de zwijgende god in heden en verleden (m.c.a. korpel) 1 Presentatie ...

de zwijgende god in heden en verleden (m.c.a. korpel) 4Zvi KolitzIn Zvi Kolitz’s ontroerende verhaal over Yosl Rakover wordt verteld hoe degelovige jood Josl Rakover zich in de laatste dagen van het brandende joodseghetto in Warschau tot God wendt. Hij verwijt God dat hij zijn gezicht heeftverborgen voor zijn uitverkoren volk. Niettemin blijft hij toch geloven in dezeGod, omdat hij een wraakzuchtige God verkiest boven de ‘God van liefde’ vande christenen. (Kolitz 1999; 2008).Het boekje begint met een citaat:Ik geloof in de zon, ook als ze niet schijnt.Ik geloof in de liefde, ook als ik die niet voel.Ik geloof in God, ook als Hij zwijgtNaar verluidt zijn deze woorden gevonden op een muur van een kelder in Keulen(volgens anderen: Warschau), waar een aantal Joden zich tijdens de TweedeWereldoorlog had schuilgehouden. De authenticiteit van het citaat is echteromstreden. Maar de herkomst doet er niet zo toe: Een tekst hoeft niet authentiekte zijn om waarheid te bevatten. Dit geldt in feite ook van veel teksten uit deOudheid, inclusief de Bijbel.Ik richt mij nu op de Bijbel en het oude Nabije Oosten.De vraag is of God alleen nu in onze tijd zwijgt, en in bijbelse tijden niet zweeg,zoals velen tegenwoordig zeggen. Maar: kon men in de Oudheid dan werkelijk destem van een god horen? . . . Ons onderzoek laat zien dat ook in de Oudheid dital voor onmogelijk werd gehouden. Niettemin was de ervaring van het zwijgenvan de godheid, ook toen al, pijnlijk. 5En zelfs de paradox van de verborgenheid van God en zijn aanwezigheid wasevenzo bekend in oude tijden. Zo wordt van de Egyptische scheppergod Amongezegd:Amon is de ene, die zich voor de andere goden verbergt.Hij is verborgen voor de goden, en zijn wezen is onbekend.Hij is verder weg dan de hemel, hij is dieper dan de Duat.Geen god kent zijn ware verschijning,geen processiebeeld van hem is onthuld via inscripties,niemand getuigt precies over hem.Hij is te geheim om zijn ontzagwekkendheid te ontsluieren,hij is te groot om te onderzoeken, te machtig om te kennen.5 Een serie studies laat al zien dat ook bijbelwetenschappers het thema al als een zeer oudprobleem hebben opgevat. Zie bijv. Perlitt 1971; Terrien 1978; Balentine 1983; Gerstenberger1992; Milazzo 1992; Kutsko 2000; Burnett 2005; Schellenberg 2009.

de zwijgende god in heden en verleden (m.c.a. korpel) 5Als van God wordt gezegd dat hij zwijgt, dan veronderstelt dat op zijn minstdat hij ooit, in het verleden, heeft gesproken, en dat misschien wel weer eenszou kunnen doen.Veel moderne schrijvers, filosofen, en theologen halen het idee van het zwijgenvan God uit de Bijbel. Maar: is dat idee van een zwijgende God eigenlijk welzo prominent aanwezig in de Bijbel? We hebben het aantal werkwoorden enzelfstandige naamwoorden in de Bijbel geteld die expliciet het zwijgen van Godaanduiden, en meer dan 30 teksten zijn dat er niet, tegenover honderden tekstendie gaan over het spreken van God. Dit alleen al geeft aan dat de nadruk dietegenwoordig op het zwijgen van God wordt gelegd veel meer een product isvan onze moderne tijd dan dat het is terug te voeren op een bijbelse gedachte.Niettemin, agnosticisme, niet weten of er wel een god is, en atheïsme, vrijwelzeker wéten dat er geen god is, het zijn ideeën die bij wijze van spreken al zooud als de wereld zijn. Daar is niks moderns aan. Ook al doet men vaak alsofde agnost en de atheïst een logisch gevolg zijn van de Verlichting in de 17e ende 18e eeuw. Maar er zijn altí´jd al mensen geweest die zeiden:‘Er is geen God!’ (Ps. 10:4; 14:1; 53:2[1]). En die zeiden er niet eens ‘waarschijnlijk’of ‘hoogstwaarschijnlijk’ bij. De Psalmdichters stellen die visie aan de kaak,en duiden degenen die zulke uitspraken doen aan als mensen die niet wijs zijn,precies zoals ook een Egyptische wijsheidsleraar (Ipuwer) doet die een agnostaanklaagt, omdat deze opeeens uitroept: ‘Als ik zou kunnen zien en weten waarGod is, dan zou ik wel wat voor hem willen doen.’ 6De verre afstandelijkheid van God werd door verschillende Psalmdichters alszeer pijnlijk ervaren. 7 Een klassiek voorbeeld is Ps. 22:2-3,Mijn God, mijn God, waarom hebt u mij verlaten?ver van mijn verlossing, de woorden die ik uitschreeuw? 8Mijn God, ik roep overdag, maar u antwoordt niet,en ’s nachts, als ik mijzelf geen stilte gun.Ons onderzoek laat – niet geheel onverwacht! – zien dat zowel in de Bijbel als inhet oude Nabije Oosten goddelijk spreken altijd bemiddeld wordt door mensen:vertellers, zangers, priesters, voorspellers, profeten, geleerden, schrijvers.Dit bemiddelde karakter van al het goddelijk spreken betekent wel dat als mensengeloven dat God zwijgt, alleen menselijke bemiddelaars dat zwijgen kunnendoorbreken. Dan is wel de vraag hoe God van zich laat horen. Een mooie tekst6 Shupak, CoS, vol. 1, 95.7 Ps. 22:2, 12, 20; 38:22; 71:12.8 De tekst die ook Jezus citeerde aan het kruis, Matteus 27:46; Marcus 15:34.

de zwijgende god in heden en verleden (m.c.a. korpel) 6daarbij is Jesaja 30 over de stem van de Geest van achter ons, die ook door BobBecking al werd aangestipt, met de parallelle tekst over de farao die de stemvan God achter zich hoort.Wel lijkt het vreemd dat de stem van achter komt, terwijl het volk tegelijk hunleraa vóór zich kan zien? De stem moet namelijk 1 en dezelfde zijn, maar kan datsamengaan? De betekenis daarvan is alleen te begrijpen als we ons verplaatsenin het beeld van een herder in het oude Nabije Oosten. Het is de herder diede kudde op de juiste en rechte paden houdt. Maar wat belangrijker is als eenherder op weg is met de kudde, dan loopt hij altijd achter de kudde aan. Datlijkt vreemd, maar is begrijpelijk als we ons de omstandigheden daar en toenons voorstellen. De herder trok niet zelden door onherbergzame gebieden, metrotsen en kloven. Als de herder voor de kudde uit zou lopen zou hij het helemaalniet in de gaten hebben wanneer achter zijn rug een lam of een schaap door eenleeuw of beer te grazen werd genomen.Nelson Mandela, in zijn autobiografie Long walk to Freedom, zietdit dit beeld als voorbeeld van de beste soort van leiderschap: ‘the shepherd ‘... stays behind the flock, letting the most nimble goahead, whereupon the others follow, not realizing that all along theyare being directed from behind’. De herder blijft achter de kudde,zodat wie het bewegelijkst zijn hun gang gaan, waarna de anderenvolgen, zich niet realiserend dat ze de hele tijd al van achter geleidworden.Als gesproken wordt over de stem die wij achter ons horen, dan wordt daarmeebedoeld: God, die als herder ons volgt op ons levenspad, en op gezette tijdenmensen aanspreekt en aanspoort, via andere mensen, via zijn Geest, via dieinnerlijke stem. Zo komt dan wel de vraag op: Is het wel zo dat God zwijgt,zoals door zoveel tijdgenoten wordt beweerd? In elk geval niet wanneer gelovigenerop zijn voorbereid dat zij het zelf zijn die als getuigen moeten optreden. Bijde tekst van Jes. 43:12, waar de profeet namens God tot zijn volk zegt: ‘u bentmijn getuigen’, legt de joodse (Tannaitische) midrasj Sifre op Deuteronomiumuit dat God eigenlijk het volgende bedoelt:Als u mijn getuigen bent, dan ben ik God,en als u niet mijn getuigen bent,dan ben ik, als het ware, geen God. 9‘Als het ware . . . ’ – natuurlijk maakten de rabbijnen het bestaan van God nietafhankelijk van het getuigenis van mensen, maar als het getuigenis ooit zou9 Sifre op Deuteronomium, § 346,vertaling Neusner 1987. Oorspronkelijke tekst Horovitz &Finkelstein 1939, 403-404. Volgens Pes. K., 12:6 (102b), zou de uitspraak afkomstig zijn vande Tanaänitische R. Simeon b. Yoḥai , vierder generatie (eerste eeuw voor Chr.).

de zwijgende god in heden en verleden (m.c.a. korpel) 7eindigen, dan zou het wel lijken alsof God ook niet meer bestond. Het zwijgenvan God zou dan veroorzaakt worden door het zwijgen van zijn getuigen.De stem van menig getuige stokt tegenwoordig. De betrouwbaarheid van hetgetuigenis wordt in twijfel getrokken door niet-gelovigen. Vooral als het getuigenisniet onderbouwd kan worden met harde bewijzen en enkel berust op watwij geloven te hebben gezien of gehoord. Maar geloof is niet iets wat men zichkan toe-eigenen.De uiteenlopende meningen met betrekking tot goddelijke openbaring zijn prachtigverbeeld door de Nederlandse schilder Cornelis Saftleven (1607–1681) in zijnschilderij van de aankondiging van de geboorte van Christus aan de herders,zoals dit beschreven wordt in Lucas 2. 10De meeste volwassenen kijken op in aanbidding, maar een van de herders linksonderligt diep te slapen. Een andere herder staat op het punt weg te rennen.Een kind en een geit vinden de schilder kennelijk veel interessanter dan de engelen.Een ouder kind staat het allemaal zeer sceptisch aan te kijken. En ik kanmij niet onttrekken aan de indruk dat het sprekend lijkt op Richard Dawkins.Een hond slaapt, net als zijn baas, een andere hond kijkt verbaasd op.Blijkbaar wilde Saftleven de verschillende reacties laten zien die mogelijk zijn bijverschijningen van engelen, uiteenlopend van ongeloof en onverschilligheid totopperste aanbidding. Zelfs wanneer men een ooggetuige is van een buitengewonegebeurtenis en men de woorden van een ‘engel’ of een ‘boodschapper’ hoort,die spreekt namens God, dan nog is er geloof voor nodig om datgene wat erplaatsvindt te aanvaarden als goddelijke openbaring.Saftleven heeft het uiteindelijke resultaat van de uiteenlopende opvattingen meteen zekere afstandelijkheid en een olijke knipoog geschilderd. Zoals wel blijkt uithet ondeugende cherubijntje dat onder het gewaad van de engel uitkruipt. Eendergelijke luchtige houding kan misschien helpen om de spanning te verminderendie het debat omgeeft over de vraag of God nu werkelijk voor altijd zwijgt ofniet. Een debat dat vermoedelijk niet snel zal ophouden, aangezien gelovigenen niet-gelovigen al meer dan 4000 jaar debatteren over een sprekende dan welzwijgende God, . . .10 Zie http://www.rijksmuseum.nl/assetimage.jsp?id=SK-A-801.