressiegroepen, hoge ambtenaren en adviesorganen die via ‘hun’ vakdepartement steedsmeer middelen genereerden voor het belang dat zij vertegenwoordigden. Een voorbeelddaarvan was het ’groene front’, van alle betrokkenen bij de landbouwsector. Het bleekzeer lastig dit systeem te ontmantelen; de minister van Financiën moest zich te weerstellen tegen een meerderheid van vakministers. Maar geleidelijk (overeengekomen‘ombuigingen’ waren aanvankelijk vaak boterzacht) lukte het de collectieve uitgaven alspercentage van de BBP terug te dringen. Dat werd temeer pregnant toen in 1987 en1988, door de lage dollarkoers en het ineenstorten van de olieprijs het staatsaandeel in7

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011de aardgasbaten dramatisch terugliep: van 23 miljard gulden tot 7 miljard gulden perjaar. [De Kam, 1997]Hét middel voor het terugdringen van de collectieve uitgaven bleek het maken vangedetailleerde afspraken in een regeerakkoord. Dit werd ingevuld door verlaging vanambtenarensalarissen (vooral in het onderwijs) en het verminderen van dewerkgelegenheid in de overheidssector, het bemoeilijken van de toegang tot en hetverlagen van sociale uitkeringen en het afbouwen van overdrachten aan hetbedrijfsleven, met name via het beëindigen van de Wet Investeringsrekening (WIR) in1988 en het verminderen van bijdragen aan research & development (R&D). [VanZanden 1997: 99, 100, 236]Een belangrijk element in de veranderende verhoudingen in de Nederlandse economie alsgeheel was het akkoord van Wassenaar, dat in 1982 gesloten werd tussen werkgevers,werknemers en overheid. Hierbij verklaarden de vakbonden zich bereid tot loonmatigingen zelfs tot beperking van loonindexering. De werkgeversorganisaties stelden hierherverdeling van werk via verkorting van de werkweek tegenover. De overheid zouafzien van verdere (pogingen tot) ingrijpen in de loonontwikkeling. [van Zanden, 1997:229] In het vervolg van deze overeenkomst verminderde de stijging van de nominaleloonkosten aanmerkelijk, waardoor de financiële positie van de bedrijven sterkverbeterde.Vanaf 1983 begon de economie weer te groeien. Vooral de arbeidsproductiviteit steegsterk. Aanvankelijk daalde het arbeidsvolume nog, in 1983 met 1,6 procent, maar vanaf1985 begon het weer te stijgen. Dat ging door tot de (beperkte) stagnatie in de jaren1993 en 1994. [CBS, 2008: 60-63] De stijging van het arbeidsvolume kwam bijna geheeldoor de toenemende arbeidsparticipatie van vrouwen. [Van Zanden, 1997: 212,213] Degroei van het BBP steeg jaarlijks weer met rond de 3 procent, in 1989 en 1990 zelfs metmeer dan 4 procent.Landbouw was een grote groeisector. De industrie, die tijdens de crisis gekrompen was,herstelde zich maar moeizaam. Uitzondering daarop was de voedingsmiddelenindustrie,die zich in combinatie met de landbouw ontwikkelde. Ook de metaalindustrie deed hetbehoorlijk, behalve de scheepsbouw die na de ondergang van de RSV in 1983, door deharde internationale concurrentie met lagelonenlanden en buitenlandse werven die al ofniet verdekt overheidssteun genoten, zich steeds minder kon handhaven. [Van Zanden,1997: 216-218; website retro.nrc] In de dienstverlening trad een duidelijke tweedelingop. De niet-commerciële dienstverlening stond onder druk door voortgaandebezuinigingsoperaties van de overheid in de jaren tachtig. De commerciëledienstverlening werd de grote trekker voor de Nederlandse economie.Het karakter van de werkgelegenheid in het Nederlandse bedrijfsleven was na de crisiswel veranderd. Er was een ontwikkeling ingezet die tot in de jaren nul zou voortduren.Tot 1970 was het industriële grootbedrijf een dominante factor. Vanaf de jaren zeventigwas er al sprake van een sterke toename van het belang van dienstverlening voor dewerkgelegenheid. Dat gold zowel voor commerciële dienstverlening, vooral financieel enzakelijk, als de niet-commerciële dienstverlening, zoals de zorg. Na de crisis nam hetbelang van de industrie steeds meer af, terwijl de dienstverlening sterk groeide. Terillustratie: in 1976 werkten 1.148.900 personen in de industrie, 494.400 in de financiëleen zakelijke dienstverlening en 658.700 in de zorg en overige dienstverlening. In 1990waren dat er respectievelijk 1.029.900, 848.500 en 825.800. In 2005 waren de aantallenrespectievelijk 844.700, 1.320.300 en 1.196.300.Andere sectoren lieten een vergelijkbaar beeld zien. In productiesectoren als landbouw &visserij en bouw liep het aantal werkzame personen terug, waarbij in de bouw wel sprakewas van sterke wisselingen (voor de jaren 1976, 1990, 2005 landbouw & visserij:276.400, 245.000 en 214.700; de bouw: 474.800, 408.600, 449.600) In de sectorhandel, horeca en reparatie en in de sector vervoer daarentegen nam het aantalwerkzame personen aanzienlijk toe (voor de jaren 1976, 1990, 2005 respectievelijk886.000, 1.021.000, 1.226.500 en 312.500, 354.900, 404.100).8

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Een opvallende stijger in de niet-commerciële dienstverlening was de overheid, waarondanks voortdurende aankondigingen van personeelsreductie het aantal werkzamepersonen opliep van 678.400 in 1976, via 775.300 in 1990, tot 1.047.600 in 2005.Bij deze aantallen moet wel het werken in deeltijd in aanmerking worden genomen. In deindustrie gebeurde dat nauwelijks: de voltijdratio was 97 procent in 1976, 96 procent in1990 en 95 procent in 2005. In de meer dienstverlenende sectoren was deeltijdwerkvanaf het begin meer gebruikelijk: gedurende de hele periode was de ratio voor definanciële en zakelijke dienstverlening rond 90 procent, voor de zorg rond de 82 procenten voor handel, horeca en reparatie tussen 78 en 83 procent. [CBS, 2008: 60-63].De verschuiving van industriële naar de dienstverlenende sectoren had gevolgen voor dearbeidsverhoudingen. De grote ‘oude’ industriële ondernemingen waren belangrijk voorde werkgelegenheid, zowel voor wat betreft het volume als voor het karakter van dearbeidsovereenkomsten. Er was sprake van focus op lange termijn doelstellingen, en datvertaalde zich in langdurige arbeidsrelaties en zorg voor de werknemers. De crisis, metfaillissementen en saneringen, maakte aan veel van deze zekerheden een einde.De vakbonden waren in de groeisectoren van oudsher veel minder geworteld. Tenopzichte van de flexibele, persoonsgerichte arbeidsrelaties die vooral in deze sectorensteeds meer in zwang kwamen, hadden zij moeite om een aantrekkelijk en passendaanbod te doen; de organisatiegraad nam gestaag af. Sinds bij het akkoord vanWassenaar een aantal kroonjuwelen was opgeofferd, was met al de macht van devakbeweging afgenomen. [Van Zanden 1997: 206]Met het - gedwongen - loslaten van het Keynesiaanse model verschoof de Nederlandseeconomie in de jaren tachtig, in navolging van de Verenigde Staten en het VerenigdKoninkrijk, in de richting van het Neoliberalisme, met vrije concurrentie, focus op kortetermijn winst, formele juridische verhoudingen en rationeel marktgedrag. [Touwen,2006: 80]Vooral de grote ondernemingen kregen te maken met eisen van aandeelhouders om denadruk te leggen op het realiseren van zoveel mogelijk dividend, in plaats van tereserveren voor continuïteit en lange termijn winst. Tot in de jaren tachtig zorgdenbeschermingsconstructies voor bescherming tegen overnames. Door falend managementen een aantal faillissementen, toegenomen mobiliteit van kapitaal en een agressievereopstelling van institutionele beleggers werd de financiële autonomie van de groteondernemingen doorbroken. Voor het doen van grootschalige investeringen werd hetaantrekken van kapitaal op de beurs, in plaats van terugploegen van winst, noodzakelijk,mede omdat vanouds Nederland geen traditie had van grote industriebanken, zoals diebijvoorbeeld in Duitsland al in de negentiende eeuw gegroeid was. [Touwen, 2006: 96]Dit was het begin van een ontwikkeling waarbij het, vooral in de jaren negentig en nul,steeds vaker voorkwam dat, via het verwerven van aandelen, (grote) ondernemingen inhet bezit kwamen van ’hedge funds’ of ‘private equityfunds’. In een aantal gevallenwerden bedrijven opgekocht om deze op te splitsen in onderdelen, om die vervolgensmet winst door te verkopen, ook al was dat tegen het belang van (continuïteit van) hetbetreffende bedrijf. Nederlandse bedrijven die zaken hebben gedaan met of zijnaangevallen door hedge funds waren onder andere ABN-AMRO, Ahold, Philips, Stork,Vendex KBB, Versatel, VNU en Wolters Kluwer. [website Europa.nu]De veranderende verhoudingen in het bedrijfsleven betekenden niet dat de strategischeallianties zoals die voorheen tussen bedrijven bestonden, onder andere via personeleverbanden tussen leden van raden van commissarissen, geheel verdwenen. Viagentlemen’s agreements, kartels en- toen deze door de toenemende invloed van de Europese regelgeving steeds minderacceptabel werden - informele allianties, werden inspanningen gecoördineerd, onderandere op het gebied van R&D. Ook was er sprake van een grote mate van bereidheid totvrijwillige fusies. Bij het open karakter van de Nederlandse economie, waarbij hetaandeel van import en export in het nationaal inkomen groot is, speelde de concurrentiezich voornamelijk af op de buitenlandse markten. De binnenlandse markt was relatiefgecoördineerd, met veel samenwerking tussen bedrijven. [Touwen, 2006: 96–98]9

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011De rijksoverheid trok zich terug uit de economie als producent, door het privatiseren vanstaatsbedrijven als de PTT en de NS. Dit was in wezen het versneld en met meer krachtvoortzetten van beleid dat al in de jaren zestig was ingezet met het afstoten vanbelangen in bedrijven als KLM, Hoogovens en DSM. Na het RSV-debacle bouwde het rijkook haar politiek van subsidies aan noodlijdende bedrijven af. De industriepolitiek werdgericht op het bevorderen van technologische innovatie en het stimuleren vangroeisectoren.Door de vermindering van de overheidsuitgaven werd het mogelijk de economie testimuleren door het verlagen van belastingen en sociale premies. Tussen 1982 en 1995daalde het aandeel ervan in het BBP met meer dan 12 procent. [van Zanden, 1997: 230]Dat droeg bij aan duurzame loonmatiging in het vervolg op het akkoord van Wassenaarin 1982, waartoe de vakbonden bereid bleken. Dat ging wel met horten en stoten. In1989 en 1990 was er sprake van flinke stijging van de lonen.Na een korte, scherpe stijging in de jaren 1983 en 1984 bleef in de verdere jaren tachtigen negentig de groei van de arbeidsproductiviteit beperkt. Dit was de keerzijde van deloonmatiging: door de beperking van de loonkosten waren er weinig prikkels totinvesteren in nieuwe, arbeidsbesparende productiemiddelen. Loonmatiging leidde ook totterugvallen van de binnenlandse vraag. Doordat de Nederlandse munt gekoppeld wasaan de Duitse mark en in Duitsland de lonen wel sterk stegen, pakte voor deNederlandse economie, met haar grote afhankelijkheid van export, het beleid vanloonmatiging grosso modo goed uit. [Van Zanden, 1997: 232–235]Toen eind jaren negentig het BBP sterk bleef groeien raakte de arbeidsmarkt, vooral inde groeisectoren als financiële en zakelijke dienstverlening, oververhit. Een gematigdeloonontwikkeling was niet meer te handhaven, wat mede bevorderd werd omdatvakbonden in de ‘nieuwe’ sectoren maar beperkte invloed hadden. Een sterke stijgingvan de lonen was het gevolg, die uitwaaierde naar de andere sectoren. De loonstijgingenovertroffen nu de productiviteitsstijgingen.In de jaren 1989 en 1990 steeg het reëel beschikbaar inkomen van de huishoudens hetsterkst in de gehele periode, met 6,1 en 7,9 procent, om daarna weer licht te dalen. Inde tweede helft van de jaren negentig steeg het opnieuw, om in 2001 de top te bereikenten opzichte van de gehele periode 1976-2005. Daarna trad opnieuw een daling in. [CBS,2008:14-17,21] Het verloop van het beschikbaar inkomen per huishouden wijkt af vande loonontwikkeling; het is bijvoorbeeld aanzienlijk beïnvloed door het toetreden vangehuwde en samenwonende vrouwen tot de arbeidsmarkt.In de onderzochte periode traden flinke verschuivingen op in de consumptievebestedingen van de huishoudens. Werd aan het begin het meest besteed aanvoedingsmiddelen (bijna 18 procent), in 2005 was dat teruggelopen iets meer dan 9procent. Ook bestedingen aan textiel, kleding, lederwaren en schoeisel en aangenotmiddelen waren percentueel gehalveerd. Sterke groeiers waren de kosten vanhuisvesting (circa 9 procent tot bijna 16 procent) en de kosten van financiële en zakelijkediensten (circa 4 procent tot 10 procent), waarin onder andere de kosten van ‘nieuwediensten’ als internet zijn opgenomen, en kosten van medische diensten en welzijnszorg(circa 3 procent tot circa 5 procent). Opvallend is, dat de percentuele uitgaven aanauto’s, overige duurzame goederen en reizen naar het buitenland nauwelijks zijnveranderd. [CBS, 2008: 23]Ondanks de loonpieken in 1989 en 1990 had de loonmatiging sinds 1982 tot eenaanzienlijke verbetering van de internationale concurrentieverhoudingen geleid en was zijeen basis voor de winstgevendheid van bedrijven. Deze verbeterde positie leidde er toedat het Nederlandse bedrijfsleven de korte crisis van de jaren 1992 - 1993 relatief goeddoorstond. Deze crisis hield verband met de Duitse eenwording en de sterke stijging vande kapitaalrente die zich manifesteerde. De groei van het BBP liep weliswaar terug vanmeer dan 4 procent in 1990 tot 1,3 procent in 1993, maar het bleef groei. In 1994 wasal weer een groei van 3 procent bereikt, die geleidelijk zou oplopen tot 4,7 procent in1999. [CBS, 2008: 16,17]10

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011De overeenstemming over loonmatiging werd nog eens bekrachtigd in het centraalakkoord ‘Een nieuwe koers’ uit 1993. Daarin werd tevens bevestigd dat het overleg overarbeidsvoorwaarden inmiddels een zaak van de verschillende bedrijfssectoren gewordenwas, met alle economische en culturele verschillen daartussen van dien. [Touwen, 2006:91]In het begin van de jaren nul werd de Nederlandse economie getroffen door hetwereldwijde uiteenspatten van de internetzeepbel in combinatie met een internationalebeurscrisis. Ook nu daalde de groei van het BBP aanzienlijk, tot slechts 0,1 procent in2002 en 0,3 procent in 2003. Ook de bedrijfsinvesteringen liepen sterk terug. Daarnaherstelde de groei van het BPP zich weer en steeg deze tot boven de 2 procent. Dearbeidsmarkt stagneerde in 2002 en kromp daarna twee jaar, om pas na 2005 weer eenflinke groei van rond de 2 procent te tonen. Dat deze crisis de Nederlandse economieminder sterk trof dan die begin jaren tachtig, kwam doordat - mede door de maatregelendie in de aanloop naar de Euro genomen waren – de overheidsfinanciën nu veel beter oporde waren en bovendien het bedrijfsleven meer reserves tot haar beschikking had.[CBS 2008: 18–19].Actoren- Alle kabinetten 1970 – 2005- Ministerie van Economische Zaken- Ministerie van Financiën- Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid- Werkgeversorganisaties- Werknemersorganisaties- Bedrijfssectoren- Individuele bedrijven- AandeelhoudersBronnen en literatuur- Boeschoten, Willem, Hoofdlijnen van de economische geschiedenis van Nederland1900 – 1990 (Amsterdam 1992)- CBS, Nationale rekeningen reeksen 1969 – 2005 (Rijswijk 2008)- Doering-Manteuffel, Anselm und Lutz Raphel, Nach dem Boom. Perpektiven aufdie Zeitgeschichte seit 1970 (Göttingen 2010)- Gerwen, Jacques van en Ferry de Goey, Variaties in Ondernemen. Serie:Bedrijfsleven in Nederland in de twintigste eeuw (Amsterdam 2008)- Kam, F.de in http://retro.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Aardgas/baten.html- SCP, Sociaal en Cultureel Rapport 1998. 25 jaar sociale verandering (Rijswijk1998)- SCP, Sociaal en Cultureel Rapport 2000 (Den Haag 2000)- SCP, Sociaal en Cultureel Rapport 2002 (Den Haag 2002)- SCP, Sociaal en Cultureel Rapport 2004 (Den Haag 2004)- SCP, Sociale staat van Nederland 2001 (Den Haag 2001)- SCP, Sociale staat van Nederland 2003 (Den Haag 2003)- SCP, Sociale staat van Nederland 2005 (Den Haag 2005)- Sluyterman, Keetie E., Kerende kansen. Het Nederlandse bedrijfsleven in detwintigste eeuw (Amsterdam 2003).- Sluyterman, Keetie en Ben Wubs, Over grenzen. Multinationals en de Nederlandsemarkteconomie, Serie: Bedrijfsleven in Nederland in de twintigste eeuw(Amsterdam 2009).- Touwen, Jeroen, 'Varieties of capitalism' en de Nederlandse economie in deperiode 1950-2000. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, 3 (1)2006, pp. 73-104.WRR 18/1980 Plaats en toekomst van de Nederlandse industrie- WRR 29/1987 Ruimte voor groei- WRR 39/1991 Technologie en overheid- WRR 66/2003 Nederland handelsland, het perspectief van de transactiekosten11

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- Zanden, J.L. van, Een klein land in de twintigste eeuw. Economische geschiedenisvan Nederland 1914-1995 (Utrecht 1997)- http://retro.nrc.nl/W2/Lab/Profiel/Scheepsbouw/steun.html (geraadpleegd 1maart 2011)- http://www.europanu.nl/id/vhk2o5yhjki0/hedgefondsen_investeren_of_speculeren(geraadpleegd- 1 maart 2010)- interview Jeroen Touwen dd. 2 december 2010- interview Jan Luiten van Zanden dd. 27 januari 201112

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 2 - De rijksoverheid: van speler naar ondersteunerMetatrends- Europeanisering- Mondialisering- Technologisering- Informatisering- Streven naar duurzame ontwikkeling- Verzakelijking- Herschikking van institutionele verbanden en structurenRelatie metTrends:- Sanering van de verzorgingsstaat- Van groei naar krimp in de publieke sector- Privatisering en verzelfstandiging- Nederland en het buitenland- Veranderingen in de rol en positie van multinationale ondernemingenHotspots:- Akkoord van Wassenaar- RSV- enquête- Parlementaire enquête bouwnijverheid- Invoering van de euroDomein:- Politiek en bestuur- Werk en inkomen- Verkeer en vervoer- Natuur en milieu- WonenDateringJaren vijftig - 2005BeschrijvingNa de Tweede Wereldoorlog nam de rol van de staat in de economie sterk toe. Deeconomie moest weer worden opgebouwd en op alle gebieden nam het rijk het voortouw,zowel met industrialisatiebeleid, met monetair beleid als met arbeidsmarktbeleid. [VanZanden, 1997: 16] De overheid manifesteerde zich met richtinggevende en beheersendemaatregelen: geleide loonpolitiek, industrialisatieplannen en met de introductie van een‘zelfordenend’ organisatiestelsel voor het bedrijfsleven, volgens de Wet op deBedrijfsorganisatie van 1950. Dit stelsel met bedrijfs- en productschappen kwam maar inenkele (deel)sectoren echt van de grond, maar het toporgaan, de Sociaal EconomischeRaad (SER) met werknemers, werkgevers en kroonleden ontwikkelde zich tot eenbelangrijk adviesorgaan van de regering. [Van Zanden, 1997: 19; Andriessen et al,1964: 100-123; Sluyterman, 2003: 179, 180]In de periode tussen 1949 en 1963 publiceerde de regering acht industrialisatienota’s,waarin de noodzaak voor industrialisatie werd onderlijnd, doelen werden gesteld enmaatregelen werden aangekondigd. Dat betekende niet dat de overheid zelf op groteschaal financieel betrokken was bij de industrialisatie. In basisindustrieën werdgeïnvesteerd (Hoogovens, de chemische tak van de staatsmijnen, nutsvoorzieningen, etcetera), maar voor het overige ging het vooral om het scheppen van een gunstiginvesteringsklimaat, door het beperken van regelgeving, het bieden van fiscalefaciliteiten en de aanleg van infrastructuur. Hierbij was er nadrukkelijk aandacht voorindustrialisatie in de regio’s. Tot in de jaren tachtig was daarvoor binnen het ministerievan Economische zaken de directie Regionale industriële zaken actief. Omdat Nederlandvoor wat betreft technologische ontwikkeling achter liep stimuleerde de overheidvestiging van Amerikaanse bedrijven, om op die manier actuele kennis binnen te halen.Er werd ook veel aandacht gegeven aan onderzoek en scholing: in verschillende13

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011industrietakken werden onderzoeksinstellingen opgericht, waar ook kleineondernemingen profijt van konden hebben. De grote industrieën dachten in dezelfde lijnen waren bereid veel te investeren in fundamenteel onderzoek, wat op langere termijntot nieuwe producten kon leiden. In totaal steeg het budget voor research & development(R&D) aanzienlijk, voor het merendeel afkomstig van het bedrijfsleven zelf. [Sluyterman,2003: 183]De industrialisatiepolitiek resulteerde in een heel nieuw beeld van de Nederlandseeconomie: niet langer de klassieke, koloniale handelsnatie maar een bruisendgeïndustrialiseerd land, met wereldwijd toonaangevende bedrijven als KLM, Fokker,Koninklijke/Shell, Daf, Philips, et cetera. [Sluyterman, 2003: 183-185]Het overheidsbeleid van stimuleren en conditioneren, waarbij bedrijven veel ruimtekregen, maakte allerlei samenwerkingsovereenkomsten tussen ondernemingen mogelijk.Dat paste ook in goed in de Nederlandse ondernemingscultuur. Opvallend, vergelekenmet andere landen, was het grote aantal formele of informele kartels. De uit de oorlogstammende Nederlandse kartelwetgeving was ruim en werd door het rijk mild toegepast.Hoewel in de jaren zestig kartels iets van hun betekenis verloren door fusies enovernames, bleven ze belangrijk. Pas veel later, toen de Europese regelgeving eenoverwegende rol ging spelen (de ‘nieuwe’ op Europese leest geschoeide Mededingingswetgeldt sinds 1998) nam het aantal en het belang definitief af, hoewel in sommigebedrijfstakken de onderlinge afspraken buitengewoon taai waren, zoals bleek bij debouwfraude-enquête in 2002. [Sluyterman 2003, 203-207; interview van Zanden; VanGerwen en de Goey, 2008: 200]Begin jaren zestig werd door het rijk van een actief industrialisatiebeleid overgeschakeldnaar een meer algemeen economisch groeibeleid. Aan de basis daarvan lag de ‘magischedriehoek’ van de sociaal economische politiek: volledige werkgelegenheid, eenevenwichtige betalingsbalans en een stabiel prijsniveau. [Boesschoten, 1992: 59]Macro-economische cycli dienden - conform de Keynesiaanse theorie - gedempt teworden. Regelmatige groei werd bevorderd met een scala aan beleidsactiviteiten, vooralin de conditionerende sfeer: het scheppen van een gunstig investeringsklimaat, aandachtvoor de organisatie van onderzoek en ontwikkeling, regionale spreiding,exportbevordering en schaalvergroting van kleine bedrijven. [Sluyterman 2003: 184]Eind jaren zestig werd de negatieve invloed van de economische groei op het milieu eenpolitiek item. Het overheidsbeleid volgde: selectiever economische groei, gebaseerd oprespect voor het milieu, goed gebruik van grondstoffen en energie en een beterespreiding van economische activiteiten.Midden jaren zeventig werd het economisch beleid van de overheid sterk beïnvloed doorpolitieke en sociale onrust. De verhoudingen tussen vakbonden en grote ondernemingenwaren verstoord geraakt door reorganisaties met ontslagen, wat soms tot groteconflicten leidde zoals bij de Akzo-vestiging Enka-Breda in 1972. Er werden eisen gesteldals nivellering van lonen, maar ook invloed op de besluitvorming binnen de bedrijven. Deregering onder leiding van de sociaal-democraat Den Uyl, die in 1974 aan de macht wasgekomen, steunde de eisen onder het motto: ’spreiding van inkomen, kennis en macht’.In 1979 werd de nieuwe wet op de ondernemingsraden van kracht , die werknemers degelegenheid bood zowel hun eigen belangen te behartigen als om betrokken te wordenbij belangrijke beslissingen over het bedrijf. (Sluyterman, 2003: 248, 251]Het sterk expansionistische beleid van de rijksoverheid zelf, nog extra aangejaagd doorinzet van de beschikbare aardgasbaten, zorgde voor hoge belastingen en hoge inflatie,en de werkloosheid groeide snel. [Van Zanden, 1997: 20] In 1976 stuurden negenbestuursvoorzitters van multinationale ondernemingen een open brief aan het kabinetom zich te beklagen over het verslechterde ondernemingsklimaat.Inmiddels was duidelijk dat een aantal takken van de industrie definitief op hun retourwaren. Sommige grote conglomeraten stortten totaal in elkaar, zoals de papierfabrikantVan Gelder, de RSV scheepswerven en het bouwconcern OGEM (zij het dat bij dezelaatste het lukte om een deel van de activiteiten overeind te houden met behulp van een14

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011nieuw fenomeen: de sterfhuisconstructie). De regering voerde noodgedwongen eenbeleid dat de gevolgen hiervan zo veel mogelijk moest verzachten. Een hardeherstructurering werd ongewenst geacht. Vooral voor ‘gevoelige’ regio’s enbedrijfstakken werden forse subsidies verstrekt. Zo nam de staat in 1981, na alle eerderverleende steun, nog eens voor 250 miljoen gulden aandelen in de Volvo-fabriek in hetLimburgse Born. [Sluyterman en Wubs, 2009, 249] De bedoeling was dat de staatssteunzou leiden tot grotere, kapitaalintensieve, meer gediversifieerde ondernemingen, die hettegen buitenlandse concurrentie konden opnemen. [Van Zanden, 1997: 221] Het meestbekende voorbeeld van die beleidsinspanningen was het RSV-concern, dat tot deondergang in 1983 een groot deel van de beschikbare subsidies opslokte: in totaalontving het rond 2,7 miljard gulden. [Van Zanden, 1997: 229]De oplossing voor de problemen werd aangedragen door het Centraal Planbureau (CPB).Het CPB was kort na de oorlog opgericht, als onderdeel van het ministerie vanEconomische Zaken voor het maken van analyses en prognoses, onder leiding van JanTinbergen, die later (1969) de eerste Nobelprijs voor economie zou krijgen. Midden jarenzeventig manoeuvreerde het CPB zich in een strategische beleidspositie met hetpresenteren van het ‘jaargangenmodel’ waaruit bleek dat de grote stijging van deloonkosten de fundamentele oorzaak van de toegenomen, structurele werkloosheid was.Deze leidde tot het versneld vervangen van kapitaalgoederen met een lagearbeidsproductiviteit en daarmee tot een versnelde uitstoot van arbeid. [Van Zanden,1997: 220] Daar kwam nog bij dat de Nederlandse industrie niet alleen arbeidsintensiefmaar ook energie-intensief was, wat bij de grote stijging van energieprijzen na deoliecrises langs een andere kant de rendabiliteit van kapitaalgoederen aantastte. [VanZanden, 1997: 223,224] Deze analyse was een belangrijke aanleiding voor het tot standkomen van het ‘akkoord van Wassenaar’.Na de crisis bouwde het CPB zijn rol verder uit, door de door de overheid beoogdemaatregelen met haar modellen door te rekenen en van een oordeel te voorzien.Wanneer dit oordeel - in de zin van voorspelde effecten - minder gunstig was, werdenmaatregelen en zelfs (concept) regeerakkoorden bijgesteld. Ook verkiezingsprogramma’svan politieke partijen werden zo doorgerekend. Uiteindelijk werd de invloed van het CPBzo groot dat verkiezingsprogramma’s rechtstreeks naar het model toe werdengeschreven. [Van Zanden, 1997: 230,231] Door de aard van de gebruikte theorieën enmodellen manifesteerde het CPB zich als een belangrijke drager van het neoliberalisme,en door haar invloed droeg zij sterk bij aan de consensus over dit model in deNederlandse economische politiek sinds de jaren tachtig. [Van Zanden, 1997: 244]De rijksoverheid werd ook van andere zijde geadviseerd. In 1980 bracht deWetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) het rapport ’Plaats en toekomstvan de Nederlandse industrie’ uit. [WRR no.18, 1980] Hierin werd de Nederlandseindustrie getoetst op haar ‘potentie voor de economische ontwikkeling’. Dit onderzoekwas al in 1978, voor de tweede oliecrisis ingezet, maar kwam nu mooi op tijd om lijnenter trekken hoe uit de crisis te komen en hoe het daarna moest. De Raad achtte een‘specifiek en gericht structuurbeleid’ noodzakelijk, waarbij op enkele sectoren bijzondereaandacht behoefden. Dat waren er dan wel weer vrij veel. Veel hardere conclusies trokde Adviescommissie inzake het industriebeleid, onder leiding van oud president-directeurGerrit Wagner van De Koninklijke/Shell, die in vervolg op het WRR-rapport werdingesteld. Deze commissie schreef onder andere ‘Een nieuw industrieel elan’ (1981). Deinternationale concurrentiepositie van Nederlandse industrie was ernstig ondermijnd dooronder andere de hoge loonkosten en de eenzijdige samenstelling. De overheid zou geengeld meer moeten besteden aan sectoren en bedrijven met weinig toekomstperspectief.In plaats daarvan moest geïnvesteerd worden in nieuwe kansrijke industrieën, zoals deICT. [Van Gerwen en de Goey, 2008: 197,198]De adviezen van Wagner c.s. werden vooral opgepakt door de drie kabinetten Lubbers(1982-1994). In lijn met de politiek van de Amerikaanse president Ronald Reagan en deEngelse premier Margaret Thatcher werd een no-nonsensebeleid ingezet, met beperkingvan overheidsuitgaven, drukken van het financieringstekort en stimuleren van demarktwerking door deregulering en privatisering. Ondernemen kwam weer in aanzien. In15

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Nederland werd vooral gemikt op het midden- en kleinbedrijf, volgens een onderzoek vanhet Economisch Instituut voor het Midden en Kleinbedrijf (EIM) de echte ‘banenmotor’.[Van Gerwen en de Goey 2008: 198,199]Al met al waren rond 1980 de crisis en de problemen met de overheidsuitgavenaanleiding tot een grondige heroriëntatie op het rijksbeleid ten aanzien van de economie.Het betekende vooral terugtreden. Met het akkoord van Wassenaar van 1982 zag deoverheid af van verder ingrijpen in de loonvorming. In het spoor van de resultaten vande RSV-enquête (1984 – 1985) werd het stelsel van subsidies aan noodlijdende bedrijvenafgebouwd en vervangen door een meer offensieve industriepolitiek, gericht op hetstimuleren van groeisectoren. [Sluyterman, 2003: 281] Tevens werd een traject vanafstoten van overheidsbelangen en privatisering van overheidsbedrijven ingezet. Deeconomie werd, nadat de overheidsfinanciën drastisch waren gesaneerd met forsebezuinigingen, verder in algemene zin gestimuleerd door verlaging van belastingen ensociale premies. [Van Zanden, 1997: 229, 230]In 1987 verscheen het WRR-rapport ‘Ruimte voor groei’, waarin werd bepleit dat‘doelstellingen op het gebied van inkomen, werkgelegenheid , productiviteit enmilieuhygiëne op evenwichtige wijze tot gelding komen’. Dat werd vertaald in een beleidwaarbij de overheid geen eigen, actieve rol in de economie moest spelen en waarbij zijook terughoudend diende te zijn bij het op zich nemen van nieuwe taken alseconomische partij (met name in de dienstensector). De overheid zou vooralconditionerend moeten werken, bijvoorbeeld op het gebied van infrastructuur, en zoudaarmee ruimte geven aan het particulier initiatief. [WRR rapport no 29, 1987]Al deze terughoudendheid nam niet weg dat, niettegenstaande de lessen uit het RSVdebacle,sommige grote bedrijven nog steeds enorme overheidssteun ontvingen. Zokreeg Fokker in de jaren tachtig nog honderden miljoenen guldens aan kredieten engaranties voor de ontwikkeling van een nieuwe generatie vliegtuigen, de Fokker F-50 enF-100, als opvolger van de succesvolleF-27 en F-28. Daarbij werd er wel op aangedrongen dat Fokker een sterke buitenlandsepartner zou zoeken. In 1993 werd het bedrijf overgenomen door het Duitse DASA.Fokker was toen al in een duikvlucht beland. Een verzoek aan de Nederlandse overheidvoor aanvullende financiële steun van 2,5 á 3 miljard gulden werd afgewezen. In 1996ging Fokker failliet. [Van Gerwen en de Goey 2008: 206, 207]De bezuinigingen van de overheid eind jaren tachtig troffen ook de uitgaven aanonderzoek, ondanks de ambities met betrekking tot kennisintensieve bedrijvigheid.[Sluyterman 2003: 281, 282] Parallel hieraan namen de uitgaven van de grotemultinationals voor R&D ook sterk af. Dit werd maar zeer ten dele gecompenseerd doornieuwe R&D-inspanningen van kleine en middelgrote ondernemingen. Hoewel in dieperiode het rendement op kapitaal groot was, verslechterde het hele investeringsklimaat.De overheid had geen middelen om dit aan te jagen en de ondernemingen richtten zich,onder druk van aandeelhouders, steeds meer op korte termijn resultaten.Groeidoelstellingen op langere termijn, waar R&D-uitgaven deel van uitmaakten werdenminder belangrijk. Het overschot aan binnenlandse besparingen (eind jaren tachtig /begin jaren negentig 3 á 4 procent) vloeide vooral weg naar investeringen in hetbuitenland. Daarin hadden ook de Nederlandse pensioenfondsen hun aandeel, nadat doordereguleringsmaatregelen van de overheid hun beleggingsmogelijkheden warenverruimd. [Van Zanden, 1997: 235-237]Het kabinet Kok (1994) zette de lijn van de kabinetten Lubbers voort. Een van de doelenwas ‘versterken van de ondernemingszin’. De MDW-operatie (Marktwerking,Deregulering, Wetgevingskwaliteit) moest het ondernemen voor startende en bestaandebedrijven, vooral in het MKB, makkelijker maken, bijvoorbeeld door het afzwakken vanvestigingseisen. [Van Gerwen & de Goey 2008: 199, 200] In 1997 werd ook hetvergunningenstelsel voor uitzendbureaus, dat sinds 1970 bestaan had, opgeheven. [VanGerwen en de Goey, 2008: 212] Het privatiseren van onderdelen van de rijksoverheiden deregulering betekenden echter niet dat er vanzelfsprekend marktwerking ontstond.Een voorbeeld is de deregulering van het Loodswezen, waarbij de organisatie16

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011marktconform werd ingericht (inclusief grote stijging van salarissen van bestuurders),maar waar in feite geen sprake was van een markt, zodat de operatie uiteindelijk alleentot gevolg had dat de kosten voor de gebruikers sterk opliepen. [interview Touwen]Dat de overheid steeds minder een sturende en meer een conditionerende ofondersteunende rol speelde werd onderstreept door twee volgende WRR-rapporten. In1991 verscheen het rapport ‘Technologie en overheid’. Hierin werd gesteld datwetenschappelijke en technologische vernieuwing essentieel waren voor welvaartsbehouden vermindering van tal van maatschappelijke problemen, zeker in een klein land alsNederland, dat zich vooral op haar sterke punten moest profileren. De overheid had eenbelangrijke rol om de kennisinfrastructuur te bevorderen en te onderhouden. Er wasechter geen sprake van ‘algemene ‘oplossingen, dus diende het kennisbeleid in nauwoverleg met diverse economische sectoren te worden vormgegeven. [WRR no. 39, 1991:57] In de praktijk betekende dit vooral een rol voor de overheid op afstand, bijvoorbeelddoor het subsidiëren van onderzoek op universiteiten, of het conditioneren van R&D methet instellen van een ‘innovatieplatform’ (2003). [Interview Touwen]In 2003 richtte de WRR zich op een ander facet van de Nederlandse economie in hetrapport ‘Nederland handelsland, het perspectief van de transactiekosten’. Het ging in hetrapport om welke bijdrage de overheid kon leveren aan het handhaven en versterkenvan de positie van Nederland als handelsland, gegeven alle ontwikkelingen op het gebiedvan technologie, logistiek, productieorganisatie, et cetera. Ook hier was de conclusie dater voor de overheid vooral een conditionerende rol is weggelegd, op het gebied vanvoorlichting, informatie en kennis, regelgeving en onderwijs. [WRR no. 65, 2003] Indirectbevestigde het rapport dat de Nederlandse economie teruggekeerd was van het‘bruisende geïndustrialiseerde land’ dat de overheid na de oorlog met haarindustrialisatiepolitiek voor ogen stond, naar een diensteneconomie, waarin als vanoudshandel en transport een belangrijke rol speelden.De ruimte voor de Nederlandse overheid om meer dan een ondersteunende rol te spelen,en een eigen economische politiek te voeren, was inmiddels ook aanzienlijk verminderd.Het zwaartepunt kwam steeds meer bij Europa te liggen. In de jaren zeventig en tachtigwerd de EEG gestaag uitgebreid en werd deze van toenemend belang voor deNederlandse economie. Circa 75 procent van de uitvoer ging naar landen die deeluitmaakten van de gemeenschap. Complementair aan de ontwikkeling van de Europesemarkt werd ook het bedrijfsleven, vooral in de jaren tachtig en negentig, steedsinternationaler, zowel in hun relaties, hun structuur, hun vestigingsbeleid als huninvesteringsgedrag. Tegelijkertijd had het buitenland een steeds groter aandeel in deNederlandse bedrijvigheid. In 1993 was 55 procent van de aandelen in Nederlandseondernemingen in buitenlandse handen. Vooral in de dienstensector werd zwaargeïnvesteerd (in 2000 65 procent van de buitenlandse investeringen in Nederland).Hierdoor werd een nationaal economisch beleid steeds minder relevant. [Sluyterman,2003: 286-300]Om concurrentievervalsing te voorkomen was het assortiment aan instrumenten waar deNederlandse overheid gebruik van kon maken sterk afgenomen. Zo was directestaatssteun, die in de jaren zeventig nog zo’n belangrijke rol speelde, taboe geworden.Kernpunten van de Nederlandse economische politiek in de jaren negentig en nul werdensteeds meer het klassieke instrument van de arbeidsmarktbeïnvloeding, om doorloonmatiging en flexibilisering van de arbeidsmarkt een comparatief concurrentievoordeelte bewaren, en het bieden van een zo aantrekkelijk mogelijk fiscaal vestigingsklimaat.Dat laatste gold onder meer bij het vestigen van een Nederlands hoofdkantoor doorbuitenlandse bedrijven. Door in Nederland een financiering- royalty- ofholdingmaatschappij op te richten bespaarden bedrijven bij het betalen van belastingenin landen waar ze zaken deden. Alle winst van de buitenlandse tak van een in Nederlandgeregistreerd moederbedrijf viel buiten de Nederlandse vennootschapsbelasting,waardoor de winst van het bedrijf feitelijk onbelast bleef. Daarnaast werden Nederlandsevennootschappen populair om royalty’s van intellectuele eigendomsrechten (opbijvoorbeeld muziek of patenten) te innen, omdat er geen heffing gold over aan hetbuitenland betaalde royalty’s. Het was dus aantrekkelijk om in het buitenland verdiende17

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011royalty’s in Nederland te verzamelen en vervolgens op een buitenlandse bankrekening testorten. Onder meer het hoofdkantoor van The Rolling Stones en U2 werden in Nederlandgevestigd. [wensite NieuwAmsterdamsPeil]Industriebeleid was een Europese aangelegenheid geworden. Tot 1993 bestond het inEuropa formeel alleen op de gebieden die door EGKS en Euratom werden bestreken; hetEEG-verdrag zelf kende geen enkele aanwijzing voor een industriebeleid. Toch kreeg hetin de praktijk wel Europese aandacht, beredeneerd vanuit de voortgang van de internemarkt, het voorkomen van verstoring van de mededinging, bijvoorbeeld door nationalesteunverlening, het sociaal en regionaal beleid en het beleid ten aanzien van onderzoeken ontwikkeling. De invalshoek was het presteren van de verschillende sectoren van deEuropese industrie op de wereldmarkt.Pas bij de vorming van de interne markt, bij het verdrag van Maastricht (1992), kreeghet Europese industriebeleid echt vorm en kwamen ook middelen beschikbaar, voorrechtstreekse steun of garanties en door een scala aan programma’s voor onderzoek eninnovatie, onder andere in het kader van het EUREKA (Europees agentschap voor decoördinatie van onderzoek). Het midden- en kleinbedrijf werd uitdrukkelijk een van dedoelgroepen van het industriebeleid. [website europarl.europa; website europa-nu;interview Van Zanden]Behalve naar ‘boven’, naar Europa, was er ook sprake van een verschuiving van heteconomisch beleid naar ‘beneden’, naar de regio’s. Waren economische activiteiten in deregio’s aanvankelijk vooral gestimuleerd vanuit de rijksoverheid, vanaf de jaren negentigwerden daar meer eigen initiatieven ontplooid om de economische ontwikkeling enwerkgelegenheid te bevorderen, onder meer door projecten aan te melden voorfinanciering vanuit het Europees Sociaal Fonds en het Europees Fonds voor RegionaleOntwikkeling. Via citymarketing profileerden gemeenten zich als aantrekkelijkevestigingsplaatsen, zowel voor bedrijven zelf als voor hun werknemers. [Noordman,2004: 32]De verandering van de rol van de (rijks)overheid in relatie tot de Nederlandse economietoont zich ook in de wijze waarop het economisch beleid organisatorisch werd verankerd.In de jaren zeventig was er sprake van een ministerie van Economische Zaken datonmiskenbaar leidinggevend was in de economische politiek. Het speelde een hoofdrol inde Centrale Economische Commissie (CEC, bestaande uit topambtenaren van de sociaaleconomischedriehoek, de directeur van de CPB en de president van de Nederlandsebank), die gezaghebbende en met veel publiciteit omgeven adviezen aan de regeringverstrekte. Het nieuwjaarsartikel van SG Frans Rutten in het blad EconomischStatistische Berichten (ESB) werd elk jaar met spanning afgewacht.In de jaren nul was de situatie geheel veranderd. De belangrijkste zaken op economischgebied, voor zover die niet aan de markt zelf waren overgelaten, werden in de relatiemet Europa geregeld. In de Europese raden hadden vooral de minister-president en deminister van Financiën voor Nederland het voortouw. Begin jaren nul werd, onder anderedoor professor van Schendelen, gepleit voor het opheffen van het bestaande ministerievan EZ, omdat dit geen aansluiting had met de realiteit van de Europese bewindsvelden.Hij suggereerde de vorming van een ‘superministerie’ waarin alle zaken die met demarkt te maken hadden werden samengevoegd: beleidsonderdelen van EZ en Financiën,maar ook Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV) en het bouwnijverheid deel vanVolkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieuhygiëne. [Fred Krijnen in MT 01012001]Tegelijkertijd namen andere departementen een nieuwe rol op in de Nederlandseeconomie, door het creëren van ‘speelvelden’, het vastleggen van spelregels en hetoptreden als scheidsrechter op terreinen waar primair marktpartijen actief zijn. Eenvoorbeeld is het optreden van het ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiëne ophet terrein van de gezondheidszorg en de ziektekostenverzekeringen, met hetintroduceren van de nieuwe Zorgverzekeringswet (2006). [interview Touwen]Actoren- Alle kabinetten 1950 - 2005- Ministerie van Economische Zaken18

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- Ministerie van Financiën- Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid- Ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiëne- Werkgeversorganisaties- Werknemersorganisaties- Bedrijfssectoren- Individuele bedrijven- SER / PBO’s- CPB- WRR- Commissie Wagner- EEG / EU / Europese instellingenBronnen en literatuur- Andriessen, J.E. et al, De Sociaal-economische besturing van Nederland(Groningen 1964)- Beks, G en A.G. de Vries, Staatsdeelnemingen en financiering van hetbedrijfsleven : een onderzoek naar de handelingen, taken van de Rijksoverheid ophet beleidsinstrument staatsdeelnemingen en financiering van het bedrijfsleven,1940-1995, Rijksarchiefdienst/PIVOT (Den Haag 1998)- Bos, Frits, De Nederlandse collectieve uitgaven in historisch perspectief. CPBdocument 109 (Den Haag 2006)- CBS, Nationale rekeningen reeksen 1969 – 2005 (Rijswijk 2008)- ESB-reeks (nieuwjaarsartikelen)- Gerwen, Jacques van en Ferry de Goey, Variaties in Ondernemen. Serie:Bedrijfsleven in Nederland in de twintigste eeuw (Amsterdam 2008)- Krijnen, Fred in MT 1 januari 2001- Sluyterman, Keetie E., Kerende kansen. Het Nederlandse bedrijfsleven in detwintigste eeuw (Amsterdam 2003)- Sluyterman, Keetie en Ben Wubs, Over grenzen. Multinationals en de Nederlandsemarkteconomie, Serie: Bedrijfsleven in Nederland in de twintigste eeuw(Amsterdam 2009).- Schrauwers, H.M.: Macro-economische politiek : een institutioneel onderzoek ophet beleidsterrein macro-economische politiek in de periode 1947-1998.Rijksarchiefdienst/PIVOT, 1999- WRR 18/1980 Plaats en toekomst van de Nederlandse industrie- WRR 29/1987 Ruimte voor groei- WRR 39/1991 Technologie en overheid- WRR 66/2003 Nederland handelsland, het perspectief van de transactiekosten- Zanden, J.L. van, Een klein land in de 20 e eeuw – Economische geschiedenis vanNederland 1914 – 1995 (Utrecht 1997)- http://europarl.europa.eu (geraadpleegd 1 maart 2011)- http://www.europa-nu.nl (geraadpleegd 1 maart 2011)- interview Jeroen Touw dd. 2 december 2010- interview Jan Luiten van Zanden dd. 27 januari 201119

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 3 - WelvaartsgroeiMetatrends- alle metatrendsRelatie metDomeinen:- Economie- Werk en inkomen- Politiek en bestuur- Cultuur, leefstijl en maatschappij- WelzijnDateringjaren vijftig - 2005BeschrijvingToenemen van de levensstandaard, door het beschikbaar komen van meer materiëlemiddelen en door het verzorgen door de overheid van betere voorzieningen voor deburgers.Een hoge levensstandaard – en een voortgaande stijging ervan - wordt tot een van degrondslagen van de samenleving. Men heeft er recht op en het moet voor eeniedertoegankelijk zijn. Dat ook de niet actieven - zoals kinderen, jongeren , zieken, bejaarden,werklozen - hieraan deel hebben wordt breed gedragen, hetgeen leidt totverdelingsvraagstukken. De overheid stelt zichzelf en wordt in toenemende mate vanuitde samenleving verantwoordelijk gesteld voor de achterliggende condities voorwelvaartsgroei. De mogelijkheid voor burgers om steeds meer middelen naar eigenkeuze ter besteden leidt tot veranderingen in de inrichting van het dagelijks leven, deconsumptie en de vrijetijdsbesteding.In de periode vanaf de jaren vijftig tot 2005 is de welvaart in Nederland aanmerkelijktoegenomen, zij het met een paar flinke haperingen begin jaren tachtig, en in de jaren1992-1993 en 2002-2003. Tevens heeft zich een ontwikkeling voorgedaan in het begripwelvaart: van een traditioneel naar een ruim welvaartsbegrip. [De Roos, 1985: 91-102]Welvaart is in beginsel iets individueels. Het is opgebouwd uit inkomen (de hoeveelheidgeld die in een bepaalde periode verworven wordt uit winst, werk of vermogen, ook: hetprimair inkomen) en welstand (de goederen en diensten - privaat en publiek - die eensubject in een bepaalde periode ontvangt). Welvaart is dan de (subjectieve)gemoedstoestand, gebaseerd op de mate van behoeftebevrediging, die het resultaat isvan inkomen, welstand of andere economisch factoren. Deze toestand is moeilijk temeten. Er zijn wel manifestaties die een indicatie geven, in positieve zin als bereidheidom duurzame of luxe goederen aan te schaffen, of in negatieve zin wanneer het inkomenverdiend wordt in een onprettige omgeving onder ongezonde omstandigheden. [De Roos,1985: 93]Het welvaartsbegrip wordt daarom in het algemeen sterk geobjectiveerd en gerelateerdaan het inkomen op nationaal niveau, uitgedrukt in het bruto binnenlands product (BBP),in casu de totale productie van goederen en diensten, gemeten in geld, of in hetNationaal Inkomen (NI), zijnde de som van de primaire inkomens (loon, winst of rente)van alle sectoren in de economie. Om dat te individualiseren wordt het inkomenteruggerekend naar huishoudens. Dit sluit aan bij het kostwinnersbegrip, dat, zeker aanhet begin van de periode, in de jaren vijftig en zestig, vanzelfsprekend was. Het gaat bijdie berekening niet om feitelijke huishoudens, maar om gestandaardiseerde(equivalente) huishoudens, waarbij de equivalentiefactor staat voor het aantal maleninkomen dat een huishouden meer nodig heeft dan alleenstaande om een zelfdewelvaartsniveau te bereiken. [SCP, 2001: 23] Nuances in de persoonlijkeomstandigheden die van invloed kunnen zijn op het welvaartspeil (bijvoorbeeld wonen ineen koop- of huurwoning) vallen daarbij weg.20

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Om aan te geven wat het aandeel in het BPP of het NI voor een huishouden betekent,wordt dit veelal herberekend naar het vrij besteedbare of secundaire inkomen, zijnde hetprimair inkomen plus uitkeringen (bijvoorbeeld kinderbijslag) minus heffingen(belastingen en premies). De ontwikkeling hierin, gecorrigeerd voor inflatie, isgerelateerd aan het begrip koopkracht.Daarnaast zijn er de begrippen tertiair en quartair inkomen. Het tertiair inkomen is hetsecundair inkomen plus de collectieve voorzieningen die rechtstreeks (bijvoorbeeld metonderwijs) of indirect (bijvoorbeeld subsidiering van een orkest) bij huishoudensterechtkomen. In het quartair inkomen wordt daarbij nog het aandeel in de zuivercollectieve uitgaven bijgeteld (bijvoorbeeld defensie, openbaar bestuur). Kwantitatiefgezien zou dit de beste benadering van het begrip welvaart zou inhouden, maar voorveel burgers is dit begrip te abstract om met hun eigen situatie te verbinden. [SCP,2001: 21, 31]De ontwikkeling van de welvaart in Nederland, gerelateerd aan het BBP, is voor eengroot deel afhankelijk geweest van stijgende arbeidsproductiviteit. Daarnaast speeldenook wisselingen in de arbeidsdeelname in relatie tot de totale bevolking een rol. Zo is inde jaren zestig en zeventig de groei beperkt door de afnemende arbeidsdeelname:mannen gingen korter werken en de toetreding van vrouwen compenseerde dat slechtsgedeeltelijk. In de jaren zestig groeide de arbeidsproductiviteit nog zodanig dat dit nieterg merkbaar was, maar in de jaren zeventig was dat effect er wel. In het verlengde vanhet Akkoord van Wassenaar steeg de arbeidsdeelname na 1984. Met name in de periode1992–2001 had dat een positieve invloed op het BPP, bijna net zo groot als de stijgingvan de arbeidsproductiviteit. [Van Bergen, 2008: 173-176]Onbetaalde c.q. informele productie (huishoudelijke arbeid, zorg voor kinderen en anderehuisgenoten, doe-het-zelf werkzaamheden, vrijwilligerswerk, participatie inmaatschappelijke organisaties en verenigingen, et cetera) kan ook veel bijdragen totwelvaart, zij het dat dit vooral in de beleving en niet in de cijfers terug te vinden is. Aanal deze activiteiten werd een aanzienlijke hoeveelheid tijd besteed. Tussen 1975 en 1985nam de gemiddelde tijdbesteding van de (potentiële) beroepsbevolking aan betaaldearbeid af en aan onbetaalde arbeid toe. In de tien jaar daarna steeg het aantal urenbetaalde arbeid per persoon weer, van 14,1 naar 17,3 uur per week en nam degemiddelde tijd besteed aan onbetaalde arbeid af van 27,2 naar 25,5 uur per week. DeNederlander kreeg het wel drukker: de totale gemiddelde tijd besteed aan betaalde enonbetaalde arbeid steeg van 41,3 naar 42,8 uur per week. [De Beer, 2001:108-111]De gemiddelde toename van de betaalde arbeid was vooral toe te schrijven aan degroeiende arbeidsparticipatie, want de arbeidsduur zelf nam steeds verder af: eenvoltijdbaan in 1950 bestond uit 2280 uur per jaar, in 1976 1865 uur en in 2005 uit 1720uur. [Van Bergen, 2008: 174; Website Statline].De Nederlandse welvaartsgroei kreeg gestalte in de jaren vijftig en zestig, door dekrachtige economische groei in de periode van wederopbouw, gestimuleerd door eenactieve industrialisatiepolitiek van de overheid. Vanaf de jaren vijftig namen de lonensterk toe. Dit was eigenlijk niet de bedoeling. Het stelsel van geleide loonpolitiek,met hetdoel de nominale lonen laag te houden en zo de bedrijvigheid te bevorderen, schreefvoor dat de lonen maximaal verhoogd mochten worden met dearbeidsproductiviteitsstijging voor de gehele economie. (Van Zanden, 1979: 15-16]Echter, door een aanzienlijke krapte op de arbeidsmarkt nam de druk op werkgevers toeom meer loon uit betalen dan de CAO aangaf. Dat was vooral het geval in bepaalderegio’s als de Randstad en sectoren als de metaalindustrie. Steeds vaker werden ‘zwartelonen’ uitbetaald.De loonexplosie, begin jaren zestig, bleef niet beperkt tot de meest productievebedrijfstakken, maar spreidde zich uit over alle sectoren. De geleide loonpolitiek was inde praktijk niet langer houdbaar: bij loononderhandelingen richtten de goedgeorganiseerde vakbonden zich naar de sector waar het beste resultaat te halen was(‘wageleadership’). [Van Zanden, 2007: 116-119]21

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011De welvaartsgroei kwam echter niet alleen bij de werkenden terecht. Vanaf de jarenvijftig werd de verzorgingsstaat in Nederland vorm gegeven, met een breed scala aanverzekeringen en inkomensregelingen. Voor de Tweede Wereldoorlog was het socialezekerheidsstelsel vooral gericht op de bescherming van werknemers, maar vanaf eindjaren vijftig werd het aangevuld en uitgebreid met volksvoorzieningen voor ouderdom(AOW, 1957) en voor weduwen en wezen (AAW 1959). In de jaren zestig maakten deaanhoudende economische groei en de ruime aardgasbaten het mogelijk om het stelseluit te bouwen met royale, voor ieder toegankelijke voorzieningen: de Algemenekinderbijslagwet (1963), de Algemene bijstandswet (1965), werkloosheidswetten (WWV,RWW, 1965), de Arbeidsongeschiktheidswet (1967), de Ziektewet (1967) en deAlgemene wet bijzondere ziektekosten (AWBZ 1968). Het minimumloon werd verhoogden de uitkeringen werden daaraan gekoppeld, zodat ook uitkeringsgerechtigdeninkomenszekerheid kregen. In 1976 werd als laatste grote volksverzekering de Algemenearbeidsongeschiktheidswet (WAO) ingevoerd.De sociale wetgeving bracht een explosieve groei aan inkomensoverdrachten met zichmee, en daarmee ook een aanzienlijke herverdeling van inkomens via belastingheffingenen sociale premies enerzijds en uitkeringen anderzijds. [SCP, 1998: 94] In 1970 werddoor de Nederlandse huishoudens in totaal een primair inkomen van ca. 320 miljardgulden (prijzen 1965) verdiend. Daarnaast werd een bedrag van ca. 50 miljard guldenaan uitkeringen verstrekt. Aan heffingen voor onder andere die uitkeringen werd ca. 100miljard gulden afgedragen.Al met al was er in de jaren vijftig en zestig sprake van een aanzienlijke welvaartsgroei incombinatie met inkomensnivellering. Dit laatste werd - naast de ontwikkeling van desociale zekerheid en daarbij behorende inkomensoverdrachten - ook veroorzaakt door deafnemende betekenis van inkomens uit kapitaal en door het naar elkaar toe groeien vaninkomens in de marktsector als gevolg van toepassing van functieclassificatiesystemen.[SCP, 1998: 104] Nederland was in de beleving een – zij het wat egalitaire –welvaartsstaat geworden. Wat voorheen luxe goederen waren als auto’s en televisieskwamen binnen het bereik van velen. Doordat de overheid zich steeds nadrukkelijkermanifesteerde als leverancier van maatschappelijke producten en diensten als onderwijs,gezondheidszorg en het verzorgen van infrastructuur, werden die impliciet, maar steedsnadrukkelijker tot de welvaart gerekend. [De Roos, 1985: 92] Op individueel niveaubegonnen aspecten als een prettige en gezonde leefomgeving, voldoening gevendearbeid met goede arbeidsomstandigheden en vrije tijd een steeds belangrijker rol tespelen. [De Roos, 1985: 92,93]Het jaar 1973 - de eerste oliecrisis - markeerde het eind van een periode van sterke enlangdurige economische groei (tussen 1960 en 1973 jaarlijks gemiddeld bijna 5 procent).[Van Zanden, 1979: 213] De economie begon te haperen en verviel na de tweedeoliecrisis in 1979 in een recessie. De groei van de economie zou tussen 1973 en 1994terugvallen tot gemiddeld 2 procent. [SCP, 1998: 98]De crisis bracht niet alleen grote werkloosheid - met navenant verlies aan inkomen - metzich mee, het leidde ook tot sterke ombuigingen in de collectieve sector. De koppelingvan uitkeringen aan lonen werd langdurig buiten werking gesteld, waardoor voor deuitkeringsgerechtigden in de eerste helft van de jaren tachtig een koopkrachtachterstandontstond van bijna 15 procent en de inkomensnivellering weer afnam. [SCP, 1998: 105]Zorgen over de welvaart kwamen tot uiting in stijging van de individuele besparingen vanhuishoudens. Tussen 1980 en 1982 stegen die van ruim 1 procent naar bijna 5 procentvan het beschikbaar inkomen. [Website DNB] Het gemiddeld besteedbaar inkomen (inconstante prijzen) per equivalent huishouden daalde intussen met meer dan 10 procent.[SCP, 1998: 95]De tweede helft van de jaren tachtig bracht het nodige herstel, al werd de stijging vanhet totale gemiddeld welvaartsniveau gedrukt door demografische factoren. Sinds beginjaren tachtig groeide het aantal alleenstaanden en allochtone huishoudens. Ook kwam de‘dubbele vergrijzing’ op gang, wat resulteerde in veel meer hoogbejaarde ouderen. Derelatief sterke toename van deze bevolkingsgroepen met een in het algemeen22

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011betrekkelijk laag inkomen had een dempend effect op de stijging van het gemiddeldwelvaartsniveau van huishoudens.[Grubben et al, 2000: 10]Maar desondanks steeg de koopkracht weer, met gemiddeld 3,2 procent per jaar. Hetverschil tussen de werkenden en niet-werkenden nam daarbij verder toe. Actievenscoorden gemiddeld 4,5 procent koopkrachtstijging per jaar, niet actieven 1,3 procent,waarbij mensen met bijstand of een werkloosheidsuitkering slechts op 0,6 procent perjaar uitkwamen. [Grubben et al, 2000: 7]In de eerste helft van de jaren negentig zakte de groei van de koopkracht weer sterk in,tot gemiddeld 0,7 procent per jaar. Dit kwam mede doordat de overheid een meer danevenredig deel van de stijging van het NI naar zich toe trok, ter leniging van destaatsschuld. [SCP, 2001: 22]Met name de economische inzinking in 1993 en 1994 trof de niet-actieven stevig:arbeidsongeschikten, bijstandsontvangers, werklozen en ook pensioenontvangers gingener gemiddeld met meer dan 1 procent op achteruit. [Grubben et al, 2000: 11]De tweede helft van de jaren negentig bracht een duidelijke kentering. De koopkrachtklom weer tot een gemiddelde groei van 2,7 procent in 1998. Dit keer profiteerden vooralde lage inkomens: door een toegenomen herintreding vanuit een uitkering (watgemiddeld leidde tot een toename van het inkomen van 15 procent), herstel van dekoppeling van uitkeringen aan de loonontwikkelingen voor gepensioneerden eenbelangrijke belastingverlichting door een extra verhoging van de ouderenaftrek (1998).Wordt gerekend met gestandaardiseerde (equivalent) huishoudens zag de situatie er ietsanders uit: gemiddeld gingen huishoudens met inkomen uit arbeid er in totaal 4,7procent op vooruit, huishoudens met uitkering 3,4 procent en huishoudens vangepensioneerden 5,8 procent. [Grubben et al, 2000: 12,13]Er werd in elk geval ook weer flink herverdeeld. In 1996 trof de overheid de primaireinkomens (430 miljard gulden) met een belastingheffing van 50 miljard en socialepremies van 140 miljard, wat dat jaar resulteerde in secundaire overdrachten ‘van rijknaar arm’ van 145 miljard gulden. [SCP, 1998: 94]Opvallend is dat in de jaren tachtig en negentig de inkomensverschillen het meesttoenamen binnen de categorie ’werkenden’. De beloning van ‘oude’ beroepen,bijvoorbeeld in de maakindustrie of de eenvoudige dienstverlening als schoonmaak,bleven achter, terwijl de beloning voor ‘nieuwe’ beroepen in zakelijke dienstverlening enICT omhoog schoot. [Moonen et al, 2011: 12,13; Grubben et al, 2000: 27-29; De Beer,2001: 80] Maar vooral de verschillen tussen ‘gewone’ werknemers en topmanagementgroeiden spectaculair. In de periode 1993 – 2000 was de gemiddelde salarisstijging van(alle) voltijdwerkers 3 procent per jaar, terwijl de salarissen van topmanagers metgemiddeld 8 procent per jaar stegen. Een echt duidelijke verklaring daarvoor ontbreekt.[De Beer, 2001: 83–97]Over het geheel gezien namen de inkomensverschillen in de jaren negentig niet bijzonderveel toe. Dat was wel het geval met de vermogensverdeling. De vermogens als bron vanwelvaart namen ook zelf aanzienlijk toe. Het gemiddelde vermogen van huishoudensgroeide van 110.000 gulden in 1990 tot meer dan 200.000 gulden in 2000, vooral doorde groei van het eigen woning- en effectenbezit. Daarbij groeide ook de ongelijkheid. Aande uitersten werd het aantal miljonairs meer dan verdubbeld terwijl het aantalhuishoudens met een bescheiden, soms negatief vermogen ongeveer gelijk bleef. In hetjaar 2000 had ruim vijftig procent van de huishoudens een vermogen van minder dan50.000 gulden.[Grubben et al, 2000: 16,17]Een opvallend fenomeen uit de jaren tachtig en negentig is de opkomst van hettweeverdieners-huishouden, door de instroom van gehuwde vrouwen op dearbeidsmarkt. In de jaren negentig groeide het aantal tweeverdieners-paren met 80.000per jaar, tot in totaal 2,4 miljoen in 1998. Tegelijkertijd daalde het aantal eenverdienersparenmet 55.000 per jaar tot ruim beneden de 1 miljoen. Tweeverdieners-huishoudenshadden meer te besteden dan eenverdieners. In 1977 lag het inkomen vantweeverdieners gemiddeld 15 procent boven dat van eenverdieners en dat bleef relatiefstabiel totdat het midden jaren negentig opliep tot meer dan 21 procent. Dat was nog23

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011iets minder dan het alleen op basis van inkomen had kunnen zijn: via specifiekebelastingwetgeving - eerst de eenverdienerstoeslag in 1984, later voetoverheveling -werd de positie van eenverdieners relatief versterkt. [SCP, 1998: 105]De tweeverdieners-paren domineerden de bovenkant van de inkomensverdeling. In 1998hadden negen op de tien tweeverdieners een bovenmodaal inkomen, waarvan de helfttwee maal modaal. Van de anderhalf miljoen huishoudens met een twee maal modaalinkomen was of meer was bijna driekwart tweeverdiener. [Grubben et al, 2000: 15]Aan de onderkant van de inkomensverdeling manifesteerde zich vanuit de crisis vanbegin jaren tachtig een groep die te kampen had met een zeer laag inkomen,achtereenvolgens aangeduid met de échte minima en stille armen. Van het totaal van dehuishoudens had in 1985 19 procent het moeilijk om rond te komen met het inkomen. In1991 was dat aanzienlijk beter, het ging toen nog om 11 procent. In de jaren negentigbleef dit verder stabiel; in 1998 had nog 10 procent het moeilijk. Hoewel individuelesituaties erg konden wisselen, hadden huishoudens met een laag inkomen (vergelijkbaarmet de bijstandsgrens) niet alleen een grotere kans om financieel in de knel te raken,maar ook om langer in die situatie te verblijven. De ontsnappingskans om terug te kerennaar een situatie van behoorlijke welvaart nam af naarmate de situatie langervoortduurde.Hier tegenover stond dat in 1998 50 procent van alle huishoudens aangaf gemakkelijk tekunnen rondkomen met het inkomen (en daarnaast nog 24 procent tamelijkgemakkelijk). Welvaart bleek toch de overwegende situatie. [Grubben et al, 2000: 76–79] In een onderzoek naar de tevredenheid over de leefsituatie werd zowel in 1999 als in2002 een gemiddeld rapportcijfer van 7,4 gegeven voor de financiële middelen waarovereen huishouden beschikte. [SCP, 2003: 280]Een indicatie dat er inderdaad breed sprake was van beleving van welvaart bleek uit debereidheid tot consumeren. Eind jaren tachtig / begin jaren negentig en vooral de tweedehelft jaren negentig namen de consumptieve bestedingen een hoge vlucht, watvervolgens de economische groei weer ondersteunde. Een combinatie van gunstigeomstandigheden op de arbeidsmarkt, de grotere bestedingsruimte van steeds meertweeverdieners, de historisch lage rentestand en stijgende aandelenkoersen enoplopende huizenprijzen droegen bij aan de grote koopbereidheid, vooral van duurzamegoederen en vervoer (waaronder vakanties) en communicatie, waarbij bij het laatste desterke opkomst van het mobiele bellen een grote rol speelde. [Grubben et al, 2000:17,18]Tegenover de materiële voordelen die hard en lang werken met zich mee bracht, blekenbepaalde immateriële aspecten onder druk te staan, zoals de balans tussen werk enprivé. Typerend daarvoor is de TV-spot die SIRE in 1997 uitbracht met: "Wie is toch dieman die zondags altijd het vlees komt snijden”. [Website beeldengeluidwiki] Was dit ineerste instantie nog toegespitst op de klassieke eenverdiener, in de jaren nul werd ditthema uitgebreid naar tweeverdieners met kinderen.De perioden van ‘booming’ economie, met uitbreiding van de productiecapaciteit,bebouwing, verkeer, et cetera en de problemen die dat gaf op het gebied vanduurzaamheid en aantasting van de kwaliteit van de leefomgeving, brachten extra eisenaan de overheid met zich, om het algemene welvaartspeil te bewaren. Dat uitte zich ineen toename van de productie van zogenaamde intermediaire goederen, om problemente elimineren (bijvoorbeeld geluidswallen) of te compenseren (bijvoorbeeld speelplaatsenen recreatiegebieden). [De Roos, 1985: 98]De jaren nul begonnen goed, maar daarna trad een kentering in. In 2001 steeg dekoopkracht nog spectaculair met 4,4 procent, maar deze zakte daarna in, onder invloedvan de internet-crisis. [Website Statline CBS] De overheid (kabinet Balkenende II)kampte met grote tekorten en greep sterk in in de verzorgingsstaat, in hoogte en duurvan de uitkeringen. Zoals Schnabel het formuleerde: “Van uitkeringsgerechtigde is dewerkloze of arbeidsongeschikte burger een dure gast geworden die maar kort magblijven en die voortdurend gecontroleerd wordt.” (Schnabel, 2004: 300)24

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011De tevredenheid over hun financiële situatie van de Nederlanders was ook verminderd.In 2004 was het rapportcijfer gedaald tot 6,9 [SCP, 2005: 317] Dat jaar steeg dekoopkracht weer, met gemiddeld 0,7 procent, maar in 2005 daalde deze met 0,3procent. Toch was het welvaartgevoel niet echt aangetast: de consumptiegroei ging dooren men ontzag zich niet daarvoor te ontsparen. [Website Statline CBS, Website DNB]ActorenBronnen en literatuur- Antonides, Gerrit en Fred van Raaij, Inkomen en de voordelen en nadelen vanwerk (Den Haag z.j.)- Beer, Paul de, Werk, een uitgewerkt medicijn? Arbeidsparticipatie, welvaart enongelijkheid in de postindustriële samenleving (Nijmegen 2001)- Bergen, Dirk van den, ‘Welvaartsgroei en productiviteit’ in: Centraal Bureau voorde Statistiek, De Nederlandse Economie 2008 (Den Haag 2008)- Fukuyama, Francis, Welvart. De grondslagen van het economisch handelen(Amsterdam/Antwerpen 1995)- Galbraith, John Kenneth, The good society. The humane agenda (New York 1996)- Grubben, B.H.M.G et al (red.), Jaarboek Welvaartsverdeling 2000. Feiten encijfers over inkomen en consumptie in Nederland (Voorburg / Heerlen 2000)- Hoelen, H., Werkloosheid: de schaduwzijde van de welvaart (Assen 2000)- Moonen, Linda, et al, ‘Inkomens en positie op de arbeidsmarkt’, in: SociaalEconomische Trends, Centraal Bureau voor de Statistiek (Voorburg / Heerlen2011)- Schnabel, Paul, Kort gehouden. Columns over welzijn en welvaart in Nederland(Amsterdam 2004)- Roos, W.A.A.M de, Bevrijdende economie. Over welvaart, arbeid en consumptie(Rotterdam 1985)- SCP, Sociaal en cultureel rapport 1998. 25 jaar sociale verandering (Rijswijk1998)- SCP, De sociale staat van Nederland 2001 (Den Haag 2001)- SCP, De sociale staat van Nederland 2003 (Den Haag 2003)- SCP, De sociale staat van Nederland 2005 (Den Haag 2005)- http://www.dnb.nl/binaries/spaargedrag_tcm46-147215.pdf (geraadpleegd 31mei 2011)- http://www.beeldengeluidwiki.nl/index.php/Wie_is_toch_die_man...(geraadpleegd 31 mei 2011)- Website Statline CBS (geraadpleegd 31 mei 2011)25

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 4 – De toenemende actieve rol van de sociale partners t.o.v. deoverheidMetatrend- Emancipatie en Participatie- Verzakelijking- Internationalisering- Europeanisering- IndividualiseringRelatie met- Trend: Veranderingen in de conjunctuur en in de structuur van de economie- Trend: Veranderingen in de arbeidsparticipatie van verschillende groeperingen- Trend: Flexibilisering van de arbeidsmarkt: van lifetime employment naartijdelijke dienstverbanden en zelfstandig ondernemerschap- Domein Economie, trend: De rijksoverheid: van speler naar ondersteuner- Domein Politiek en Bestuur: Toename van de toepassing van het consensusgerichtoverlegmodel bij beleidsvorming en uitvoering- Hotspot: Akkoord van Wassenaar (1982)DateringBegin jaren zeventig tot eind jaren negentigBeschrijvingDe invloed van de sociale partners - de werkgevers- en werknemersorganisaties - isvanaf de jaren vijftig onderhevig geweest aan veranderingen. Zo veranderde deverhouding tussen de overheid en de sociale partners, maar ook de verhouding tussen desociale partners onderling. Vier fasen kunnen hierin onderscheiden worden. In de jarenvijftig tot en met de jaren zestig was er een trend tot steeds sterkere samenwerkingtussen zowel de sociale partners onderling als met de overheid. In de jaren zeventigontstond er een breuk in de samenwerking, doordat de sociale partners hun achterbanweer voor zich probeerden te winnen. Vanaf de jaren tachtig nam de samenwerkingtussen de verschillende partijen toe en hiermee tevens de invloed van de vakbonden envakcentrales. Tenslotte was er vanaf begin jaren negentig sprake van een aanval op deinvloed van de vakbonden door de steeds groter wordende bedrijven.De sociale partners in Nederland zijn onder te verdelen in de werkgeversbonden (onderandere VNO-NCW, MKB-Nederland en LTO-Nederland) aan de ene kant en devakcentrales (FNV, CNV en de Unie MHP) en overige vakverenigingen aan de anderekant. De FNV was in 2005 veruit de grootste vakcentrale met 1,2 miljoen leden en deCNV en de Unie MHP volgden met respectievelijk 347.000 en 159.000 leden. De overigevakverenigingen kenden samen 199.000 leden. [Van Cruchten en Kuijpers, 2008: 47] Devakcentrales representeerden de kleinere vakbonden die vooral per sector warengevormd. De overheid, meestal vertegenwoordigd door de minister van Sociale Zaken,overlegde sinds de jaren vijftig via verschillende platforms, zoals Stichting van de Arbeid(STAR) en Raad voor Werk en Inkomen (RWI), met de sociale partners om totovereenstemming te komen. De in 1950 opgerichte Sociaal-Economische Raad (SER)functioneerde hierbij als adviesorgaan van de regering betreffende het sociaaleconomischebeleid. Vanaf die tijd ontwikkelde de SER zich tot een belangrijkadviesorgaan van de regering. Dit kwam vooral doordat er door de gelijkevertegenwoordiging van werkgevers, werknemers en de kroonleden (33 leden totaal en12 man dagelijks bestuur) bindende afspraken konden worden gemaakt met eengedegen basis. [FNV, 1984: 8; Vogels, 2002: 23-27; Trend: De rijksoverheid: van spelernaar ondersteuner]Na de Tweede Wereldoorlog was het kabinet er veel aan gelegen om de lonen te matigenom de wederopbouw te versnellen. Met het oog hierop werd in 1945 de STAR (naar een26

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011idee uit 1943) en in 1950 de SER opgericht met als doel het overleg met de werkgeversenwerknemersbonden zo goed mogelijk te laten verlopen. De goede contacten die in dejaren vijftig en zestig ontstonden tussen de sociale partners en de overheid, zorgden ervoor dat de vakcentrales groeiden in belang en omvang. Binnen de vakbeweging bestonder echter, al dan niet onderhuids, een bijna permanente spanning tussen de directebelangenbehartiging voor de korte termijn en het algemeen belang op de lange termijn.Er was bovendien sprake van een paradoxale situatie op de arbeidsmarkt: hoe beterinsiders werden beschermd (door ontslagbescherming, het ‘first in, last out’-principe,leeftijdsschalen, etcetera), hoe moeilijker het betreden van de arbeidsmarkt werd vooroutsiders. Voortdurend moest de vakbeweging een afweging maken tussen de belangenvan de werknemers en die van werklozen, WAO’ers, gepensioneerden en zieken, entussen directe belangen op de korte termijn en de algemene belangen op de langetermijn. [W. Kok, interview 2011] In dit proces ontstond steeds meer een kloof tussen devakbeweging en haar leden. Zo werden de meeste stakingen niet geïnitieerd door devakcentrales, maar door de leden. De vakcentrales en werkgeversbonden hadden vooralhet herstel van de Nederlandse economie voor ogen, iets wat in de jaren zeventig zouveranderen. In deze periode sterkte de Nederlandse economie aan en in de jaren vijftigwerd, als gevolg hiervan, de verzorgingsstaat uitgebreid met regelingen als de AlgemeneOuderdomswet (AOW, 1957) en de Algemene Bijstandswet (1963). [Vogels, 2002: 18;FNV, 1984: 8-9; VNO, 1989: 137; Domein Economie, Trend: De liberalisering van deverzorgingsstaat: van een verdelende, via een terugtredende naar een optredendeoverheid]In de jaren zeventig veranderde zowel de relatie tussen de sociale partners onderling alsmet de overheid. De onderliggende, samenhangende, redenen hiervoor waren deoliecrises (1973 en 1979), de stijgende werkloosheid, de ingreep van het kabinet in delonen en de maatschappelijke druk op de vakcentrales. [CNV, 2009: 114-115 en 135] Inreactie op een grote staking in de Rotterdamse haven (1972) maakte de overheidgebruik van de Loonwet, waarmee onder artikel 10 een loonpauze in werd gesteld.Daarnaast werd wettelijk vastgelegd dat de regering alle CAO’s mocht ontbinden(Loonwet, artikel 8). In reactie hierop begonnen de vakcentrales met regelmaat grotedemonstraties te organiseren om het vertrouwen van de leden te herwinnen(bijvoorbeeld de metaalstaking van 1972). De verstoring van de verhoudingen tussen desociale partners en de overheid werd het meest duidelijk in 1979 toen er bijna eenakkoord over loonmatigingen (het ‘bijna akkoord’ genoemd) werd gesloten tussen hetFNV en de minister van Sociale Zaken, maar dit uiteindelijk niet doorging omdat de FNVhaar leden niet tegen zich in het harnas wilde jagen [Vogels, 2002: 18; FNV, 1984: 9-10; CNV, 2009: 117]In het begin van de jaren tachtig werd door de toenemende onrust in de samenlevinggezocht naar toenadering tussen de overheid en de sociale partners, maar ook tussen dewerkgever- en werknemersorganisaties. Onder druk van de overheid (die dreigde metnog meer loonmatiging), de stijgende werkloosheid en de maatschappelijke druk omeensgezindheid te bereiken, werd in 1982 het zogenaamde Verdrag van Wassenaargetekend door het FNV en de VNO-NCW. [CNV, 2009: 135; Berg, 1999: 135] Hiermeewerd de SER enigszins buitenspel gezet, aangezien het idee voor het verdrag niet binnende SER was ontstaan. Daarmee kwam eveneens het nut van de SER ter discussie testaan, omdat het overleg in de SER geen oplossingen genereerde om de crisis, waarNederland in verkeerde, te bestrijden. [Klamer, 1990: 178-179]Het verdrag van Wassenaar gaf uiteindelijk de aanzet tot de creatie van een parapluwet,die de sociale partners de mogelijkheid gaf om gedeelten van de CAO’s in overleg met deminister te veranderen, zoals het ongedaan maken van loonsverhogingen. Dezetoespeling van de overheid gaf vooral het signaal dat de overheid het verdrag wildesteunen. [Van Houten, 2008:6] De belangrijkste verandering die in overleg met deoverheid werd ingevoerd, was het herverdelen van het werk, door middel vanbijvoorbeeld parttimewerk, om zo de jeugdwerkloosheid tegen te gaan. Dit was een puntdat al voor langere tijd op de agenda van zowel de vakbonden als de27

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011werkgeversorganisaties had gestaan en eveneens voor de overheid van groot belangwas. [CNV, 2009: 135; Vogels, 2002: 19; VNO-NCW, 2011]Een tweede belangrijke gebeurtenis vond plaats in 1991, toen het kabinet besloot omdrastisch in te grijpen in de WAO. Hoewel de relatie tussen de drie vakcentrales voorlangere tijd zeer koel was geweest, werden de rijen nu gesloten en trokken zijgezamenlijk op tegen het kabinet en de werkgeversbonden. In reactie hierop werd deCommissie-Buurmeijer ingesteld, die de geplande veranderingen verzachtte door alleentoekomstige WAO’ers te korten en bestaande gevallen te ontzien. [Goslinga, 2004: 3;NOS.nl, 2009]In de jaren negentig werd de macht van bedrijven steeds groter en daarmee hun invloedop regeringen – sommigen hadden het zelfs over een stille overname van de macht vanregeringen door multinationals. [Noreena Hertz, 2001] Deze invloed werd duidelijk in1993 toen de discussie over de algemeen bindende CAO’s door politici zoals FritsBolkestein (oud-medewerker van Shell) werd aangezwengeld. Hoeveel greep demultinationals echt hadden op de overheid, blijft echter gissen. Wel kregen demultinationals speciale posities binnen de werkgeversbonden, aangezien zij (onderandere Unilever en Shell) niet binnen het kader van de branches pasten. [VNO-NCW,2011] Verder vonden steeds meer oud-vakbondsbestuurders hun weg naar belangrijkepolitieke posities. Zo werd de oud-FNV’er Wim Kok in 1989 minister en in 1994 zelfsminister-president. Paradoxaal genoeg schafte juist hij de verplichting af om inzake hetsociaal-economisch beleid advies aan de SER te vragen (1994) en was hij het die begonte sleutelen aan de WAO. [Van der Velden, 2005: 158-165]In 1997 werd besloten dat niet alleen de regering, maar ook de Eerste en Tweede Kameradvies mochten vragen aan de SER. Hiermee veranderde de positie van dit instituut.Daarnaast verbreedde de SER haar adviezen naar terreinen als de combinatie van werken zorg en de arbeidshoudingen binnen ondernemingen. [Trend: Toename van detoepassing van het consensusgericht overlegmodel bij beleidsvorming en uitvoering] Deinvloed van de SER werd mede bepaald door de bereidwilligheid van de politiek om deadviezen over te nemen. Er waren beduidend meer mogelijkheden voor de SER wanneerde politiek bij bepaalde dossiers met de handen in het haar zat, zoals het eerste kabinet-Kok inzake de flexibilisering van de arbeidsmarkt. [W. Kok, interview 2011]Een andere ontwikkeling in de jaren negentig was de uitbreiding van het aantal thema’swaar de verenigingen van zowel werkgevers als werknemers zich mee bezig moestenhouden. Op het gebied van sociale zaken kwamen er door de individualisering niet alleeneisen met betrekking tot de arbeidsvoorwaarden, maar ook aandacht voor loonkosten,arbeidstijden, sociale voorzieningen en de verdeling werk en privé. Vooral dewerkgeversorganisaties moesten daarnaast aandacht besteden aan thema’s als de steedshogere administratieve lasten en investeringen op het gebied van veiligheid en milieu. Ditleidde tot steeds meer overleg tussen de vakcentrales en werkgeverscentrales. [VNO-NCW, 2011]De sociale partners begonnen zich aan het eind van de besproken periode terug tetrekken van de centrale overleggen. Dit was overigens geen gevolg van eendecentralisatie waarbij het overleg met de staat verloren ging, maar van eentoenemende aandacht voor specifieke CAO’s naar sector. [Vogels, 2002: 20]De trend van actievere sociale partners ten opzichte van de overheid zette, vooral alsgevolg van de blijvende discussie over de WAO, door tot het einde van de besprokenperiode. Hierbij werden de vakcentrales gesteund door een stijgend aantal leden: hetgezamenlijk ledenaantal nam toe van 1,6 miljoen in 1990 naar 1,9 miljoen in 2005.Hierbij behielden de oude bonden hun kracht, met de FNV als grootste vakbondscentrale(1970=1.524.000 en 2005=1.899.000), en de overige kleine vakbonden als blijvendeminderheden (1970=323.000 en 2005=199.000). Mede door de nieuwe positie tenopzichte van de Eerste en Tweede Kamer nam ook de betekenis van de SER alsadviserend orgaan toe. [Van Cruchten en Kuijpers, 2008: 47; CBS.nl]Actoren28

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- Sociaal-Economische Raad (SER)- Ministerie van Sociale Zaken- Stichting van de Arbeid- VNO-NCW- MKB-Nederland- LTO-Nederland- FNV- Shell- CNV- Unie MHP- Vakbonden- Commissie-BuurmeijerBronnen en literatuur- CNV, 100 jaar een vakverbond met idealen (Amsterdam/Utrecht 2009).- Cruchten, Jo van, en Rob Kuijpers, ‘Leden vakbonden’, in: CBS,Sociaaleconomische trends. Statistisch kwartaalblad over arbeidsmarkt, socialezekerheid en inkomen. 1e kwartaal 2008 (Voorburg 2008), 47-50.- Berg, Annette van den, ‘De vakbeweging 1907-1997’ in: Ronald van der Bie en PitDehing, Nationaal Goed (Amsterdam 1999).- FNV, De geschiedenis van de vakbewegingen in Nederland (1984).- Goslinga, Sjoerd, Betrokkenheid, participatie en ledenverloop in vakbonden(Amsterdam 2004).- Hertz, Noreena, The silent takeover (Londen 2001).- Houten, Gijsbertus Wilhelmus van, Beleidsuitvoering in gelaagde stelsels. Dedoorwerking van aanbevelingen van de Stichting van de Arbeid in het CAO-overleg(Utrecht 2008).- Klamer, Arjo, Verzuilde dromen. 40 jaar SER (Amsterdam 1990).- Kok, Wim, interview d.d. 8 juli 2011.- Meer, Marc van der (et.al.), Weg van het overleg? Twintig jaar na Wassenaar:naar nieuwe verhoudingen in het Nederlandse model (Amsterdam 2003).- NOS.nl, Tijdlijn WAO, 2011(http://static.nos.nl/nosjournaal/dossiers/tijdlijnwao.html, laatst geraadpleegd 19mei 2011).- VNO-NCW, ‘1990-heden: VNO en NCW fuseren (http://www.vno-ncw.nl/over_vnoncw/geschiedenis/1990-heden_vno_en_ncw_fuseren/Pages/default.aspx, laatst geraadpleegd 1 juni2011).- VNO, De ontstaansgeschiedenis van het verbond van Nederlandse ondernemingenin kort bestek (’s-Gravenhage 1989).- Vogels, J.P. Harry, CAO’s in en buiten de polder. Geschiedenis en toekomst van de- CAO in Nederland en de verborgen kansen voor financiële dienstverleners `(Amsterdam 2002).29

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 5 - Regradatie van het beroepsniveau van de werkzameberoepsbevolkingMetatrends- technologisering en informatisering- mondialiseringRelatie met- Trend: Veranderingen in de conjunctuur en in de structuur van de economie- Trend: Opkomst van het managerialisme- Domein: EconomieDateringBegin jaren zeventig – na 2005BeschrijvingIn de loop van de twintigste eeuw daalde het aantal werknemers waarvan het werk directverbonden aan de bedrijfstak waar men werkzaam was, zoals agrariërs, scheepsbouwersen havenarbeiders. Begin jaren zeventig bedroeg het aantal werknemers met werk datniet aan een specifieke bedrijfsactiviteit verbonden was nog ongeveer een derde.Halverwege de jaren negentig was het aantal mensen met dergelijke functies(beleidvoerend, wetenschappelijk of administratief) al gestegen tot de helft. [SCP, 1998:363-364] Dit werd mede veroorzaakt doordat het belang van landbouw en visserij en hetindustriële grootbedrijf afnam en dat van de commerciële en niet-commerciëledienstverlening toenam. [Trend: Veranderingen in de conjunctuur en in de structuur vande economie]Deze verschuiving in de beroepenstructuur ging gepaard met een stijging van hetgemiddelde beroeps- of functieniveau. De krimpende beroepen bestonden immers uitoverwegend lagere functies, terwijl de groeiende beroepen (vooral beleidvoerende enhoger leidinggevende functies en wetenschappelijke functies en andere vakspecialisten)bij uitstek hogere functies waren. Hierdoor steeg het aandeel van de hogerefunctieniveaus en daalde dat van de lagere functieniveaus, terwijl het aandeel van demiddelbare beroepen ongeveer gelijk is gebleven. Dit verschijnsel wordt met ‘regradatie’aangeduid. [SCP, 1998: 364-365]Deze ontwikkeling zette zich al vanaf de jaren zeventig in, maar pas vanaf 1985 zijnonderling goed vergelijkbare cijfers beschikbaar. Deze laten zien dat het aandeel van detwee hoogste beroepsniveaus (hogere en wetenschappelijke beroepen) tot 2005 steegvan 20 naar circa 30 procent. Het aandeel middelbare beroepen veranderde nietnoemenswaardig en bedroeg circa 40%. Het aandeel lagere beroepen daalde met circa10 procentpunten van circa 33 naar circa 23%. Overigens bleef op het laagstefunctieniveau, dat van de elementaire beroepen, een qua omvang opvallend stabielaantal eenvoudige banen bestaan, waarvan het aandeel circa zeven procent bedroeg.Voor zover er sprake is van afkalving van laaggekwalificeerd werk, betrof dit dus niet deelementaire beroepen zoals schoonmaker, verkoper, bewaker, vakkenvuller en koerier.[SCP, 1998: 364-365, 376-377; SCP, 2004: 282-284; CBS 2001] Het werk aan deonderkant van de arbeidsmarkt is echter wel van karakter veranderd: steeds vaker ginghet om banen in de dienstverlening en steeds minder om laaggekwalificeerd werk in debouw en de industrie. [SCP, 2004: 284]Voor de beroepen in de hogere functieniveaus was vaak ook een hoger opleidingsniveauvereist. In het laatste kwart van de twintigste eeuw steeg het opleidingsniveau van deberoepsbevolking sterk. Zo daalde het aantal werknemers met alleen lager onderwijstussen 1973 en 2005 van 35,9 naar 5,2 procent, en steeg in diezelfde periode het aantalwerknemers met een HBO- of universitaire opleiding van 10,1 naar 30,5 procent. [CBSStatline; Leune, 2001: 17] Deze stijging was sterker dan dat van het functieniveau vande werkzame beroepsbevolking: deze nam ook toe, maar niet in dezelfde mate. [Leune,2001: 18] Voor een deel is dat verklaarbaar doordat het niveau van oudere generaties30

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011wordt onderschat. Niet iedereen die daartoe de capaciteiten had, heeft in het verledenkunnen doorstuderen, iets dat bij jongere generaties in veel mindere mate het geval is.Het formele opleidingsniveau zegt dus niet alles over het kennis- en vaardigheidsniveauvan de bevolking. [SCP, 2004: 387-388] Daarnaast werd er in toenemende mate belanggehecht aan het ‘een leven lang leren’, dat de overheid vanaf het einde van de jarennegentig bevorderde. [SCP, 1998: 600-601; Rijksoverheid, 1998]Het belang van een vervolgopleiding nam ook toe, doordat de werkgelegenheid voorlageropgeleiden afnam als gevolg van technische vernieuwingen zoals mechanisatie,automatisering en informatisering. Hierdoor waren bijvoorbeeld in de agrarische enindustriële sector minder mensen nodig voor hetzelfde werk: door de voortschrijdendetechnische ontwikkelingen kon veel laaggeschoolde arbeid (deels) worden overgenomendoor machines en apparaten. Zo zorgde de toenemende aanvoer van stukgoed percontainer voor een daling in de behoefte aan havenarbeiders. In de industriële productie,waarvan het belang toch al afnam, vond eenzelfde ontwikkeling plaats. Hiertegenontstonden in de jaren zeventig en tachtig regelmatig protesten. In deze periode vondende meeste stakingen dan ook plaats voor het behoud van werkgelegenheid en tegenverslechtering arbeidsvoorwaarden, zoals in 1984 in de Rotterdamse haven. [Van derVelden, 2000: 307-308; Van den Berg e.a., 1984]Technische vernieuwingen zijn niet alleen van grote invloed geweest op dewerkgelegenheid, maar ook op de aard van het werk. Sinds de jaren tachtig verscheende personal computer (pc)op steeds meer werkplekken. In 2002 maakte 75% van dewerknemers gebruik van de pc. [Schot e.a. 1998, 342; SCP, 2005: 45, Steijn, 2003:154] De informatisering beperkte zich niet tot de pc en internet. Er werden ook steedsmeer andere digitale apparaten gebruikt, zoals meet- en regelapparatuur, kassa’s,scanners en teken- of ontwerpapparatuur (CAD/CAM). Chauffeurs kennen hun locatieexact dankzij het gebruik van GPS, kunnen dankzij de boordcomputer of routeplanner desnelste route naar hun bestemming bepalen en kunnen middels de GSM voortdurendcontact maken met het thuisfront of naar een nieuwe lading worden gedirigeerd. Dit wasniet voor alle werknemers een verbetering: het werk van kassamedewerkers werdbijvoorbeeld routinematiger en wellicht ook eentoniger. [SCP, 2005: 6; Steijn, 2003:154]LiteratuurBerg, Frank van den, e.a., Het zal wel doodbloeden. De Rotterdamse stukgoedstaking1984 (Amsterdam 1984).Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Statline (http://statline.cbs.nl/StatWeb/default.aspxCBS, Standaard beroepenclassificatie 1992, verbeterde editie 2001(http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/methoden/classificaties/overzicht/sbc/1992/default.htm).Homma, Harry, Doorbraak aan de Maas. De havenstaking 1979 (Amsterdam 1979).Leune, J.M.G., Onderwijs in beweging; enige opmerkingen over veranderingen in hetNederlandse onderwijs gedurende het laatste kwart van de twintigste eeuw (Den Haag2001).Rijksoverheid, Nationaal actieprogramma Een leven lang leren (Den Haag 1998).Schot, J.W., e.a. (red.), Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 1. Techniek inontwikkeling. Waterstaat. Kantoor en informatietechnologie (Zutphen 1998).Sociaal en Cultureel Planbureau, Verzonken technologie. ICT en de arbeidsmarkt (DenHaag 2005).Steijn, Bram, ‘ICT en de organisatie van arbeid’, in Jos de Haan en Jan Steyaert (red.),Jaarboek ICT en samenleving 2003. De sociale dimensie van technologie (Amsterdam2003) 153-173.Velden, Sjaak van der, Stakingen in Nederland. Arbeidersstrijd 1830-1995 (Amsterdam2000).31

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 6 - Veranderde (visie op de) kwaliteit van arbeid en toename vanhet aantal Arbo-wetten en -regelsMetatrends- Technologisering en informatisering- Verzakelijking- Mondialisering- Verandering van institutionele verbanden- Welvaartsgroei- Europeanisering- IndividualiseringRelatie met- Hotspot: Parlementaire enquête uitvoeringsorganen sociale verzekeringen (1992-1993)- Hotspot domein Veiligheid: Verbod op Asbest (1993)- Hotspot domein Cultuur Leefstijl en Mentaliteit: De invoering van het rookverbodin Nederland (2004)- Domein Gezondheid- Domein VeiligheidDateringMidden jaren zeventig tot na 2005BeschrijvingVanaf de jaren zeventig is een toenemende aandacht waarneembaar voor dearbeidskwaliteit (arbeidsomstandigheden en arbeidsinhoud) en daaraan verbonden eengroei van de zogenaamde Arbowet- en regelgeving. De aandacht is terug te zien in deonderzoeken naar de leefsituatie die het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)uitvoerde: in de periode 1974-1986 een driejaarlijks Leefsituatieonderzoek (LSO), tussen1989-1996 een jaarlijks Doorlopend Leefsituatieonderzoek (DLO) en sinds 1997 eenPermanent Onderzoek naar de Leefsituatie (POLS). [Beer, 2001: 36] De toenemendewet- en regelgeving heeft echter maar in beperkte mate gezorgd voor een verbeteringvan de kwaliteit van arbeid.In de jaren zestig en zeventig was het niet de overheid die uit was op een nationaaluniforme bedrijfsgezondheidszorg, maar de vele Bedrijfsgezondheidsdiensten (BGD’en).Dit waren enkelvoudige (voor één bedrijf) dan wel gezamenlijke instellingen (voormeerdere bedrijven), die bedrijven hielpen bij de curatieve (ongeval gerelateerde) zorg.[Verhoog, 2008: 130-131] In 1973 bleek uit het Regionalisatierapport van deNederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB) dat slechts 30procent van de werknemers toegang had tot de bedrijfsgezondheidszorg. Er moest dusmeer gedaan worden om ook de andere 70 procent te bereiken.[Verhoog, 2008: 128]Dat de overheid nog niet zoveel aandacht besteedde aan deze kwestie, bleek uit deStructuurnota Gezondheidzorg die in 1974 door de staatssecretaris van Volksgezondheiden Milieuhygiëne werd uitgebracht. Hierin werd namelijk met geen woord gerept over hetRegionalisatierapport. [Verhoog, 2008: 129]. Wel werd er in de bouwsector een CAOgesloten waarin de bedrijfsgezondheidszorg een standaard onderdeel werd. Dezeverandering was van grote betekenis voor de latere uniformisering van debedrijfsgezondheidszorg. Zo werd in 1974 de Stichting BedrijfsgezondheidszorgBouwnijverheid (BGbouw) (later de Arbouw) opgericht, die contact onderhield met delokale BGD’en en hierdoor voor een eerste centralisering zorgde. Doordat debouwvakkers op wisselende plaatsen actief waren, begonnen ze hinder te ondervindenvan de grote verschillen tussen de vele BGD’en. Dit leidde eind jaren zeventig vanuit debouwsector tot de behoefte aan één instantie die informatie kon verschaffen over debedrijfsgezondheidszorg en een uniformisering van de diensten. [Verhoog, 2008: 130-131]32

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Begin jaren tachtig ging de overheid over tot het aanscherpen van de criteria betreffendede veiligheid op de werkvloer. In 1980 werd de Arbeidsomstandighedenwet (Arbowet)unaniem door de Tweede Kamer aangenomen, ter vervanging van de oudeVeiligheidswet. Deze wet was verouderd, omdat de aard van de werkzaamheden wasveranderd (automatisering) en door een nieuw werkstramien veel meer mensenarbeidsongeschikt werden en de Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO)ingingen. [Slot en Bruins, 2003: 31; Verhoog, 2008: 138] De Arbowet legde meer dan deVeiligheidswet de nadruk op preventie en gezondere arbeidsomstandigheden. Hierbijwerd de verantwoording voor de arbeidsomstandigheden doorgeschoven naar de directieen de ondernemingsraad (bij bedrijven groter dan 750 werknemers). De wet werd tussen1983 en 1998 gefaseerd ingevoerd. Deze gefaseerde invoering werd voorbereid door deArboraad (vanaf 1983), welke bestond uit werkgevers, werknemers en deskundigen.Het aantal regels nam in de loop der tijd flink toe. In 2005 waren de vijf thema’s waar deArbodienst zich mee bezig hield: veilig werken (ergonomie en aanrijdingsgevaar),fysische factoren (licht, geluid en trillingen), fysieke belastingen (zwaar werk en statischwerk), psychosociale belastingen (agressie en geweld) en gevaarlijke stoffen. Er kwamenook nieuwe onderwerpen bij, zoals de Repetitive Strain Injury (RSI) (fysieke belasting)als gevolg van de statische zithouding achter computers, waardoor klachten ontstondenin arm, hals en pols. [Blik op nieuws, 2008; Arboportaal, 2011] Sommige dossiers blevenechter jarenlang slepen. Zo werden al in de jaren zeventig regels opgesteld terbestrijding van asbestose, maar pas in 1993 werd het AsbestbesluitArbeidsomstandighedenwet van kracht dat het beroepsmatig verwerken en bewerken vanasbest verbood. [Hotspot Verbod op asbest (1993)] Ook de wettelijke bescherming tegenhet ongewenst meeroken liet lang op zich wachten. Hoewel al in 1990 een rookverbodwerd ingevoerd voor onder andere scholen en overheidsgebouwen, duurde het tot 2004voordat alle werknemers het wettelijk recht op een rookvrije werkplek kregen.[Arbopodium, 2011; hotspot: De invoering van het rookverbod in Nederland (2004)]In de jaren negentig speelde een nieuw thema op, dat de overheid er toe dwong omstrengere maatregelen te nemen ter verhoging van de kwaliteit van arbeid. De kostenvan de in 1967 ingevoerde WAO liepen uit de hand, doordat te veel werknemers al oprelatief jonge leeftijd arbeidsongeschikt werden verklaard. Om die reden werd in 1992-1993 een parlementaire enquête gehouden naar het functioneren van deuitvoeringsorganen van de sociale verzekeringen, onder voorzitterschap van J.F.Buurmeijer. De commissie-Buurmeijer constateerde onder meer dat het beleid van debedrijven en bedrijfsverenigingen er op was gericht om de productiviteit hoog te houdendoor voortijding mensen arbeidsongeschikt te verklaren. [Hotspot parlementaire enquêteuitvoeringsorganen sociale verzekeringen; Volkskrant, 1996]Om die reden ging in 1994 de Wet Terugdringing Ziekteverzuim en Wijziging Arbowet inwerking, in navolging van de in 1989 opgestelde ‘Europese kaderrichtlijn veiligheid engezondheid van werknemers op het werk’ (Nummer 89/391/EEG). Deze wet had tweedoelstellingen: aan de ene kant werd gezocht naar methoden om het aantal WAO’ersterug te dringen en aan de andere kant naar manieren om de kwaliteit van arbeid inalgemene zin te verbeteren. De maximale WAO-uitkering werd verlaagd naar 70 procent,er kwamen vijfjaarlijkse herkeuringen en wettelijke criteria voor dearbeidsongeschiktheid, en de Risico-Inventarisatie en –Evaluatie (RI&E) werd verplicht.De bedrijfsgezondheidszorg was in 2002 al flink was veranderd met de oprichting van deArbo Unie om de concurrentie aan te gaan met nieuwkomers op de markt. Een aantalontwikkelingen zette de bedrijfsgezondheidszorg verder onder druk. Ten eerste leidde deindividualisering (van de werkgever en werknemer) tot werknemers die meer zingevingin hun werk wilden en minder gezondheidsrisico’s. Op hun beurt werden werkgeversgeconfronteerd met hoge kosten bij zieke werknemers, waardoor de werkgevers uitwaren op een hogere productiviteit – en een daarmee samenhangende verhoging van dewerkdruk. Daarnaast zorgde de mondialisering voor een toenemende macht vanbedrijven. Door bijvoorbeeld uitbestedingen werd het mogelijk om dearbeidskwaliteitseisen in Nederland te ontduiken door delen van het productieproces in33

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011andere landen plaats te laten vinden. Hierdoor nam de invloed van zowel de Arbo Unieals de overheid af. [Slot en Bruins, 2003: 44-45]De verandering van de bestaande en de invoering van nieuwe Arbo-regels zorgden vooreen aanzienlijke afname van het aantal WAO’ers (1990 = 5,9 en 2005 = 5,5 procent vande Nederlandse bevolking), maar niet zozeer tot een overduidelijke positieve veranderingvan de ‘zachte’ criteria van de kwaliteit van arbeid. [CBS, Statline]. Er zijn bij de kwaliteitvan arbeid twee dimensies te onderscheiden, te weten de arbeidsomstandigheden(materiële aspecten) en de arbeidsinhoud (immateriële aspecten). [Beer, 2001: 37]. Bijde arbeidsomstandigheden was er tussen 1974-2005, kijkend naar vuil werk enlichamelijk zwaar werk, sprake van een stabilisering. Een duidelijk afname was alleenzichtbaar bij de overlast van lawaai: in 1974 had 26 procent van de respondenten hierlast van, tegen negen procent in 2003/2004. [Beer, 2001: 38-39; Frenken, 2005: 45]Ook het aantal werkenden dat hoge tijdsdruk ervoer nam af: waar dit in 1997 nog bijnaeen derde was, was dit in 2004 nog slechts een kwart.Het begin van de jaren nul stond vooral in het teken van de verdere reductie van hetaantal WAO’ers. Zo werd in 2002 de Wet Poortwachter ingevoerd, die werkgevers enwerknemers verantwoordelijk maakte voor de WAO’ers. Zo werd er beter gecontroleerdop het verzuim door werknemer, met desbetreffende sancties, en werd de werkgeverbelast met de kosten van zieke (lees: absente) werknemers. De Nieuwe Wet Arbo (2005)schreef ondernemers voor zelf een functionaris aan te nemen die lette op de kwaliteitvan arbeid op de werkvloer, en wederom werden de criteria voor arbeidsongeschiktheidaangescherpt. [Bruins Slot en Spreeuwers, 2003: 33]In het algemeen is de kwaliteit van arbeid gestaag in positieve richting veranderd. Er zijnechter nog steeds veel verschillen tussen de verschillende sectoren. Zo hebben dehoreca, het vervoer en het onderwijs te maken met ongunstigere arbeidsomstandighedendan andere sectoren. De huidige overheidsinterventies op het gebied van de Arbo zijndaarom meestal specifiek sectorgericht, zoals het eerder genoemde verbod op hetgebruik van asbest en de uitbreiding van het rookverbod naar horeca-gelegenheden(2008). De resultaten van de metingen van de kwaliteit van arbeid suggereren echter datde maatregelen wisselend succes hadden. [Beer, 2001:44; SCP, 2005: 91]Op het gebied van de arbeidsinhoud was stabilisering zichtbaar tussen 1974 en 2004,maar ook een daling van het arbeidsethos en de ontplooiingsmogelijkheden. Zo was in1986 nog 95 procent van de werkende tevreden over hun baan terwijl dat in 2005 maar90 procent was. Het waren echter vooral de nieuw ingestroomde jongeren die mindertevreden waren. [Beer, 2001: 40; Fouarge e.a., 2005: 59-60] Een gelijke daling waszichtbaar bij het arbeidsethos, de mate waarin men arbeid als een plicht beschouwt.[SCP, 1998: 385-387] Tussen 1977-1985 nam het arbeidsethos af: op de vraag: ‘alsiemand van het leven wil genieten moet hij ook bereid zijn er hard voor te werken’,antwoordde in 1977 nog 78 procent vóór de stelling en in 1985 slechts 65 procent. In detweede helft van de jaren tachtig lijkt er echter een omslag te zijn geweest in hetarbeidsethos en is een lichte stijging waarneembaar. [SCP, 1998: 385-387]Actoren- Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS)- Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP)- Nederlandse Vereniging voor Arbeids- en Bedrijfsgeneeskunde (NVAB)- Christelijk Nationaal Vakverbond (CNV) waarom niet ook bijv. FNV?- Verbond van Nederlandse Ondernemers (VNO) ik mis NCW- Arbo Unie- Bedrijfsgezondheidsdiensten (BGD’en)- Stichting Bedrijfsgezondheidszorg Bouwnijverheid (BGBouw) later: Arbouw- Ministerie van Volkgezondheid en Milieuhygiëne- Federatie van Gezamenlijke Arbo en Bedrijfsgezondheidsdiensten (FAB)- Arboraad- Enquêtecommissie F. Buurmeijer34

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Bronnen en literatuur- Arbopodium, ‘Rookbeleid op een rij’, 24 november 2003(http://www.arbopodium.nl/default.asp?path=v7655y3i).- Arboportaal.nl, ‘Asbest’ (http://www.arboportaal.nl/onderwerpen/gevaarlijkestoffen/gevaarlijke-stoffen/asbest.htm,laatst geraadpleegd 15 mei 2011).- Beer, P.T. de (SCP), Over werken in de postindustriële samenleving (Den Haag2001)- Blik op nieuws, RSI over hoogtepunt heen, 16 mei 2008(http://www.blikopnieuws.nl/bericht/75497, laatst geraadpleegd Kleine historievan Arbo Unie 15 juni 2011).- Bruins Slot, Jaap H.W., en Dick Spreeuwers, Kleine historie van Arbo Unie(Nieuwegein 2003).- FNV, ‘Stress en werkdruk’, januari 2003(http://home.fnv.nl/02werkgeld/arbo/themas/werkdruk/werkdruk/werkdruk.html,laatst geraadpleegd 6 juni 2011).- Frenken, Frans (CBS), Trends in arbeidsomstandigheden 2004, vierde kwartaal2005 (http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/AA04431D-DA97-4228-A3ED-E00FD9F90BB5/0/2004k3v4p034art.pdf, laatst geraadpleegd 14 juni 2011).- Fouarge, Didier, Anne Gielen, Rob Grim e.a., Trendrapport aanbod van arbeid2005 (Tilburg 2006).- SCP, Sociaal en cultureel rapport 1998. 25 jaar sociale verandering (Rijswijk1998).- SCP, De sociale staat van Nederland 2005 (Den Haag 2005).- Verhoog, Jeroen, Arbo Unie 1908-2008. 100 jaar Arbo Unie, omdat mensen demotor zijn (Utrecht 2008).35

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 7 - Opkomst van het managerialismeMetatrend- Technologisering en informatisering- Verzakelijking- Mondialisering- Verandering van institutionele verbanden- Welvaartsgroei- EuropeaniseringRelatie met- Trend: Veranderingen in de conjunctuur en in de structuur van de economie- Trend: De rijksoverheid: van speler naar ondersteuner- Trend: Regradatie van het beroepsniveau van de werkzame beroepsbevolking- Hotspot: verpleegkundigenoproer- Trend domein Politiek en Openbaar Bestuur: Omslag in het politiek-bestuurlijkeklimaat: van keynesianisme naar neoliberalisme- Trend domein Politiek en Openbaar Bestuur: Het ambtenarenapparaat:omvorming van het uitvoeringsapparaat tot een publieke en maatschappelijkrepresentatieve dienstverlener- Trend domein Gezondheid: Secularisatie van de care en cure-instellingenDateringBegin jaren tachtig tot na 2005BeschrijvingIn de jaren tachtig kwam het zogenaamde nieuwe management (managerialisme) inNederland op, waarbij gezocht werd naar efficiëntere en effectievere manieren om eenproductieproces te laten verlopen. In het Nederlandse bedrijfsleven, maar ook bij deoverheid en non-profitorganisaties, werd het management een steeds groter onderdeelvan de totale organisatie. Het doel van management was om de efficiency en effectiviteitte vergroten en klantgerichtheid te verbeteren. Waar het bedrijfsleven echter vooralstreefde naar het verhogen van de winst, waren voor de overheid en de nonprofitorganisatiesde bezuinigingen van de jaren tachtig de belangrijkste reden om tereorganiseren.In de jaren zestig en zeventig ontstonden in Nederland steeds omvangrijkeremultinationals. Geïnspireerd door het Amerikaanse Taylorisme, dat rond 1900 wasontstaan en tot doel had om de productiviteit per individuele werknemer te verhogen viabijvoorbeeld massaproductiemanagement, werd gezocht naar manieren om hetproductieproces zo optimaal mogelijk te laten verlopen. Daarom werd begonnen met hetuitbesteden van de productie aan lagelonenlanden (outsourcing); eerst naar landen alsTurkije en later Aziatische landen. Daarnaast vonden veel fusies en overnames plaats.[Altena en Van Lente, 2006: 166-167; Van der Werf, 2007: 44-46]In de jaren tachtig kwam het Toyotisme op, dat over kwam vanuit Japan. Het Toyotismehad drie kenmerken: de focus lag op de kerntaken en de rest werd uitbesteed, dewerknemers werkten in kwaliteitskringen die verantwoordelijk waren voor hun eigenonderdeel van het productieproces, en de opslagkosten werden gedrukt door devoorraden klein te houden (just-in-time principe). [Van der Werf, 2007: 44-47] Als hetgevolg van deze ideeën werd in Nederland vanaf de jaren tachtig en negentig overgegaan tot een verkleining van veel bedrijven, waarbij taken werden afgestoten om terugte keren naar de kerntaken en de organisatie efficiënter werd gemaakt middelsdrastische reorganisaties. Zo ontsloeg Philips tijdens operatie Centurion in de jarentachtig en negentig bijna 50.000 werknemers, zowel binnen als buiten Europa. [Karsten,2010: 21] Vanaf de jaren nul gingen de grootbedrijven weer over tot nieuwe fusies omhiermee de concurrentie met andere grote bedrijven aan te gaan. Daarbij bleef hetmanagement een belangrijk onderdeel van de bedrijfsvoering. De veranderingen gingen36

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011gepaard met een enorme groei van het aantal managers in Nederland. Zoverdriedubbelde het aantal managers tussen 1969 en 2006 tot zes procent van de totaleberoepsbevolking. [Trend: van schaalvergroting terug naar de kernactiviteit de in hetgrootbedrijf en de opkomst van het MKB en de zelfstandig zonder personeel (zzp); TUDelta, 2006; CBS.nl]Een ontwikkeling die van groot belang was bij de opkomst van het managerialisme inNederland was de technologisering. Door bijvoorbeeld betere communicatiemiddelenwerd het mogelijk om de efficiency te verbeteren en nieuwe software en automatiseringmaakten het mogelijk om de productiviteit van werknemers beter te controleren.[Hughes, 2003: 14; Trend: toename beschikbaarheid en gebruik communicatiemiddelen;Trend: opkomst van de ICT-sector/opkomst van de ‘nieuwe economie’; Trend: regradatievan het beroepsniveau van de werkzame beroepsbevolking]De nieuwe managementtechnieken werden al vroeg opgemerkt in de publieke- en nonprofitsector,maar kregen pas hun doorgang in het begin van de jaren tachtig. Deoverheid werd in die periode geconfronteerd met oplopende tekorten en een steedshogere staatsschuld als gevolg van de oliecrises van 1973 en 1979. De politiek minstgevoelige oplossing (in tegenstelling tot het verhogen van de belastingen of bezuinigen),was het reorganiseren van departementen en afdelingen. De belangrijkste speerpuntenwaren het bedrijfsmatiger werken (terug naar de kern) en het vergroten van demarktwerking. [Trend: vermaatschappelijking van het ambtenarenapparaat]Op rijksoverheidsniveau werd de marktwerking in belangrijke mate vergroot door middelvan de privatisering vanaf het begin van de jaren tachtig. Staatsbedrijven zoals dePosterijen Telegrafie en Telefonie (PTT) en de Nederlandse Spoorwegen (NS) werdenontkoppeld van de overheid en de markten waarop zij opereerden werden opengesteldvoor concurrenten.De vergroting van de bedrijfsmatigheid bij de rijksoverheid bleek echter het meestduidelijk uit de afstoting van taken. Zo werd overgegaan tot de oprichting vanzelfstandige bestuursorganen, de zogenaamde ZBO’s (eind jaren tachtig). Een voorbeeldhiervan is het Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR), dat eerder onderdeel wasvan het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Vanaf de jaren negentig stootte deoverheid ook taken af door de oprichting van agentschappen, die in tegenstelling tot deZBO’s nog wel binnen de interne organisatiestructuur van de ministeries vielen. Zowerden de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) (1995) en het Rijksinstituut voorVolkgezondheid en Milieu (RIVM) (2003) omgevormd tot agentschappen. Binnen deoverheid bleef het moeilijk een scheiding te maken tussen inhoudelijke enmanagementverantwoordelijkheden, onder andere door het gebruiktefunctiewaarderingssysteem. In op afstand geplaatste organisaties was die belemmeringer veel minder. Bijkomend voordeel was dat deze organisaties niet meer onder debegrotingsstructuur vielen. Het bezuinigen was bij het oprichten van ZBO’s enagentschappen wederom het belangrijkste doel. [Van Oosteroom en Van Thiel, 2005, 1-2; Kickert, 2000; Trend: omslag in het politiek-bestuurlijke klimaat: van keynesianismenaar liberalisme]Als gevolg van de bezuinigingen moest op provinciaal en lokaal niveau eveneens overworden gegaan tot reorganisaties. Op provinciaal niveau werden bijvoorbeeld deenergiebedrijven geprivatiseerd en op lokaal niveau werden steeds meer takenuitbesteed aan lokale bedrijven. [Kickert 2000; Kickert en Van der Meer, 2009]De non-profitsector dijde als gevolg van de uitbestedingen door de rijksoverheid steedsmeer uit. Anno 2007 waren de non-profitorganisaties zelfs goed voor 40 procent van hetBNP. Wat deze organisaties kenmerkt, is dat ze niet op winst gericht zijn en, hoewel inverschillende mate, afhankelijk zijn van budgetten en/of subsidies van de overheid. Ditbetekende dat de non-profitorganisaties tijdens de bezuinigingsperiode in de jarentachtig eveneens over moesten gaan tot bezuinigingen en reorganisaties. In de jarentachtig werd daarom aangestuurd op meer concurrentie tussen de non-profitorganisatiesen de private sector, het benadrukken van de spaarzaamheid en het in het middelpuntplaatsen van de klant. Hierdoor zou de non-profitsector minder afhankelijk worden vande overheid. [Groot en Van Helden, 2007: 13-26]37

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Een sector waarin het management een belangrijke rol ging spelen was bijvoorbeeld hetwetenschappelijke onderwijs. Waar in de jaren zeventig de universiteiten royaal voorzienwerden van overheidsgelden, begon de overheid in de jaren tachtig ook hier fors op tebezuinigen. Hierdoor moesten de universiteiten steeds ondernemender worden omallereerst studenten aan te trekken en daarnaast zo efficiënt en effectief mogelijk teopereren. De introductie van het nieuwe management had voor- en nadelen. Zo werd deuniversiteit steeds ondernemender, maar nam de druk op docenten en bestuurders toe.Deze moesten namelijk steeds efficiënter gaan werken om de faculteiten de hoofdenboven water te laten houden. [Groot en Van Helden, 2007: 318-319]Even zo belangrijk zijn de veranderingen geweest in de gezondheidszorg. Tot begin jarennegentig waren de ziekenhuizen vooral georganiseerd rondom diensten, zoals deverpleegkundige en de medische dienst. Vanaf die tijd werden de eerste managersingezet om de efficiency en effectiviteit van de geleverde diensten van het personeel teverbeteren. Dit zorgde voor de nodige onrusten, zoals de verpleegkundigenoproer in1990. [Hotspot verpleegkundigenoproer] De medisch specialisten speelden een aparterol. Zij waren vooral georganiseerd in maatschappen, wat inhield dat ze vrijeberoepsbeoefenaars waren. Hierdoor waren ze verantwoordelijk voor eigenbedrijfsvoering en risico’s. In 2000 veranderde deze structuur drastisch: hetGeïntegreerd Medisch Specialistisch Bedrijf (GMSB) schreef voor dat niet alleen demedisch specialisten verantwoordelijk waren voor hun functioneren, maar ook hetziekenhuismanagement. Door deze verandering kwam er meer druk op de medischspecialisten te staan. Daarnaast zorgde de ingeslagen route voor een toename van hetaantal managers in de zorgsector tot één manager per zeventien medewerkers (2001).Tussen 2001 en 2005 stabiliseerde het aantal managers. [Laeven, 2008: 19-24; Groot enVan Helden, 2007: 279-298; Huijben en Geurtsen, 2010:4-6]De concurrentie tussen algemene ziekenhuizen nam vanaf de jaren zeventig eveneenstoe. Waar er in 1970 nog 200 ziekenhuizen waren, waren het er in 2007 nog maar 85.De oorzaak van de afname is terug te voeren op het aantal fusies, met als piek de jarentachtig, toen er 86 fusies plaatsvonden. [Laeven, 2008: 21]Het nieuw management, managerialisme, veranderde zowel de publieke als privatesector volledig. Management werd een algemeen geaccepteerd onderdeel van deorganisatie van een bedrijf en overheidsinstelling. In de private sector leidde het beteremanagement tot een hogere productiviteit en bij de overheid (rijksoverheid, provinciesen gemeenten) werden de geplande bezuinigingen mede als gevolg van de reorganisatiesbehaald. De non-profitorganisaties wisten zich eveneens aan te passen aan devermindering van de overheidsbudgetten, door ondernemender te werk te gaan. Ditneemt niet weg dat er ook veel weerstand was tegen het nieuwe management. Zo werder geregeld geprotesteerd tegen ontslagen bij zowel de overheid als het bedrijfsleven enzorgde de oplopende werkdruk voor spanningen tussen het management en deprofessionals/werknemers op de werkvloer. [De Volkskrant, 2002; Steijn e.a., 2010: 2]Actoren- Agentschappen- ZBO’s- Ziekenhuizen- Universiteiten- Ministeries- Provincies- GemeentenBronnen en literatuur- Altena, Bert, en Dick van Lente, Vrijheid & Rede. Geschiedenis van Westersesamenlevingen 1750-1989 (2 e druk, Hilversum 2006).- De Volkskrant, 1 februari 2002, ‘Anti-stresscursus samen met baas’.38

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- FNV, ‘Stress en werkdruk’(http://home.fnv.nl/02werkgeld/arbo/themas/werkdruk/werkdruk/werkdruk.html(januari 2003), laatst geraadpleegd 6 juni 2011).- Fouarge, Didier, Anne Gielen, Rob Grim e.a., Trendrapport aanbod van arbeid2005 (Tilburg 2006).- Groot, T.L.C.M., G.J. van Helden, Financieel management van non-profitorganisaties (5 e druk, Groningen 2007).- Hughes, Owen E., Public management & administration. An introduction (3e ed.,New York 2003).- Huijben, Mark en Arno Geurtsen, ‘Vuistregel voor aantal managers’, HollandBelgium Management Review 130 (2010), 2-7.- Karsten, L, ‘In het verleden behaalde resultaten bieden garantie voor detoekomst’, M&O 3 (2008) 21-37.- Kickert, W.J.M., Public management reforms in the Netherlands (Delft 2000).- Kickert, W.J.M. en F.B. van der Meer, Reorganisatie van de provincie Noord-Holland van 2003 tot 2006 (Den Haag 2009).- Laeven, Anne-Marie, Een gezonde blik naar buiten. Een onderzoek naar oorzakenen gevolgen van marktoriëntatie bij algemene ziekenhuizen (Tilburg 2008).- Noordegraaf, Mirko, Management in het publieke domein. Issues, instituties eninstrumenten (Bussum 2004).- Oosteroom, Ronald van, en Sandra van Thiel, ‘Agentschappen, kruiwagen voormodernisering?’, Repub: Bestuurskunde (december 2005) 1-16.- SCP, Sociaal en cultureel rapport 1998. 25 jaar sociale verandering (Rijswijk1998).- SCP, De sociale staat van Nederland 2005 (Den Haag 2005).- Steijn, Bram, Lars Tummers en Victor Bekkers, Explaining willingness of publicprofessionals to implement public policies: Content, context and personalitycharacteristics (Utrecht 2010).- TU Delta, Nederland heeft te veel managers, 14 september 2006(http://www.delta.tudelft.nl/nl/archief/artikel/-nederland-heeft-te-veelmanagers/15984,laatst geraadpleegd 7 juni 2011).- Werf, Siep van der, De verdeling van arbeid een verkenning van vraag en aanbod,beleid en sociale zekerheid (Bussum 2007).- Zwegers, J.M.M., Organisatie & Arbeidsmarkt (3 e druk, Alphen aan den Rijn 2000).39

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 9 - Groeiende, maar gedifferentieerde arbeidsparticipatieMetatrends- Verzakelijking- Multiculturalisering- Emancipatie en participatie- Technologisering en informatisering- WelvaartsgroeiRelatie metDomein: Werk en Inkomen; Economie; Cultuur: Leefstijl en Mentaliteit; Onderwijs enwetenschapTrend: Afname van maatschappelijke ongelijkheid van vrouwenDateringJaren zeventig - na 2005BeschrijvingDe opvatting over arbeidsparticipatie is in de loop van de tijd veranderd. In de decenniana de Tweede Wereldoorlog werd er van alle mannen verwacht dat zij zouden deelnemenaan het arbeidsproces. Van vrouwen werd dat veel minder verwacht of vond men datzelfs ongewenst. Van vrouwen die gingen trouwen werd het bovendien alsvanzelfsprekend gevonden dat zij hun baan zouden opgeven. In 1965 keurde 84% vande Nederlandse bevolking het zelfs af als getrouwde vrouwen met schoolgaande kinderenook werkten. Dit percentage was enkele jaren later, in 1971, al gezakt tot 44%. Door deemancipatie van de vrouw en de stijging van het opleidingsniveau werd het steedsgewoner voor (gehuwde) vrouwen om te gaan werken. [Cörvers en Vendrik, 2005: 159;WRR, 2000: 17]Door de welvaartsgroei in de jaren zestig en zeventig deelde niet iedereen meer demening dat allen, of in ieder geval het mannelijk deel van de bevolking, een baan moesthebben. Het werkethos nam tot halverwege de jaren tachtig af. Door de economischerecessie veranderde het denken eind jaren tachtig over arbeidsparticipatie opnieuw,zowel bij de bevolking als bij de overheid. Door de sterk gestegen werkloosheid werd eengroter beroep gedaan op de sociale verzekeringen en nam de financiële last toe voor deoverheid. Bij het overheidsbeleid kwam daardoor meer nadruk te liggen op het aan hetwerk helpen van mensen die niet deelnamen aan het arbeidsproces. Dit kondenwerklozen zijn die op zoek waren naar een baan of vrouwen die wilden herintreden. Hetdoel van de sociale zekerheid is sinds het midden van de jaren tachtig dan ookverschoven: van systeem voor het verstrekken van uitkeringen naar een systeem waarinde nadruk is komen te liggen op het voorkomen van uitval en het bevorderen van dereïntegratie. De gerichtheid op arbeidsparticipatie heeft zich sinds begin jaren negentiggeïntensiveerd. [WRR, 2000: 17; SCP, 1998: 386]Al met al nam door het veranderde denkbeeld en de toegenomen werkloosheid, dealgemene participatiegraad tot het midden van de jaren tachtig af. Ook de relatiefgunstige sociale uitkeringen hebben bijgedragen aan deze dalende tendens. Vanaf hetmidden van de jaren tachtig steeg de arbeidsparticipatie weer, met name door hettoetreden van vrouwen op de arbeidsmarkt, en ondersteunend door de beperkingen in deuitkeringen. In 2000 was het participatieniveau percentueel even hoog als in het beginvan de jaren zeventig. Wel lag begin jaren zeventig de arbeidsparticipatie in uren hogerdan eind jaren negentig. Dit werd veroorzaakt door de invoering van dearbeidstijdverkorting waardoor werkweken steeds minder uren bevatten en door detoename van het aantal parttimers. Meer mensen werkten, maar die werkten gemiddeldminder uren. [WRR, 2002: 26-27, 29]Er zijn verschillen te zien in de arbeidsparticipatiegraad van diverse groeperingen. Tot dejaren negentig nam het aantal mannen dat werkte af. De verslechterde conjunctuur trofvooral hen en daardoor was de arbeidsparticipatie van mannen tussen begin jaren tachtig40

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011en halverwege jaren negentig lager dan de periode ervoor of erna. In de periode 1994-2001 steeg de arbeidsparticipatie weer door de aantrekkende economie en dooroverheidsmaatregelen om de arbeidsparticipatie te bevorderen. De maatregelen warenvooral gericht op het laten herinstromen van oudere mannen en het terugdringen van deinstroom in arbeidsongeschiktheidsregelingen. In 1987 en in 1993 werden daartoestrengere arbeidsongeschiktheidsregelingen ingesteld om de aanwas te beperken. Vanaf2001 nam de beroepsdeelname van mannen weer af door een neergaande conjunctuuren een oplopende werkloosheid. [Cörvers en Vendrik, 2005: 142, 145]Voor vrouwen was het beeld anders. In 1970 was de participatiegraad van vrouwen 30%.Dit percentage bleef tot de jaren tachtig redelijk stabiel. Daarna begon het licht te stijgenen vanaf het midden van de jaren tachtig steeg het arbeidsaanbod van vrouwen sterk. In2004 was de participatiegraad van vrouwen 59%. De sterke stijging is met name toe teschrijven aan het feit dat steeds meer gehuwde vrouwen zijn gaan werken. Aanvankelijkstopten vrouwen met werken wanneer zij gingen trouwen. In de jaren zeventig werktenveel vrouwen door tot de geboorte van hun eerste kind. In de jaren tachtig bleef reeds 6op de 10 vrouwen doorwerken na de geboorte van hun eerste kind. Tien jaar later wasdit aantal gestegen tot 9 van de 10 vrouwen. [Tijdens, 2006: 1-3] Dat er meer gehuwdevrouwen zijn gaan werken kwam door de emancipatie van de vrouw, de daling van dehuishoudelijke arbeidstijd, het gestegen opleidingsniveau en de toegenomen participatievan hoger opgeleide vrouwen, de opkomst van deeltijdbanen waardoor zorg en werk tecombineren vielen, en de stijgende werkgelegenheid in de dienstverlenende sectoren vande economie. [Tijdens, 2006: 14]De overheid heeft actief beleid ontwikkeld om de arbeidsparticipatie van vrouwen tebevorderen en daardoor hun sociaaleconomische positie te verbeteren. In 1982 werd hetemancipatiebeleid van het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werkovergeheveld naar het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Hetemancipatiebeleid stond tot die tijd voornamelijk in het teken van het doorbreken vanrolpatronen. De focus van het beleid verschoof vanaf 1981 richting het verdelen vanarbeid en inkomsten en het bieden van gelijke kansen op de arbeidsmarkt aan vrouwen.Centraal in het emancipatiebeleid stonden de arbeidstijdverkorting, gelijkberechtigingvan deeltijdwerkers en het verbeteren van de kansen voor vrouwen op de arbeidsmarkt.[Galen-Steenstra, 2001: 23-24]Het aandeel werkzame jongeren van 15-24 jaar in de potentiële beroepsbevolking istussen 1971 en 1997 gedaald van 27% naar 18%, omdat jongeren steeds langerdoorgingen met leren. De arbeidsparticipatie daalde daardoor ook sterk, van 57% in1971 naar 46% in 1997. In dezelfde periode is het aandeel ouderen (50-64 jaar) slechtslicht gestegen van 22% tot 24%. [SCP, 1998a: 352, 355] Er was dus sprake vanontgroening op de arbeidsmarkt, maar nog geen sprake van vergrijzing in deze periode.Tussen 1996 en 2009 is de arbeidsparticipatie van ouderen gestegen van 40% naar57%. Wel is deze groep gemiddeld minder gaan werken. Dit kwam met name door deinstroom van vrouwen die voornamelijk in deeltijd werkten. [Sanders, 2010: 59]Tot halverwege de jaren negentig vertoonde de participatiegraad van ouderen in hetarbeidsproces een dalende lijn. De oorzaak hiervan was van de invoering van de VUT(Vervroegde Uitreding) midden jaren zeventig. Om de hoge jeugdwerkloosheid tebestrijden werden oudere werknemers gestimuleerd om met vervroegd pensioen te gaan.Hierdoor werden banen gecreëerd voor jonge werkzoekenden. Daarnaast werden de VUTen andere sociale regelingen, zoals de arbeidsongeschiktheidsregeling en dewerkloosheidsregeling gebruikt om oudere werknemers af te laten vloeien op voor dewerknemer financieel gunstige voorwaarden. Vanwege deze gunstige voorwaarden kozende meeste werknemers om van de VUT gebruik te maken wanneer zij daar voor inaanmerking kwamen.In de eerste helft van de jaren negentig heeft de overheid in samenspraak met de socialepartners maatregelen genomen om het oneigenlijk gebruik van de VUT, WAO en de WWterug te dringen vanwege de alsmaar toenemende kosten van de regelingen. Daarnaastis de fiscaal gunstige VUT-regeling vervangen door andere prepensioenregelingen waarde werknemer zelf voor moet sparen. Het gevolg van deze maatregelen was dat de41

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011arbeidsparticipatie van ouderen sinds het midden van de jaren negentig weer toenam. Departicipatiegraad van mannen in de leeftijd van 55 tot 65 jaar is gestegen van 41,8% in1994 tot 59,3% in 2006. In dezelfde periode is de arbeidsparticipatie van vrouwen indezelfde leeftijdscategorie gestegen van 18,5% naar 33,8%.Naast de hervormingen van de sociale regelingen hebben ook andere factorenbijgedragen aan de toegenomen participatiegraad van name oudere mannen. Hetopleidingsniveau is gestegen waardoor er meer verdiend kan worden en mensen langeraan het werk blijven. Daarnaast bleven de partners van de oudere mannen langerdoorwerken, waardoor mannen minder snel geneigd waren om vervroegd met pensioente gaan. [Vuuren en Deelen, 2009: 10-12; Vos en Kapteyn, 2004: 462-464] Om degevolgen van de vergrijzing te beperken wordt de laatste jaren door de overheid beleidontwikkeld om de arbeidsparticipatie van ouderen verder te verhogen. Het is voorouderen fiscaal aantrekkelijk gemaakt om tot (en na) hun 65 e te blijven werken.Daarnaast worden er plannen ontwikkeld om de pensioengerechtigde leeftijd te verhogenom het pensioenstelsel betaalbaar te houden. [website Rijksoverheid]Een andere ontwikkeling die van invloed is geweest op de samenstelling van deberoepsbevolking is de toename van het aantal allochtonen op de arbeidsmarkt. Hunaandeel is sinds 1987 gestegen van 8% van de potentiële beroepsbevolking naar 11% in1998. [SCP, 1998b: 100] De arbeidsparticipatie van westerse allochtonen is ongeveervan gelijk niveau als de arbeidsdeelname van autochtonen. De participatiegraad vanniet-westerse allochtonen (onder wie Turken, Marokkanen, Surinamers, Antillianen enArubanen) is altijd lager geweest dan de twee eerder genoemde groepen. Het percentageis in de periode 1981-2007 echter wel gestegen van ca 53% naar ca 59%, waar dit voorde Westerse allochtonen (afkomstig uit Europa, Noord-Amerika, Oceanië, Indonesië ofJapan) en de autochtonen 55% en ca 70% was. [Kösters e.a., 2009: 316] Deze lagereparticipatiegraad bij niet-westerse allochtonen kan verklaard worden door hun lagereopleiding. De eerste generatie Turken en Marokkanen zijn indertijd als laagopgeleidegastarbeiders naar Nederland gekomen om laaggeschoold werk te doen. Door deherstructurering van de economie in de jaren zeventig en tachtig verloren veellaaggeschoolden, onder wie deze gastarbeiders, hun baan. Dat de arbeidsparticipatieonder deze groep toch gestegen is komt door de hogere participatiegraad van de tweedegeneratie niet-westerse allochtonen. Zij zijn hoger opgeleid en hun opleiding sluit beteraan bij de wensen van de arbeidsmarkt. Daarnaast valt de toename van dearbeidsdeelname van deze groep te verklaren door de instroom van niet-westerseallochtone vrouwen op de arbeidsmarkt. [Gouweleeuw en Harmsen, 2004: 77, 84; SCP,1999: 109; Kösters e.a., 2009: 316]De herstructurering van de economie heeft voor alle laagopgeleiden gevolgen gehad.Laagopgeleiden zijn vanaf de jaren tachtig altijd minder actief geweest op dearbeidsmarkt dan hoger opgeleiden, maar de verschillen namen in de loop van de tijd weltoe. Wel valt er een stijging van de arbeidsparticipatie waar te nemen bij beide groepenIn 1981 was bijna 42% van de laagopgeleiden actief op de arbeidsmarkt. In 2008 is ditpercentage opgelopen naar 56%. Voor de hoogopgeleiden is in deze periode hetpercentage gestegen van 66% naar 85%. De participatie van mensen op dearbeidsmarkt met alleen basisonderwijs is daarentegen licht gedaald van 45% naar 41%.[Kösters e.a., 2009: 315]De belangrijkste ontwikkeling op het gebied van de arbeidsparticipatie was de instroomvan (gehuwde) vrouwen op de arbeidsmarkt. Naast deze groep nam ook dearbeidsparticipatie van andere groeperingen toe. Er zijn echter nog steeds verschillen,zoals tussen autochtonen en niet-westerse allochtonen en laag- en hoogopgeleiden.Ouderen en jongeren gingen juist minder deelnemen aan de arbeidsmarkt, hoewel dearbeidsparticipatie van de eerste groep midden jaren negentig weer ging stijgen.Actoren- Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid42

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Bronnen en literatuur- Cövers, F., en M. Vendrik, 'Conjunctuur en sociale normen', kwartaalschriftEconomie, no. 2 (2005): 142-163. http://arno.unimaas.nl/show.cgi?fid=10379- Galen-Steenstra, T.I. van, Emancipatiebeleid kun je leren. Een institutioneelonderzoek naar het beleidsterrein emancipatie en gelijke behandeling, 1965-1998(2001 Den Haag).- Gielen, A., 'Arbeidsparticipatie in beweging', ESB (April 2008): 66-68.- Sanders, J. e.a., Alle hens aan dek : niet-werkenden in beeld gebracht(Hoofddorp/Heerlen 2010).- Gouweleeuw, J., en C. Harmsen, 'Allochtonen aan het werk', Bevolkingstrends :statistisch kwartaalblad over de demografie van Nederland, no. 4 (2004): 75-84.- Kösters, L., P. den Boer, en B. Lodder, 'CBS-berichten. Veranderingen in dearbeidsparticipatie in Nederland sinds 1970', Tijdschrift voor arbeidsvraagstukken,no. 3 (2009): 312-317.- Noort, R.B.J.C., O. Swertz, en P. Duimelaar, Allochtonen in Nederland 2003(Voorburg 2003).- Sociaal en Cultureel Planbureau, 25 jaar sociale verandering (Rijswijk 1998a).- Sociaal en Cultureel Planbureau, Een bestaan zonder baan : een vergelijkendestudie onder werklozen, arbeidsongeschikten en werkenden (1974-1995) (Rijswijk1998b).- Tijdens, K.G., Een wereld van verschil: arbeidsparticipatie van vrouwen 1945-2005 (Rotterdam 2006).http://www.wageindicator.org/documents/publicationslist/060303oratieKeatijdens- Vos, K. de, en A. Kapteyn, 'Incentives and Exit Routes to Retirement in theNetherlands', J. Gruber en D.A. Wise (red.), in: Social Security Programs andRetirement around the World: Micro-Estimation (Chicago 2004).http://www.nber.org/chapters/c10706.pdf- Vuuren, D. van, en A. Deelen, 'De participatiegroei van ouderen verklaard',Economisch-statistische berichten : algemeen weekblad voor handel, nijverheid,financiën en verkeer, no. 4551 (2009): 10-12.http://esbonline.sdu.nl/esb/images/10vanvuuren_tcm445-459132.pdf- Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Doorgroei vanarbeidsparticipatie (Den Haag 2000).http://www.wrr.nl/content.jsp?objectid=2487.- Rijksoverheid, 'Verhoging pensioenleeftijd van 65 naar 66 jaar in 2020'. Laatstgeraadpleegd op 7 juni 2011.http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/pensioen/documenten-en-publicaties/persberichten/2011/04/29/verhoging-pensioenleeftijd-van-65-naar-66-jaar-in-2020.html.43

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 10 - Flexibilisering van de arbeidsmarkt: van lifetime employmentnaar tijdelijke dienstverbanden en zelfstandig ondernemerschapMetatrends- Individualisering- Verzakelijking- Technologisering- Herschikking in institutionele verbandenRelatie metTrends:- Arbeidsparticipatie- Opstelling sociale partners en overheid- Veranderingen in de conjunctuur en in de structuur van de Nederlandse economie- Van schaalvergroting terug naar de kernactiviteiten in het grootbedrijf en deopkomst van het MKB en de zelfstandige zonder personeel (zzp)- De opkomst van de ICT-sector/de opkomst en ondergang van de ‘nieuweeconomie’- Toename van vraag, aanbod en acceptatie van kinderopvang alsarbeidsmarktinstrument- Afname van maatschappelijke ongelijkheid van vrouwenHotspots:- Akkoord van WassenaarDomein:- Economie- WelzijnPeriodeJaren zeventig - 2005BeschrijvingHet komt nog steeds voor: mannen en vrouwen die bijna hun gehele werkende leven bijéén werkgever in dienst zijn geweest. In bijna alle Collectieve Arbeidsovereenkomsten(CAO’s) is vastgelegd dat een werknemer een cadeau, eenmalige uitkering of gratificatiekrijgt indien hij/zij 25 of 40 jaar in dienst is. De expliciete invulling daarvan verschilt perCAO-branche en per bedrijf, maar het staat vast dat de werknemer een beloning krijgtvoor de trouwe dienstjaren.Tot de jaren tachtig van de twintigste eeuw waren de arbeidsverhoudingen redelijkoverzichtelijk: het merendeel van de voornamelijk mannelijke werknemers had eenvoltijdse aanstelling met vastomlijnde taken. [website SER] Begin jaren tachtig kampteNederland met immer stijgende werkloosheidscijfers als gevolg van de oliecrises in 1973en 1979. De kabinetten Van Agt I, II en III (1977-1982) slaagden er niet in omrigoureuze bezuinigingsplannen door te voeren. Het kabinet Lubbers I (1982 -1986) luktedat echter wel. Met het Akkoord van Wassenaar waarin arbeidsduurverkorting (adv) inruil voor loonmatiging werd bereikt en de hervormingen die Lubbers voor ogen had,betekenden een breuk met de Keynesiaans economische politiek. De hoge werkloosheid,het dure sociale stelsel en de inefficiënte overheid moesten worden aangepakt. Hetkabinet stuurde aan op een no-nonsense beleid en meer markt, minder overheid.Met de arbeidsduurverkorting van 40 naar 38 uur en in sommige branches zelfs naar 36uur, kwam de flexibilisering van de arbeidsmarkt een stap dichterbij. Uit een rapport vanhet ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid uit 1984 werd flexibilisering alsvolgt gedefinieerd: Flexibilisering is de mate waarin een organisatie in staat is om deinzet van middelen en mensen voortdurend aan te passen aan de steeds veranderendeeisen vanuit de omgeving de verschillende werkprocessen. [Steijn, 2004: 42]De hoge werkloosheid, de opkomst van de dienstensector, de technologisering en deinternationalisering maakten dat bedrijven en instellingen mee moesten veren met deomstandigheden. In navolging van de eerste stap naar flexibele arbeid, ontstonden er44

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011nieuwe vormen van dienstverbanden. Zo was deeltijdarbeid onder vrouwen in de jarentachtig flink toegenomen. Daarvoor werd deeltijdarbeid niet als ‘normaal’ beschouwd.Tijdens de Wederopbouwjaren kampte Nederland met een groot arbeidstekort.Mensenwerk was nodig om de aanzienlijke economische schade in te halen. In eersteinstantie werd geprobeerd jonge ongehuwde vrouwen aan te trekken, maar door delangere leerplicht en het huwelijk dat op steeds jongere leeftijd plaatsvond, warenvrouwen schaars op de arbeidsmarkt. Vanaf de jaren vijftig gingen enkele industriëlebedrijven zich op vrouwen richten door het aanbieden van deeltijdbanen. [Portegijs e.a.,2008: 22] Zo bood Philips deeltijd- en voltijdbanen aan en probeerde Verkade via defabrieksmeisjes die al in dienst waren, hun moeders te werven. Ze konden kiezen uitbanen van 20, 40 of 44 uur. [Portegijs e.a., 2008: 23] Ook in de groeiendedienstensector, met name in de detailhandel, nam het aandeel werkende vrouwen indeeltijd flink toe. Overigens werden vrouwen die hun man hielpen in de zaak, en duseigenlijk wel actief op de arbeidsmarkt waren, werden gezien als ‘meewerkendegezinsleden’. [Gerwen, De Goey, 120]In de jaren zeventig bleef het deeltijdwerk onder vrouwen licht toenemen, ondanks hettekort aan banen. Dit zou toe te schrijven zijn aan het stijgende opleidingsniveau,waardoor vrouwen zich bleven aanbieden op de arbeidsmarkt. In 1975 werddeeltijdarbeid pas serieus genomen met de Nota inzake de Werkgelegenheid van hetministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Toenmalig minister Boersmabeschouwde deeltijdarbeid als een instrument voor herverdeling van betaalde arbeidmet het oog op toenemende werkloosheid en ook vanwege de emancipatie van de vrouw.[Portegijs e.a., 2008: 26]Dat deeltijdarbeid nog steeds niet helemaal serieus werd genomen, bleek uit de houdingvan de vakbonden. Zij stonden begin jaren tachtig afwijzend tegenover deeltijdbanenomdat ze vaak slechte arbeidsvoorwaarden kenden. Het Akkoord van Wassenaar (1982)betekende een verandering in de ontwikkeling voor deeltijdwerk. Vanaf 1983 werden insteeds meer CAO’s afspraken opgenomen dat werknemers een verzoek tot deeltijdwerkkonden indienen. Zelfs de rijksoverheid ging het deeltijdarbeid onder het eigen personeelbevorderen.In het Beleidsplan Emancipatie (TK 1984-1985) werden maatregelen aangekondigd omarbeidsdeelname door iedere volwassene te realiseren: vervroegde uittreding (VUT),waarmee plaats werd gemaakt voor de instroom van jeugd en jongeren; verlofregelingenzoals zwangerschapsverlof, ouderschapsverlof en zorgverlof; meer vakantiedagen;arbeidsduurverkorting (adv) in de vorm van roostervrije dagen per dag of per week endeeltijdarbeid. [Portegijs e.a., 2008: 30] Arbeidsdeelname werd aantrekkelijker gemaaktdoor deze maatregelen. De sociale partners waren steeds meer bereid met elkaar tepraten over deeltijdarbeid. Het besef dat deeltijdwerk één van de manieren was om totherverdeling van arbeid te komen was doorgedrongen. Ook kon het bijdragen aan debehoefte aan flexibiliteit in met name kleine bedrijven. [Portegijs e.a., 2008: 31]Niet alleen was flexibilisering van arbeid merkbaar in kortere of variabele arbeidstijden,maar ook in het ontstaan van diverse soorten arbeidsrelaties. Eén daarvan was hetinhuren van tijdelijk personeel via een uitzendbureau. Sinds de jaren zestig begaven deuitzendbureaus zich al op de markt, maar vanaf de jaren negentig waren zij niet meerweg te denken in het arbeidsmarktbeleid. [Grapperhaus, 1999:3] Werkgevers vonden deweg naar de uitzendbureaus, die tijdelijke werknemers aanbood. Voor veel bedrijvenbood het uitzendbureau uitkomst: arbeid inhuren wanneer het nodig was. Vooral in dejaren negentig kende de uitzendbranche een flinke stijging. Tussen 1994 en 1998herstelde de werkgelegenheid en kozen werkgevers voor personeel via uitzendbureaus.Daarmee konden zij werknemers op flexibele basis inzetten. Na 1998 werd dearbeidsmarkt krapper: veel uitzendkrachten konden een vaste aanstelling krijgen. [CBS,2004: 39] Werkgevers gebruiken in praktijk de tijdelijke krachten niet alleen voor eensoepele in- en uittreding, maar ook als proefperiode voorafgaand aan een vastdienstverband. [Tros, 2004: 167]Overige flexibele arbeidsrelaties zijn projectgebonden arbeid of tijdelijke contracten metuitzicht op vast werk; oproeparbeid, waarbij de persoon wordt opgeroepen als er écht45

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011werk is; detachering, wanneer een bedrijf gespecialiseerd personeel inhuurt van eenander bedrijf, niet noodzakelijk een detacheringsbureau; thuiswerk, ook wel telewerkgenoemd, waarbij dankzij de goede technologische infrastructuur het mogelijk isgeworden om thuis werk te verrichten in plaats van op kantoor; freelance arbeid, watinhoudt dat een persoon incidentele arbeid verricht bij meerdere opdrachtgevers; enwerk via een arbeidspool, die door bedrijven is opgericht om personeelswisselingen op tevangen, vakmanschap te behouden en de personele flexibiliteit van de bedrijven tevergroten. Meestal horen de betrokken bedrijven bij dezelfde branche. [Nagelkerke en DeNijs, 2001: 161, Smitskam, 2003: 28] Deze flexibele arbeidsrelaties kenden eenstijgende tendens tussen 1987 en 2007 met pieken in 1998 en 2007. Deze kwamen voortuit de economische slechte jaren ‘92/’93 en ‘02/’03. Werkgevers stelden in eersteinstantie flexwerkers aan, maar naarmate de economische situatie verbeterde en erkrapte op de arbeidsmarkt ontstond, verdwenen de flexwerkers weer. [Cörvers, VanThor, 2010: 30]Een groeiende groep die in de jaren negentig ontstond én zeker ook onder flexibelearbeidsrelaties valt, is de zelfstandige zonder personeel (zzp). De beginnende groei vondin de jaren tachtig plaats, toen het ondernemerschap weer in een positief daglicht stond.Daarnaast droeg de groei van de dienstensector, de ontwikkelingen op het gebied van detechnologie die zich concreet uitten in stijgende ICT-bedrijfjes (Informatie- enCommunicatietechnologie), een groeiende differentiatie in de (consumenten)vraag eneen toenemende behoefte aan autonomie (het eigen baas zijn) bij aan de explosievegroei van zzp’ers. [EIM, 2011: 23] Sectoren waar het aantal zzp’ers flink toenam, warende agrarische sector, de ICT-sector, de zakelijke dienstverlening. [Nagelkerke, De Nijs2001: 161] De grootste groeisector voor de zzp’ers bleek echter in de bouwsector te zijn:tussen 1994 en 1998 steeg het aantal zzp’ers met 46 procent. [SER, 2001: 40] Tenslotteis ook de interne en externe baanmobiliteit sinds de flexibilisering van arbeid ook flinktoegenomen, zij het dat mobiliteit conjunctuurgevoelig is. In economisch gunstige tijdenneemt de mobiliteit toe, de werkgelegenheid stijgt, veel werknemers gaan op zoek naareen betere match (een baan die past bij hun capaciteiten, betere beloning, minderreistijd etc.) De externe mobiliteit neemt toe, maar ook de interne omdat uitbreidendebedrijven meer promotiemogelijkheden zullen bieden. Bij economische laagconjunctuurdaalt de (vrijwillige) externe mobiliteit en lijkt het motto: blijf zitten waar je zit. [Scheelee.a., 2007: ]Veranderingen in arbeidsrelaties zorgden ook voor veranderingen in eisen van dewerkgevers en behoeften van de werknemers. Deze veranderingen kwamen tot uiting inde collectieve arbeidsovereenkomst (CAO). Tot halverwege de jaren tachtig werdenvooral afspraken gemaakt over lonen, arbeidsduur en overwerk, vakantiedagen, kortverzuim en bijzonder verlof, ontslagbepalingen en de regeling van geschillen. Met degeleidelijke inzet van de flexibilisering van de arbeidsmarkt, werden in de tweede helftvan de jaren tachtig de onderwerpen van met name de secundaire arbeidsvoorwaardenuitgebreid. Zo kwamen er verschillende afspraken over scholing en werkgelegenheid,vervroegde uittreding, milieuvraagstukken, kinderopvang, scholingsregelingen en deinschakeling van zwakke groepen op de arbeidsmarkt zoals jongeren, vrouwen enallochtone werknemers. [Nagelkerke, De Nijs, 2001: 103]Begin jaren negentig kwam er een verbreding van en vooral diversiteit aan CAOafsprakendoor de flexibilisering. Zaken als flexibele arbeidstijden zoals varia-tijd,thuiswerken, employability (inzetbaarheid en persoonlijke ontwikkelingsplannen),afspraken over de verhouding arbeid-zorgtaken, seniorenregelingen, flexibeleuittredingsregelingen en diverse vormen van beloningsdifferentiatie werden steedsnormaler. Met de vernieuwing van het CAO trad ook een groeiende individualisering vande arbeidsvoorwaarden op. Dit leidde bijvoorbeeld tot functiecontracten die de te leverenprestaties vastlegden in plaats van de uren. De individualisering leidde tot een CAO à lacarte. [Nagelkerke, De Nijs, 2001: 98] Ook het beëindigen van de arbeidsduur isopgenomen in het CAO. Toch kunnen zowel werkgever als werknemer om diverseredenen ontslag indienen. Het ontslagrecht biedt regels rond ontslag door werkgevers enwerknemers. Werkgevers hebben echter wel toestemming nodig van het Centrum voor46

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Werk en Inkomen (CWI) en de kantonrechter. In 2004 kwam kabinet Balkenende II meteen kabinetsplan om de ontslagvergoeding te verrekenen met de WW-uitkering. Deredenen hiervoor waren verbetering van de activerende werking van de WW, beperkingvan oneigenlijk gebruik van de WW en bevordering van werkintegratie. [SER, 2005:128]Mede op advies van de Sociaal Economische Raad (SER) die een negatief adviesuitbracht, werd dit kabinetsplan niet doorgevoerd. De SER raadde deze verrekening afomdat onder meer de ontslagprocedures moeizamer zouden verlopen. Dit leiddevervolgens weer tot een minder flexibel ontslagrecht en daarmee tot verminderdearbeidsmarktflexibiliteit. [Scheele e.a., 2007: 134]Hoewel de flexibilisering van de arbeidsmarkt zich op veel fronten heeft gemanifesteerd,zijn deeltijdarbeid en het zelfstandig ondernemerschap de duidelijkste vormen. De groeivan deeltijdwerk heeft zich bijna in alle sectoren voltrokken. Het meest kwam de groeivoor in de traditionele deeltijdsectoren gezondheidszorg en welzijn. In typischemannensectoren zoals de industrie en bouw kwam deeltijdarbeid het minst voor.[Portegijs e.a., 2008:36]In de jaren negentig zijn belangrijke maatregelen genomen waardoor de deeltijdwerkereen volwaardige rechtspositie heeft gekregen. De enorme toename van vrouwen op dearbeidsmarkt leidde tot een forse stijging in deeltijdbanen. Tussen 1987 en 2005 is detoename van vrouwen werkzaam in deeltijd bijna verdubbeld, waren er in 19871.346.000 vrouwen in deeltijd werkzaam, in 2005 was dit aantal toegenomen naar2.557.000 in 2005. [CBS 1969 - 2005] Overigens vonden ook mannen vanaf 2000 deweg naar deeltijdarbeid zij het in mindere mate dan de vrouwen. Was in 2000 slechts 9,8procent van de mannen in deeltijd werkzaam, in 2005 was dit percentage gestegen naar11,5 in 2006. [Portegijs, e.a., 2008: 32]Het zelfstandig ondernemerschap en vooral het aantal zzp’ers steeg ook explosief.Bedroeg in totaal het aantal zzp’ers in 1983 180.000, in 1998 was dat ruim 310.000. In2005 was dit aantal zelfs gestegen tot ruim 500.000. [EIM, 2011: 97, SER, 2001: 40]Actoren- Kabinet Van Agt I, II, III- Ministerie Sociale Zaken en Werkgelegenheid- Minister Boersma- Kabinet Lubbers- Kabinet Balkenende II- Sociaal Economische Raad- Centrum voor Werk en Inkomen- Werkgeversorganisaties- Werknemersorganisaties- Vakbonden- Uitzendbureaus- Alle sectorenLiteratuur en bronnen- Beer, P.T. de, Over werken in de post-industriële samenleving (Den Haag 2001)- Centraal Bureau voor de Statistiek, Nationale rekeningen. Tijdreeksen 1969-2005.Gereviseerde reeksen revisie 2001 (Den Haag/Heerlen 2008)- Cörvers, F., Thor, F. van, Flexwerk in Nederland (Maastricht 2010)- EIM, Trendstudie MKB en Ondernemerschap. Ontwikkelingen, vooruitblik enbeleidssignalen (Zoetermeer 2011)- Gerwen, J. van, Goey, F. de, Ondernemers in Nederland. Variaties in ondernemen(Amsterdam 2008)- Grapperhaus, F.B.J, Jansen, M., De uitzendovereenkomst (Deventer 1999)- Nagelkerke, A.G., Nijs, W.F. de, Regels rond arbeid ( Groningen 2001 )- Tros, F.H., Albeda, W., Dercksen, W.J., Arbeidsverhoudingen in Nederland (Alphenaan den Rijn 2004)- Scheele, D., Theeuwes, J.J.M, Vries, G.J.M. de, Arbeidsflexibiliteit en ontslagrecht(Amsterdam 2007)47

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- Smitskam, C.J., Flexibele arbeidsrelaties (Alphen aan den Rijn 2003)- Portegijs, W., Cloïn, M., Keuzenkamp, S., Merens, A., Steenvoorden, E.,Verdeelde tijd. Waarom vrouwen in deeltijd werken (Den Haag 2008)- SCP, Sociaal Cultureel Rapport 1998, (Den Haag 1998)- SER, Levensloopbanen: gevolgen van veranderende arbeidspatronen (Den Haag2001)- Tros, F.H., Albeda, W., Dercksen, W.J., Arbeidsverhoudingen in Nederland (Alphenaan den Rijn 2004)- http://www.ser.nl/nl/publicaties/overzicht%20ser%20bulletin/2000/februari2000/02.aspx48

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 11 – Veranderingen in het werkloosheidsbeleid: van verbergen totactiverenMetatrend- Individualisering- Technologisering en informatisering- Emancipatie en participatie- Verzakelijking- Herschikking van institutionele verbanden en structuren- WelvaartsgroeiRelatie metTrends:- Veranderingen in de conjunctuur en in de structuur van de economie en dearbeidsverhoudingen- De rijksoverheid: van speler naar ondersteuner- De toenemende actieve rol van de sociale partners ten opzichte van de overheid- Regradatie van het beroepsniveau van de werkende bevolking- Groeiende, maar gedifferentieerde arbeidsparticipatie- Flexibilisering van de arbeidsmarkt: van liftime employment naar tijdelijkedienstverbanden en zelfstandig ondernemerschap- Veranderingen in systemen en stelsels voor inkomensregelingen buiten arbeid:verzakelijking en versobering van sociale zekerheid- Veranderingen in systemen en stelsels voor inkomensregelingen buiten arbeid:privatisering en ontcorperatisering van sociale zekerheidHotspots:- Akkoord van Wassenaar- PTT-verhuizingDomein:- Economie- Politiek en openbaar bestuurDatering:jaren zeventig – 2005BeschrijvingDe geschiedenis van de arbeidsmarkt en van het werkgelegenheidsbeleid in het laatstekwart van de twintigste eeuw werd in sterke mate gedomineerd door het verschijnsel vanmassawerkloosheid. [SCP, 1998: 361] Deze manifesteerde zich na de eerste oliecrisis in1973 en explodeerde begin jaren tachtig. Er was sprake van een serieuze omslag, omdatde jaren zestig in het teken hadden gestaan van grote krapte op de arbeidsmarkt. Erwerd toen zelfs gesproken over volledige werkgelegenheid, hoewel er technisch gezienaltijd sprake was van een zeker percentage frictiewerkloosheid en er ook in die periodebepaalde groepen ondersteund werden met vervangende en aanvullendewerkgelegenheidsmatregelen, bijvoorbeeld de projecten georganiseerd door de onder hetministerie van Sociale Zaken ressorterende Dienst Uitvoering Werken (DUW), later deDienst Aanvullende Civieltechnische Werken (DACW). De druk op de arbeidsmarkt, dieversterkt was door de grote uitstroom van emigranten in de jaren vijftig en tegelijk doorhet succes van de industrialisatiepolitiek van de rijksoverheid, werd in de jaren zestigbestreden met het aantrekken van gastarbeiders uit de landen rondom de Middellandsezee. De actieve werving, met steun van de overheid, stopte in 1973. Het was debedoeling geweest dat de gastarbeiders na afloop van hun contract terug zouden kerennaar hun thuisland, maar daar kwam nauwelijks iets van terecht en de instroom vanmigranten ging in de jaren daarna onverminderd door. [Ter Veld interview]In eerste instantie, na 1973, steeg de werkloosheid aanzienlijk, volgens de toenmaligedefinitie eerst van minder dan 50.000 naar 100.000 en later naar 200.000. Nadat deeconomie na de tweede oliecrisis in 1979 in grote moeilijkheden was geraakt steeg de49

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011werkloosheid begin jaren tachtig nog veel sterker, tot boven de 800.000. [SCP, 1998:377-385, 388]Het probleem waar de overheid in het formuleren van haar werkloosheidbeleid meegeconfronteerd werd, was dat er niet alleen sprake was economische teruggang, maardat verschillende ontwikkelingen samenliepen:• Demografisch: gestage groei van de (potentiele) beroepsbevolking• Sociaal: toename van de arbeidsparticipatie, met name van (gehuwde) vrouwen,waardoor ook veel eerdere verborgen werkloosheid zichtbaar werd. De effectenhiervan op de werkgelegenheid werden wel enigszins gedempt door de groei van hetdeeltijdwerk, vooral bij vrouwen in de opkomende dienstensector. (SCP, 1998: 356-358)• Economisch/structureel: de verschuiving van de teruglopende industriële naar desterk opkomende dienstensector, waarbij arbeid niet simpel van de ene naar de andersector te verplaatsen was en ‘cohorten’ langdurig of zeer langdurig werklozenontstonden, vooral in regio’s en steden waar bepaalde industriële activiteitengeconcentreerd waren. [SCP, 1998: 397; Klep 2011: 23-29]• Opwaartse verschuivingen in de functiestructuur en opleidingsniveaus, waardoorlager opgeleide en gekwalificeerde werknemers steeds moeilijker te (her)plaatsenwaren. [SCP, 1998: 359-364]Het uit de jaren vijftig stammende ideaal van de magische driehoek (volledigewerkgelegenheid, een evenwichtige betalingsbalans en stabiele prijzen) was verder wegdan ooit. In de oververhitte periode voor 1973 was de loon prijs-spiraal, ondanks deformele mogelijkheden van de overheid voor loonbeleid, compleet uit de hand gelopen,de volledige werkgelegenheid was een fictie geworden en kosten van deverzorggingsstaat explodeerden.Naast indirecte maatregelen, als steun aan bedrijven, stonden aan de overheid potentieelvijf soorten ‘directe’ maatregelen ter beschikking om imperfecties op de arbeidsmarkt opte lossen:- voorlichting, advies, bemiddeling- scholing- plaatsings- en loonkostensubsidies, gericht op doorstroming van (langdurig)werklozen naar reguliere banen- creatie van werkervaringsplaatsen en van reguliere banen voor (langdurig)werklozen- beloningen en sancties in de sociale zekerheid. [De Koning, 1999: 59]Het apparaat dat voor een belangrijk deel voor de uitvoering hiervan zorg zou moetendragen, de arbeidsvoorziening - officieel de Gewestelijke Arbeids Bureaus (GAB) en dedaaraan gekoppelde instellingen als Centra voor Beroepsoriëntatie en Beroepsoefening(CBB) en Centra Voor Vakopleiding (CVV) - was juist in de kritieke periode eind jarenzeventig en begin jaren tachtig in reorganisatie. Op instigatie van de OESO adviseerde deSER in 1971 tot een nieuwe aanpak, waarbij het oude systeem, waarbij hetarbeidsbureau vooral als eerste toegang gold tot in die tijd genereuze, op elkaaraansluitende inkomensregelingen als Werkeloosheidswet (WW), wetWerkeloosheidsvoorziening (WWV), Rijksgroepsregeling Werkloze Werknemers (WWV) enAlgemene Bijstandswet (ABW), vervangen zou moeten worden door een meeractiverende aanpak. Dat diende te gebeuren in het Arbeidsbureau Nieuwe Stijl (ANS), datin de periode 1979 - 1984 werd geïmplementeerd. De nieuwe organisatie was echter nogsteeds geënt op een situatie van arbeidsmarktkrapte en was helemaal niet berekend ophet opvangen van de snel stijgende werkloosheid. [De Graaf-Zijl, 2010: 19-22]De maatregelen moesten dus vooral van de rijksoverheid zelf komen. Het kabinet DenUyl (1973-1977) reageerde met een Keynesiaanse aanpak: overheidsinvesteringenmoesten de economie draaiend houden, er kwam steun aan bedrijven en voorwerkgelegenheidsprojecten en –regelingen, bijvoorbeeld de Regeling TijdelijkeArbeidsplaatsen (TAP) uit 1973. Een verhoging van het minimumloon en van deuitkeringen, en koppeling van beide aan loonstijgingen, moest de koopkracht in stand50

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011houden. [SCP, 1998: 99; Van Zanden, 1997: 97]. Het daarop volgende kabinet Van Agt1 (1977-1981) zocht het vooral in het uitbreiden van werkgelegenheid in de quartairesector en beperking van het arbeidsaanbod, door ruime mogelijkheden voor ouderen omvia de WAO of vervroegd pensioen de arbeidsmarkt te verlaten, terwijl jongeren werdengestimuleerd om langer onderwijs te volgen. Als gevolg daarvan daalde departicipatiegraad van zowel ouderen (50-64 jaar) als jongeren (15-24 jaar) in de periode1975-1985 met tien procentpunten. [SCP, 1998: 388; zie ook WRR, 1977] Hetafvloeien via de Wet op de Arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO) werd ook in hetoverleg tussen werkgevers en werknemers, over sociale plannen bij bedrijfssluitingen,een vaste waarde.Het kabinet Van Agt 2 (1981-1982) ontwikkelde grote werkgelegenheidsplannen voorallerlei groepen en categorieën, onder het andere met het Jeugdwerkgarantieplan (JWG).Om de focus op de werkloosheidsbestrijding te benadrukken werd aan de naam van hetministerie van Sociale Zaken, waar voormalig premier Den Uyl de scepter zwaaide, ‘enWerkgelegenheid’ toegevoegd. De uitvoering van de plannen sneefde echter goeddeelsin interne ruzies over bezuinigingen, die tot de val van het kabinet leidden. [SCP, 1998:389]De steun aan grote bedrijven ging in deze periode onverminderd door. Het was inmiddelsduidelijk dat een aantal takken van de industrie definitief op hun retour waren. Doormiddel van steunmaatregelen probeerde de rijksoverheid de gevolgen hiervan voor dewerkgelegenheid zoveel mogelijk te verzachten, om ‘harde’ herstructureringen tevoorkomen. De bedoeling was dat staatssteun zou leiden tot grotere, meerkapitaalintensieve, meer gediversifieerde ondernemingen die het tegen buitenlandseconcurrentie konden opnemen. [Van Zanden, 1997: 221]Regio’s waar harde klappen vielen werden in het bijzonder ondersteund. Veel geldvloeide bijvoorbeeld naar de Volvo-fabriek in het Limburgse Born. Ook het eigenspreidingsbeleid van de overheid werd in stelling gebracht. Dat was oorspronkelijkopgezet om de druk op arbeidsmarkt en infrastructuur van de Randstad te verlichten,maar werd nu gebruikt om werkgelegenheid naar het Noorden en Limburg te brengen.[zie hotspot PTT-verhuizing] Later werd voor werkgelegenheidsprojecten in de regio’sook een beroep gedaan op Europese sociale en regionale fondsen.Na de korte zittingsperiode van het kabinet Van Agt 3 (mei – november 1982) trad innovember 1982 het kabinet Lubbers 1 aan. Nog diezelfde maand werd het Akkoord vanWassenaar afgesloten. Onder druk van de overheid, die gedreigd had deloonontwikkeling met loonmaatregelen aan banden te leggen toonden dewerknemersorganisaties zich bereid tot loonmatiging, in ruil voor arbeidstijdverkorting.Op die manier moest zowel de winstgevendheid van het bedrijfsleven hersteld worden alsde (jeugd)werkloosheid worden bestreden. Officieel heette het akkoord dan ook: Centraleaanbevelingen inzake aspecten van en werkgelegenheidsbeleid. Loonmatiging zou vanafdat moment blijvend de basis van het werkgelegenheidsbeleid en dewerkloosheidsbestrijding worden.Aanvankelijk leverde het nieuwe beleid in het verlengde van het akkoord weinig op. Dewerkloosheid liep onverminderd met honderdduizenden op, tot meer dan 800.000 in1983. Om zijn betrokkenheid bij de problematiek te onderstrepen kondigde premierLubbers in 1984 aan dat hij zou opstappen wanneer het aantal werklozen de 1.000.000zou overschrijden. [SCP, 1998: 389,390] Maar toen dat daadwerkelijk dreigde tegebeuren volgde een wel zeer bijzondere beleidswijziging, door de definitie vanwerkloosheid aan te passen, waardoor het aantal werklozen althans statistisch metenkele honderdduizenden afnam. [Website Groene Amsterdammer]Pas na 1985 trok de economie weer sterk aan. De werkloosheid liep geleidelijk terug. Hettweede kabinet Lubbers, dat in 1986 aantrad, durfde het aan om als doelstelling op tenemen dat het aantal werklozen in 1990 zou zijn teruggebracht tot 500.000; een aantaldat toen als ambities gold, maar dat vergeleken bij de situatie vóór de crisis van beginjaren tachtig natuurlijk nog steeds enorm was.51

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011De aandacht werd in die periode echter vooral getrokken door een ander probleem, datde stijging van het aantal banen zodanig was dat er veel onvervulbare vacaturesontstonden. Het bleek moeilijk om degenen die in de voorgaande periode werkloos warengeraakt, ook direct na de schooltijd, op de nieuwe functies te plaatsen. Daarvoor ontbrakhet, mede door de structuurveranderingen die inmiddels in de economie haddenplaatsgevonden, veelal aan de juiste kennis en ervaring. Het was aanleiding om de pijlennu vooral op de werklozen zelf te richten, met scholing, het creëren vanwerkervaringsplaatsen en door het meegeven van loonkostensubsidies.Onder het kabinet Lubbers 3 (1989-1994) werd dit beleid geïntensiveerd, met inzet vanuitkeringsgelden (banenpools) en een nieuwe versie van het jeugdwerkgarantieplan(JWG). [SCP, 1998: 390, 391]Er was inmiddels een stroom van maatregelen op gang gekomen om in het bijzonder dezwakke groepen op de arbeidsmarkt te ondersteunen, waartoe ook steeds meer deoorspronkelijke gastarbeiders en de migranten en generaties die hen volgden gerekendmoesten worden. De Beer noemt over de periode tweede helft jaren tachtig – eerste helftjaren negentig: HOG, JOB, WLOM, MLW, W-V/M, WVM, JWG, BP, VU, KRA, KRU, KRS,WBA, WVA, WI1, WI2, WI3 (volledige benamingen ontbreken), waarbij aangetekendwordt dat deze lijst nog verre van volledig is. Kenmerkend voor deze maatregelen wasdat, hoewel ze eigenlijk een experimenteel karakter hadden, ze telkens als voldrageninstrumenten werden ingezet. Voordat een instrument zich had kunnen bewijzen - hetbleek moeilijk om werkelijke effecten te meten en er werd ook nauwelijks geëvalueerd -werd het al weer vervangen door het volgende. Juist door de overdaad ontstond zowel bijdegenen die plaatsingen moesten begeleiden als bij het bedrijfsleven onduidelijkheid enverwarring, wat de interesse om van maatregelen gebruik te maken niet ten goed kwam.[De Beer, 1996: 233]Ook de organisatie van de Arbeidsvoorziening werd opnieuw aangepakt. Ondanksdiverse inspanningen, als meer samenwerking met gemeenten en uitvoeringsorganisatiesvan de sociale zekerheid, bleef het plaatsen van werkzoekenden op vacatures nog steedsonder de maat. De aandacht was vooral gericht op het aanbod; er was weinig aansluitingop de vraag van het bedrijfsleven, zowel bij pogingen tot plaatsing als bij activiteiten als(om)scholing via het CVV. In wezen was het arbeidsbureau nog steeds eenadministratiekantoor gebleven voor degenen die voor het verkrijgen van eenwerkloosheidsuitkering een inschrijving bij het GAB nodig hadden. In 1991 werden ,onder de noemer ‘tripartisering’, werkgevers en werknemers medeverantwoordelijkgemakt voor de arbeidsvoorziening, in de verwachting dat dit zou leiden tot werkwijzedie beter zou aansluiten bij de behoeften aan beide zijden van de arbeidsmarkt. Ookwerd de regionale component versterkt, om het beleid toe te kunnen spitsen op de lokaleomstandigheden. [SCP, 1998: 391; De Graaf-Zijl, 2010: 21-23] In de bestanden van dearbeidsvoorziening stonden in 1990 nog altijd 600.000 werkzoekenden zonder baaningeschreven, zij het dat het volgens de herziene definitie van werkloosheid het ‘slechts’385.000 echte werklozen waren. [SCP, 1998: 390]Mede onder invloed van het WRR-rapport ‘Een werkend perspectief. Arbeidsparticipatie inde jaren negentig’ uit 1990 kwam er veel aandacht voor reactivering van dewerkloosheidscomponent in de ziekte- en arbeidsongeschiktheidsregelingen. Dit leiddeonder het kabinet Lubbers 3 en het kabinet Kok 1 (1994-1998) tot grote ingrepen in deregelingen, met herkeuring en grote verruiming van de normen voor passende arbeid.Anekdotisch werden de functies loempiavouwer en bonsaiboomkweker, die voortaantheoretisch voor veel (ex-) uitkeringsgerechtigden geschikt werden geacht, maar waarfeitelijk absoluut geen vacatures voor bestonden. Met de ingrepen kwam er een eindeaan de WAO als veilig alternatief voor werkloosheid, zoals dat mede door de overheid inde jaren zeventig en tachtig was ontstaan.Met de activering werd de ‘armoedeval’ of de ‘wig’ een actueel probleem: dat degenendie van een uitkering naar (gesubsidieerd) werk werden geleid er financieel persoonlijkniet beter, en in een aantal gevallen zelfs slechter van werden.52

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Aan het eind van de periode van het kabinet Lubbers 3 begon de werkloosheid weer sterktoe te nemen, van iets meer dan 300.000 tot 465.000 midden jaren negentig (volgensherziene definitie). Dit was aanleiding voor het kabinet Kok 1 om de gesubsidieerdearbeid sterk uit te breiden. Naast het JWG met 50.000 banen werden er 30.000(tijdelijke) zogenaamde Melkertbanen gecreëerd. In totaal, inclusief de banen binnen dewet Sociale Werkvoorziening (WSW), leidde dat tot 180.000 gesubsidieerde banen,zijnde drie procent van de totale werkgelegenheid. [SCP, 1998: 392] Daarnaast werdgepoogd om de arbeidsmarkt flexibeler te maken, om zo het aannemen van personeel tevergemakkelijken (nota Flexibiliteit en Zekerheid 1995).De maatregelen leken te werken. Tussen 1995 en 2000 daalde in elk geval de(geregistreerde) werkloosheid van ruim 464.000 tot minder dan 188.000. Het aantallangdurig werklozen nam af van 247.000 tot 82.000. De in die tijd gunstige conjunctuurhad echter weinig invloed op de beleidsmatig zo gewenste uitstroom uit uitkeringen.[SCP, 2001: 59] De groei in de werkgelegenheid kwam vooral terecht bij schoolverlatersen herintreders. Wel steeg het aantal uitkeringstrekkers dat tevens inkomen uit arbeidontving. Dit was ook de groep die de grootste kans maakte op een overstap nar eenvolledige betaalde baan. [SCP, 2001: 73] Dat er nog steeds problemen waren in deaansluiting tussen arbeidsaanbod en de vraag bleek uit het aantal vacatures dat bleefoplopen, van 55.000 in 1995 tot 188.000 in 2000. [SCP, 2001: 59]De arbeidsvoorzieningsorganisatie werd wederom gereorganiseerd. De samenwerking inde tripartite organisatie tussen overheid en sociale partners verliep moeizaam. Waar deminister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid van mening was dat dearbeidsvoorziening zich primair zou moeten richten op probleemgroepen en moeilijkvervulbare vacatures, vonden de sociale partners dat de aandacht vooral moest uitgaannaar gemakkelijk bemiddelbare werkzoekenden. De uitkomst was dat enerzijds degemeenten en belangrijker rol kregen in de activering en bemiddeling en anderzijds datarbeidsbureaus contracten mochten afsluiten met gemeenten en bedrijfsverenigingenvoor dienstverlening tegen betaling. In een evaluatie in 1995 concludeerde de CommissieVan Dijk dat het tripartite system feitelijk niet werkte. Er was spanning tussen regionalebeleidsvrijheid en een landelijke koers, waarbij de overheid die zowel als financier alstoezichthouder optrad in een ongemakkelijke dubbelrol terecht was gekomen. In vervolgdaarop kwam in 1996 wederom een nieuwe Arbeidsvoorzieningswet tot stand. Dedienstverlening werd nu expliciet gericht op moeilijk plaatsbare werkzoekenden, engemeenten en uitvoeringsinstellingen huurden arbeidsbureaus in om hun cliënten aanwerk te helpen. Inmiddels was parallel een ontwikkeling op gang gekomen met als doelconcentratie van de dienstverlening rond werkvoorziening en uitkeringsverstrekking inéén loket: het SWI-project (Samenwerking Werk en Inkomen). Dit zou gestalte moetenkrijgen in lokale Centra voor Werk en Inkomen (CWI). [SCP, 1998: 392; De Graaf-Zijl,2010: 25-30]Begin jaren nul stelde het kabinet zich ten doel om de arbeidsparticipatie verder teverhogen, vooral van ouderen, vrouwen en allochtonen. Nederland moest voor watbetreft participatie tot de kopgroep van Europa gaan behoren. [SCP, 2003: 55]Daarnaast bleef, ook bij de volgende kabinetten Balkenende, het terugdringen van deuitkeringsafhankelijkheid voorop staan. In totaal waren er in 2003 in Nederland bijna 1,5miljoen personen met een arbeidsongeschiktheids-, werkloosheids- of bijstandsuitkering.Van hen werden iets meer dan 400.000 reïntegreerbaar geacht. Nieuwe wet- enregelgeving (REA, wet Verbetering poortwachter, Sluitende Aanpak) enerzijds en verderebeperking van de toegang tot uitkeringen zou dat moeten ondersteunen. [SCP 2003: 56]De economische teruggang begin jaren nul wierp echter roet in het eten. Het aantalvacatures daalde scherp (tot 109.000 in 2003) en de werkloosheid begon weer te stijgen.Er was sprake van hoge jeugdwerkloosheid, maar de werkloosheid trof nu ook mannen inde leeftijd tussen 25 en 44 jaar. Ook hoger opgeleiden, vooral personen met eenacademische opleiding (bijvoorbeeld historici), werden stevig geraakt door bezuinigingenen inkrimpingen. Groepen waarbij de participatie, mede onder invloed van hetkabinetsbeleid, juist aan het aantrekken was, als 55-plussers en niet-westerseallochtonen, kwamen wederom in de problemen. [SCP, 2003: 62,63]53

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Opnieuw dreigden velen in een langdurige uitkeringssituatie te geraken. Debemiddelende instanties, die sinds 2002 naar de Structuur Uitvoering Werk en Inkomen(SUWI) georganiseerd waren in CWI, gemeenten, UWV, met daaraan gekoppeld allerleicommerciële bemiddelings- en reïntegratieactiviteiten, waren in hun organisatie enwerkwijze vooral op uitstroom uit uitkeringen gericht en hadden, ook al door serieuzeopstartproblemen, zo snel geen antwoord gereed bij de nieuwe instroom vanwerkzoekenden. [SCP, 2003: 75; De Graaf-Zijl, 2010: 31-34]Pas in 2005 waren er weer broze tekenen van herstel. De werkloosheid bleef weliswaarhoog en groeide zelfs verder tot boven de 500.000, maar het tempo van de groei zwakteaf en het aantal vacatures begon weer langzaam te stijgen. [SCP, 2005: 77] .Ook in die periode bleef het kabinet zich nog steeds primair richten op verhoging van dearbeidsparticipatie. Daarnaast moest zij noodgedwongen extra maatregelen nemen om,vooral voor de kwetsbare groep jongeren, arbeidsplaatsen te creëren. Dit maal kreeg datde vorm van een taskforce, de Taskforce jeugdwerkloosheid, met het doel 40.000jeugdbanen te realiseren. [SCP, 2005: 97]Actoren:Kabinet Den UylKabinetten Van Agt 1 en 2Kabinetten Lubbers 1, 2 en 3Kabinetten Kok 1 en 2Kabinetten Balkenende 1 en 2Ministerie van Sociale Zaken en WerkgelegenheidMinisterie van Economische ZakenOrganisaties van werkgevers en werknemersArbeidsvoorzieningsorganisatieCommissie Van DijkUitvoeringsinstellingen sociale verzekeringenGemeentenCWI’sCommerciële arbeidsbemiddelings- en reïntegratiebedrijvenBronnen en literatuur:- Beer, Paul de, Het onderste kwart. Werk en werkloosheid an de onderkant van dearbeidsmarkt (Rijswijk 1996)- Graaf-Zijl, Marloes de e.a., Geïntegreerde dienstverlening in de keten van werk eninkomen. Een historische analyse. Amsterdam Institute for Advanced labourStudies, Working Paper 10-88 (Amsterdam 2010)- Klep: Paul M.M., De opkomst en neergang van de Nijmeegse industrie (1890-1990) en het probleem van het industrieel erfgoed (Nijmegen 2011)- Koning, J. de, De grenzen van het arbeidsmarktbeleid (Assen 1999)- SCP, Sociaal en cultureel rapport 1998. 25 jaar sociale verandering (Rijswijk1998)- SCP, Sociaal en cultureel rapport 2004, In het zicht van de toekomst (Den Haag2004)- SCP, De sociale staat van Nederland 2001 (Den Haag 2001)- SCP, De sociale staat van Nederland 2003 (Den Haag 2003)- SCP, De sociale staat van Nederland 2005 (Den Haag 2005)- Toet, M.J. (red.), Passende arbeid (Deventer 1997)- WRR: Rapporten aan de regering 13: Maken wij er werk van? Verkenning omtrentde verhouding tussen actieven en niet-actieven (De Haag 1977)- WRR, Rapporten aan de regering 21: Vernieuwing van het arbeidsbestel (DenHaag 1981)- WRR, Rapporten aan de regering 38: Een werkend perspectief. Arbeidsparticipatiein de jaren negentig (Den Haag 1990)54

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- WRR, Rapporten aan de regering 57 : Doorgroei van arbeidsparticipatie (DenHaag 2000]- Zanden, Jan Luiten van, Een klein land in de twintigste eeuw. Economischegeschiedenis van Nederland 1914-1995 (Utrecht 2007)- http://www.groene.nl/1997/40/statistische-leugens-het-aantal-werklozen-is-inwerkelijkheid-drie-keer-zo-hoog(geraadpleegd 14 juli 2011)- Interview E. ter Veld dd. 31 maart 2011- Interview J.A. Steijn dd. 11 mei 2011- Interview W. Kok dd. 7 juli 201155

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 12 - Toenemende aandacht voor gelijke behandeling endiscriminatie op de arbeidsmarktMetatrendsWelvaartsgroeiEmancipatie en participatieEuropeaniseringMondialiseringSecularisatieRelatie metDomein: Werk en InkomenDomein: WelzijnDomein: OnderwijsDomein: RechtDomein: Cultuur: Leefstijl en MentaliteitTrend: Afname van maatschappelijke ongelijkheid van vrouwenTrend: Toename van vraag, aanbod en acceptatie van kinderopvang alsarbeidsmarktinstrumentTrend: Vermaatschappelijking en modernisering van de GrondwetTrend: Groeiende, maar gedifferentieerde arbeidsparticipatieDatering1975-na 2005BeschrijvingDe westerse samenlevingen kwamen getransformeerd uit de Tweede Wereldoorlogtevoorschijn. De strikte sociale hiërarchie die maatschappijbreed gold tot de TweedeWereldoorlog was zijn dragers kwijtgeraakt. De Internationale Arbeidsorganisatie - eengespecialiseerde organisatie van de Verenigde Naties – volgde deze trend toen ze in1951 een voorstel aannam over gelijke beloning voor mannen en vrouwen bij werk vangelijke aard. Dit zette gelijke beloning voor mannen en vrouwen mondiaal op de agenda.In Europa kwam met het Verdrag van Rome uit 1957, in de vorm van artikel 119 EEG,een eerste Europees Verdrag inzake dit onderwerp tot stand. Het duurde echter nog tot1975 voordat een eerste Europese Richtlijn over dit onderwerp verscheen. Richtlijn75/117/EEG van 10 februari 1975 handelde over het nader tot elkaar brengen van dewetgeving van de lidstaten inzake toepassing van het beginsel van gelijke beloning voormannelijke en vrouwelijke werknemers. Deze richtlijn gaf samen met maatschappelijkeontwikkelingen op het gebied van ontzuiling en vrouwenemancipatie het startschot voorverdere stappen in Nederland op het gebied van gelijkebehandelingswetgeving. Het isdeze wetgeving die de deur opende voor een verdere ontwikkeling in de strijd tegenongelijke behandeling en discriminatie op de arbeidsmarkt.De Nederlandse wettelijke regelingen op het gebied van gelijke rechten van vrouwen enmannen en de bestrijding van discriminatie hebben aanzienlijke impulsen ontvangen vaninternationale regelgeving. Richtlijn 75/117/EEG uit 1975 verplichtte Nederland alslidstaat van de Europese Economische Gemeenschap tot het invoeren van wetgeving metbetrekking tot het beginsel van gelijke beloning voor mannen en vrouwen. Hetprogressieve kabinet-Den Uyl zette de eerste stappen op het gebied vangelijkebehandelingswetgeving eind 1975 met invoering van de Wet gelijk loon voormannen en vrouwen (WGL). De wet voorzag in een commissie die bevoegd was teoordelen over geschillen over deze wet. De WGL werd in 1980 opgenomen in de Wetgelijke behandeling van mannen en vrouwen (Wgbm/v). Deze wet ter implementatie vanRichtlijn 76/207/EEG voorzag eveneens in een commissie. [Website internetconsultatie]Naast verschillende (E)EG-richtlijnen is het Europees verdrag voor de rechten van demens (EVRM) met een algemeen discriminatieverbod van groot belang geweest. Dit goldook voor het Internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (IVBPR)van de Verenigde Naties (VN). [SCP 1998: 214] Het jaar 1983 voorzag in een gehele56

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011herziening van de Nederlandse Grondwet. De Grondwet, zo was de gedachte, moestgemoderniseerd worden. Onderdeel van deze herziening was de invoering van hethuidige artikel 1 dat spreekt over gelijkheid en discriminatie: ‘Allen die zich in Nederlandbevinden worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst,levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niettoegestaan’. Op discriminatie heerste vanaf toen een grondwettelijk verbod. Daarnaastwas er een politieke discussie gaande sinds eind jaren zeventig om de verschillendewetten onder de noemer gelijkheidswetgeving te bundelen. In 1994 werd deze nieuweAlgemene wet gelijke behandeling (Awgb) van kracht. Deze wet voorzag in de huidigeCommissie Gelijke Behandeling. De Awgb kan gezien worden als een uitwerking vanartikel 1 van de Grondwet en behandelt een breder scala aan terreinen dan de Wgbm/vdie zich voornamelijk op arbeidsrelaties richt.In 2003 werden wederom naar aanleiding van een Europese richtlijn, de zogenaamde‘kaderrichtlijn’, nieuwe wetten ingevoerd. De Wet gelijke behandeling op grond vanhandicap of chronische ziekte (Wgbh/cz) en de Wet gelijke behandeling op grond vanleeftijd bij de arbeid (Wgbl) gaven het onnodig onderscheid maken op de arbeidsmarktmet betrekking tot leeftijd en gezondheid een illegaal karakter. [website CGB] Hetbijzondere aan deze wetten is dat ze de burgers beschermen voor onterecht onderscheidop basis van niet aangeboren eigenschappen zoals gezondheid en leeftijd, maar ook ofde burger een deeltijd of een voltijdbaan heeft. Vanaf juli 2010 is er een wetsvoorstel inbehandeling waarin een initiatief staat om de huidige verspreide wetgeving op het gebiedvan gelijke behandeling duidelijker en toegankelijker te maken. De huidige wetten Awgb,Wgbm/v, Wgbh/cz, Wgbl en de artikelen 7:646 en 7:647 van het Burgerlijk Wetboekworden dan in één wet ondergebracht. [website internetconsultatie]Het tegengaan van ongelijkheid en discriminatie op de arbeidsmarkt is niet enkel eenstrijd binnen de kaften van de Nederlandse wet, het komt voort uit de veranderendemaatschappij. Zoals gezegd kwam de Nederlandse maatschappij na de TweedeWereldoorlog in een ander vaarwater terecht. Er trad al spoedig secularisatie op en zuilenverloren hun legitimiteit en hun doel. Vrouwen verworven gaandeweg meer vrijheden inhun strijd voor gelijke behandeling. In de jaren zestig, zeventig en tachtig was er sprakevan een wederopleving van het feminisme. Wederopleving omdat er een eerdere periodevan feminisme valt te onderscheiden welke duurde van ongeveer 1870 tot 1920. Dezetweede golf had als kerndoelen het recht op betaald werk (een reactie op het verlies vande - tijdens de Tweede Wereldoorlog - verworven zelfstandigheid in de jaren vijftig) endeelname aan het maatschappelijke leven. De beweging groeide snel en breidde zichgaandeweg uit met vele andere thema’s, waaronder economische zelfstandigheid endeelname van vrouwen aan het hoger onderwijs. Kenmerkende namen en organisatiesvan deze beweging in Nederland waren Joke Smit die naar aanleiding van haar artikel‘Het onbehagen bij de vrouw’ uit 1967 in het literaire tijdschrift De Gids samen met Hedyd’Ancona en een aantal anderen in oktober 1968 het platform Man Vrouw Maatschappij(MVM) oprichtte. Dolle Mina - dat zich uit de MVM ontwikkelde - was een anderekenmerkende organisatie welke een stuk radicaler was dan MVM. Uit de gelederen vanDolle Mina ontstonden onder andere nieuwe groepen die zich op aparte specifiekethema’s richtten. [Wikipedia, ‘tweede feministische golf’]Sinds het opkomen van de tweede feministische golf hebben vrouwen veel van degestelde doelen gehaald. Zo werkten ze meer, gingen ze meer naar school en vervuldenze vaker belangrijke maatschappelijke topfuncties. Werkten in 1971 29.6 procent van devrouwen was dit percentage in 1990 38.8, in 1997 47.0 procent en in 2009 60 procent.Een substantiële toename. Opvallend is wel dat in 1997 58 procent van de vrouwen eendeeltijdfunctie vervulde vergeleken met 10 procent bij de mannen. [SCP 1998: 222;CBS, emancipatiemonitor 2010: 12] Op het gebied van onderwijs hebben vrouwen indeze periode een inhaalslag gemaakt. Was het opleidingsniveau van vrouwen in 1970nog lager dan dat van mannen, halverwege de jaren negentig hadden ze een voorsprongopgebouwd. [SCP 1998: 217-219] In 2007 bestond zeven procent van de top uitvrouwen, in 2009 was dit negen procent. [CBS 2010: 14] Een stijging, maar het beoogdestreefcijfer van 20 procent werd hiermee niet gehaald. Of dit komt door een mogelijk57

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011‘glazen plafond’ is moeilijk vast te stellen. Om dit plafond adequaat te onderzoekenmoeten mannen en vrouwen langdurig in hun loopbaan gevolgd worden en een dergelijkonderzoek is in Nederland (nog) niet gedaan. [emancipatiemonitor 2010: 204] Hetglazen plafond is een veel gebezigde term voor het geheel van belemmeringen voorvrouwen om door te stromen naar de top. Het is een aanduiding voor een onzichtbarekunstmatige barrière die gecreëerd wordt door gedrags- en organisatorischevooroordelen van voornamelijk mannen. Of dit plafond bestaat staat ter discussie. InNederland is het tot op heden gebruikelijk het glazen plafond te meten op basis van dezogenoemde glazenplafondindex. Dezen index behelst een formule waarmee dediepte/breedte van het plafond gemeten kan worden, maar geeft geen uitsluitsel metbetrekking tot bestaansdebat.[emancipatiemonitor 2010]De oorspronkelijke strijd voor gelijkheid van vrouwen ten opzichte van mannen heeftwetgeving gegenereerd dat een sneeuwbaleffect heeft gehad op andere terreinen, zoalsop het terrein van allochtonen en autochtonen, hetero- en homoseksuelen, jongeren enouderen, deeltijders en voltijders, gehandicapten tegenover niet-gehandicapten ofchronisch zieken versus gezonde mensen, op basis van politieke voorkeuren en gelovigenten opzichte van niet-gelovigen. Dit is onder andere terug te zien in de wetten die ditbekrachtigen waaronder de Wgbl en Wgbh/cz.Gelijkebehandelingswetgeving heeft voor grote veranderingen gezorgd. Concreet is ditterug te zien in bijvoorbeeld de regelgeving ten aanzien van de vacatureteksten diebedrijven doen uitgaan. Volgens de besproken wetten mag er geen onnodig onderscheidgemaakt worden. De vacaturetekst zal dus aan moeten geven dat de functie voormannen en vrouwen toegankelijk is. Dit wordt meestal ondervangen door na defunctieomschrijving het kenmerk M/V te plaatsen. Onderscheid op persoonlijkekenmerken is eveneens niet toegestaan op grond van de discriminatiegronden. Ook mager niet naar sollicitanten gevraagd worden van een bepaalde leeftijd. Dit zijnomschrijvingen van direct onderscheid. Als er in de vacature de ogenschijnlijk neutraleeis staat dat de geschikte kandidaat accentloos Nederlands moet kunnen spreken, kan ditleiden tot discriminatie op grond van afkomst. Mensen met een andere etnischeachtergrond zullen eerder de het Nederlands niet volledig beheersen en uitgeslotenworden van de baan. Een dergelijke eis is - mits het accentloos kunnen sprekennoodzakelijk is voor het uitoefenen van de functie - een voorbeeld van indirectonderscheid en is niet toegestaan. In 1998 is de Wet medische keuringen (WMK) inwerking getreden. Deze wet versterkt de positie van keurlingen en sollicitanten. Hetbepaalt dat een keuring alleen toegestaan is als het echt noodzakelijk is voor de functie.Dit kan alleen als er risico’s verbonden zijn aan de functie zoals voor de gezondheid enveiligheid voor de werknemer en eventueel anderen. Het is eveneens niet (meer)toegestaan op basis van deze wet om als werkgever vragen te stellen tijdens desollicitatieprocedure over de gezondheid van de sollicitant en zijn ziekteverzuim in hetverleden. Mocht de werkgever nu een voorkeursbeleid voeren, dan moet hij dit eveneenskenbaar maken in de advertentie. [Website werving en selectiegids.nl]De Awgb hanteert een uitzondering op het discriminatieverbod in de vorm van hetzogenoemde voorkeursbeleid. Dit voorkeursbeleid kan getypeerd worden als eenpositieve actie. Een eerste tijdelijke voorkeursbehandeling voor vrouwen werdvormgegeven in 1976/1977 tijdens het kabinet-Den Uyl. Dit groeide in de jaren tachtiguit tot een beleid dat de stimulering voor stond van positieve actie. De hierbij horendeStimuleringsregeling positieve actie liep 1 januari 1995 af. In de jaren tachtig ondernamde overheid eveneens een campagne om de arbeidsparticipatie van vrouwen te latentoenemen met als slogan: ‘Vrouwen gezocht voor mannenberoepen’. Het vervolg op hetbeleid van positieve actie werd de campagne Opportunity in bedrijf dat loopt sinds 1996.Deze campagne is erop gericht om bedrijven en instellingen te overtuigen om vanuit huneigen economische belang het potentieel van vrouwen te benutten. [SCP 1998: 228] Hetvoorkeursbeleid is vanaf 1994 permanent opgenomen in de wet. Er is sprake van eenvoorkeursbeleid wanneer personen worden bevoordeeld bij bijvoorbeeld sollicitaties enpromoties op basis van groepskenmerken. Voorkeursbeleid is alleen toegestaan voor58

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011groepen die in een structurele maatschappelijke achterstand verkeren zoals vrouwen,etnische minderheidsgroepen en personen met een handicap of chronische ziekte. Het isniet toegestaan om bijvoorbeeld mannen, homoseksuelen of moslims eenvoorkeursbehandeling te geven. Aangezien het hier een uitzondering op een wet betreftzijn hier strikte eisen aan verbonden. Een groep mag pas een voorkeursbehandelingkrijgen als er voldaan wordt aan viertal vereisten: de zogenoemde achterstandsvereiste,de zorgvuldigheidsvereiste, de evenredigheidsvereiste en de kenbaarheidsvereiste. Eenvoorkeursbeleid is altijd van tijdelijke aard en wordt om die reden dan ook regelmatiggeëvalueerd. [website CGB] Het kabinet-Rutte heeft in het regeerakkoord opgenomendat het voorkeursbeleid gestopt zal worden. De werving en selectie zal op basis vankwaliteit moeten geschieden, aldus het regeerakkoord.[website rijksoverheid]Naast de wetgeving kunnen burgers in toenemende mate gebruik maken vanverschillende instanties om hun specifieke situaties te toetsen aan de wetgeving.Initiatieven die voor dit doel in het leven zijn geroepen zijn de Commissie GelijkeBehandeling (CGB), en onder andere de websites Art1.nl en discriminatie.nl. De CGB isvoor de burger de bekendste en belangrijkste schakel tussen de praktijk en wetgeving ophet gebied van gelijke behandeling. De Commissie Gelijke Behandeling is een door dewet Awgb in 1994 opgestelde permanente commissie die zich bezighoudt met hetbevorderen van gelijke behandeling en de bestrijding van discriminatie. Iedereen die zichongelijk behandeld voelt op grond van ras, nationaliteit, godsdienst, levensovertuiging,seksuele gerichtheid, burgerlijke staat, politieke overtuiging, handicap/chronische ziekteen leeftijd kan een verzoek indienen bij de CGB. De commissie kan oordelen uitsprekendie betrekking hebben tot de volgende wetten: Awgb, Wgbm/v, Wet onderscheidarbeidsduur (Woa), Burgerlijk wetboek (BW) artikel 7, Ambtenaren wet (Aw) artikel 125,Wet onderscheid bepaalde en onbepaalde tijd (Wobot), Wgbl en Wgbh/cz. De meeste vandeze wetten hebben betrekking op arbeid gerelateerde zaken. Het is dan ook nietverwonderlijk dat de meeste casussen waar de commissie uitspraken over doetarbeidsgerelateerde zaken zijn. De oordelen die de commissie velt zijn niet bindend, welwegen ze zwaar bij de uitspraak die de rechter doet in een eventuele rechtszaak.Daarnaast gaat er een grote preventieve werking uit van de oordelen die de CGB uit doetkomen. Op 1 april 2010 maakte de overheid duidelijk dat Nederland een instituut voor demensenrechten krijgt dat zal worden gecombineerd met de CGB. Deze nieuweorganisatie zal het College voor mensenrechten en gelijke behandeling gaan heten. Dehuidige taken van de commissie zullen onveranderd overgenomen worden. [websiteCGB; website wikipedia ‘commissie gelijke behandeling’]Actoren- Verenigde Naties (VN)- Europese Economische Gemeenschap (EEG)- Europese Unie (EU)- Kabinet-Den Uyl- Kabinet-Rutte- Kabinet-Lubbers- Commissie Gelijke Behandeling (CGB)- Man Vrouw Maatschappij (MVM)- Dolle Mina- Tweede feministische golf- Werkgevers- Werknemers- Maatschappelijke minderheden- Art1.nlBronnen en Literatuur- Sociaal Cultureel Planbureau,http://www.scp.nl/dsresource?objectid=26101&type=org- (geraadpleegd op 16 juni 2011). p. 67 over loondiscriminatie.59

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- Commissie Gelijke Behandeling, http://www.cgb.nl (geraadpleegd op 16 juni2011) dossiers- Gezamenlijk website van E-Quality, Art1, Kenniscentrum lesbisch en homoemancipatiebeleiden Expertisecentrum LEEFtijd, http://www.discriminatie.nl(geraadpleegd op 16 juni 2011)- www.art1.nl (geraadpleegd op 16 juni 2011)- Loonwijzer, www.loonwijzer.nl (geraadpleegd op 16 juni 2011)- www.leeftijd.nl (geraadpleegd op 16 juni 2011)- Centraal Bureau voor de Statistiek, http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/807269BC-325D-4DEB-AC8A-A9C70BAF206B/0/emancipatiemonitor2010.pdf (geraadpleegdop 16 juni 2011) emancipatiemonitor- Werving en Selectiegids (onderdeel van CGB),http://www.wervingenselectiegids.nl/home (geraadpleegd op 16 juni 2011)- Overheid.nl, http://wetten.overheid.nl/BWBR0022803/geldigheidsdatum_10-03-2010 (geraadpleegd 14 juni 2011)- Andriessen, I., e.a., Discriminatie niet-westerse allochtonen op de arbeidsmarkt2007 (Den Haag/Rotterdam 2007),http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/gelijke-behandeling-op-hetwerk/documenten-en-publicaties/rapporten/2007/11/01/discriminatiemonitorniet-westerse-allochtonen-op-de-arbeidsmarkt-2007.html(geraadpleegd op 16juni 2011)- Andriessen, I. (red.), Discriminatie niet-westerse allochtonen op de arbeidsmarkt2010 (Den Haag 2010), http://www.scp.nl/dsresource?objectid=25945&type=org(geraadpleegd op 19 juni 2011)- Jacobs, A.T.J.M. (red.), Arbeid en Discriminatie (Deventer 1992) 198.- Plug, Jan, Respect voor verschil. Arbeid, diversiteit en gelijke behandeling (Soest2008)- Commissie Gelijke Behandeling, Onderzoek en oordeel. Gelijke beloning vanmannen en vrouwen bij de algemene ziekenhuizen in Nederland (2011),http://www.fwg.nl/Upload/CGB/CGB-onderzoek%20Gelijk%20Loon.pdf(geraadpleegd op 16 juni 2011)- CBS, Emancipatiemonitor 2010 http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/807269BC-4DEB-AC8A-A9C70BAF206B/0/emancipatiemonitor2010.pdf (geraadpleegd op 20 juni2011)- Website internetconsultatie integratiewet Awgb,http://www.internetconsultatie.nl/integratiewetawgb/document/185(geraadpleegd op 21 juni 2011)- Rijksoverheid, regeerakkoord VVD-CDA, http://www.rijksoverheid.nl/documentenen-publicaties/rapporten/2010/09/30/regeerakkoord-vvd-cda.html(geraadpleegdop 21 juni 2011)60

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 13 - Veranderingen in systemen en stelsels voorinkomensregelingen buiten arbeid: verzakelijking en versobering vansociale zekerheidMetatrends- Verzakelijking- Individualisering- EmancipatieRelatie met- Domein: politiek en bestuur- Trend: Pro-activering en ontcorporatisering van sociale zekerheid- Liberalisering van de Verzorgingsstaat- Hotspot: Akkoord van Wassenaar (1982)Datering1970 - 1989Beschrijving‘Sociale zekerheid’ is een containerbegrip en kent verschillende invullingen. In een nauweinterpretatie is sociale zekerheid het stelsel van politiek bepaalde inkomensregelingen(voorzieningen en verzekeringen), zoals dat in Nederland is vastgelegd als onderdeel vande verzorgingsstaat. De inkomensregelingen zijn een bijzondere vorm van inkomen,omdat er geen arbeidsprestatie tegenover staat. [Vergne, 2009: 3; Trommel, 1999: 56-57; Van Gestel cs., 2009: 47] Voor dit onderzoek wordt echter een bredere invalshoekgekozen, om ook buiten het politieke kader relevante maatschappelijke ontwikkelingen tekunnen identificeren. Sociale zekerheid is daarbij niet vanuit één consistente visiegecreëerd: het is een maatschappelijk ingebed resultaat van eeuwenlange (politieke ensociale) strijd, teneinde onzekerheden en risico’s – al dan niet formeel, informeel,individueel, collectief – het hoofd te bieden. [WRR, 2006: 24; Arts, 2003: 62] Socialezekerheid wordt vervolgens opgevat als een specifieke configuratie van publieke enprivate regels: gemeenschappelijk vastgestelde formele en informele rechten, plichten,voorwaarden en sancties. Deze regels treden in werking als mensen economischetekorten hebben of dreigen te krijgen. Economische tekorten zijn: ontoereikend inkomen,arbeidsverlies en kosten van medische voorzieningen. [Vrooman, 2009: 126; Vrooman,2011: 358] Vanwege de private dimensie is deze bredere invalshoek omvattender dan depubliekformele typering van wetten en besluiten.In Nederland kwam de opbouw van de sociale zekerheid tot stand vanaf het einde van denegentiende eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog. Het was een ontwikkelingsfasewaarin verplichte regelingen de plaats in namen van negentiende-eeuwse regelingen dievanuit particulier initiatief waren ontstaan en vaak een vrijwillige aard hadden. In dezeperiode ging de staat zich steeds meer bemoeien met de organisatie en uitvoering vandeze regelingen. Tot aan de Tweede Wereldoorlog is het stelsel van sociale zekerheidlangzaam uitgebreid. De ontwikkeling van de sociale zekerheid kwam daarmee laat opgang ten opzichte van andere Westerse landen. De langzame opbouw veranderde na deTweede Wereldoorlog tot en met het einde van de jaren zestig. Vanaf 1945 stond de zorgvoor bestaanszekerheid van de hele bevolking centraal, gebaseerd op Beveridge’s (Britseconoom en politicus) beginsel van nationale solidariteit. In deze naoorlogse decenniawas er sprake van economische voorspoed waardoor de sociale zekerheid sterkuitbreidde met relatief hoge uitkeringen: WW (1952), AOW (1957), AWW (1959), AKW(1963), ABW (1965), WWV (1965), RWW (1965), WAO (1967), ZW (1967), AWBZ(1968). [SCP, 1998: 421-424, 456; Fenger, 2003: 77-79] Noemenswaardig hierbij is deAlgemene Ouderdomswet (AOW) als beginpunt voor de opbouw van het huidigeNederlands pensioensstelsel. De wet werd de eerste pijler van het Nederlandspensioensstelsel en voorzag sindsdien in een basispensioen voor ouderen. De tweedepijler werd het collectieve pensioen; het aanvullende pensioen dat geregeld werd door61

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011werknemers en werkgevers. Wat dat betreft werden pensioensregelingen steeds meer inCAO’s opgenomen gedurende de jaren na de Tweede Wereldoorlog. [Van der Velden,2009] De derde en laatste pijler behelsde de individuele, particuliere opbouw/ aanvullingvan de oudedagvoorziening. Binnen deze pijler kreeg iedereen de mogelijkheid om eenindividuele pensioensverzekering (b.v. lijfrentepolissen) af te sluiten bij een verzekeraar.[Caminada, 2003: 152] Met betrekking tot de eerdergenoemde WW, WAO en ZW lag hetuitvoeringsprimaat sinds de inwerkingtreding van de Organisatiewet sociale verzekering(OSV’52) bij particuliere bedrijfsverenigingen. De verenigingen werden beheerd door devakbonden en werkgeversorganisaties. Evenwel bleef de overheidsbemoeienis aanhoudentijdens de naoorlogse jaren. De Sociale Verzekeringsraad (SVr) - werkgevers,vakbonden, kroonleden - hield daarom toezicht op de bedrijfsverenigingen, coördineerdede uitvoering en adviseerde de regering over wetstechnische kwesties. De periode 1945-1970 kan worden gezien als de uitbouw van de sociale zekerheid, waarbij Nederland juistkoploper werd in vergelijking met andere Westerse landen. Echter, in de optiek vankabinet-de Jong (1967-1971) had de incrementele groei van sociale zekerheid geleid toteen complex en onbeheersbaar geheel; zowel ten opzichte van de uitvoeringsorganisatieals ten aanzien van regelgeving. Daarom vroeg het kabinet in 1967 advies aan deSociaal-Economische Raad (SER) ten behoeve van vereenvoudiging in deuitvoeringsorganisatie van de sociale zekerheid. Tevens werd in 1969 deStaatscommissie ‘vereenvoudiging en codificatie van sociale zekerheidswetgeving’ingesteld. [SCP, 1998: 421-424, 456; Fenger, 2003: 77-79]De vereenvoudigingsprojecten van de SER en de staatscommissie, gestart in 1967 en1969, lieten (te) lang op zich wachten. In de jaren zeventig kon de SER het niet eensworden over de uitvoeringsorganisatie van de sociale zekerheid. Zeventien jaar na dato,in 1984, bracht de SER een advies uit dat enkel op hoofdlijnen over deuitvoeringsorganisatie handelde. De ‘staatscommissie vereenvoudiging en codificatie’bracht in 1982 een gedeeltelijk rapport uit, dat in 1990 in enigszins uitgebreidere vormdefinitief werd. De projecten van de SER en de commissie raakten in deze periode aan degevestigde belangen van bedrijfsverenigingen, die direct betrokken waren bij deuitvoering van de sociale zekerheid. De SER en de commissie konden hierdooronvoldoende slagvaardig functioneren en niet tot doeltreffende aanpassingen komen.[SCP, 1998: 487] Tegelijkertijd bleef (het systeem van) sociale zekerheid royaal opgezet,gericht op het garanderen van inkomen, open aan de instroomkant en gesloten aan deuitstroomzijde. Het was voor burgers eenvoudig om aanspraak te maken op socialezekerheidsuitkeringen en gemakkelijk om deze aan te houden. Daarnaast werd hetzoekgedrag van werklozen (omtrent arbeid) nauwelijks gestimuleerd binnen socialeregelingen. [Van Gestel, 2009: 20]Het royale karakter van de sociale zekerheid was zichtbaar aan ontwikkelingen in deWAO en de komst van de AAW. Met de inwerkingtreding van de Wet op dearbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO, 1967) waren werknemers ingedekt voor hetarbeidsongeschiktheidsrisico. [Vrooman, 2011: 422-423] In de periode 1969-1974 werdde hoogte van de WAO-uitkering in positieve zin gelijkgesteld aan het wettelijkeminimumloon (van kracht sinds 1969). In dezelfde periode was 1973 een gunstig jaarvoor mensen die deels arbeidsongeschikt waren en gedeeltelijk geen werk hadden. In datjaar werd namelijk het ‘beginsel van verdiscontering van werkloosheid’ ingevoerd. Dat wilzeggen dat deze mensen een WAO-uitkering konden ontvangen die in verhouding stondtot het desbetreffende werkloze gedeelte. Door het beginsel hadden zij meer rechtgekregen om aanspraak te maken op de WAO-uitkering. De verbeterde rechtspositiezorgde ervoor dat de gedeeltelijk arbeidsongeschikten – die deels werkloos waren - zichverplaatsten van een zogenoemde ‘lagere WAO-klasse’ naar een ‘hogere WAO-klasse’.Opmerkelijk is dat zij vanuit deze hogere klasse aanspraak konden maken op eenvolledige WAO-uitkering. Dit was mogelijk vanwege de zeer soepeletoekenningsvoorwaarden van de WAO, die niet berekend waren op het ontstaan van eenhogere WAO-klasse. Als gevolg steeg het aantal volledige WAO-uitkeringen. Al met alkende de WAO een zekere mate van ‘verborgen werkloosheid’, omdat de deels werkloze,arbeidsongeschikten een volledige uitkering genoten. [SCP, 1998: 423] De Algemene62

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Arbeidsongeschiktheidswet (AAW, 1976) was complementair aan de WAO. Mensen dieniet in loondienst waren (b.v. studenten en zelfstandigen) kregen ook recht op eenarbeidsongeschiktheidsuitkering. De AAW wordt dikwijls bestempeld als de ‘afronding’van de sociale zekerheid. Hiermee wordt bedoeld dat de werkingssfeer van de socialezekerheid tot een ‘optimum’ was gekomen en betrekking had gekregen op alleingezetenen van de samenleving. Substantiële vernieuwingen na 1976 werden niet meerverwacht en konden hoogstens van corrigerende aard zijn. [Pennings, 2006: 17;Noordam, 2003: 34]Vanaf het midden van de jaren zeventig begon geleidelijk het tij te keren voor de socialezekerheid. In 1974 was het niveau van de uitkeringen verbonden aan deloonontwikkeling: ‘de koppeling’. Hierdoor steeg in de navolgende jaren het socialeuitkeringsniveau – inclusief premies - in lijn met de ontwikkeling van lonen en prijzen.Het gevolg was een vicieuze cirkel met achtereenvolgens stijgende loonkosten,werkloosheid, sociale zekerheidsuitgaven en nogmaals stijgende loonkosten. Zodoendeontsproot medio jaren zeventig het verschijnsel ‘stagflatie’: de werkloosheid wasgestegen, de lonen werden hoger, de prijzen stegen en het beroep op sociale zekerheidnam toe. De situatie verslechterde bovendien door twee oliecrises (1973 en 1979), doorde Voedingsbond FNV die niet akkoord ging met loonmatiging (1979) en door de dalendewerkgelegenheid in de industriesector. Uiteindelijk ontstonden er structurelemaatschappelijke problemen, zoals langdurige werkloosheid. Vanwege de hogeloonkosten wilden werkgevers enkel werknemers met een hoge arbeidsproductiviteit.Werknemers met een lagere productiviteit werden uit het arbeidsproces gestoten enmoesten beroep doen op sociale zekerheidsuitkeringen. Er ontstond een tweeverdelingvan dalende arbeidsparticipatie en stijgende loonkosten, hetgeen ook de stabiliteit van desociale zekerheid in gevaar kon brengen. [Trommel, 1999: 63; SCP, 1998: 383-385]In de tweede helft van de jaren zeventig (vanaf 1976) stond verdere uitbreiding van desociale zekerheid niet meer op de agenda. Ten tijde van kabinet-Den Uyl en kabinet-VanAgt I werd sociale zekerheid vanuit een zakelijk, economisch gezichtspunt benaderd enniet meer vanuit een sociaal gezichtspunt, zoals dat in de jaren zestig nog wel werdgedaan. De verslechterde situatie van de sociale zekerheid werd zodoende als eenprobleem van betaalbaarheid bestempeld. Het doel was om de sociale zekerheid tebeheersen op grond van het aantal uitkeringsontvangers en de kosten. Oplossingenwaren voornamelijk gericht op het aanscherpen van individuele wetten en regelingen,bijvoorbeeld met betrekking tot de hoogte en de duur van uitkeringen. In 1976 trad de1%-norm van minister Duisenberg in werking, opgenomen in de ‘Miljoenennota 1976’.Met deze norm mochten de publieke uitgaven niet stijgen met meer dan 1% van hettotale jaarlijkse nationaal inkomen. [Fenger, 2003: 77-79; SCP, 1998: 425-427]Dientengevolge werd ten tijde van de kabinetten-Van Agt I, II, III (1978-1982) 6 miljardgulden bezuinigd op de sociale zekerheid. De helft (47%) daarvan betrof maatregelenvoor de financiering van de sociale zekerheid. Hierbij ging het om: het afschaffen vanrijksbijdragen aan sociale fondsen, premieverhogingen en belastingmaatregelen(verlaging/ opheffing van aftrekregelingen voor bejaarden/ arbeidsongeschikten). Eenderde (31%) van de bezuinigingen betrof wijzigingen in de uitkeringsvoorwaarden. Op deAlgemene Kinderbijslagwet (AKW) werd 1,25 miljard gulden bezuinigd door deafschaffing van de kinderaftrekregeling (1978). In 1979 werd de meervoudigekinderbijslag voor 16- en 17-jarigen afschaft en werd de kinderbijslaguitkeringgehalveerd voor gezinnen met één kind onder de 3 jaar (1979). Vervolgens werden deuitkeringsvoorwaarden stringenter voor ziekte en arbeidsongeschiktheid (1980), kreeg deWerkloosheidswet aangescherpte toegangseisen (1981) en werd de bijstandsregelinggekort op jongerenvoorzieningen (1979 en 1981). De resterende bezuinigingen kregenvorm in een serie interventies in het uitkeringsniveau. De grootste bezuinigingspost(1979-1981) lag hierbij gelegen aan een evenredige korting op alle uitkeringen: hetuitkeringsniveau was daardoor elk jaar 0,5% lager dan het loonniveau. In de periode1978-1982 bestond er geen politieke consensus over de invulling van de bezuinigingen.Binnen de kabinetten was er verdeeldheid tussen de minister van Financiën (pro63

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011bezuiniging), de minister van Sociale Zaken (pro stimuleringsbeleid) en de overigeministers (kosten afwenden). De bezuinigingen in deze periode resulteerden niet infundamentele hervormingen van de sociale zekerheid, maar waren hoofdzakelijk ad-hocen boekhoudkundig van aard. [SCP, 1998: 425-428]Terwijl over de sociale zekerheid onenigheid bestond binnen de kabinetten-Van Agt I, II,III (1977-1982), was er sprake van overeenstemming in de kabinetten-Lubbers I, II(1982-1989). Men was het op drie fronten eens over het te voeren ‘neoliberale beleid’:reorganisatie van collectieve uitgaven, versterking van de marktsector en verbeteringvan de arbeidsmarkt. Reeds twintig dagen na het aantreden van Kabinet-Lubbers I werdop 24 november 1982 het Akkoord van Wassenaar gesloten. Op aandringen van hetkabinet kwamen de voorzitters van centrale werkgevers- en werknemersorganisaties totovereenstemming: de vakbonden zagen af van automatische prijscompensatie enwerkgeversvertegenwoordigers droegen zorg voor arbeidsduurverkorting endeeltijdarbeid. Werkgevers en werknemers kwamen tot het inzicht dat samenwerkingnoodzakelijk was voor economisch herstel. Met het akkoord werd voorts een langeperiode van loonmatiging ingezet. De loonmatiging was gekoppeld aan de socialeuitkeringen en ambtenarenlonen, hetgeen doorwerking had op de rijksbegroting (dekosten voor sociale zekerheidsuitgaven konden lager worden geraamd). [SCP, 1998:429-430]De jaren tachtig kenmerkten zich door het sociale zekerheidsbeleid vanuitgavenbeheersing. [Trommel, 1999: 69] Met de ‘no-nonsense’ instelling van kabinet-Lubbers I werd een aaneenschakeling aan maatregelen genomen, gericht op het(relatief) verlagen van uitkeringsniveaus. In 1984 werden alle uitkeringen met 3%verlaagd en werd in de eerste helft van de jaren tachtig het uitkeringspercentage van deWW teruggebracht van 80% naar 70% van het laatst verdiende loon. Verder werd deduur van de WW-uitkering vastgesteld op grond van het arbeidsverleden (aantalwerkzame jaren), waardoor jonge en middelbare werknemers beperkt toegang haddentot deze uitkering. [Van Gestel, 2009: 59; Trommel, 1999: 69] Terwijl deuitkeringsbedragen van de kinderbijslag tot 1983 waren afgestemd op de gezinsgrootte,werd na 1983 ook onderscheid gemaakt op basis van leeftijd. Voorts werd in de periode1983-1984 de kinderbijslaguitkering bevroren. [SCP, 1998: 430, 436] Tussen 1980 en1985 is het sociaal minimum met 10% afgenomen. Het sociaal minimum is hetgeldbedrag waarmee de noodzakelijke bestaanskosten worden gedekt. Voor het sociaalminimum kunnen mensen beroep doen op de bijstand, de AOW en andere toeslagen.[Vrooman, 2011: 360; Thesaurus Zorg en Welzijn, 2011] 1985 was een bewogen jaar. In1985 werd de WAO-uitkering verlaagd naar 70%. In dat jaar is ook de ‘woningdelerbijstandsnorm’ (voor alleenstaanden die een woning deelden) ingevoerd in de bijstand,met een besparing van 500 miljoen gulden. [SCP, 1998: 432] Bovendien werd depremieheffing over het ziekengeld (uitkering) ingevoerd en werd hetuitkeringspercentage verlaagd van 80% naar 75%. Tenslotte kan 1985 aangewezenworden als het jaar van de individualisering van de AOW. In het kader van gelijkebehandeling hebben gehuwden sinds 1985 individueel uitkeringsrecht. [SCP, 1998: 448-449]Tussen 1982 en 1986 pleitten de ministers en staatssecretarissen van kabinet-Lubbers Iniet alleen voor uitgavenbeheersing, maar ook voor een slagvaardige wijziging van hetsociale zekerheidsstelsel. In deze periode vond de ‘stelseldiscussie’ plaats, waarinpolitieke partijen en maatschappelijke belangenorganisaties ideeën voor een nieuwstelsel ventileerden. Dit leidde tot drie alternatieven: het ministelsel, hettweetrajectenstelsel en het basisinkomen. Geen van de alternatieven ontving voldoendesteun. Uiteindelijk diende CDA staatssecretaris De Graaf een wetsvoorstel in bij deTweede Kamer. Dit voorstel beoogde niet een fundamentele stelselherziening, maarvoorzag in een beperkt aantal hervormingen. [Van Gestel, 2009: 60] Het voorstel van DeGraaf werd werkelijkheid met de stelselherziening van 1987. De belangrijkste wijzigingvan de stelselherziening was de samenvoeging van de Werkloosheidswet (WW) en deWet Werkloosheidsvoorziening (WWV; uitkering na afloop van de WW) in de nieuweWerkloosheidswet (nWW). Ten behoeve van oudere werklozen werd de Wet64

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011inkomensvoorziening oudere en gedeeltelijk arbeidsongeschikte werkloze werknemers(IOAW) ingevoerd, alsmede de Wet inkomensvoorziening oudere en gedeeltelijk gewezenzelfstandigen (IOAZ). Oudere werklozen konden voor de IOAW en de IOAZ in aanmerkingkomen als hun WW-uitkering verliep. Vanwege de IOAW en de IOAZ bleven ouderewerklozen gevrijwaard van de vermogenstoets van de Algemene Bijstandswet (ABW).[Trommel, 1999: 69; Vrooman, 2011: 364] Na de stelselherziening van 1987 werd bij devaststelling van arbeidsongeschiktheid geen rekening meer gehouden met hetwerkloosheidscriterium. In dat verband werd gedacht dat het aantal WAO-uitkeringenzou dalen, omdat de uitkeringen met ‘verborgen werkloosheid’ (naar schatting 50%) nietmeer mee telden. Niets was minder waar; er vond geen duidelijke daling plaats in hetaantal WAO-uitkeringen. [Vrooman, 2011: 365]Kabinet-Lubbers II had conform de regeringsverklaring (1986) beloofd dat dewerknemersverzekeringen voorlopig ongewijzigd zouden blijven na de stelselherzieningvan 1987. [SCP, 1998: 434] Alleen de volgende kleine wijzigingen werden doorgevoerdbinnen de sociale zekerheid. Vanaf 1988 hadden AOW’ers met partners onder de 65 jaargeen recht meer op de uitkering voor paren [Vrooman, 2011: 362] Tot en met 1988konden gehuwde mannen geen rechten ontlenen aan de AWW verzekering, maarbetaalden hiervoor wel premies. Tenslotte werden weduwnaars na 1988 niet meeruitgesloten van de AWW. [Noordam, 2003 : 27, 31] Vanwege de groeiende economie inde tweede helft van de jaren tachtig werden verdere, ingrijpende maatregelen nietnoodzakelijk geacht. De economische voorspoed kwam tot een hoogtepunt in 1989,gekenmerkt door afnemende werkloosheid en dalende financieringstekorten. [SCP, 1998:434]In de jaren zeventig en tachtig werden problemen in de sociale zekerheid duidelijkwaarneembaar. Deze situatie werd ingegeven door hoge inflatie, twee oliecrises en hogewerkloosheid in de jaren zeventig. De inflatie en werkloosheid, in samenspel metindividualisering en emancipatie, resulteerde in een aanzienlijke kostentoename van desociale zekerheid. Daar komt bij dat de uitvoeringsorganisatie van de sociale zekerheidniet intensief werd vereenvoudigd en nog altijd genereus was opgezet. Tegen deachtergrond van een hevige economische recessie veranderde de visie ten aanzien vansociale zekerheid. Gedurende de regeringsperioden van kabinetten-Den Uyl, van Agt I, IIen Lubbers I, II (1973-1989) werd de sociale zekerheid bezien vanuit een economischstandpunt en niet meer vanuit een sociaal standpunt. Sociale zekerheid was in zakelijke,economische termen een ‘probleem van betaalbaarheid’ geworden. Zo trof de overheidvoornamelijk maatregelen betreffende de kostenbeheersing van de sociale zekerheid. Zolag in de jaren zeventig de nadruk op de financiering (premieverhoging e.d.) en in dejaren tachtig op de uitgavenbeheersing (beperking uitkeringshoogte). [Fenger, 2003: 77-79; SCP, 1998: 487; Van Gestel, 2009: 20]. Op deze wijze werd miljarden guldensbezuinigd. [SCP, 1998: 425-432] De aard van de Nederlandse sociale zekerheid in dezeperiode is volgens de ideaaltypologie van Esping-Andersen een mengvorm vancorporatistische en sociaal-democratische modellen. [Vrooman, 2011: 375] ‘Het stelselwas niet alleen gericht op rechten voor bepaalde beroepsgroepen (corporatistisch), maarkende ook een uitgebreide minimumbescherming voor alle ingezetenen(sociaal-democratisch), met name via de sociale bijstand (ABW) en devolksverzekeringen voor ouderen (AOW), de kinderbijslag (AKW) en de nabestaandenwet(ANW)’. [als geciteerd in SCP, 2004 :316]Actoren- Kabinet-De Jong- Kabinet-Biesheuvel- Kabinet-Den Uyl- Kabinet-Van Agt I- Kabinet-Van Agt II- Kabinet-Van Agt III- Kabinet-Lubbers I- Kabinet-Lubbers II65

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- Sociale partners/ Vakbonden en werkgeversorganisaties/ Federatie voorBedrijfsverenigingen- Sociale Verzekeringsraad (SVr)- Sociaal-Economische Raad (SER)- Staatscommissie ‘vereenvoudiging en codificatie van sociale zekerheidswetgeving’- Voedingsbond FNV- Minister Duisenberg- Voorzitters van centrale werkgevers- en werknemersorganisaties- staatssecretaris De Graaf (CDA)Bronnen en literatuur- Arts, W., ‘Continuïteit en verandering. Verzorgingsstaat en sociale zekerheid in de21e eeuw’ in: Honderd jaar Sociale Zekerheid in Nederland (Delft 2003).- Caminida, C.L.J. & Goudswaard, K.P., Verdeelde Zekerheid. De verdeling vanbaten en lasten van sociale zekerheid en pensioenen (Goudswaard 2003).- Fenger, M., ‘Institutionele ontwikkelingen en dynamiek in het beleid voor werk eninkomen’ in: Honderd jaar Sociale Zekerheid in Nederland (Delft 2003).- Gestel, N. van, Beer, P. de. & Meer, M. van der., Het hervormingsmoeras van deverzorgingsstaat: veranderingen in de organisatie van de sociale zekerheid(Amsterdam 2009).- Noordam, F., ‘De personele werkingssfeer van de Nederlandse sociale verzekering(1901-2001)’ in: Honderd jaar Sociale Zekerheid in Nederland (Delft 2003).- Pennings, F.J.L., Nederlandse socialezekerheidsrecht in een internationale context.Nummer 35 van Monografieën sociaal recht (Deventer 2006).- Sociaal en Cultureel Planbureau, Sociaal en Cultureel Rapport 1998. 25 jaarsociale verandering (Rijswijk 1998).- Sociaal en Cultureel Planbureau, Sociaal en Cultureel Rapport 2004. In het zichtvan de toekomst (Den Haag 2004)- Thesaurus Zorg en Welzijn, RWW(http://www.thesauruszorgenwelzijn.nl/RWW.htm, geraadpleegd op 30 mei2011).- Thesaurus Zorg en Welzijn, Sociaal Minimum(http://www.thesauruszorgenwelzijn.nl/sociaalminimum.htm, geraadpleegd op 30mei 2011).- Trommel, W.A., De herverdeelde samenleving: de ontwikkeling en herziening vande Nederlandse verzorgingsstaat (Amsterdam 1999).- Velden, S. van der, ‘Geschiedenis van de pensioensvoorziening in Nederland’(http://www.sp.nl/nieuws/spanning/200908/geschiedenis_van_de_pensioenvoorziening_in_nederland.shtml (2009), geraadpleegd op 7 juni 2011).- Vergne, A.M., Praktijkgids Sociale Zekerheid (Alphen aan den Rijn 2009).- Vrooman, C., Een succesvolle gedaantewisseling? De hervorming van de socialezekerheid (Den Haag 2011).- Vrooman, C., Rules of Relief. Institutions of social security, and their impact (DenHaag 2009).- Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, De verzorgingsstaat herwogen.Over verzorgen, verzekeren, verheffen en verbinden (Amsterdam 2006).66

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Trend 14 - Veranderingen in systemen en stelsels voorinkomensregelingen buiten arbeid: pro-activering en ontcorporatiseringvan sociale zekerheidMetatrends- Terugtredende overheid- Marktwerking- Vergrijzing- Individualisering- InternationaliseringRelatie met- Domein: politiek en bestuur- Trend: Verzakelijking en versobering van sociale zekerheid- Liberalisering van de VerzorgingsstaatDatering1990 - 2005Beschrijving‘Sociale zekerheid’ is een containerbegrip en kent verschillende invullingen. In een nauweinterpretatie is sociale zekerheid het stelsel van politiek bepaalde inkomensregelingen(voorzieningen en verzekeringen), zoals dat in Nederland is vastgelegd als onderdeel vande verzorgingsstaat. De inkomensregelingen zijn een bijzondere vorm van inkomen,omdat er geen arbeidsprestatie tegenover staat. [Vergne, 2009: 3; Trommel, 1999: 56-57; Van Gestel cs., 2009: 47] Voor dit onderzoek wordt echter een bredere invalshoekgekozen, om ook buiten het politieke kader relevante maatschappelijke ontwikkelingen tekunnen identificeren. Sociale zekerheid is in een brede opvatting het geheel van publiekeen private regels: de gemeenschappelijk vastgelegde formele en informele rechten,plichten, voorwaarden en sancties. Deze regels zijn van toepassing als menseneconomische tekorten hebben of dreigen te krijgen. Economische tekorten zijn:ontoereikend inkomen, arbeidsverlies en kosten van medische voorzieningen. [Vrooman,2009: 126; Vrooman, 2011: 358] Vanwege de private dimensie is deze invalshoekomvattender dan de dikwijls gehanteerde publiekformele typering - in termen van wettenen besluiten - van sociale zekerheid.In de jaren zeventig en tachtig veranderde de visie op sociale zekerheid tijdens dekabinetten-Den Uyl, Van Agt I, II en Lubbers I, II (1973-1989). Sociale zekerheid werdals een zakelijk, economisch vraagstuk bekeken, en niet meer als een sociale kwestie. Indeze periode stond de kostenbeheersing van de sociale zekerheid centraal. Maatregelenwaren in de jaren zeventig voornamelijk gericht op de financiering (premieverhogingetc.) van de sociale zekerheid, terwijl in de jaren tachtig de nadruk lag opuitgavenbeheersing (uitkeringshoogte). Zodoende werd miljarden guldens bezuinigd. Tenaanzien van deze periode kan gesproken worden van de verzakelijking en versoberingvan sociale zekerheid. [Fenger, 2003: 77-79; SCP, 1998: 425-432, 487; Van Gestel,2009: 20]Ondanks de geleidelijk aantrekkende economie en werkgelegenheid in de tweede helftvan de jaren tachtig, bleef het beroep op arbeidsongeschiktheidsregelingen,bijstandsregelingen en werkloosheidsregelingen hoog. De oorzaak hiervan lag in de‘uitkeringsval’: mensen konden te eenvoudig uitkering blijven ontvangen en werden nietgestimuleerd in het zoeken naar werk, omdat hier onvoldoende aandacht aan werdbesteed binnen sociale regelingen. Vanaf eind jaren tachtig, begin jaren negentig,verschoof daarom de nadruk van het betaalbaarheidsprobleem (kostenbeheersing) naarhet beheersbaarheidsprobleem (volumebeperking en activering) van de socialezekerheid. Er kwam steeds meer aandacht voor de manier waarop sociale67

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011zekerheidsregelingen werden bestuurd en uitgevoerd. Deze periode wordt zodoende debestuurlijk-institutionele herziening van de sociale zekerheid genoemd. Hierbij draaidehet om interventies in: het bestuur, de uitvoering, het toezicht en de institutionelevormgeving van verschillende sociale zekerheidsarrangementen. [Van Gestel, 2009: 20;SCP, 1998: 102-103; Fenger, 2003: 77-79] Voor de beschrijving van hervormingen in(het stelsel van) de sociale zekerheid is voornamelijk de reeks van afzonderlijkewetswijzigingen belangrijk. Want op deze wijze werd onder kabinet-Lubbers-III (1989-1993) beheersmatig ingegrepen in de uitkeringsvoorwaarden van de sociale zekerheid:om het volume van het aantal uitkeringsontvangers te verlagen en hen te stimuleren omvan uitkeringen af te zien (hier wordt later op in gegaan). Alhoewel de nadruk niet meerop kostenbeheersing lag, werd er bijkomstig, niet geheel onbelangrijk, toch eentotaalbedrag van 20 miljard gulden minder gespendeerd aan sociale zekerheid [SCP,1998: 435] Naast de behandeling van het sociale zekerheidsbeleid (wetswijzigingen)worden ook maatschappelijke, private ontwikkelingen meegenomen.Een dergelijk voorbeeld in de private sfeer komt tot uitdrukking in de loop van de jarennegentig. In tegenstelling tot de jaren zeventig, werd de vergrijzing steeds meer alsprobleem gepercipieerd door de werkzame bevolking. In lijn met deze opvatting moestende VUT-regelingen (vervroegde uittreding) het ontgelden; de regelingen werden steedsminder geaccepteerd door werkenden. Immers, de werkzame bevolking bekostigde deVUT-regelingen en zag deze kosten stijgen door de groeiende vergrijzing. Zodoendesteeg het aantal prepensioenen, waarbij de rechten zelf opgebouwd moesten worden.Naast de VUT en het prepensioen werd het met de deeltijduittreding ook mogelijk omgedeeltelijk uit het arbeidsproces te treden. [Vrooman, 2011: 363]In 1991 werd de Wet koppeling met afwijkingsmogelijkheden (WKA) ingevoerd, waarmeede uitkeringen deels werden losgekoppeld van de loonontwikkeling tussen 1992 en 1995.In deze periode heeft de WKA een aandeel van 13% in de totale ombuiging van 20miljard gulden bewerkstelligd. [SCP, 1998: 435] In 1993 trad de Wet TerugdringingBeroep op de Arbeidsongeschiktheidsregelingen (TBA) in werking. Kabinet-Lubbers-IIIhad zich reeds in 1990 ten doel gesteld het aantal uitkeringsgerechtigden te stabiliserenop het niveau van 1989: 758.000 uitkeringsjaren. Minister-president Lubbers zouopstappen als het aantal uitkeringsjaren hoger zou uitvallen dan 1 miljoen. Volgens TerVeld (PvdA), lid van de regeringscoalitie, speelde de terugdringing van het aantalarbeidsongeschikten een belangrijke rol. Het aantal arbeidsongeschikten moest wordenteruggedrongen met behulp van financiële stimulansen, hetgeen vorm kreeg in de Wetterugdringing arbeidsongeschiktheidsvolume (TAV). In een tussenevaluatie werd de TAVonvoldoende effectief bevonden en werd daarom de TBA van kracht. Met de TBA werdende toegangscriteria tot de WAO strenger gemaakt. Mensen onder de 50 jaar werdenherbeoordeeld op grond van nieuwe WAO-criteria. De TBA resulteerde in een tijdelijkedaling in het aantal uitkeringen. Echter, in 1997 was er weer sprake van een toename.Een daling in het aantal WAO-uitkeringen werd pas zichtbaar na de invoering van de wetWerk en Inkomen naar Arbeidsvermogen (WIA, 2006). In het kader van de WIA moestenmensen naar arbeidsvermogen zoveel mogelijk werken, voordat zij een beroep kondendoen op een uitkering. [SCP, 1998: 435; Vrooman, 2011: 365] De herziening van dearbeidsongeschiktheidsregelingen werkte door tot in de regeringsperiode van kabinet-KokI en II. Met de komst van de Wet Premiedifferentiatie en Marktwerking bijArbeidsongeschiktheidsverzekeringen (Pemba, 1998) werden werkgeversverantwoordelijk gesteld voor de bekostiging van WAO-uitkeringen. [Pennings, 2006: 17]Ook de door kabinet-Lubbers III ingezette ziektewetherzieningen vonden doorwerking inde regeerperiode van kabinet-Kok I, II en kabinet-Balkenende I, II. Aanvankelijk werd deZW als zeer ruimhartige werknemersverzekering gepercipieerd. Zo bleek uit hetonderzoek ‘Culturele veranderingen Nederland’ dat tussen 1978 en 1993 de ZWverzekeringtoereikend werd gevonden door meer dan 82% van de ondervraagden. Na1993 nam de tevredenheid over de ZW-uitkering af, wat duidelijk zichtbaar werd in 1994en 1996. [SCP, 1998: 471] In 1994 moesten werkgevers de werknemersziekte zelfbekostigen in de eerste twee tot zes weken. Met de komst van de Wet Uitbreiding68

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Loondoorbetalingsplicht bij ziekte (Wulbz, 1996) werd de ziektewetuitkering geheelgeprivatiseerd en moesten werkgevers het hele jaar de ziekte van werknemersbekostigen. In 2002 (kabinet-Balkenende I) kregen werkgevers en werknemers meerverantwoordelijkheid voor de begeleiding van ziekteverzuim, zoals bepaald in de WetVerbetering Poortwachter (WVP). Met ingang van 2004 (kabinet-Balkenende II ) moestenwerkgevers twee jaar het loon doorbetalen aan zieke werknemers, in plaats van één jaar.Tevens mocht de werkgever niet meer het volledige loon betalen; louter een deel (170%over beide jaren tezamen) van het loon werd uitgekeerd. [Vrooman, 2011: 365]In navolging van kabinet-Lubbers III wilde kabinet-Kok I (1994-1998) een ‘activerend’beleid nastreven. Zodoende moesten sociale zekerheidsuitkeringen worden teruggebrachten kwam er meer nadruk op de begeleiding van mensen bij het vinden van werk (‘actiefarbeidsmarktbeleid’). Met andere woorden: het stelsel van sociale zekerheid moest meeractiverend worden, zodat mensen werden geprikkeld om het stelsel te verlaten:uitkeringen werden lager, toegang tot de sociale zekerheid werd bemoeilijkt enuitkeringsontvangers werden meer begeleid bij het vinden van werk (re-integratie).[SCP, 1998: 102; Van Gestel, 2009: 20] Ondermeer door de re-integratie van werklozenen arbeidsongeschikten liepen de kosten van het actief arbeidsmarktbeleid hoog op.Tussen 1985 en 2005 waren de uitgaven 2,5 maal zo hoog geworden (1,3% van hetBBP), bijvoorbeeld door re-integratietrajecten en sociale activering. [Vrooman, 2011:366]. In het kader van een terugtredende overheid en meer marktwerking is deverantwoordelijkheid voor re-integratie medio jaren negentig verschoven van deoverheid naar de sociale partners. Later, in de jaren nul, is de verantwoordelijkheid bij deoverheid (gemeenten, UWV) en private re-integratiebureaus komen te liggen. [VanGestel, 2009: 9]In 1995 werd de kinderbijslagwet herzien. De versobering van de kinderbijslag werdbeargumenteerd in het regeerakkoord door te wijzen op de krappere rijksbegroting en degrotere verantwoordelijkheid van burgers. In de oude situatie werd dekinderbijslaguitkering hoger, naarmate een gezin meer kinderen telde. Vanaf 1995 isdeze ‘progressie van uitkeringshoogte’ afgeschaft voor kinderen geboren na 1 januari1995. Tevens zijn de oude normbedragen, voor kinderen van 0-5 jaar, 6-11 jaar en 12-17 jaar, in de nieuwe situatie teruggebracht. [SCP, 1998: 439; Vrooman, 2011: 362]Tevens werd in 1995 de WW herzien. De eisen voor een langdurige WW-uitkering werdenaangescherpt, waarbij de uitkeringsduur kon variëren van een half jaar tot vijf jaar. Nadeze uitkeringsperiode kon aanspraak worden gemaakt op een vervolguitkering vanmaximaal 2 jaar, tegen 70% van het minimum loon. Een uitzondering gold voor mensenvan 57,5 jaar; die konden tot hun 65e gebruikmaken van de vervolguitkering. De apartewerknemersverzekeringen voor ambtenaren werden in 2001 (kabinet-Kok II) afgeschaft.Ambtenaren konden vervolgens aanspraak maken op een regulier WW-uitkering, inclusiefgunstige aanvulling. In 2003 (kabinet-Balkenende II) is de vervolguitkering van 1995weer afgeschaft. [Vrooman, 2011: 364]Vanaf 1995 werd ook de Organisatiewet sociale verzekering (OSV, 1952) herzien. Na deaanbeveling van de parlementaire-enquêtecommissie Buurmeijer werd de SocialeVerzekeringsraad (SVr) - werkgevers, vakbonden, kroonleden - vervangen door eenonafhankelijk College van toezicht sociale verzekeringen (Ctsv). De SVr hield toezicht opde bedrijfsverenigingen (van vakbonden en werkgeversorganisaties), coördineerde desociale zekerheidsuitvoering en adviseerde de regering over wetstechnische zaken. Metde komst van het Ctsv werd de rol van sociale partners, c.q. bedrijfsverenigingen,teruggedrongen voor wat betreft de uitvoering van de sociale zekerheid. De socialepartners waren niet vertegenwoordigd in het Ctsv en de uitvoeringstaken werdenondergebracht bij uitvoeringsinstellingen (uvi’s). In 1997 is de OSV wederom herzien.Het nieuwe Landelijke instituut voor sociale verzekeringen (Lisv) kreeg het totaletakenpakket van de bedrijfsverenigingen. Tevens kreeg het Lisv de coördinatiefunctie dievoorheen bij de SVr en de Federatie voor Bedrijfsverenigingen lag. [SCP, 1998: 457-458]69

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011In 1996 werd de Algemene nabestaandenwet (ANW) ingevoerd. De ANW verving deAWW. Met de komst van de ANW werden weduwnaars formeel uitkeringsgerechtigd,alhoewel de praktijk leert dat weduwnaars al sinds 1988 aanspraak konden maken opeen uitkering. [SCP, 1998: 440] Tevens werden de voorwaarden voor denabestaandenuitkeringen strenger. Alleen nabestaanden geboren voor 1950, die een kindverzorgden of voor 45% arbeidsongeschikt waren, konden beroep doen op een uitkering.Verder zijn arbeidsinkomsten tot 50% van het minimumloon heffingsvrij. Het resterendebedrag boven het minimumloon is voor een derde heffingsvrij. Het inkomen uit andereuitkeringen werd door de ANW in mindering gebracht. De hoogte van denabestaandenuitkering met kinderen werd gelijkgetrokken aan de bijstandsuitkering vooreenoudergezinnen. Sinds de intrede van de ANW verviel het recht op uitkering niet alleenals men hertrouwde, maar ook indien men ging samenwonen. In de periode 1990-1998is 1,3 miljard gulden bezuinigd binnen de ANW. [SCP, 1998: 440; Vrooman, 2011: 363-364]Een substantiële verandering deed zich voor in 1996 met de invoering van de nieuweAlgemene Bijstandswet (nABW). Met de nAWB golden nog maar drie nationaleinkomensnormen: 50% van het minimumloon voor alleenstaanden, 70% vooreenoudergezinnen en 100% voor paren. Bijstandsontvangers moesten te immerbeschikbaar zijn voor betaald werk, behalve ouderen van 57,5+ en alleenstaande oudersmet een kind onder de 5 jaar. In 1998 is de Rijksgroepsregeling werkloze werknemers(RWW) opgenomen in de ABW. Vanaf 2004 (kabinet-Balkenende II) werd de Wet werken bijstand (WWB) ingevoerd, waarin de inkomensnormen van 1996 vrijwel ongewijzigdbleven. Nieuw was dat ouderen (57,5+) ook verplicht waren om te solliciteren. Debelangrijkste veranderingen van de WWB was organisatorisch van aard. Gemeentennamen meer financiële verantwoordelijkheid en kregen in ruil daarvoor meer vrijheid inde uitvoering van de WWB. [Thesaurus Zorg en Welzijn, 2011; Vrooman, 2011: 361]In 1998 lag de AAW niet meer in het verlengde van de AOW door wet Pemba. Door dePemba waren werkgevers verantwoordelijk geworden voor de bekostiging van WAOuitkeringen,terwijl de AAW nog werd bekostigd door de overheid. De vermeendeindirecte discriminatie van vrouwen en Wet Pemba hebben er mede tot geleid dat deAAW in 1998 is afgeschaft. [Pennings, 2006: 17; Noordam, 2003: 34] Na 1998 werdener voorzieningen getroffen voor mensen die vanwege de AAW-afschaffing niet meerverzekerd waren. De Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten(Wajong) voorzag mensen van een uitkering die reeds voor hun achttiende levensjaararbeidsongeschikt waren. Voor zelfstandigen trad de Wetarbeidsongeschiktheidsverzekering zelfstandigen (WAZ) in werking. [Pennings, 2006: 18]Geconcludeerd kan worden dat veel sociale zekerheidsregelingen zijn herzien in deperiode 1990–2005. In een breder tijdsbestek (1985–2010) zijn zelfs alle regelingengewijzigd. [Vrooman, 2011: 375] Reeds in de jaren zeventig en tachtig werden allerleiwijzigingen doorgevoerd in de sociale zekerheid, door de kabinetten-Den Uyl, Van Agt I,II en Lubbers I, II (1973-1989). Deze wijzigingen waren voornamelijk gericht opkostenbeheersing vanuit een zakelijke, economische optiek. Volgens de typologie vanEsping-Andersen betrof de Nederlandse sociale zekerheid een mengvorm vancorporatistische en sociaal-democratische modellen. Corporatistisch doordat het stelselgericht was op rechten/ inspraak voor bepaalde beroepsgroepen en sociaal-democratischgezien het stelsel voorzag in een uitgebreide minimum bescherming voor alleingezetenen van de samenleving. [Vrooman, 2011: 375; SCP, 2004: 316] In de jarennegentig toog de herziening van sociale zekerheidsregelingen gestaag verder onder hetbewind van kabinet-Lubbers III en kabinet-Kok I (1994-1998). Echter, nu werd ditbewerkstelligd onder het motto van volumebeperking en pro een ‘activerend stelsel vansociale zekerheid’. Mensen moesten gestimuleerd worden om van uitkeringen af te zienen om (onder begeleiding) naar werk te zoeken. [SCP, 1998: 102; Van Gestel, 2009: 20]In samenhang met volumebeperking en activering werden vormen van marktwerking enprivatisering in de sociale zekerheid geïntroduceerd. Daarmee werden betrokkenen(werkgevers, werknemers, uitvoerders en uitkeringsontvangers) meer geconfronteerd70

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011met de kosten van sociale zekerheid. Analoog hieraan nam het belang in(bovenwettelijke) private sociale verzekeringen toe. Vervolgens vond een reeks aanwetswijzigingen plaats, in het bijzonder ten aanzien van ziekteverzuim (Wulbz),arbeidsongeschiktheid (Wet Pemba) en Re-integratie (terugtredende overheid).[Caminada cs., 2003: 1] Was het stelsel van sociale zekerheid in de jaren zeventig/tachtig nog een mengvorm van corporatistisch en sociaal-democratisch allooi, daarnawerd het vanaf de jaren negentig steeds meer een magere variant van het laatste.[Vrooman, 2011: 375] Van enkele corporatistische aspecten was het stelsel ontdaan. Derol van de sociale partners, c.q. bedrijfsverenigingen, in de uitvoeringsorganisatie vansociale zekerheid werd teruggedrongen. Eerst waren zij rechtstreeks verantwoordelijkvoor het bestuur van en toezicht op de werknemersverzekeringen. Na ondermeer deOrganisatiewet sociale verzekering (OSV) werd deze rol beperkt tot advisering. Ook desociale zekerheidsregelingen zijn minder corporatistisch geworden: volksverzekeringenzijn geringer gemaakt (mindering in kostwinnersbegunstigende regelingen),nabestaandenuitkeringen zijn beperkt en de kinderbijslag is bekort. [SCP, 2004: 23, 322]De afgezwakte sociaal-democratische dimensie van de sociale zekerheid laat zichuitleggen als een minder genereuze (voor wat betreft uitkeringsduur en –hoogte) versieten opzichte van de jaren zeventig en tachtig. [Vrooman, 2011: 375] ‘In de komendedecennia zal het stelsel van sociale zekerheid naar verwachting wederom sterkveranderen als gevolg van belangrijke maatschappelijke en economische trends, zoalsvergrijzing, individualisering en internationalisering. Ook daardoor kunnen aanzienlijkeinkomenseffecten optreden en zal de inkomensverdeling veranderen’. [Als geciteerd inCaminada cs., 2003: 2]Actoren- Kabinet-Den Uyl- Kabinet-Van Agt I- Kabinet-Van Agt II- Kabinet-Van Agt II- Kabinet-Lubbers I- Kabinet-Lubbers II- Kabinet-Lubbers III- Kabinet-Kok I- Kabinet-Kok II- Kabinet-Balkenende I- Kabinet-Balkenende II- Minister-president Lubbers- Ter Veld (PvdA)- Sociale partners/ Vakbonden en werkgeversorganisaties/ Federatie voorBedrijfsverenigingen- Gemeenten- UWV- Private re-integratiebureaus- Landelijke instituut voor sociale verzekeringen (Lisv)- Parlementaire-enquêtecommissie Buurmeijer- Sociale Verzekeringsraad (SVr)- College van toezicht sociale verzekeringen (Ctsv)Bronnen en literatuur- Caminida, C.L.J. & Goudswaard, K.P., Verdeelde Zekerheid. De verdeling vanbaten en lasten van sociale zekerheid en pensioenen (Goudswaard 2003).- Fenger, M., ‘Institutionele ontwikkelingen en dynamiek in het beleid voor werk eninkomen’ in: Honderd jaar Sociale Zekerheid in Nederland (Delft 2003).- Gestel, N. van, Beer, P. de. & Meer, M. van der., Het hervormingsmoeras van deverzorgingsstaat: veranderingen in de organisatie van de sociale zekerheid(Amsterdam 2009).- Pennings, F.J.L., Nederlandse socialezekerheidsrecht in een internationale context.Nummer 35 van Monografieën sociaal recht (Deventer 2006).71

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- Sociaal en Cultureel Planbureau, Sociaal en Cultureel Rapport 1998. 25 jaarsociale verandering (Rijswijk 1998).- Sociaal en Cultureel Planbureau, Sociaal en Cultureel Rapport 2004. In het zichtvan de toekomst (Den Haag 2004)- Thesaurus Zorg en Welzijn, RWW(http://www.thesauruszorgenwelzijn.nl/RWW.htm, geraadpleegd op 30 mei2011).- Thesaurus Zorg en Welzijn, Sociaal Minimum(http://www.thesauruszorgenwelzijn.nl/sociaalminimum.htm, geraadpleegd op 30mei 2011).- Trommel, W.A., De herverdeelde samenleving: de ontwikkeling en herziening vande Nederlandse verzorgingsstaat (Amsterdam 1999).- Velden, S. van der, ‘Geschiedenis van de pensioensvoorziening in Nederland’(http://www.sp.nl/nieuws/spanning/200908/geschiedenis_van_de_pensioenvoorziening_in_nederland.shtml (2009), geraadpleegd op 7 juni 2011).- Vergne, A.M., Praktijkgids Sociale Zekerheid (Alphen aan den Rijn 2009).- Vrooman, C., Een succesvolle gedaantewisseling? De hervorming van de socialezekerheid (Den Haag 2011).- Vrooman, C., Rules of Relief. Institutions of social security, and their impact (DenHaag 2009).- Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, De verzorgingsstaat herwogen.Over verzorgen, verzekeren, verheffen en verbinden (Amsterdam 2006).72

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Hotspot 1 - Shellstaking (1979)MetatrendsRelatie met- Domein Economie,- Trend Veranderingen in de economie- Trend Veranderingen bij de grote ondernemingen- Hotspot Akkoord van Wassenaar- Domein Economie, hotspot Akkoord van Wassenaar (1982)Datering1979BeschrijvingBij Shell Nederland was nog nooit gestaakt voordat de werknemers na een oproep vanindustriebond NVV in september 1979 de fabrieken bij Pernis en Moerdrijk platlegden.Tijdens de voorafgaande Cao-onderhandelingen had de roep om arbeidstijdverkorting eneen vijfploegendienst weinig gehoor gevonden bij de multinational. De vakbonden warenverdeeld. Waar het CNV uiteindelijk akkoord ging met een uitbreiding van het aantalvakantiedagen bleef het NVV inzetten op een 35-urige werkweek en eenvijfploegendienst. Niet iedereen was voorstander van de staking. Het kwam op deCoolsingel in Rotterdam zelfs tot een demonstratie tegen de staking. Het bedrijf verbrakde staking na vier dagen met geweld, waarop kritiek kwam in de media. Achteraf gaf eenstakingsleider aan dat de staking bij Shell een symbolische waarde had omdat het bedrijfeen belangrijke plaats innam onder de werkgevers in de petrochemische industrie. Eendeel van de stakingseisen is in de jaren na 1979 geleidelijk aan alsnog ingewilligd, toenvakbonden en werkgeversorganisaties nader tot elkaar kwamen.Na de oliecrisis van 1973 riepen regering en olie-industrie op tot energiebesparendemaatregelen. Minister-president Den Uyl drong er bij werkgevers en vakbonden op aaneen centraal akkoord te sluiten en arbeidsonrust te voorkomen[Scheele 2]. Deindustriebond NVV liet echter een tegengeluid horen. Kaderleden van de bond in depetrochemische industrie deden zelf onderzoek naar olievoorraden en kwamen metcijfers die afweken van de officiële cijfers. [Nas] De voorraden zouden veel ruimer zijngeweest dan overheid en industrie beweerden. De vakbond vermoedde dat de oliecrisiswerd gebruikt om de lonen te drukken. De manier waarop de vakbond vervolgens in depers de confrontatie zocht met werkgevers lijkt een prelude voor de onrust die later in dejaren zeventig volgde. [Rootlieb 2006] Aan het eind van dit decennium kwamen bondenen werkgevers lijnrecht tegenover elkaar te staan in onderhandelingen over nieuwearbeidsvoorwaarden waarbij het er niet altijd even zachtzinnig aan toe ging.Op de achtergrond speelde de teruggang van de industriële sector in Nederland een rol.De industrie bood veel werk maar zag zich aan het eind van de jaren zeventiggeconfronteerd met conjuncturele problemen. Ook in de petrochemie was dit het geval.Er ontstond overcapaciteit en fabrieken moesten hun poorten sluiten. [Ten Hove 1993;48-51] De vakbonden waren bang voor verlies van werkgelegenheid en zagen eenoplossing in arbeidsduurverkorting. Door een kortere werkweek zouden meer mensenaan het werk kunnen blijven. Binnen de industrievakbond NVV stond mede daarom dezogenaamde ‘vijfploegendienst’ vanaf 1972 hoog op het verlanglijstje. De toentertijdgangbare vierploegendienst werd daarnaast gezien als vermoeiend en lastig tecombineren met een regulier sociaal leven. Een vijfploegendienst moest meer vrijeweekenddagen en een kortere werkweek garanderen. In 1977 riep de bond succesvol optot stakingen bij de petrochemische bedrijven ICI en Cynamid. Hoewel deze niet bereidwaren de vijfploegendienst in te voeren kwamen er wel meer vrije weekenddagenbeschikbaar. Toch was de vakbond niet tevreden en zij bleef de vijfploegendienstnastreven. De NVV liet professor Trimbos van de Erasmus Universiteit een onderzoekuitvoeren naar de medische en sociale gevolgen van de vierploegendienst van Shell in73

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Pernis. Shell liet weten de opzet van het onderzoek niet objectief te vinden en verboodhet invullen van Trimbos’ vragenlijsten onder werktijd. [Scheele 3]. De vijfploegendienstzou inzet zijn van CAO-onderhandelingen met Shell die in 1978 begonnen.De Cao-besprekingen gingen door tot in 1979. Ondertussen lekte een werkgeversnota uitwaarin het VNO en de NCW hun leden opriepen niet toe te geven aan de eis vanwerktijdverkorting. Dit was nu juist één van de eisen van de bonden. CNV en NVVvroegen een vijfploegendienst ter vervanging van de vierploegendienst, een 35-urigewerkweek en nieuwe regels met betrekking tot veiligheid op de werkplaats. Shell’saanbod het aantal vakantiedagen te verhogen vonden zij niet voldoende. De bondenwaren niet te spreken over de in hun ogen starre houding van Shell en begonnen overstaken te praten. Zij stelden een ultimatum dat op 21 september 1979 zou aflopen. Dedag voor het ultimatum afliep stelde Shell een verdere uitbreiding van het aantalvakantiedagen voor, maar het bedrijf wilde niet praten over een vijfploegendienst of een35-urige werkweek. Beide bonden traden in overleg met hun achterban. Verreweg hetgrootste deel van de geraadpleegde NVV-leden verwierp het voorstel van Shell maar bijhet CNV werd het voorstel met een kleine meerderheid aangenomen. De industriebondNVV besloot vervolgens om vanaf 24 september de fabrieken van Shell in Pernis stil teleggen.Er was niet eerder gestaakt bij Shell Nederland. Shell probeerde via verschillendekanalen politieke steun te vinden voor politie-ingrijpen maar faalde hierin. [Rootlieb2006] Ondertussen sloten werknemers van Shell Moerdijk zich bij de staking aan enlegden ook daar de fabrieken stil. De door Shell weer opgepakte onderhandelingenleidden niet tot nieuwe resultaten. Shell besloot tot een andere oplossing. Op donderdag27 september, drie dagen na het begin van de staking, organiseerde het bedrijf eendemonstratie tegen de staking op de Coolsingel in Rotterdam. Het zorgde ervoor dat eengroot deel van het personeel van het hoofdkantoor meeliep met de werkwilligen uitPernis en Moerdijk. Het organiserende comité bood burgemeester Van der Louw eenpetitie aan en riep de demonstranten op naar Pernis te trekken en daar het openen vande poorten te eisen. Hoewel weinigen hier gehoor aan gaven slaagde Shell er toch in destaking te breken. Een groep werkwilligen verraste de stakers door van binnenuit depoort te bestormen en te openen. Volgens sommigen was dit een knokploeg, anderenbeweren dat deze actie plaatsvond om gewelddadigheden te vermijden [Scheele 1 enGabriëls 1990; 209]. Hoe dan ook, de verraste stakingsleiding besloot tot terugtrekkingen adviseerde de volgende dag de staking af te breken. In de pers verschenen veelnegatieve reacties op het optreden van Shell. Achteraf zei één van de stakingsleiders hethard te hebben willen spelen wegens de invloed van Shell op andere werkgevers. Na destaking, gaf hij aan, ‘liepen de werkgevers in de chemische industrie niet meervanzelfsprekend achter Shell aan’ [Scheele 1]. Bovendien deed een vorm vanvijfploegendienst al snel zijn intrede bij Shell [Blom 2002; 259-260].In 1982 werd het Akkoord van Wassenaar gesloten waarin de vakbonden instemden metloonmatiging in ruil voor arbeidstijdverkorting. Halverwege de jaren tachtig herstelde deindustriële sector zich, onder andere door een stijging van de arbeidsproductiviteit. Devakbond NVV had in 1979 flink van zich afgebeten en zag een deel van haar eiseningewilligd. In de jaren tachtig daarentegen zouden werkgevers en werknemers minderde confrontatie en meer de consensus zoeken. Het poldermodel deed zijn intrede. DeShellstaking van 1979, waar een grootschalig productieproces geheel werd stilgelegd omvakbondseisen kracht bij te zetten, kan als een overgang worden gezien naar nieuweverhoudingen tussen werkgevers en werknemers.Actoren- Industriebond NVV (nu: FNV)- Industriebond CNV- Shell Nederland- Petrochemische industrie Rijnmond, bv ICI en Cynamid- Professor C.J. Trimbos (1920-1988)74

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- Instituut voor preventieve en sociale psychiatrie, Erasmus Universiteit Rotterdam- VNO- NCWBronnen- I. Blom, Honderd jaar Shell Pernis (Rotterdam 2002).- H. Gabriëls, Koninklijke Olie: de eerste honderd jaar 1890-1990 (Den Haag 1990).- J. ten Hove, Delfstoffenwinning en chemische industrie (Amsterdam 1993).- D. Nas, ABC (2001) http://www.vakbondshistorie.nl/abc.html geraadpleegdop 18 juni 2011.- J. Rootlieb, De staking bij Shell in 1979 (2006)http://www.vakbondshistorie.nl/staking_bij_shell_1979.htmlgeraadpleegd op 18 juni 2011.- P. Scheele, Staking bij Shell (z.j.1)http://www.fnv.net/host/industriebond/shellstaking.html, geraadpleegd op 17 juni2011.- P. Scheele, Olieboycot (z.j. 2)http://www.fnvbondgenoten.net/host/industriebond/olieboycot.html,geraadpleegd op 18 juni 2011.- p. Scheele, 5-ploegendienst (z.j.3)http://www.fnvbondgenoten.net/host/industriebond/ploegendienst.htmlgeraadpleegd op 18 juni 2011.75

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Hotspot 2 - Het akkoord van Wassenaar (1982)Metatrends- Verzakelijking- Herschikking van institutionele verbanden en structuren- WelvaartsgroeiRelatie met- Domein Werk en Inkomen- Domein Politiek en Bestuur- Trend: Van groei naar krimp in de publieke sector- Trend: De sanering van de verzorgingsstaat- Trend: De rijksoverheid: van speler naar ondersteunerDatering24 november 1982BeschrijvingOp 24 november 1982 is het Akkoord van Wassenaar gesloten. De eigenlijke titel van hetakkoord is “centrale aanbevelingen inzake aspecten van een werkgelegenheidsbeleid”.Het akkoord betrof beleidsintenties – voornamelijk rondom loonmatiging enarbeidstijdverkorting - die het hoofd moesten bieden aan de hoge werkloosheid. Devoorzitters van centrale werkgevers- en werknemersorganisaties (‘de sociale partners’),vertegenwoordigd in het bestuur van het overlegorgaan Stichting van de Arbeid, kwamentot overeenstemming ten tijde van een heftige economische crisis. [CBS, 2007; SCP,1998: 389; Stichting van de Arbeid, 1982]In de ‘gouden jaren zestig’ steeg de Nederlandse welvaart gestaag. In deze periodeheerste de opvatting dat aanzienlijke werkloosheid was uitgebannen. Voortsintervenieerde de overheid (o.a. kabinetten De Quay, Marijnen, De Jong) met behulp vanKeynesiaanse beleidsinstrumenten om economische ontwikkelingen in goede banen teleiden. Men dacht dat de situatie van volledige werkgelegenheid zo goed als bereikt was.Daarom lag de focus op andere doelen, zoals kwaliteitsverbetering van arbeid enuitbreiding van collectieve dienstverlening. [Nederlandse Grondwet, 2011 a ; SCP, 1998:383-385]In de jaren zeventig deed de eerste oliecrisis (1973) zijn intrede. Als gevolg hiervanverdubbelde de werkloosheid van 100.000 naar 200.000 werklozen en kreegwerkloosheidsbestrijding een hoge prioriteit van kabinet-Den Uyl. Dewerkloosheidsomvang moest worden teruggedrongen met behulp vanoverheidsmaatregelen: stimulering van de effectieve vraag, werkgelegenheidsuitbreidingin de collectieve sector en steunverlening aan in nood verkerende bedrijven. Door dezemaatregelen waren in 1976 de begrotingstekorten opgelopen, terwijl de werkloosheidnog steeds op het oude niveau van 200.000 werklozen lag. Na de nota van ministerDuisenberg (Financiën) moest er een einde komen aan de oplopende begrotingstekorten.Hierin was opgenomen dat de collectieve uitgaven jaarlijks mochten toenemen metmaximaal 1% van het nationaal inkomen. In 1979 volgde de tweede oliecrisis met eendiepe economische recessie als gevolg. De totstandkoming van een centraal akkoordtussen sociale partners mislukte in dat jaar, omdat de Voedingsbond FNV niet akkoordging met een maximale loonstijging. [SCP, 1998: 383-385] FNV was van mening dat devakbonden al teveel concessies hadden gedaan. [De Beer, 2004: 1]In de jaren tachtig sloeg kabinet-Lubbers I een andere weg in bij het streven naar herstelvan werkgelegenheid. Het Keynesiaanse stimuleringsbeleid van de jaren zeventig werdverwisseld voor een ‘no-nonsensebeleid’: een periode van bezuinigingen opoverheidsuitgaven werd ingezet. De overheid ging voortaan een kaderstellende rolvervullen waarbij de marktsector werd geacht het herstel van werkgelegenheid te76

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011verwezenlijken. Kortom: meer markt, minder overheid. Direct na aantredenwaarschuwde Kabinet-Lubbers I dat er een loonstop zou volgen als de werkgevers- enwerknemersorganisaties niet tot overeenstemming konden komen over een gematigdeloonontwikkeling. Loonmatiging werd verondersteld te resulteren in: banengroei, hetherstel van rendementen in het bedrijfsleven en de afremming van dearbeidskrachtvervanging door technologie. De slechte werkgelegenheidssituatie en dewaarschuwing van Kabinet-Lubbers I hebben geleid tot het Akkoord van Wassenaar.[SCP, 1998: 389]Het Akkoord van Wassenaar is een overeenkomst tussen centrale werkgevers- enwerknemersorganisaties. ‘Wassenaar’ verwijst naar de locatie waar de sociale partnerstot overeenstemming zijn gekomen: de Wassenaarse villa van Chris van Veen (voorzittervan de Vereniging van Nederlandse Ondernemingen). Het akkoord telt formeel slechtsdrie pagina’s en bevat voornamelijk het uitgangspunt om de hoge werkloosheid tebestrijden, met daaraan gehechte aanbevelingen en afspraken. De aanbevelingen warenkaderstellend voor de ontwikkeling van een meerjarenplan (beleid) om dewerkgelegenheid te verbeteren. Men veronderstelde dat de verbetering vanwerkgelegenheid gepaard zou gaan met economische groei. Bij de ontwikkeling van hetmeerjarenplan moest voorts rekening worden gehouden met een stabiel prijspeil en deversterking van concurrentiekracht van ondernemingen. Ook moest aandacht wordenbesteed aan het gelijkmatiger verdelen van arbeidsplaatsen (werk) onder deberoepsbevolking. Denk hierbij aan te nemen maatregelen als arbeidsduurverkorting,deeltijdarbeid en bestrijding van jeugdwerkloosheid. Zodoende moest hetmeerjarenbeleid in 1983 een reële aanzet te krijgen. Het akkoord werd afgerond met drieafspraken voor CAO-partijen: spoedig voorwaarden creëren om een meerjarenbeleid terealiseren, (2) overleggen en adviseren aangaande de verdeling van arbeidsplaatsen, (3)het starten van CAO-onderhandelingen in 1983 en het kabinet hiervan op de hoogtehouden. Vooral de laatste afspraak is opmerkelijk: voor 1982 waren CAO-partijen nietbevoegd om op CAO-niveau (collectief niveau) te onderhandelen. Voorheen vonden deonderhandelingen op centraal niveau plaats tussen vertegenwoordigers van deoverkoepelende organisaties van werkgevers en werknemers. Op centraal niveau wordtvaak overlegd, tussen sociale partners én de overheid, over te maken afsprakenbetreffende de gehele economie of sectoren daarvan. [Stichting van de Arbeid, 1982]Het Akkoord van Wassenaar was een keerpunt in de Nederlandse arbeidsverhoudingenen het economisch beleid. Zowel werkgevers als werknemers raakten doordrongen vanhet feit dat samenwerking een voorwaarde was voor economisch herstel. Sindsdien wordthet Akkoord van Wassenaar als het begin van het ‘poldermodel’ (Nederlandseconsensuspolitiek) aangewezen; vanwege het compromis tussen werkgevers- enwerknemersorganisaties. In 1982 werd het arbeidsvoorwaardenoverleg feitelijkgedecentraliseerd en kwam het terecht bij ondernemingen en bedrijfstakken. Tevenskreeg het bedrijfsleven erkenning voor haar bijdrage aan de economische groei en werdde kunstmatige beperking van bedrijfsrendementen opgeheven door de overheid; meermarkt, minder overheid. Voorts werd met het akkoord een lange periode vanloonmatiging ingezet. Vanaf 1984 was er weer sprake van economische groei. Deloonmatiging bracht een kettingreactie teweeg. De arbeidskosten waren gedaald en hetnationaal inkomen steeg. De winst nam toe waardoor er meer werd geïnvesteerd, watresulteerde in toenemende werkgelegenheid. Echter, de werkloosheidsomvang daaldenauwelijks, omdat de nieuwe arbeidsplaatsen werden bezet door schoolverlaters entoetredende vrouwen. Ondanks deze gelijke werkloosheidsomvang, werden de doelenvan het akkoord van Wassenaar gedeeltelijk behaald: de jeugdwerkloosheid wasteruggedrongen en er waren deeltijdbanen gecreëerd. Afgezien van de positievegevolgen van het Akkoord van Wassenaar, is er onrust tijdens en na de periode waarinhet akkoord tot stand komt. De inkomens van ambtenaren en uitkeringsgerechtigdenworden met drie procent verlaagd. Er komen massale demonstraties en stakingenwaarbij minister Rietkerk (Binnenlandse Zaken) het doelwit is. Op het Binnenhof stapeltvuilnis zich dagen lang op en spuit de brandweer alles nat. De ‘pijn’ van ambtenarenwordt enigszins verzacht door de tegemoetkoming van het akkoord: de ambtenaren77

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011krijgen een 38-urige werkweek. [SCP, 1998: 429-430; Van den Braak, 2002: 53;Nederlandse Grondwet, 2011b]Actoren- Werkgevers- en werknemersorganisaties:- Verbond van Nederlandse Ondernemingen (C. van Veen)- Nederlands Christelijk Werkgeversverbond (S.J. van Eijkelenburg)- Koninklijk Nederlands Ondernemersverbond (W. Perquin)- Nederlands Christelijk Ondernemersverbond (S. Veninga)- Katholieke Nederlandse Boeren- en Tuindersbond, mede namens: KoninklijkNederlands- Landbouw Comité, Nederlandse Christelijke Boeren- en Tuindersbond (drs. J.J.Schouten)- Federatie Nederlandse Vakbeweging (W. Kok)- Christelijk Nationaal Vakverbond in Nederland (H. van der Meulen)- Vakcentrale voor Middelbaar en Hoger Personeel (drs. H. van der Schalie)- Voedingsbond FNV- Kabinet-De Quay 1959-1963- Kabinet-Marijnen 1963-1965- Kabinet-De Jong 1967-1971- Kabinet-Den Uyl 1973-1977- Kabinet-Van Agt II 1981-1982- kabinet-Lubbers I 1982-1986- Minister Duisenberg, Financiën- Koos Rietkerk, Binnenlandse Zaken- Centraal Planbureau (CBP)- Sociaal-Economische Raad (SER)Bronnen en literatuur- ‘Akkoord van Wassenaar keerpunt op de arbeidsmarkt’, in: Webmagazine CBS, 21november 2007 (http://www.cbs.nl/nl-NL/menu/themas/macroeconomie/publicaties/artikelen/archief/2007/2007-2321-wm.htm,geraadpleegdop 16 maart 2011).- Beer, P. de, ‘Conflict of consensus: het nut van het poldermodel’, in: Spui 16,(2004) 3, 20-21 (www.pauldebeer.nl/documenten/artikelen/Spui%2016.doc,geraadpleegd op 28 april 2011).- Braak, J-W. van den, ‘Afscheid van vooroorlogse generaties’, in: ibidem, ‘Keerpunt’82’. Enkele herinneringen aan het VNO en de crisistijd 1977-1982 (Assen 2002).- Nederlandse Grondwet, ‘Poldermodel’(http://www.denederlandsegrondwet.nl/9353000/1/j9vvihlf299q0sr/vhnnmt7jpb00, geraadpleegd op 16 maart 2011b)- Sociaal en Cultureel Planbureau, Sociaal en Cultureel Rapport 1998. 25 jaarsociale verandering (Rijswijk 1998).- Nederlandse Grondwet, ‘Staatkundige vernieuwing in de jaren zestig’(http://www.denederlandsegrondwet.nl/9353000/1/j9vvihlf299q0sr/vh8lnhrq7ybe, geraadpleegd op 16 maart 2011a)- Stichting van de Arbeid, Centrale aanbevelingen inzake aspecten van eenwerkgelegenheidsbeleid (Den Haag, 24 november 1982).78

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Hotspot 3 - Ambtenarenstaking (1983)Metatrends- Emancipatie en Participatie- MedialiseringRelatie met- Werk en Inkomen: Conjunctuur, welvaartsontwikkeling en inkomensbeleving- Werk en Inkomen: De rol en opstelling van sociale partners en overheid- Politiek en Bestuur: AmbtenarijDateringHerfst 1983BeschrijvingIn de herfst van 1983 liepen de gemoederen hoog op in Nederland, doordat ambtenarenin het gehele land en in elke sector hun werk neerlegden of over gingen totstiptheidsacties. Hierdoor werd bijvoorbeeld de post gedurende ruim twee maandenonregelmatig tot niet bezorgd en lagen in verschillende grote steden metershoge stapelshuisvuil.Vanaf de oliecrises van 1973 en 1979 nam de werkloosheid in Nederland fors toe. Daarkwam bij dat er vanaf 1979 een ontwikkeling zichtbaar werd waarbij hetambtenarenapparaat in tegenstelling tot de private sector enorm groeide, waardoor dekosten voor de overheid stegen en de baten afnamen. Om de groeiende overheidskostenhet hoofd te kunnen bieden, voelde het Kabinet Lubbers-Van Aardenne zich genoodzaaktom een groot deel van de 5,5 miljard gulden aan bezuinigen te behalen bij deambtenaren zelf. Om die reden kwam er in samenspraak met de fractievoorzitters van deTweede Kamer een plan op tafel, waarbij alle ambtenaren drieëneenhalf procent van hunloon in moesten leveren. Toen tijdens de troonrede van 1983 de plannen naar buitenwerden gebracht, ontstond er een storm van protest onder de 700.000 ambtenaren inNederland. [Andere Tijden, 2004-2005]De ambtenarenstaking van 1983 vond plaats van midden oktober tot midden november.De kracht en omvang van de acties namen in de loop van november echter toe. Op 5oktober 1983 vond er een eerste overleg plaats tussen het kabinet en de vakbonden,maar nadat de vakbonden begrepen dat de minister van Binnenlandse Zaken niet voorcompromissen openstond, werd het overleg vroegtijdig afgebroken. Dit resulteerde in deeerste acties. Zo ging het staatsbedrijf de PTT over tot werkonderbrekingen en werden erin verschillende sectoren stiptheidsacties gehouden (acties waarbij alle mogelijkhedenbinnen het kader van regels en wetten optimaal worden benut om actie te voeren). Op 1november 1983 gebeurde er iets opzienbarends: minister-president Lubbers gaf een livepersconferentie op het acht uur journaal waarin hij aangaf, bereid te zijn om desalariskorting te verminderen met een half procent (3,5 naar 3 procent). Dezeeenmansactie, zoals achteraf bleek, had echter geen steun van de minister vanBinnenlandse Zaken en bovendien vonden de vakbonden het een weinigzeggendehandreiking naar de ambtenaren. Om die reden liep het tweede overleg, op 2 november,wederom op niets uit. [Andere Tijden, 2004-2005; Albers e.a., 1983: 27-32]Op dezelfde dag nog riep de voorman van de ABVA/KABO op tot een ‘allesomvattendemaatschappelijke ontwrichting’ om Nederland te laten weten dat er overal in Nederlandambtenaren werkten. [Andere Tijden, 2004-2005] In België was nog geen twee maandeneerder eenzelfde soort staking gehouden in reactie op een aangekondigde salariskortingvan drie tot vijf procent. Daarbij hadden alle ambtenaren gestaakt, inclusief werknemersop vliegvelden en de Antwerpse haven. [Broertjes en Joustra, 1984: 12] Maar integenstelling tot België was in Nederland nog niet eerder op zo’n grote schaalactiegevoerd. Begin november voerden ambtenaren van allerlei instellingen actie, zoals79

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011de PTT, de politie, het openbaar vervoer, de reinigingsdienst en zelfs de douane. Bij dePTT werden in verschillende steden diverse acties gehouden, die gemiddeld vijftien dagenduurden. De reinigingsdiensten in tientallen steden legden gemiddeld meer dan zevendagen de werkzaamheden neer. [Rietveld, 1983: 398-399]De acties hadden een grote impact op de Nederlandse middenstand. Zo kondenwinkeliers geen pakketten meer verzenden, verloren exporteurs hun klanten aan hetbuitenland en was er geen mogelijkheid voor klanten om met het openbaar vervoer naarde winkelcentra van de grote steden te gaan. Hier kwam nog bij dat Sinterklaas en Kerstvoor de deur stonden, waardoor de tijd begon te dringen. Om de ambtenaren weer aanhet werk te krijgen, werden in totaal twaalf kort gedingen aangespannen, met wisselendresultaat. Zo moesten de politieagenten weer aan het werk, maar kregen bij de NS juistde werknemers gelijk van de rechter. Bij het tweede kort geding van de NederlandseOrganisatie voor Tijdschriftuitgevers (NOTU) gaf de rechter op 11 november hetuitzonderlijke bevel aan de regering en de vakbonden om weer aan tafel te gaan zitten.Om die reden werd er zelfs een speciaal debat in de Tweede Kamer georganiseerd,waarbij de Tweede Kamerleden echter niet van standpunt veranderde. In navolging vande eerder overleggen, mislukte ook het derde overleg. In reactie hierop besloot derechter op 25 november om de stakingen te verbieden, omdat de schade onevenredigtoenam. De ambtenaren hadden weliswaar het recht om te staken, maar niet om diestaking ook te winnen. [Andere Tijden, 2004-2005] Hiermee bood de rechter alle partijende mogelijkheid om met opgeheven hoofd het strijdperk te verlaten. De regering voerdede salariskorting ongewijzigd door, de middenstand werd verlost van de acties, maar devakbonden hadden hun punt mogen maken en definitief het stakingrecht voorambtenaren verworven.Actoren- Koos Rietveld- Jaap van der Scheur- ABVAKABO, FNV- CNV- Ministerie van Binnenlandse Zaken- Tweede Kamer- PTT- NS- Douane- Reinigingsdiensten- Ruud Lubbers- Rechtbank den Haag (mr. M. Wijnholt)- Politie- Brandweer- De Nederlandse Organisatie voor Tijdschriftuitgevers (NOTU)Bronnen en literatuur- ‘Van de Scheur leerde de ambtenaren staken’, De Volkskrant, 3 januari 2003.- Andere Tijden, ‘Ambtenarenstaking 1983’, 2004-2005(http://www.geschiedenis24.nl/andere-tijden/afleveringen/2004-2005/Ambtenarenstaking-1983.html, laatst geraadpleegd 30 mei 2011).- Rietveld, Jan, ABVAKABO. De herfstacties van 1983 (Zoetermeer 1984).- Albert, O., W.S.P. Fortuijn, A.Ph.C.M. Jaspers, T. van Peijpe, en A. Schellart, Deambternarenstakingen. Grenzen in kort geding (Deventer 1983).- Broertjes, Pieter en Arendo Joustra, Ambtenaren in actie. Reportage van eenHollandse herfst (Amsterdam 1984).80

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Hotspot 4 - PTT-verhuizing naar GroningenMetatrendsEmancipatie en participatieRelatie met- Domein: Werk en Inkomen; Economie; Politiek en openbaar bestuur- Trend: Veranderingen in de conjunctuur en in de structuur van de economie- Trend: De rijksoverheid: van speler naar ondersteuner- Trend: Naar een kleinere en efficiënte rijksoverheid: privatisering,verzelfstandiging en op afstand plaatsen van overheidsonderdelenDatering1984BeschrijvingIn november 1974 vond op het Binnenhof een protestactie plaats van ambtenaren van dePTT. Tussen de 4.000 en 5.000 PTT’ers waren naar Den Haag gekomen om teprotesteren tegen de verhuizing van de Centrale Directie en andere onderdelen van dePTT naar Groningen. De verhuizing vond plaats in het kader van de spreiding vanrijksdiensten over het land. Ondanks de protesten ging de verhuizing van de PTT vanDen Haag naar Groningen door. Tussen 1984 en 1993 werden ongeveer 2.200hoogwaardige functies overgeplaatst vanuit de Randstad naar het noorden van het land.De PTT was niet de enige rijksdienst die verhuisd werd naar perifere regio’s. In de jarenzestig werd reeds een aanvang gemaakt met de spreiding van rijksdiensten, maar deeerste aanzet tot het relocatiebeleid was het verschijnen van de nota De ontwikkelingvan de Haagse agglomeratie en de afremming van de groei van de kantorensector(Nota’72) [Teeuwisse, 1983: 294] Het tegengaan van congestie in het Westen en hetverminderen van de spanningen op de arbeidsmarkt aldaar waren in eerste instantie deredenen om rijksdiensten te verplaatsen uit de Randstad. De concentratie vaneconomische activiteiten in de Randstad zorgde namelijk voor een krapte op dearbeidsmarkt. Pas in tweede instantie werd verplaatsing gebruikt om de werkgelegenheidin met name het noorden en in Zuid-Limburg te bevorderen. In de loop van de tijd zoudeze laatste reden aan belang winnen. [Bartels en Wijma, 1980: 607; Teeuwisse, 1983:294]Het kabinet-Biesheuvel besloot in twee fases in totaal 16.000 functies over te plaatsennaar het noorden van het land en Zuid-Limburg. In de periode 1973-1978 zou het gaanom 6.500 arbeidsplaatsen en in de periode 1979-1985 om 9.500 plaatsen.Rijksonderdelen die een andere vestigingsplaats kregen, waren het Centraal Bureau voorde Statistiek (Heerlen), het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (Heerlen), hetRijksinkoopbureau (Zwolle), de Centrale Directie Studiefinanciering (Groningen), deCentrale Dienst voor In- en Uitvoer (Groningen), de Afdeling Voertuigendocumenten enCentrale Registratie van de Rijksdienst voor het Wegverkeer (Veendam) en deRijkstypekamer (Winschoten). [Van Meurs, 2006:107-108]In 1974 kwam voor de PTT’ers duidelijkheid over de toekomst van de rijksdienst. Intotaal zouden 5.300 ambtenaren van de PTT overgeplaatst worden naar Groningen. Hetgrootste deel zou bestaan uit ambtenaren van de Centrale Directie en van enkele andereonderdelen. Dit nieuws viel niet in goede aarde bij de PTT’ers. Er werd een openprotestbrief gestuurd vergezeld van 3.800 handtekeningen, waarin duidelijk werdgemaakt dat 94% van de PTT’ers niet achter de verhuizing stond, zeker niet als deambtenaren gedwongen werden om mee te gaan. In november 1974 trokken enkeleduizenden PTT’ers naar Den Haag om te demonstreren op het Binnenhof. Zij lieten wetendat zij absoluut niet naar Groningen wilden verhuizen. Niet alleen voor de PTT’ers was deverhuizing ingrijpend, maar ook voor hun gezinnen. De kinderen zouden naar anderescholen moeten en de partners zouden ander werk moeten vinden. De PTT-directie, diein eerste instantie niet was uitgegaan van vrijwilligheid, moest onder druk van haar81

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011werknemers haar standpunt wijzigen. Niemand zou gedwongen worden mee te verhuizennaar Groningen. Indien men hier niet voor koos, kwam men voor herplaatsing inaanmerking. Voor veel PTT’ers was dit niet voldoende, want de kans op herplaatsing wasklein. Tot in de jaren tachtig zouden PTT’ers zich door middel van demonstraties enprikacties blijven verzetten tegen relocatie.De protestactie uit 1974 had enige mate van succes. De verhuizing ging nog steeds door,maar er werd nu vanuit het kabinet meer nadruk gelegd op de vrijwilligheid. Daarnaastwerd het aantal overplaatsingen verlaagd van 5.300 tot ongeveer 3.000. Dit tot woedevan de Provinciale Staten van Groningen, die komst van zoveel mogelijk arbeidsplaatsenjuist aanmoedigden. [Van Meurs, 2006: 110-112]Met de verhuizing liep het echter niet zo snel, met name door het tegenstribbelen van dehoofddirectie van de PTT. Rond 1980 kwam er weer schot in de zaak. Het kabinet geboodde hoofddirectie om vaart te maken met de verhuisplannen en stelde een ultimatumvast. Wel werd duidelijk dat er geen 3.000 PTT’ers uit Den Haag naar Groningen hoefdente verhuizen. Alleen de ambtenaren die vrijwillig wilden verhuizen, werden overgeplaatst.Om het aantal van 3.000 nieuwe banen toch te bereiken, kreeg de PTT toestemming omhaar personeelsbestand in Groningen uit te breiden met 30%. [Van Meurs, 2006: 115-116] Het aantal te verplaatsen arbeidsplaatsen liep nog verder terug. In 1984 ging hetnog maar om 2.200 plaatsen. De fracties in de Tweede Kamer waren verdeeld over deverhuizing en ook in het kabinet was niet iedereen er voorstander van, zoals deverantwoordelijke minister van Verkeer en Waterstaat N. Smit-Kroes. Op 28 maart 1985werd een beslissende motie in de Tweede Kamer aangenomen met betrekking tot deoverplaatsing. Er zou niet getornd mogen worden aan het plan om door de verhuizingvan de Centrale Directie 2.200 functies in Groningen te creëren. De kosten van derelocatie zouden maximaal 270,3 miljoen gulden bedragen. [Van Meurs, 2006: 120-121]In 1984 werd een start gemaakt met de verhuizing en per 1 januari 1989 was dehoofdzetel van de PTT – niet meer als staatsbedrijf, maar als geprivatiseerdeonderneming – Groningen geworden. In 1993 werd operatie ‘Spreiding van deRijksdiensten’ afgerond. De provincie Groningen was tevreden met de komst van de PTT,de PTT en haar werknemers minder. Bedrijfeconomisch was de verhuizing niet gunstig,maar veel Kamerleden hadden met de verplaatsing ingestemd vanwege de hogewerkloosheid in het Noorden. Het meest opmerkelijke aan de hele geschiedenis is datenkele jaren later de opvolger van de PTT, de KPN besloot terug te keren naar Den Haag.Vanaf die tijd is de directie weer gevestigd in de residentie. Een aantal andereonderdelen bleven in Groningen.Actoren- PTT- Commissie Spreiding Rijksdiensten- Ministerie van Binnenlandse Zaken- KPN- N. Smit-Kroes- Provinciale Staten van Groningen- Gemeente Den Haag- Centraal Bureau voor de Statistiek- Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds- Rijksinkoopbureau- Centrale Directie Studiefinanciering- Centrale Dienst voor In- en Uitvoer- Afdeling Voertuigendocumenten en Centrale Registratie van de Rijksdienst voorhet Wegverkeer- Rijkstypekamer82

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Bronnen en Literatuur- Bartels, C.P.A., en J.B.R. Wijma, 'Effecten van spreiding van rijksdiensten voor deregio's van vestiging', Economisch statistische berichten (1980): 607-611.- Meurs, M. van, Een beeld van een provincie : Groningen in de twintigste eeuw(Assen 2006).- Oosterhaven, J., en A. van Witteloostuijn, 'Regionaal beleid', in: F. de Kam en A.P.Ros (red.), Jaarboek Overheidsfinanciën 2008 (Den Haag).- Teeuwisse, J.J.A., 'Heeft de spreiding van rijksdiensten nog toekomst?',Economisch Statistische Berichten, no. 3399 (1983): 294-296.83

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Hotspot 5 - Verpleegkundigenoproer (1988-1990)MetatrendTitel hotspotVerpleegkundigenoproerRelatie met- Trend: Differentiatieproces in de zorgDatering1988-1990BeschrijvingEind jaren tachtig namen de werkdruk en de verantwoordelijkheden in de verplegingsterk toe, de opleidingseisen werden verhoogd, terwijl de salarissen met meer dan 10%achterbleven bij die van mensen in het bedrijfsleven. Op 11 februari 1990 kwamen15.000 verpleegkundigen in Utrecht bijeen om hun onvrede te uiten over de slechtesalariëring. Hiermee gaven zij gehoor aan de oproep van actiegroep VVIO(Verpleegkundigen en verzorgenden in opstand) gevormd op initiatief van deverpleegkundige, Gaby Breuer, die op 18 november 1988 een advertentie plaatste in deVolkskrant [Spectrum, 2009: 233; Verpleegkundig management, 1991: (1300)3-18]. Ervolgde een golf van massale acties. Deze culmineerden op 20 april 1990 in een tocht vanca. 60.000 verpleegkundigen en verzorgenden naar het Binnenhof. [Spectrum, 1990:233-234]De demonstraties resulteerden in een nieuwe cao in juni 1990. In het verlengde van deacties in 1988 en 1990 werd door de regering de Commissie-Werner ingesteld. In 1991bracht deze commissie het rapport In hoger beroep [Commissie Positiebepaling Beroepvan Verpleegkundige en Verzorgende, 1992] uit, met daarin aanbevelingen terverbetering van de positie, arbeidsomstandigheden en opleidingen van verpleegkundigenen verzorgenden. Naar aanleiding daarvan ontstonden verschillende initiatieven, o.a. eensamenhangend opleidingstelsel voor diverse niveaus in de zorg dat tot een duidelijkefunctiedifferentiatie binnen het verpleegkundig vak zou leiden. [Von Bönninghausen totHerinkhave, 2001: 45] Ook de oprichting van het Landelijk Centrum Verpleging &Verzorging (LCVV), met subsidie van VWS, was een resultaat van de Commissie-Werner.Dit werd in 2003 opgevolgd door het Landelijk Expertisecentrum Verpleging & Verzorging(LEVV).Met deze nieuwe initiatieven werd formeel een verzelfstandiging van de beroepsgroepbereikt. In 1993 werd de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (BIGwet)[website Wetten overheid] van kracht. Verpleegkundige werd een bij wetbeschermde titel en elke verpleegkundige is vanaf deze tijd opgenomen in het BIGregister.In 1995 kwam de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst(WGBO) [website Hulpgids] waarin rechten en plichten van behandelaar en patiëntgeregeld worden. Vanaf 1997 gingen verpleegkundigen ook vallen onder het tuchtrecht(1997) [website Tuchtcollege Gezondheidszorg].Actoren- Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur- Commissie-Werner- Vakbonden: FNV, CNV- Beroepsorganisatie NU’91- Nationale Ziekenhuisraad (NZR)- Patiëntenorganisaties- LCVV / LEVV- Algemene Vereniging van Verpleegkundigen en Verzorgenden (AVVV)- (Vanaf 1 augustus 2006 is de naam AVVV veranderd in V&VN).84

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Bronnen- Spectrum Jaarboek 1990 (Deventer 1990), p. 233; Landelijk beleidsontwikkelingop het gebied van de verpleging: structuren, organisaties, lobbies en informelenetwerken. In: Verpleegkundig management, Houten: Bohn Stafleu Van Loghum,mei 1991, pp. (1300)3 -18; http://www.nu91-leden.nl/nu91.asp?grp=14&uid=3.- In hoger beroep. Perspectief voor de verplegende en verzorgende beroepen.Rapport van de Commissie Positiebepaling Beroep van Verpleegkundige enVerzorgende. Rijswijk: Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur, 1992.- Bönninghausen tot Herinkhave, R. von, ‘Allen moeten hun deel hebben!’, in: LeoBoon (red.): Ontwikkelingen in de gezondheidszorg, deel 32. Nieuwe grenzen inde zorg. Nieuwe opties voor professies, woonzorgzone’s, multiculturalisatie zorgen welzijn, management, zorgstelsel en ICT (Amstelveen 2001) 45.- http://wetten.overheid.nl/BWBR0006251/geldigheidsdatum_04-06-2010.Geraadpleegd op 4 juni 2010- http://www.hulpgids.nl/oud/wetten/wgbo-tekst.htm. Geraadpleegd op 4 juni 2010- http://www.tuchtcollege-gezondheidszorg.nl/. Geraadpleegd op 4 juni 201085

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Hotspot 6 - Parlementaire enquête uitvoeringsorganen socialeverzekeringenMetatrends- Welvaartsgroei- Verzakelijking- Herschikking van institutionele verbandenRelatie met- Domein: Werk en Inkomen- Trend: Veranderingen in systemen en stelsels voor inkomensregelingen buitenarbeid: verzakelijking en versobering van sociale zekerheid- Trend: veranderingen in systemen en stelsels voor inkomensregelingen buitenarbeid: proactivering en ontcorporatisering van sociale zekerheid- Hotspot: Ctsv-affaireDatering1992-1993BeschrijvingOp 3 september 1992 startte de parlementaire enquêtecommissie uitvoeringsorganensociale verzekeringen onder voorzitterschap van J.F. Buurmeijer haar werkzaamheden.De belangrijkste conclusie van de commissie-Buurmeijer was dat de instellingen niet aanhun taak hadden voldaan om de instroom te beheersen en de uitstroom van mensen diegebruik maakten van de sociale verzekeringen te stimuleren. De commissie adviseerdeom het stelsel van sociale verzekeringen te hervormen. In de jaren na het verschijnenvan het eindrapport van de commissie zijn diverse maatregelen doorgevoerd om dehervorming te bewerkstelligen.De uitvoering van de sociale verzekeringen, waaronder de WW, ZW, AAW en WAO, wasopgedragen aan een aantal decentrale instanties. De taken, verplichtingen enbevoegdheden van deze organisaties waren vastgelegd in de Organisatiewet SocialeVerzekeringen (1952). Voor de uitvoering van de kerntaken van dewerknemersverzekeringen, zoals het toekennen van uitkeringen, het innen van premiesen het controleren van premies en uitkeringen, waren de bedrijfsverenigingenverantwoordelijk. Deze waren opgericht door organisaties van werknemers enwerkgevers uit één bepaalde bedrijfstak en waren verantwoordelijk voor de uitvoeringvan de sociale verzekeringen in de betreffende bedrijfstak. De GemeenschappelijkeMedische Dienst was belast met de keuring van de aanvragers van een uitkering voorarbeidsongeschiktheid. De administratie van de bedrijfsverenigingen was in veel gevallenuitbesteed aan administratiekantoren. Tenslotte was de Sociale Verzekeringsraad (SVr)verantwoordelijk voor het toezicht op de uitvoeringsorganen en op de uitvoering van dewetten voor sociale verzekeringen. Daarnaast coördineerde de SVr de uitvoering, waarbijhij een regelgevende bevoegdheid had en een adviserende taak aan de wetgever overuitvoertechnische kwesties bij de ontwikkeling van nieuwe wetgeving op het gebied vansociale verzekeringen. [Buurmeijer, 1995: 6-8]De Algemene Rekenkamer bracht op 31 maart 1992 een rapport uit over het toezicht vande Sociale Verzekeringsraad. De voornaamste conclusie van het rapport was dat hettoezicht op een aantal punten niet in overeenstemming was met de bedoelingen van dewetgever. [Buurmeijer, 1993: 5] Voor een aantal fracties in de Tweede Kamer (VVD, D66en GroenLinks) was het rapport aanleiding om een nader onderzoek in te stellen. Aan devaste commissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de commissie voorRijksuitgaven werd verzocht om een onderzoek in te stellen naar het functioneren van deuitvoeringsorganen voor de sociale verzekeringen. De commissies besloten op 9 april omeen gezamenlijke werkgroep te formeren die zou moeten nagaan of op basis van het86

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011aanwezige materiaal een goed beeld verkregen kon worden over het functioneren van deuitvoeringsorganen. Deze werkgroep kwam tot de conclusie dat er op basis van deverzamelde informatie geen volledig beeld van de werking van deze instellingen mogelijkwas en adviseerde aan beide Kamercommissies om nader onderzoek in te stellen. Decommissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de commissie voor Rijksuitgavenvolgden het advies op en besloten een subcommissie in te stellen die dit onderzoek zougaan uitvoeren. In de subcommissie, die onder leiding van Flip Buurmeijer van de Partijvan de Arbeid (PvdA) stond, zaten leden van beide Kamercommissies.Al snel kwam deze subcommissie tot de conclusie dat diepgaander onderzoeknoodzakelijk was. De subcommissie raadde de Kamercommissies aan een parlementaireenquête in te stellen. Op 27 augustus 1992 adviseerden de Kamercommissies de TweedeKamer om een commissie te formeren die middels een parlementaire enquête onderzoekzou gaan moeten doen naar het functioneren van de organen belast met de uitvoeringvan de sociale verzekeringswetten. Na het Kamerdebat van 1 september 1992 werd doorde Kamer besloten een parlementaire enquêtecommissie in te stellen met de hiervoorgenoemde opdracht. De voorzitter van de subcommissie, Buurmeijer, werd aangewezenals haar voorzitter.Ruim een jaar na de instelling van de parlementaire enquêtecommissie presenteerde decommissie haar eindrapport op 7 september 1993. De commissie concludeerde dat deuitvoeringsorganen zich vrijwel geheel hadden beperkt tot de uitvoering van dekernfunctie, namelijk de beoordeling en toekenning van uitkeringen. Op derechtmatigheid van de uitvoering (het tijdig en juist verstrekken van uitkeringen) en debetrouwbaarheid van de administratie had de commissie geen kritiek. De bezwaren vande commissie betroffen de uitvoering van een andere taak: de uitvoeringsorganenhadden zich onvoldoende beziggehouden met het beheersen van het uitkeringsvolume.Dit was een belangrijk thema in het overheidsbeleid geworden vanwege de alsmaartoenemende kosten van de sociale verzekeringen. De commissie vond dat de organenniet tot nauwelijks ingesteld waren op het voeren van een effectief volumebeleid. Debeslissingsvrijheid van gevalsbehandelaars was groot en door de heersende cultuurwerden uitkeringen te gemakkelijk verstrekt. Controles op de keuringen waren ernauwelijks en aan de reïntegratie van uitkeringsgerechtigden werd onvoldoendeaandacht besteed. Over het toezicht van de SVr op de uitvoering was de commissie ookniet te spreken. De meerderheid van de leden van deze organisatie bestond uit mensenafkomstig uit de centrale werkgevers- en werknemersorganisaties. Zij hielden toezicht opde bedrijfsverenigingen waarvan het bestuur eveneens bestond uit leden van dewerkgevers- en werknemersorganisaties. Ook op de daadwerkelijke toezichthouding waskritiek. Er werd teveel gelet op de rechtmatigheid van het verstrekken van uitkeringen ener was te weinig aandacht voor de uitvoeringskosten daarvan. [Buurmeijer, 1993: 99;Goudswaard, 2001: 3]De enquêtecommissie concludeerde dat het stelsel van sociale verzekeringen dringendaan hervorming toe was en deed onder meer de volgende aanbevelingen [Goudswaard,2001: 3]:- ‘invoering van een minder gemakkelijk toegankelijke regeling voor uitkeringenwegens arbeidsongeschiktheid, met premiedifferentiatie en de mogelijkheid voorwerkgevers als eigen-risicodrager op te treden, waarbij dit risico eventueel bij eenparticuliere verzekeringsmaatschappij kan worden ondergebracht.- het overdragen van de uitvoerende werkzaamheden van de bedrijfsverenigingenaan een onafhankelijke organisatie- instelling van een onafhankelijk toezichtorgaan.’Naar aanleiding van het debat in de Tweede Kamer over dit eindrapport werden driemoties aangenomen. De toezicht op de uitvoering moest onafhankelijk worden, desociale partners mochten geen verantwoordelijkheid meer dragen voor de beoordelingvan arbeidsongeschiktheidsclaims, de uitvoering diende regionaal georganiseerd teworden en niet meer per bedrijfstak en tenslotte dienden de uitkeringsverstrekking en debemiddeling naar arbeid zoveel mogelijk bij één loket te gebeuren. [Goudswaard, 2001:87

Concept rapport Werk en Inkomen – december 20114] Hiermee werd ook de organisatie van de arbeidsvoorziening en de gemeentelijkesociale diensten bij de hervormingen betrokken.De gevolgen van de parlementaire enquête waren aanzienlijk. Op 1 januari 1995 werd deOrganisatiewet sociale verzekeringen 1995 (Osv 1995) ingevoerd. Bestuur en uitvoeringwerden ontkoppeld. De bedrijfsverenigingen bleven nog wel bestuurlijk verantwoordelijk,maar de uitvoering moesten zij over laten aan door de minister van Sociale Zaken enWerkgelegenheid erkende onafhankelijke uitvoeringsinstanties. De bestaandeadministratiekantoren namen deze taak op zich. Hiervoor dienden deadministratiekantoren losgekoppeld te worden van de bedrijfsverenigingen. Daarnaastwerd de Gemeenschappelijke Medische Dienst opgeheven en hun taken werdenovergeheveld naar de bedrijfsverenigingen.De Sociale Verzekeringsraad werd gereorganiseerd tot een onafhankelijktoezichthoudend orgaan dat geen coördinerende en adviserende taken meer had. Van denieuwe organisatie, het College van toezicht sociale verzekeringen (Ctsv), maakten decentrale werkgevers- en werknemersorganisaties geen deel meer uit. De adviserende encoördinerende taken van de SVr werden ondergebracht bij een nieuwe organisatie, hetTijdelijk Instituut voor Coördinatie en Afstemming (TICA). Daarnaast werd een begingemaakt met de invoering van een beperkte vorm van marktwerking in de sector. In dejaren die volgden werden meer hervormingen doorgevoerd om de totstandkoming vaneen nieuwe uitvoeringsstructuur voor sociale verzekeringen te bewerkstelligen.[Goudswaard, 2001: 4]Actoren- Sociale Verzekeringsraad (SVr)- Algemene Rekenkamer- Tweede Kamer, Subcommissie Uitvoeringsorganen Sociale Verzekeringen- Tweede Kamer, Vaste commissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid- Commissie voor Rijksuitgaven- Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid- College van toezicht sociale verzekeringen (Ctsv)- Tijdelijk Instituut voor Coördinatie en Afstemming (TICA)- Landelijk instituut sociale verzekeringen (Lisv)- Bedrijfsverenigingen- Werkgroep Doelman/Vermeend- Gemeenschappelijk administratiekantoor (GAK)- Gemeenschappelijk Uitvoeringsorgaan (GUO)- Gemeenschappelijke Medische Dienst (GMD)- Raden van Arbeid- Tweede Kamer- Parlementaire Enquêtecommissie uitvoeringsorganen sociale verzekeringen(Commissie Buurmeijer)Bronnen en Literatuur- Buurmeijer, J.F., Parlementaire enquête Uitvoeringsorganen sociale verzekeringen: rapport enquêtecommissie (Den Haag 1993).- Goudswaard, K.P., 'Gedonder in de polder: een beknopte geschiedenis van deveranderingen in de uitvoeringsstructuur sociale zekerheid', D.A. Albregtse, A.L.Bovenberg, en L.G.M. Stevens (red.), in: Er zal geheven worden! : opstellen, op19 oktober 2001 aangeboden aan prof. dr. S. Cnossen ter gelegenheid van zijnafscheid als hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam (2001),http://media.leidenuniv.nl/legacy/kpg-2001-08.pdf.- 'Parlementaire enquête uitvoeringsorganen sociale verzekeringen',www.parlement.com. Laatst geraadpleegd 6 juni 201188

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Hotspot 7 - Handen af van de AOW (1994)Metatrends- verzakelijking- medialisering- welvaartsgroeiRelatie met- Domein Werk en Inkomen- Trend: Verzakelijking en versobering van sociale zekerheid- Trend: Proactivering en ontcorporatisering van sociale zekerheidDatering1994BeschrijvingIn april 1994 organiseerden de Nederlandse ouderenbonden in het Philips Stadion inEindhoven de manifestatie ‘Handen af van de AOW’. In de aanloop naar de TweedeKamer-verkiezingen van mei 1994 hadden verschillende partijen laten weten detoekomstige kosten voor de AOW te willen beperken. Al langer was er discussie over debetaalbaarheid van de AOW in verband met de vergrijzing van de Nederlandse bevolking.De commotie omtrent de voorgenomen bevriezing van de AOW droeg bij aan deverkiezingsnederlaag van het CDA, bracht de plotselinge opkomst van de ouderenpartijenen zette het Kabinet Kok I er toe aan de koopkracht van AOW-gerechtigden teverbeteren.In 1947 introduceerde de toenmalige minister van Sociale Zaken Willem Drees deNoodwet Ouderdomsvoorziening. Tien jaar later, toen Drees premier was, veranderdedeze wet in de Algemene Ouderdoms Wet (AOW). De staat verstrekte vanaf dat momenteen basispensioen aan hen die 65 jaar of ouder waren. De financiering werd geregeld viaeen omslagstelsel: het werkende deel van de samenleving betaalde voor degepensioneerden, in tegenstelling tot andere pensioenvoorzieningen waar mensen zelfvoor spaarden. De hoogte van de AOW was gekoppeld aan de loonontwikkelingen,waardoor de kosten voor de AOW opliepen. In de jaren zeventig is de hoogte van deAOW een aantal malen structureel verhoogd.In de jaren tachtig veranderde het beleid ten opzichte van de AOW. Het was de bedoelingde kosten van de AOW structureel ‘om te buigen’, dat wil zeggen te verlagen. [SCP,2008] Enerzijds paste dit streven binnen een algemeen patroon van bezuinigingen opsociale uitkeringen, anderzijds ontstond specifiek voor de AOW bezorgdheid omdemografische ontwikkelingen.In 1980 kwam de Wet Aanpassingsmechanismen (WAM) tot stand, waarin de hoogte vande AOW gelijk werd gesteld aan het minimumloon. Het minimumloon was op zijn beurtdoor de regering gekoppeld aan de cao-lonen, waardoor de AOW algemeneloonontwikkelingen zou moeten volgen. De regering besloot gedurende de jaren ’80echter diverse malen tot ‘ontkoppeling’. De minimumlonen stegen nauwelijks en op diemanier ging de AOW-uitkering er ten opzichte van de gemiddelde netto lonen, dieimmers wel stegen, op achteruit. [Sociale Verzekeringsbank, 2006: 33; SCP, 2008: 46]Ten gevolge van inflatie daalde de koopkracht van de netto AOW tussen 1980 en 1994met zeven procent. [Voorlopige raad voor het ouderenbeleid, 1995: 14].De AOW wordt betaald door het werkende deel van de bevolking. Dit betekent dat als hetwerkende deel van de bevolking afneemt ten opzichte van de AOW-gerechtigden hetomslagstelsel in gevaar zou kunnen komen. Dit probleem werd eind jaren tachtigonderzocht door de commissie Financiering Oudedagsvoorziening. De commissie deed inhet rapport ‘Gespiegeld in de tijd. De AOW in de toekomst’ onder andere de aanbeveling89

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011een bufferfonds in te voeren om een tijdelijke piek in het aantal AOW-gerechtigden op tevangen. Daarnaast nam men voor in de toekomst verhoging van de AOW-gerechtigdeleeftijd te overwegen. [Sinnighe Damsté, 1998: 15] Een aantal jaren later boog ook deWetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid zich over het AOW-vraagstuk en kwamtot vergelijkbare aanbevelingen in het rapport ‘Ouderen voor ouderen. Demografischeontwikkelingen en beleid’ uit 1992.Twee jaar na publicatie van het rapport van de WRR werd de AOW onverwacht eenbelangrijk thema tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 1994. De grootste partij, hetCDA, had in zijn verkiezingsprogramma het bevriezen van de sociale uikeringenopgenomen. Het feit dat het CDA de hoogte van de AOW-uitkeringen voor vier jaar vastwilde zetten, leidde tot veel commotie in de pers en bij ouderenorganisaties. Immers,bevriezing van de AOW-uitkering zou door inflatie leiden tot koopkrachtverlies onderAOW-gerechtigden. Terwijl andere partijen zich haastten te melden andere maatregelendan bevriezing voor te staan, zwakte het CDA zijn standpunten af.De ouderenbonden Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen (ANBO), ProtestantsChristelijke Ouderenbond (PCOB) en Unie Katholieke Ouderen Bonden (Unie KBO)organiseerden op 13 april de manifestatie ‘Handen af van de AOW’ in het Philips Stadionte Eindhoven, waar tienduizend mensen op afkwamen. Naast verbetering van de AOWvroegen de ouderenbonden om een prominentere plaats in onderhandelingen, zoals eenpositie in de adviesorganen Ziekenfondsraad en Sociaal Economische Raad. [ANP, 1994]Mede door alle commotie omtrent hun plannen voor de AOW was het CDA de groteverliezer van de Tweede Kamer-verkiezingen in 1994. Bovendien kwamen tweeouderenpartijen in de kamer, het Algemeen Ouderen Verbond (AOV) en Unie 55+.[Smeets, z.j.]Het eerste paarse kabinet onder leiding van Wim Kok besloot tot een aantal maatregelenom de kosten voor de AOW omlaag te brengen, zoals een middelentoets op hetpartnerinkomen bij paren waarvan de partner nog geen 65 jaar oud is. [SCP 1998; 440]Toch kregen de AOW’ers het onder paars niet slechter. Door fiscale maatregelen werdhun netto inkomen omhooggestuwd. Belangrijk was de invoering van de ouderenkortingin 1995, die in 1998 nog werd verhoogd. Dit had tot gevolg dat de AOW ten opzichte vande bijstand tussen 1995 en 2008 met elf procent steeg. In 1994 waren AOW en bijstandnog gelijk. [SCP 2008; 46]Actoren- Commissie Financiering Oudedagsvoorziening- Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR)- Elco Brinkman- CDA- Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen (ANBO)- Protestants Christelijke Ouderenbond (PCOB)- Unie Katholieke Ouderen Bonden (Unie KBO)- Algemeen Ouderen Verbond (AOV)- Unie 55+- Kabinetten Lubbers- kabinetten KokBronnen en Literatuur- ANP, Ouderenprotest: handen af van AOW. Samenvatting met nieuwe gegevens13 april 1994.- Bruyn-Hundt, M., De toekomst van de AOW (Utrecht 1995).- Caminada, C.L.J. en K.P. Goudswaard, Verdeelde zekerheid (Den Haag 2003).- De Kam, F., F. Nypels, Tijdbom. Vergrijzing dreigt de AOW, onze pensioenen ende ouderenzorg onbetaalbaar te maken (Amsterdam 1995).- Van Kampen, J., ‘Onbetaalbare oudjes’, Groene Amsterdammer 118 (1994) 8.90

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011- Kool, H., De algemene ouderdomswet komt op jaren (Den Haag 1995).- Sinnighe Damsté, W.A., De AOW; veertig jaar en verder (Deventer 1998).- Smeets, J. Ouderenpartijen in de Tweede Kamer. Gepubliceerd door het NationaalHistorisch Museum. http://www.innl.nl/page/4898/nl, gezien op 29 juni 2011.- Sociale Verzekeringsbank, Veelbesproken, nu beschreven. De AOW (Amstelveen2006).- SCP, Sociaal Cultureel Rapport 1998. 25 jaar sociale verandering (Den Haag1998).- SCP, Rapportage ouderen 2001. Veranderingen in de leefsituatie (Den Haag2001).- SCP, Grijswaarden. Monitor ouderenbeleid 2008 (Den Haag 2008).- Voorlopige raad voor het ouderenbeleid, Blijft de AOW te betalen? (Rijswijk 1995).91

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Hotspot 8 - Ctsv-affaire (1996)Relatie met- Domein: Werk en Inkomen; Economie- Hotspot: parlementaire enquête uitvoeringsorganen sociale verzekeringenDatering1996BeschrijvingIn 1996 bleek dat er bij het College van toezicht op sociale verzekeringen (Ctsv) sprakewas van een grote vertrouwenscrisis tussen het bestuur en de directie. Na onderzoekwerd het bestuur gedwongen om af te treden. Ook kostte de Ctsv-affaire (ook welLinschoten-affaire genoemd) het de politieke kop van de verantwoordelijkestaatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Robin Linschoten. Hij besloot opte stappen nadat hij niet het volledige vertrouwen had gekregen van alleregeringspartijen.Het Ctsv was in 1994 opgericht naar aanleiding van de parlementaire enquêteuitvoeringsorganen sociale verzekeringen en had als taak om toezicht te houden op deuitvoeringsorganen van de sociale verzekeringswetten. Met de instelling van het Ctsvwerd beoogd om de toezichthouding op de uitvoeringsorganen onafhankelijker te latenzijn van de sociale partners. De organisatie werd een zelfstandig bestuursorgaan met eeneigen bestuur en directie.In 1996 berichtten de media over een uitgelekte brief uit december 1995 waarin eenaantal klachten stonden over de situatie binnen het Ctsv. Uit de brief bleek dat er eenvertrouwenscrisis tussen de directie en het bestuur van het College was. Naar aanleidingvan het verschijnen van de mediaberichten over deze kwestie, werden er in de TweedeKamer vragen gesteld aan de staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid,Robin Linschoten (VVD). Daarnaast werden er vragen gesteld over de beschikbaarheidvan de Ctsv-rapporten. Deze rapporten waren van belang voor de behandeling van hetwetsvoorstel Wet uitbreiding loondoorbetalingsplicht bij ziekte (Wulbz), de privatiseringvan de Ziektewet. De rapporten over het succes van de Wet terugdringing ziekteverzuimwaren wel bij de staatssecretaris bekend, maar niet (op tijd) bij de Tweede Kamer. Op 12maart 1996 werd bij het plenaire debat met de staatssecretaris onder andere door PaulRosenmöller (GroenLinks) een motie ingediend om een parlementair onderzoek in testellen naar de gang van zaken rond de publicatie van de Ctsv-rapporten. De TweedeKamer wees dit af, daar zij eerst op de uitkomsten van het eerder ingestelde onderzoekdoor prof. mr. M.G. Rood naar de relatie tussen het bestuur en de directie wildeafwachten. [TK, 1995-1996: 8-9; website Politiek en Parlement]Op 21 maart werd het advies van prof. Rood openbaar, evenals een reactie van hetbestuur hierop. Staatssecretaris Linschoten deelde de Tweede Kamer daarop mede, dathij het voornemen had om het bestuur van het Ctsv - dat hijzelf had benoemd - voor tedragen voor ontslag bij de Kroon, omdat er een onwerkbare situatie was ontstaan binnende organisatie. Het bestuur bestond uit de oud-politici E.J.J.E. van Leeuwen-Schut (VVD),G.J.P van Otterloo (PvdA) en M.J. van Rooijen (CDA). Het bestuur werd in aprilgedwongen om af te treden.Een tweede motie, onder andere ingediend door Ank Bijleveld-Schouten (CDA),betreffende de instelling van een parlementair onderzoek naar het functioneren van hetCtsv in relatie tot de door de wetgever opgedragen doelstelling, werd ditmaal wel door deTweede Kamer aangenomen. [TK, 1995-1996: 8-9; website Politiek en Parlement]Op 17 april 1996 werd een commissie ingesteld die als taak kreeg onderzoek te doennaar het functioneren van het Ctsv en de relatie van het Ctsv met het ministerie vanSociale Zaken en Werkgelegenheid aan de ene kant en debedrijfsverenigingen/uitvoeringsinstellingen aan de andere kant. [TK, 1995-1996: 8-9;92

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011website Politiek en Parlement]. Op 24 juni verscheen het rapport van de commissie,getiteld Heel het radarwerk. De commissie concludeerde dat er onzorgvuldigheden warengeweest bij het publiceren van de Ctsv-rapporten en dat de Tweede Kamer niet op tijdover de aanwezige informatie beschikte. Daarnaast had de commissie ernstige kritiek opde wijze waarop het bestuur was samengesteld. Er was geen profielschets opgesteld aande hand waarvan kandidaat-bestuursleden beoordeeld konden worden. En er was bij debeoordeling teveel gelet op persoonlijke eigenschappen als daadkracht, geldingsdrang enstandvastigheid en te weinig op eigenschappen als tact, inlevingsvermogen encommunicatieve vaardigheden. Het bestuur was er bovendien niet in geslaagd om zijnvisie te implementeren in de organisatie. De interne verhoudingen waren vanaf het beginaf aan slecht geweest en verergerden alleen maar door de gebrekkige communicatie.Ook de verhouding met het ministerie en de uitvoeringsinstanties verliep moeizaam. Hetfunctioneren van het Ctsv had geleden onder een opeenstapeling van incidenten,conflicten en voorvallen, concludeerde de commissie. [Website Politiek en Parlement]Enkele dagen na het verschijnen van het rapport werd hierover met de commissie en destaatssecretaris gedebatteerd in de Tweede Kamer. Vrijwel de gehele Kamer schaarddezich achter de conclusies van het rapport. Linschoten ontkende een aantal aanklachtenvan de commissie en voelde zich politiek beschadigd. Hij concludeerde dat van deregeringspartijen alleen zijn eigen partij, de VVD, hem nog steunde. Van de andereregeringspartijen, D66 en PvdA, kreeg hij dit vertrouwen niet. Robin Linschoten beslootaf te treden en diende op 28 juni 1996 zijn ontslag in bij de koningin. Hij werd alsstaatssecretaris opgevolgd door Frank de Grave. [Website Politiek en Parlement]Actoren- College van toezicht op sociale verzekeringen (Ctsv)- Robin Linschoten- Bedrijfsverenigingen/uitvoeringsinstellingen- Ministerie van Sociale Zaken en WerkgelegenheidBronnen en Literatuur- Tweede Kamer, ‘Situatie bij de CTSV. Brief van de tijdelijke commissie' (1996-1995). 24 653, nrs 15-16- 'College van toezicht sociale verzekeringen'. http://nl.wikipedia.org/wiki/Ctsv.Laatst geraadpleegd 23 juni 2011.- ‘Parlementair onderzoek Ctsv-affaire (1996)http://www.parlement.com/9291000/modulesf/g5tkxing. Laatst geraadpleegd 29juni 201193

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Hotspot 9 - Stakingen huisartsen en ziekenhuispersoneel (2001)MetatrendsRelatie met- Hotspot Verpleegkundigenoproer- Domein Werk en Inkomen- Domein GezondheidDatering2001BeschrijvingOp 4, 5 en 6 mei 2001 legde verreweg het grootste deel van de Nederlandse huisartsenhet werk neer. ‘De arbeidsomstandigheden zijn slecht en het honorarium is mager’,klaagde een huisarts uit Sneek [Leeuwarder Courant 2001]. Een nationale staking,georganiseerd door de Landelijke Vereniging voor Huisartsen (LVH), was nog niet eerdervoorgekomen. De huisartsen vroegen om een vergoeding voor gestegen praktijkkostenen een hoger salaris. Een aantal dagen later begon ook een staking van hetziekenhuispersoneel. De hele maand mei organiseerden zij, nadat Cao-onderhandelingenwaren vastgelopen, diverse acties in samenwerking met de betrokken vakbonden. Voorzowel de huisartsen als het ziekenhuispersoneel gold dat zij een deel van hun eiseningewilligd zagen. De Nederlandse Vereniging voor Ziekenhuizen (NVZ) besloot tot eenloonsverhoging, hoewel die niet zo hoog was als de actievoerders hadden gevraagd. DeZorgverzekeraars Nederland (ZN) sloten begin juni een akkoord met de huisartsenwaardoor ook de artsen niet zo veel kregen als gevraagd maar wel meer danaanvankelijk was toegezegd. In het voorjaar van 2002 dreigden de huisartsen opnieuwhet werk neer te leggen maar dit keer kwam men zonder staking tot een akkoord.In het najaar van 2000 legde de LHV een rapport bij minister Els Borst vanvolksgezondheid op tafel waarin om meer geld voor de ongeveer 7000 huisartsen inNederland werd gevraagd. Het rapport sprak over een compensatie voor gestegenpraktijkkosten, over een tekort aan opleidingsplaatsen en over een slecht salaris.Bovendien wezen cijfers erop dat de komende jaren, zeker op het platteland, een tekortaan huisartsen zou ontstaan. Een hoger salaris zou dit tij kunnen keren en meerstudenten voor het huisartsenvak laten kiezen. In het voorjaar van 2001 kondigde Borstverhoogde budgetten voor de zorg aan. Er klonk echter gemor onder de huisartsen. Zijwaren niet tevreden met de in hun ogen veel te geringe verhoging van de budgetten.Onder leiding van de LHV werd voor een middel gekozen dat de Nederlandse huisartsenniet eerder hadden ingezet: de staking. Begin mei legde zo’n 90 procent van dehuisartsen een oproep van patiëntenorganisaties, zorgverzekeraars en de politiek omzich van staking te onthouden naast zich neer. Drie dagen lang moesten patiënten bij hetziekenhuis aankloppen voor medische hulp. Er was veel commotie in de media; enerzijdsbestond begrip voor de stakingseisen, anderzijds vond men het werk van de huisarts tebelangrijk om tijdelijk neer te kunnen leggen.Niet alleen de huisartsen waren ontevreden. In de hele zorgsector werdenonderhandelingen gevoerd over een nieuwe CAO. Hieraan ten grondslag lag het werk vande commissie-van Rijn, die in februari 2001 het rapport ‘De arbeidsmarkt in decollectieve sector’ publiceerde. Het rapport repte van toekomstige personeelstekorten inde zorg en het onderwijs. Het stelde een aantal oplossingen voor zoals verbetering vanloopbaanperspectieven en een efficiëntere inzet van personeel, waaronder een verlengingvan de werkweek. Het kabinet reageerde door voor de zorg drie miljard gulden extrabeschikbaar te stellen. Als gevolg hiervan stegen de salarissen in verpleeg- enverzorgingshuizen, in de thuiszorg en de gehandicaptenzorg [Het Financieele Dagblad94

Concept rapport Werk en Inkomen – december 20112001]. Maar de Cao-onderhandelingen over arbeidsvoorwaarden voor hetziekenhuispersoneel liepen vast. De werkgeversorganisatie, de Nederlandse Verenigingvoor Ziekenhuizen (NVZ), vroeg om een uitbreiding van de werkweek in ruil voor eensalarisverhoging. De bonden gingen niet akkoord met een langere werkweek en beslotentot acties. Vlak na de staking van de huisartsen legde het ziekenpersoneel het werk neer.Tot een algemene staking werd niet opgeroepen, de vakbonden verwachtten dat eendergelijke actie door de rechter verboden zou worden.Beide stakingen eindigden al snel in een compromis. Kort na de driedaagsehuisartsenstaking sloten de Zorgverzekeraars Nederland een akkoord met het LHVwaarin een stijging van de budgetten werd toegezegd. Er zou extra geld beschikbaarkomen om de gestegen praktijkkosten te compenseren. Bovendien werd het inkomenvan de huisarts-in-opleiding verhoogd en kwamen er meer opleidingsplaatsen. Na eenmaand van estafettestakingen kwamen ook het ziekenhuispersoneel en het NVZ tot eenvergelijk. Er werd afgesproken de salarissen over twee jaar met 7,4% te verhogen.De huisartsenstaking in 2001 was de eerste keer dat deze beroepsgroep het werkneerlegde om salariseisen kracht bij te zetten. Dat met het akkoord de actiebereidheidvan de huisartsen niet voorbij was bleek een jaar later. De LHV vroeg in het voorjaar van2002 opnieuw om extra geld, dit keer voor een verhoging van de vergoedingen vooravond- en weekenddiensten. De dreiging van een staking was dit keer voldoende. Deminister zegde extra geld toe.Met deze acties had staking als drukmiddel in de wereld van de gezondheidszorg eeneigen plek verworven: in 2002 besloten bijvoorbeeld ook de medische specialisten testaken voor een hoger salaris.Actoren- Nederlandse Vereniging voor Ziekenhuizen (NVZ)- Landelijke Vereniging voor Huisartsen (LVH)- AbvaKabo FNV- Zorgverzekeraars Nederland (ZN)- Commissie-van Rijn- Ministerie van VolksgezondheidBronnen- ‘Bijna alle Friese dokters gaan staken’, Leeuwarder Courant 1 mei 2001 17.- J. Bruinsma, ‘Over vijf jaar zitten drie miljoen mensen zonder huisarts’, DeVolkskrant 27 januari 2001 7.- ‘Waarom staken de huisartsen?’, NRC Handelsblad 2 mei 2001 3.- D. Minkes, ‘Personeel Delfzicht wil geen sigaar uit eigen doos’, Nieuwsblad van hetNoorden, 20 april 2001 9.- ‘Salarisonderzoek stimuleert CAO-overleg’, Het Financieele Dagblad, 28 februari2001 1.95

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Hotspot 10 - Code Tabaksblat (2003)Metatrends- Verzakelijking- Mondialisering- Herschikking van institutionele verbanden en structurenRelatie met- Trend Veranderingen in de conjunctuur en in de structuur van de economie- Trend Veranderingen in de rol en positie van multinationale ondernemingen- Domein RechtDatering2003BeschrijvingIn 2003 stelde een commissie onder leiding van Morris Tabaksblat een set gedragsregelsop voor ‘goed ondernemingsbestuur’ in Nederland. Daar was een lange geschiedenis aanvooraf gegaan.In de laatste twee decennia van de twintigste eeuw traden aanzienlijke veranderingen opin het Nederlandse bedrijfsleven. In het algemeen was er sprake van een verschuivingvan de traditionele gecoördineerde markteconomie naar een liberale markteconomie. Hetgesloten systeem, waarbij het ondernemingsbestuur in samenwerking met decommissarissen vooral lange termijn doelen nastreefde, waarbij het gebruikelijk was veelvan de winst terug te ploegen in de onderneming, kwam onder druk te staan.Aandeelhouders, vanuit machtsposities als institutionele beleggers en beleggersconsortia,eisten rendement op korte termijn. Bedrijfsstrategieën werden in die periode inderdaadsteeds meer gericht op het creëren van beurswaarde. Grote bedrijven werdenherverkaveld, opgesplitst en onderdelen werden gekocht of verkocht wanneer daarmeede marktpositie kon worden versterkt. Daarbij kreeg de president-directeur of voorzittervan de raad van bestuur een steeds dominantere rol. Deze werd geacht een persoonlijkevisie te ontwikkelen op de vraag welke activiteiten veelbelovend genoeg waren en welkebeter konden worden afgebouwd. Wisselingen in het bestuur leidden zo tot substantiëlekoerswijzigingen. Dat kwam steeds vaker voor, omdat ook de traditie vanbedrijfscontinuïteit in het topmanagement verdween: bestuurders werden afgerekend opde korte termijn resultaten van het bedrijf.Aandeelhouders wensten ook steeds meer directe invloed op het ondernemingsbeleid.Dat was niet altijd mogelijk omdat, volgens de Vennootschapswet van 1971, voor degrotere vennootschappen een specifieke bestuursstructuur gold. Hierin had met name deraad van commissarissen grote bevoegdheden bij het benoemen en ontslaan vandirectieleden, het vaststellen van de jaarrekening die dan ter goedkeuring aan deaandeelhouders werd voorgelegd, en het goedkeuren van belangrijke besluiten, als fusiesen aandelenemissies. Commissarissen werden bovendien gekozen via coöptatie, waarbijde vergadering van aandeelhouders en de ondernemingsraad alleen advies uit kondenbrengen bij of bezwaar konden maken tegen bepaalde benoemingen. De aandeelhoudersrestte in wezen dus een rol op de achterhand, zelfs als zij met een meerderheid van deaandelen feitelijk economisch eigenaar waren. Daarnaast maakten veel Nederlandsebedrijven gebruik van één of meerdere beschermingsconstructies, zoals het gebruik vanpreferente aandelen of het tussenschakelen van een administratiekantoor, dat zelfaandelen in portefeuille hield en daarvan certificaten afgaf, die de eigenaar wel rechtgaven op dividend, maar niet om te stemmen.Binnen- en buitenlandse aandeelhouders konden hier steeds minder mee uit de voeten.Om rust te creëren haakte de overheid aan bij een discussie die in het buitenland aleerder was opgelaaid en stelde een commissie voor ‘Corporate Governance’ in - decommissie Peters - die in 1997 het rapport ‘Corporate Governance in Nederland: De96

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Veertig Aanbevelingen’ uitbracht. Deze waren er vooral op gericht om de factor ‘kapitaal’meer tot haar recht te laten komen. Het advies van de commissie bleef binnen degrenzen van de bestaande wetgeving; zij deed geen concrete aanbevelingen diedaadwerkelijk de invloed van aandeelhouders konden vergroten. Zij adviseerdebestuurders en commissarissen om meer openheid te bieden op financieel gebied en eenmeer systematische wijze van werken. Deze vrijblijvende aanbevelingen leverden niet alte veel op. Bedrijven zagen er geen aanleiding in om hun beschermingsconstructies op teheffen. Wel werd de financiële verslaggeving beter, maar dat was eerder bedoeld om dewaarde van de aandelen te verhogen om meer armslag te krijgen voor strategischebeslissingen, dan op aansluiten op de behoeften van aandeelhouders.Noch de politiek, noch de beleggers waren hier tevreden mee. Zij wilden dwingenderegels voor transparantie, verantwoording en toezicht en duidelijke bevoegdheden vooraandeelhouders. De situatie werd urgent door een aantal incidenten: de frauduleuzeteloorgang van de Amerikaanse energiereus Enron en van het Nederlandse IT- bedrijfBaan, de ophefmakende beursgang van World Online en de foute voorlichting vanaandeelhouders door Shell en Ahold.Naast de onrust over de kwaliteit en toegankelijkheid van het bestuur vanondernemingen, was steeds meer maatschappelijke onvrede ontstaan over hetbeloningsbeleid voor bestuurders, dat de nieuwe liberale bestuurscultuur met zich meebracht. Bestuurders en commissarissen spiegelden zich graag aan de gebruiken in hetVerenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Dat gold zowel voor de beloningen op zich,voor uitgekeerde bonussen in geld, opties of aandelen als voor riante vertrekpremies bijontslag. De onvrede gold in de eerste plaats voor werknemers. Die hadden in hetAkkoord van Wassenaar uit 1982 en het Centraal akkoord ‘Een nieuwe koers’ uit 1993ingestemd met loonmatiging, in ruil voor toezeggingen over werkgelegenheid. Hetvoortdurend tamboereren door werkgevers op de noodzaak van blijvende loonmatiging -terwijl de werkzekerheid werd aangetast door toenemende flexibilisering en aan derechten bij ontslag werd gemorreld - werd in de relatie tot de exploderende beloningenvoor bestuurders ervaren als een groot onrecht. Ook politiek en maatschappelijkontstond grote weerzin tegen deze gebruiken. Minister-president Kok gebruikte in 1997de term ‘exhibitionistische zelfverrijking’, maar gaf tevens aan dat de politiek feitelijkonmachtig was om in te grijpen: er kwam alleen een wet op de openbaarheid van debeloning van bestuurders. In 2003 was er zelfs sprake van een kopersstaking vanconsumenten bij het aantreden van Anders Moberg als voorzitter van de raad vanbestuur van Ahold, toen zijn beloningspakket met gegarandeerde ontslagvergoedingbekend werd, kort nadat duidelijk was geworden dat door problemen in het concern 400medewerkers hun baan zouden verliezen.Om na alle problemen, incidenten en maatschappelijke onrust de kwestie van ‘corporategovernance’ stevig aan te pakken werd in 2003 door de ministers van Financiën en vanEconomische Zaken, met brede steun – van Euronext via de Vereniging vanEffectenbezitters en het Nederlands centrum van directeuren en commissarissen tot dewerkgeversorganisatie VNO-NCW - een zware commissie ingesteld. Die stond onderleiding van de oud Unilever-topman Morris Tabaksblat en bestond verder uit ervarenbestuurders en commissarissen uit het bedrijfsleven.De commissie ging voortvarend te werk en stelde binnen enkele maanden de‘Nederlandse corporate governance code’ voor beursgenoteerde ondernemingen op, diealgemeen bekend zou worden als de ‘code Tabaksblat’. De code bestond uit 21 principes,verduidelijkt met ‘best practices’. Hij bevatte een waslijst aan publicatie- enverantwoordingsplichten, meer goedkeuringsrechten voor aandeelhouders, eisen aanbestuurders en commissarissen en uitkleden van beschermingsconstructies. Hoewel decode binnen de bestaande wetgeving viel werd wel aanbevolen een aantal elementeneruit wettelijk te verankeren of mogelijk te maken. Een belangrijk onderdeel daarvan wasde regel ‘pas toe of leg uit’, die ondernemingen verplichtte de code toe te passen, danwel duidelijk te maken waar en waarom er van werd afgeweken.97

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011Ondanks dat er in de commentaarfase aanvankelijk nogal wat weerstand was vanuit hetbedrijfsleven werd de code breed aanvaard. Er ontstond zelfs enige mate van euforie datdit netelige probleem eindelijk was opgelost. Tabaksblat werd een bekende Nederlander.In de praktijk bleek de code een behoorlijk succes. Het probleem van de beloningen wasechter niet opgelost. De code stelde weliswaar hoge eisen aan de duidelijkheid overbeloningen en beperkte de ontslagvergoedingen, maar dat zette feitelijk geen enkele remop de beloningen en bonussen zelf, zoals later bij de kredietcrisis pijnlijk duidelijk zouworden. Ook ontstonden, door het wegvallen van beschermingsconstructies, nieuweproblemen met private equity en hedgefunds die zich veel activistischer opstelden dan‘gewone’ aandeelhouders. Zo eisten in 2006 twee grootaandeelhouders die samen demeerderheid van de aandelen van Stork in bezit hadden opsplitsing van het bedrijf enontslag van commissarissen, iets wat uiteindelijk voor de Ondernemingskamer moestworden uitgevochten.Tenslotte was de reikwijdte van de code beperkt. Deze gold alleen voor beursgenoteerdeondernemingen met de statutaire zetel in Nederland. Beleggingsinstellingen waren er vanuitgezonderd. Ook grote familiebedrijven zonder beursnotering, die in Nederland nogsteeds ruim deel uitmaakten van het bedrijfsleven, vielen er buiten.Actoren- Commissie Tabaksblat- Commissie Peters- Aandeelhouders- Ondernemingsbestuurders- Raden van raden van commissarissen- Ministerie van Financiën- Ministerie van Economische Zaken- Euronext- Vereniging van effectenbezitters- Nederlands centrum van directeuren en commissarissen- VNO-NCW- VakbondenBronnen en Literatuur- Commissie corporate governance, De Nederlandse corporate governance code.Beginselen van deugdelijk ondernemingsbestuur en best practice bepalingen (DenHaag 2003).- Couwenbergh, Pieter en Hein Haenen, De regels en het spel. Gesprekken metMorris Tabaksblat (Amsterdam 2007).- Sluyterman, Keetie E., Kerende kansen. Het Nederlandse bedrijfsleven in detwintigste eeuw (Amsterdam 2003).- Sluyterman, Keetie en Ben Wubs, Over grenzen. Multinationals en de Nederlandsemarkteconomie, Serie: Bedrijfsleven in Nederland in de twintigste eeuw(Amsterdam 2009).- Touwen, Jeroen, 'Varieties of capitalism' en de Nederlandse economie in deperiode 1950-2000. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, 3 (1)2006, pp. 73-104.- Zanden, J.L. van, Een klein land in de twintigste eeuw. Economische geschiedenisvan Nederland 1914-1995 (Utrecht 1997)- http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2680/Economie/archief/article/detail/502862/1997/01/06/Rapport-Commissie-Peters-verhult-meer-dan-het-verhelder.dhtml(geraadpleegd 1 maart 2011).- http://nos.nl/artikel/60087-stork-en-hedgefunds-voor-de-rechter.html(geraadpleegd 1 maart 2011).98

Concept rapport Werk en Inkomen – december 2011ColofonAan dit rapport hebben bijgedragen- MA Dirk Koppenol- BA Philip Meijer- BA Manne van Riek- drs. Rachel Saleh- drs. Wietse Veenstra- drs. Karolien Verbrugge- drs. Leo van der Vliet99