Rondom bestand van 1989 6 1 - Atlantis

1989 6/1 RONDOM DEN HERDENBERGHTijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en OmgevingBestuur: Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand te Slagharen, vice-voorz.W.B. Meijer te Kloosterhaar, secr. M.J.F. Valkman teHardenberg, penningm. H.W. Dimmendaal te Bruchterveld,lid. Mevr. G. Jonkhans-Kampman te Radewijk, lid. Mevr. F.Kampman-Herbert te Oud-Bergentheim, lid. A. Kuiper teMariënberg, lid. L Odink te Lutten, lid. A. de Roo teHardenberg, lid.Het adres van de secretaris is:Sportstraat 14, 7694 BB Kloosterhaar, tel. 05234-1249.Bankrelatie:Rek. nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg.(Postrek, v.d. bank: 812263).Redactiecommissie:J.T.A, te GussinkloA. KuiperJ. WeitkampC. Lina, eindred.Redactie-adres:Bruchterweg 17, 7772 BD Hardenberg, tel. 05232-61274.Inhoud:pag.1. Van de redactie .................................................................................5512. Barghoesspul ......................................................................... F.L Meijler 5513. Hardenberg en de Hannnekemaaiers (vervolg) ....................... C. Lina 5544. Het kasteel van Hardenberg. Romeinse vesting ofmiddeleeuwse versterking? (I) ................................. Ingrid Wormgoor 5625. Oudedagsvoorziening in vroeger jaren ........................... Louis Bruins 5676. De os verdrongen door het ijzeren ros (II) .......... Jan H. Kompagnie 5687. Genealogie ....................................................................... Jan Tijhuis 5748. Van de bestuurstafel ...................................................................... omslagHet overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschriftmag alleen na daartoe verkregen toestemming van de redactie.

Van de redactieHet is ons een genoegen in deze aflevering van ons tijdschrift een bijdrage tekunnen publiceren van Prof. Dr. F.L Meijler, die tijdens de Tweede Wereldoorlogondergedoken was bij de familie Weerts in Kloosterhaar. Dit opstel sluit aan bijandere verhalen over zijn avonturen als onderduiker bij boer Weerts, die te vindenzijn in zijn boek: 81 „Kun jij een aardappel maken?"Van InekeWormgoor mochten we een interessante en gedegen studieontvangenover het kasteel van Hardenberg, terwijl Louis Bruins wetenswaardige dingenschrijft over huwelijkse voorwaarden in de achttiende eeuw.Voor de samenstellers van het dialectnummer wil de redactie nogmaals haarwaardering uitspreken. Wij hebben de indruk dat het bij onze lezers in de smaak isgevallen.Onze vraag is aan de lezers: heeft u zelf vroeger in de oorlog of anderszins ietsmeegemaakt of kent u iemand die over een gebeurtenis uit het verleden boeiendweet te schrijven? De redactie ziet gaarne uw reacties tegemoet.BarghoesspulF.L MeijlerDe schuilplaatsEen deel van het terrein waar nu de kalkzandsteenfabriek in Kloosterhaar staat,grenst aan het land van de boerderij waar eertijds Albertus Weerts, en zijn gezin,woonde en werkte. Het werd Barghoesspul genoemd, naar een boerderij die erheel vroeger gestaan moet hebben. Het was heidegrond en licht heuvelachtig. Hetgebied was niet zo groot, maar toch groot genoeg om in de oorlog het door hetverzet buitgemaakte bevolkingsregister van Hellendoorn te verbergen. Maardaarnaast, en dat weet en wist vrijwel niemand, was in de heide een hol gemaaktdat tijdelijk en incidenteel heeft dienst gedaan als nachtelijke schuilplaats voor deonderduikers van boer Weerts. Oorspronkelijk was dit een diepe kuil in de grond,die met balken werd overspannen en die dan met heideplaggen werden bedekt.De schuilplaats was waterdicht en je kon er over lopen zonder te merken dat erzich een ruimte onder bevond.De boerderijDe boerderij van Weerts lag vlak aan de Duitse grens in een gebied, behorend totde Gemeente Hardenberg, dat Balderhaar wordt genoemd, ongeveer middentussen Kloosterhaar en Bruchterveld. Na de oorlog is de oude boerderij doorhooibroei verbrand, maar de oude houten schuur staat nog dicht bij de weg vanKloosterhaar naar Bruchterveld. Daar dwars op loopt langs de de boerderij eenklinkerweg tot vlak aan de grens. Deze weg werd tegen het einde van de oorlogaangelegd door de „Organisation Todt", waarbij gebruik werd gemaakt vandwangarbeiders uit bijna alle landen van Europa*. Achteraf bezien is het een wegvan niks, die niet eens tot in Duitsland doorloopt maar vlak voor de grens eindigt.In die laatste oorlogswinter leek het echter een hele onderneming. De Nederlandsedwangarbeiders noemden deze verbinding met Duitsland het Hazenpad,maar als zodanig is het nooit gebruikt. Vlak aan dit Hazenpad ligt ook nog het oude* F.L. Meijler. „Kun jij een aardappel maken?" Uitgeverij Bunge, Utrecht 1987.551

F.L Meijler op 18-jarige leeftijd metWeerts en zijn vrouw (1943).Foto uit „Kun jij een aardappelmaken?"Bakhuus, waar in de oorlog depaarden stonden en er was eenvarkenskot, en ik heb er welkonijnen gehouden. De contourenvan het erf zijn dus nog welzichtbaar, maar de boerderij zelf isherbouwd en dat geeft me eenverdrietig gevoel.Alles verdwijntOndanks de moeilijke oorlogsjaren die ik op de boerderij van Weerts hebgewoond, mis ik het oude huis toch, maar vooral zijn bewoners, natuurlijk. Eenpaar keer per jaar minstens ga ik kijken, niemand kent of herkent me. Een oudereheer, tamelijk gezet, in een auto van een merk dat men in Kloosterhaar maarzelden ziet.Ook dit voorjaar ben ik er weer geweest. Eerst heb ik de graven bezocht vanWeerts en zijn vrouw Zwaantje op het kerkhof in Sibculo. Door omstandighedenben ik bij geen van beiden hun begrafenis geweest, en dat knaagt aan me. Recentis Tante Jeanette overleden, de vrouw van veldwachter De Jong uit Bergentheim.Ook ten tijde van haar begrafenis was ik afwezig en ik heb dus geen afscheid vanhaar kunnen nemen. Gelukkig had ik haar deze zomer nog bezocht in het ClaraFeyoena Heem in Heemse. Ze is ouder dan 90 jaar geworden en ze was de laatstelevende die mijn ouders nog heeft gekend. Zo verdwijnt alles en iedereen, en heeftook Barghoesspul plaats moeten maken voor de afgravingen van hetkalkhou-dende zand. Maar arbeidsplaatsen zijn belangrijker dan natuurschoon.Alhoewel, natuurschoon was het niet voor ons in die laatste donkere oorlogsmaanden.Weerts was een optimist, maar vooral ook een realist, en met debevrijding in zicht en het geallieerde geschut in de verte hoorbaar, wilde hij zijnonderduikers geen onnodig risico laten lopen.552

OnderduikerHet gekke was dat ik me zo thuis voelde op die boerderij na ruim twee jaar werkenop het land en lid geweest te zijn van de familie, dat ik me eigenlijk geen onderduikermeer voelde. Met weinig besef voor mijn eigen positie voelde ik memisschien wel een beetje superieur tegenover de andere onderduikers die dehele dag binnen moesten zitten, in de nette kamer achter de keuken. Achterafsnap ik nog niet dat het zo goed is afgelopen. Er woonden best NSB-ers in debuurt, en de aanloop op de boerderij was enorm: commiezen, postbodes, debakker, bezoekers van Weerts en weet ik wie allemaal; zeer zeker ook Duitsers,die de weg vroegen, en mensen uit het Westen, op zoek naar eten. Alles speeldezich af in de keuken rond het fornuis en de kachel die met zelf gegraven turf werdgestookt.TurfDat turf graven zal ik ook nooit vergeten; de zwaarste lichamelijke arbeid die ik ooitgekend heb. Met de meesterknecht ging ik in de vroege zomer voor dag en dauwnaar een turfafgraafgebied tussen Kloosterhaar en Sibculo. We bleven de heledag in het veld, van een 8-urige werkdag, laat staan van een 5-daagse werkweek,had nog nooit iemand gehoord. Hendrik stak de turf met een speciale schop en ik,George, moest ze op een platte kruiwagen leggen en verkruien naar een plaatswaar de kletsnatte klompen turf te drogen werden gelegd. In het najaar waren zedroog en moest ik ze ophalen met paard en wagen. Ze werden dan weer netjesgestapeld onder een afdakje of onder een zeil bij de boerderij. Vrouw Weertsmoest er dan de winter mee door zien te komen. Maar ondertussen zaten dieonderduikers, mannen en vrouwen, joden en geallieerde piloten, in die ene kamerachter de keuken, waar dat fornuis stond en die kachel, met Weerts en zijnbezoekers er omheen; Weerts luidkeels de prachtigste verhalen vertellend en zode aandacht van zijn bezoek afleidend van die deur naar de kamer.In ganzenmarsIn die laatste oorlogswinter wilde Weerts zijn onderduikers 's nachts niet op deboerderij houden en moesten we in het aarde„duuster", te voet uiteraard, naar deschuilplaats op Barghoesspul. Omdat ik op het land werkte en dus de loop van desloten en de plaats van het „stekkeidroad" kende, had ik de leiding, althansfungeerde ik als gids. We liepen allemaal achter elkaar in ganzenmars, zonderlicht, en we mochten en konden ook geen geluid maken. Rechts was de weg enlinks de Duitse grens. Het land was vers geploegd en maar nauwelijks begaanbaar,soms goot het van de regen, soms lag er sneeuw of was het bitter koud, en afen toe viel er iemand in de sloot. Na een half uur strompelen kwamen we daneindelijk te bestemder plaatse. Het was echt een hol. De zolder, de wanden en debodem waren van zand. Op de grond lag wat stro en we hadden paardedekens omwarm te blijven. Er was een carbidlamp voor licht, maar eerst moest de uit/inganglichtdicht worden afgesloten. We kropen dicht bij elkaar om warm te blijven envoelden ons van God en iedereen verlaten. Als de lamp uitging, kon de uitgangzo'n beetje worden geopend en dat was ook wel nodig, omdat je er andersmisschien zou stikken. 's Nachts werd je wel eens wakker en hoorde dan altijdvoetstappen en gefluister. Ik ging dan voorzichtig kijken, transpirerend van angst,maar er was nooit wat te zien. De wind zuchtte door de struiken en misschien liep553

er wel eens een hond. Gelukkig werden we niet iedere nacht naar Barghoesspulverbannen, maar vaak was het nodig, en dan gingen we maar.Moedig en nobelNa de oorlog, voor de bouw van de fabriek, ben ik nog wel eens met Weerts wezenkijken, maar we konden onze met zorg gekozen en gegraven schuilplaats nauwelijksterugvinden. De balken waren vergaan, het dak was ingestort en daaroverheengroeide nieuwe heide. Opeens was het er mooi, de heide bloeide en op develden stond de rogge te rijpen. In de verte liepen koeien en naast me stond boerWeerts, mijn tweede vader en een mens zo moedig en nobel als ik nadien nooitmeer ben tegengekomen.Veere, Kerstmis 1988Hardenberg en de Hannekemaaiers (vervolg)c. LinaInleidingEerste kind: „Oma, wat doe je met diezware pin en die hamer? Mogen wij diehebben?"Tweede kind: „'t Lijkt wel een groteharing van de voortent bij de caravan."Oma: „Die pin en die hamer warengereedschap van mijn vader, jongens,jullie overgrootvader. Hij nam ze meeals hij, ver weg in Holland, 's zomersging maaien om geld te verdienen, almeer dan tachtig jaar geleden."Eerste kind: „Kampeerde hij daar dan?"Oma: „Dat deden ze toen nog niet, nee,met dat haarspit - want zo heet dat ding- en met die hamer maakt hij zijn zeisscherp. Ik bewaar ze als een herinneringaan langvervlogen tijden."Een eigen bedrijfjeHet verhaal over de Hardenbergsehan-nekemaaier, Hendrik JanRibberink, hebben we afgebroken inhet jaar 1905 op het moment dat hij inmilitaire dienst moest.De foto hiernaast herinnert aan die tijd.Wij willen nu een kijkje nemen in hetHardenberg van 1910. Ribberink is,554

nadat hij uit het leger is afgezwaaid, elke zomer weer als maaier naarNoord-Holland getrokken, want het ideaal van hem en van zijn Aaltje is nogsteeds een eigen boerenbedrijfje te stichten en dat door hard werken uittebreiden. Daarvoor moet ijverig gespaard worden, maar de lonen zijn niet hoogen het spaargeld groeit maar moeizaam.Als er 's winters weinig op het land te doen is, werkt Hendrik Jan bij een rietdekker.Aaltje gaat in dienst bij Seinen in Collendoorn.In het Sallandsch Voiksblad worden nog al eens boerenbedrijfjes te koop aangeboden.Sommige aanbiedingen zouden ze kunnen betalen, maar degrondopper-vlakte van die bedrijfjes blijkt erg klein en de mogelijkheden totuitbreiding ontbreken, zoals bij het huisje in Heemserveen met één hectare grond,waarvoor men 730 gulden vraagt. Andere boerenplaatsen met behoorlijk watbouw- en grasland erbij gaan ver boven de inhoud van hun spaarpot uit.Op een voorjaarsavond maakt Hendrik Jan opgetogen Aaitje deelgenoot van zijnplannen. Hij heeft gehoord dat Caro Meier in Ebbenbroek naar Steenwijksmoergaat vertrekken en dat hij graag van zijn boerenplaatsje af wil. De man vraagt erslechts een paar honderd gulden voor. Het is wel een erg klein bedoeninkje, maarer hoort een grote lap grond bij, en, wat belangrijker is, het grenst aan uitgestrektepercelen woeste grond van de gemeente Stad-Hardenberg. Onze ondernemendejongeman heeft er geen gras over laten groeien, maar hij is dadelijk naar helgemeentehuis in de Voorstraat gegaan om inlichtingen. Daar heeft men hemverteld dat deze grond inderdaad te koop is en dat die uitgeveende grond en heideverkocht wordt voor minder dan honderd gulden de hectare. Aaltje wil dat huisjeeerst wel eens zien. Het wordt een lange wandeling van Collendoorn naarEbbenbroek. Moet dat haar huis worden? Het valt niet mee. Ze zullen er veel aanmoeten opknappen. „Maar de grond, Aaltje, de grond . . ." Hendrik Jan is ingedachten al aan het ontginnen en het bouwen. „Hier zullen we een schuurzetten en daar een stal...".De bruiloftDie week worden er belangrijke beslissingen genomendoor de twee jonge Hardenbergers: het huisje vanCaro Meier in Ebbenbroek wordt gekocht en bovendienzijn ze naar het gemeentehuis van Stad-Hardenberggegaan om vijl hectare woeste grond te verwerven. Alsalles geregeld is wordt op een stralende meidag, omprecies te zijn, op 12 mei 1910, het kistentuug inCollendoorn te voorschijn gehaald: Hendrik Jan enAaltje gaan trouwen. Het huis raakt vol feestendemensen die de deel binnen-schuifelen om hetbruidspaar te feliciteren. Familie en noabers zijn nietmet lege handen gekomen. Ze brengen geschenkenmee om 't huusroad aan te vullen: köppies enschöttelties, waarvan een met het opschrift „Voor debruid", en het andere met „Voor de bruidegom", eenheel servies, een kof-

fiekan, vazen voor op de kast, schilderijenmet een tekst: „Tot hiertoe heeftGod geholpen" en een andere met hetbekende: „Waar werd oprechter trouw...", een koffiemolen, messen en vorken... het houdt niet op. En bij elk cadeauzegt Aaltje natuurlijk: „Nee moar, datha'j echt niet mutten doen". Later schuivende gasten aan op de banken langsde tafels op de deel om zich het bruiloftsmaalgoed te laten smaken. Metrijstebrij worden „de gaatjes gevuld".Na het maal, als het eten wat moetzakken, laat Aaltje trots aan de nieuwsgierigevrouwen onder de gasten hetlinnengoed en de kleren zien: lakens,slopen, handdoeken, broeken, hemden,lijfjes, rokken, mutsen, ja wat niet al,keurig opeengestapeld in de linnenkast.De mannen zitten onderuitgezakt een goede sigaar te roken en praten zwaarwichtigmet de bruidegom over diens toekomstplannen. Die vertelt dat hij zijnzaken rond heeft met de gemeente over de grondaankoop en dat het huisje inEbbenbroek nu zijn eigendom is. De jonggehuwden blijven voorlopig nog inCollendoorn, maar zodra Meier naar Steenwijksmoer vertrokken is, gaan ze naarhun eigen woning. Een oude oom zegt gekscherend: „En dan oan het ontginnen,

jong, i-j zult daor de schuppe wel mooi blank holden, i-j liever dan ik, moar as ik oezo bekieke liekt 't mi-j da'j d'r stark genog veur bint".'s Avonds komt het feest eerst goed op gang. De glaasjes, de boerenjongens, dejenever en de wijn van Samos komen op tafel. leder krijgt „zien nat en zien dreug".De jonge jolige gasten dansen en springen, hetgeen uitloopt op een polonaiseonder het zingen van bekende bruiloftsliederen als: „En wie zal dat betalen -zoete lieve Gerritje, Ribberink zal 't betalen, zoete lieve meid."Bruid en bruidegom worden op een stoel gehesen en met vereende krachtenrondgedragen, waarbij de bruid wel wat angstig rondkijkt. Laat in de avond gaande gasten „op huus an". leder is het er over eens dat het een mooie bruiloft isgeweest, zonder overdadig drankgebruik. Niet zelden loopt het feest uit op ruzie,houwen en snijen. Er gebeurden in 1910 op bruiloften ook wel dingen die wellichtniet direct met drankmisbruik te maken hadden, maar die toch opschuddingveroorzaakten. Zo lezen we in de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courantvan 20 januari dat er grote consternatie was in Gramsbergen na afloop vaneen trouwplechtigheid, waarbij men enige geweerschoten loste ter ere van hetbruidspaar. Dit had tot gevolg dat het elfjarig dochtertje van de familie Brink in delinkervoet werd getroffen, terwijl een tweede schot dwars door een ruit in dekamer van de heer Krikke een gordijn vernielde en een schilderij verbrijzelde. HetSallandsch Voiksblad wist verder te melden dat ook nog een kast beschadigdwerd. Het is ook gebeurd dat een bruidspaar uit Bergentheim, dat in het ouderaadhuis van Ambt-Hardenberg te Heemse getrouwd was, op de terugweg nietzo'n prettige reis had. Ze waren even buiten Hardenberg toen de paarden op holsloegen waardoor de wagen kantelde. De jas van de bruidegom was gescheurden een oude vrouw, die ook in het rijtuig zat, werd pijnlijk verwond.Drukke tijdenVoor de jonge Ribberinks breken drukke tijden aan. De tuin moet op orde gebrachtworden en in het huis valt er heel wat te vertimmeren. Op 1 juni 1910 vindt deverhuizing plaats en kan Hendrik Jan aan het ontginnen van de woeste grond. Datblijkt een zwaar werk te zijn. Daar komen houwer, spade en spierkracht aan te pas,nadat het buntgras in brand is gestoken. Onvermoeibaar ploetert hij, dag in daguit, om zich op te worstelen naar een vrijer bestaan. Gaandeweg wordt veeaangeschaft: het begint met varkens en twee koeien. De laatsten worden ook alstrekdier gebruikt, voor de ploeg en voor de kar. Het blijkt dat de jonge ontginner557

estand is tegen het zware werk: hij is nooit ziek en vertoont niet als anderen desporen van een „verzwakt lichaam".Het moet gezegd worden dat Aaltje hem flink terzijde staat. Zij verzorgt de tuin, hetvee en het huis. In de keuken pruttelt de koffiepot gezellig op het fornuis, elke weekkeurig zwart gepoetst met kachelpotlood; de petroleumlamp moet ze regelmatigschoonmaken, dan krabt ze ook de lampekous af om beter licht te krijgen; hetbeddegoed uit de bedstee lucht ze regelmatig, want in de koetse kan het benauwden vochtig zijn. Daarom wordt ook het beddestro van tijd tot tijd vernieuwd. De ijlegeur van brandende turf mengt zich in het huis met de frisse lucht van groenezeep. Voor brandstof zorgen ze zelf: Hendrik Jan wint zijn eigen turf uit eenturfblokje dat hij zich verworven heeft. Aaltje helpt bij het stapelen van de turvendie moeten drogen. In de zomer van 1911 moet ze het wat kalmer aandoen wantop 22 juni van dat jaar wordt hun eerste kind, Hendrikes, geboren. In 1911 is hetuitzonderlijk warm waardoor veel zuigelingen sterven. Hendrikes groeit evenwelgezond op.Op vrijdagavond 28 juli 1911 is er een zwaar noodweer boven Ebbenbroek enverre omtrek. 's Avonds om ongeveer negen uur schrikken de Ribberinks op vaneen daverende slag. Het moet vlakbij ingeslagen zijn. Waar? Het blijkt dat deboerderij van Op de Haar getroffen is met het gevolg dat vrouw Op de Haardodelijk getroffen neervalt, terwijl haar man en haar zoon bewusteloos achteroverstorten. Gelukkig heeft de jonge vrouw de tegenwoordigheid van geest haar kindin veiligheid te brengen en daarna haar moeder, vader en man uit het brandendehuis te slepen. De buren, ook Ribberink, snellen toe, maar er valt niets meer teredden uit de laaiende vuurzee. Het hoornvee, het paard, de varkens, ze komenalle om in de vlammen. Sinds die dag heeft Ribberink een heilig ontzag vooronweer. Dan wil hij dat Aaltje met de kleine Hendrikes dadelijk naar de deel gaatom daar het einde van de bui af te wachten. Hoe gaat het verder met de Ribberinks?Het echtpaar krijgt vijf kinderen, waarvan er twee kort na hun geboorteoverlijden tijdens de eerste wereldoorlog.Zondags lopen Hendrik Jan en Aaltje de eerste jaren van hun huwelijk langsmodderige paden naar de Höftekerk in Hardenberg. Vaak komen ze met nattevoeten in de stad aan. Daarom nemen ze een stoof mee met in de test een kooltjevuur om tijdens de kerkdienst de voeten te kunnen warmen. Vlak bij de kerkhebben ze een „ingang" bij Pullen, waar hun kist staat met de kerkboeken, zodatze die niet iedere zondag behoeven mee te nemen uit Ebbenbroek. Later stallen zeer hun fietsen en nog later, als het hun steeds beter gaat, zoeken ze bij Pullen eenplaats voor de kleedwagen waarin ze naar de kerk rijden.De fietsRibberink had in 1910 een goede Duitse fiets gekocht, een Brennabor, die nogalzwaar trapte. Engelse fietsen golden als de beste, maar die waren duur.Omstreeks 1909 en 1910 raakte de fiets steeds meer ingeburgerd op het platteland,ook in Hardenberg. De opvattingen over de gevaren die het wielrijden metzich meebracht veranderden gaandeweg. Zo werd nog tien jaren tevoren vooralmeisjes en vrouwen afgeraden te gaan fietsen langs de toen nog vaak hobbeligeen oneffen wegen en paden. De vrouwen zouden niet opgewassen zijn tegen dezware vermoeienissen van het wielrijden. Maar ook „bejaarde mannen" vanveertig jaar, „als men de vier kruizen op de rug558

had staan", moesten niet proberen door fietsen „de langzaam verdovendelevenskracht aan te wakkeren", lezen we in bezorgde kranteartikelen. Degemiddelde levensduur was in 1910 voor mannen 51 jaar en voor vrouwen 53,4jaar. De meeste mannen waren ook niet groot van stuk. 60% van hen was kleinerdan 1.70 m bij de militaire keuring. Velen werden in Hardenberg afgekeurd omdatze beneden de 1.60 m waren. Mede daardoor kwam het dat in 1912 van deHardenbergse lotelingen er 39 werden afgekeurd en slechts 40 goedgekeurd.Men behoorde op veertigjarige leeftijd dus al bij de bejaarden. Dat is in 1910 nietanders dan in de late middeleeuwen. In een gedicht uit die tijd lezen we deraadgeving aan een rondtrekkende minstreel om zich ergens blijvend te gaanvestigen:„Want als ghi comt t' ouden daghenEnde ghi naect ten veertig jaren Dewandeling sal u... roepen doen: O wi,o wachl"559

Ambt-Hardenberg bezat reeds in 1909 een bondsrijwielhersteller: H. Kip. Op 1October 1909 sluit de gemeente Ambt-Hardenberg een overeenkomst met dezefietsenmaker dat hij ten behoeve van de gemeenteopzichter een fiets zal beschikbaarstellen voor f 40,- per jaar, inclusief alle reparaties. Op 25 mei 1910 vraagt derijwielhersteller Kip evenwel beleefd de huurprijs met f 10,- te mogen verhogen,daar de gemeenteopzichter in ruim een half jaar niet alleen drie nieuwe buitenbandenen een binnenband versleten heeft, maar ook voor reparaties enz. enz.geregeld in de werkplaats verschijnt.De fiets heeft definitief een plaats veroverd in het verkeer. De tijd van touwen overde weg spannen of van glasscherven op de weg strooien raakt voorbij. Bekendwordt de zinspreuk van de A.N.W.B.: „Wat U niet wilt dat U geschiedt, doet dat ookeen ander niet."De autoDe eerste keer dat er een auto door Hardenberg reed was op 20 mei 1903. HetSallandsch Voiksblad schrijft: „Hedenmiddag, 20 mei werden we verrast door dekomst van een automobiel in Hardenberg. Alles ging te gauw dan dat ons stadjeop een end kon loopen, anders ware 't stellig gebeurd. Even verwonderd nagekekenen alles was gebeurd. Maar wat minder mooi was, hetzelfde ding reed opden weg naar Gramsbergen een lam van den landbouwer R. uit Loozen aan. Dichtonder Hardenberg werd het dier er eerst onderweg gehaald. Natuurlijk morsdood.De passagiers vergaten schadevergoeding te geven en gingen er vandoor. Naderwordt gemeld dat het nummer der automobiel bekend is. De politie doet naderonderzoek in deze zaak. 't Is te hoopen dat de heeren genoodzaakt zullen wordeneen ruime schadevergoeding te betalen".In de motor- en rijwielwet van 1905 was geen bepaling opgenomen over demaximum snelheid. Al spoedig komen er plaatselijke verordeningen die bepalendat men niet harder dan tien kilometer per uur mag rijden in de bebouwde kom. InHeemse stond een bord met het beleefd verzoek langzaam te rijden. Eenveront-waardige dichter schreef over snelheidsmaniakken die harder reden dantien kilometer per uur:560„Want het is een grote schandeDat de veiligheid op straat Af moet hangen van deluimen Van zoo'n bleeken onverlaat".ïHeemse (± 1910).

De A.N.W.B. richtte in 1910 een schrijven aan de gemeentebesturen van Stad- enAmbt-Hardenberg met het verzoek te willen bevorderen dat de schooljeugdgewaarschuwd werd tegen de gevaren van roekeloos oversteken vlak voor automobielenen fietsen uit baldadigheid, waardoor ze zich bloot stellen aan hetgevaar „verwond of verpletterd" te worden.De eerste Hardenbergers die zich een automobiel aanschaffen zijn de heren A.van der Sande en J. Hurink. Dat was een hele gebeurtenis in de maandaugustus 1910! Een rijbewijs was in die dagen wel verplicht maar werd zonderexamen gewoon uitgereikt aan personen boven de achttien jaar. De bekendsteNederlandse auto was de Spijker. De gebroeders Spijker bouwden sinds 1902hun viercylinder automobielen waarvan er vele werden geëxporteerd naar Engeland.Hun motorrijtuigen waren voor 100% Nederlands Fabrikaat. Maar ook dePhaeton automobielen van degebroeders Eysink waren bekend.Deze advertentie was in 1910 regelmatig te lezen in de Prov. OverijselscheenZwolsche Courant. Een echte Spijkerautomobiel kostte evenwel heel watmeer. De gebroeders Spijkerbouwdenniet alleen de gouden koets voorkoninginWilhelmina, in 1911 bestelde zijdeze Spijker Landolet. Voor bijna alleNederlanders gold in die dagen dat jeeerder met je voet in een spijker trapte,Idan datje in een Spijker kwam te zitten.In dezelfde maand dat bovengenoemdeHardenbergse heren een auto kochten, werd ookhet boerenbedrijfje van Jan Kampman verkocht,bestaande uit huis, erf, bouw-, wei- en hooiland,groot 8,5 hectare. Het werd ingezet op f 1300,-.Een auto was dus wel een duur ding. Over dezetijd valt nog veel te vertellen. Dat doen we eenvolgende keer.Bronnen:Gemeentearchief van Stad- en Ambt-HardenbergOudheidkamer Hardenberg Rijksarchief Zwollefjf561

Het kasteel van Hardenberg: Romeinse vesting of middeleeuwseversterking? (I)Ingrid WormgoorVolgens allerlei verhalen heeft er bij Hardenberg of bij Nijenstede in de Romeinsetijd een kasteel gestaan. Volgens sommigen zou het zelfs om een vesting van deRomeinen gaan. Bij deze vesting zou het dorpje Hardenberg zijn ontstaan. Dezeopvatting over het verre verleden van Hardenberg is zelfs doorgedrongen tot degemeentegids van Hardenberg 1 .De vraag is nu in hoeverre dit soort verhalen op waarheid berust en hoe eeneventueel kasteel eruit gezien kan hebben. Kan het een groot stenen bouwwerkzijn geweest met indrukwekkende torens, slotgrachten en ophaalbruggen ofmoeten we ons eerder een eenvoudige houten versterking voorstellen? Kortom,hoe zagen Hardenberg en omstreken er in de Romeinse tijd en later uit, wat voormensen woonden er en welke gegevens wijzen op menselijke activiteiten in deRomeinse tijd en in de middeleeuwen?Om een antwoord op die vragen te krijgen, moeten we een onderscheid makentussen historische- en archeologische bronnen. Historische bronnen zijn kronieken,oorkonden en ander schriftelijk materiaal; archeologische bronnen zijnalle dingen, zowel voorwerpen als grondsporen, die door archeologisch bodemonderzoekworden gevonden.In 1977 hebben WA van Es en A.D. Verlinde alle archeologische vondsten uit deRomeinse tijd en de vroege middeleeuwen uit Overijssel systematisch beschreven2 . In de gemeente Hardenberg waren op dat moment de volgende vindplaatsenbekend: 1. Baaider. Enkele losse vondsten uit de vroege middeleeuwen en uit deRomeinse tijd. 2. Hardenberg. Een vestigingsplaats uit de vroege middeleeuwen.3. Heemse. Enkele losse vondsten uit de Romeinse tijd. 4. Brucht. Een vestigingsplaatsuit de Romeinse tijd. 5. Diffelen. Enkele losse vondsten uit de vroegemiddeleeuwen. Na 1977 zijn er in de gemeente geen vondsten gedaan die opmenselijke aanwezigheid in de Romeinse tijd wijzen.Al met al is de oogst dus vrij mager. Archeologisch is in feite niet aan te tonen dathet gebied van de stad Hardenberg of Nijenstede (het oude kerkhof aan deStationsstraat) in de Romeinse tijd bewoond was of dat er een (grote) vesting heeftgestaan. Wel zijn er sporen gevonden van bewoning in de Romeinse tijd in deomgeving van de stad, maar daarbij gaat het om inheemse bewoners; geenRomeinen.Kijkend naar de schriftelijke vermeldingen over Hardenberg in de Romeinse tijd,blijkt dat de oudste bronnen de stad niet als Romeinse vesting noemen. Pas in dezestiende en zeventiende eeuw maken verschillende auteurs melding van eenRomeins of een Frankisch kasteel bij Hardenberg.Dat in de middeleeuwse kronieken geen Romeinse of Frankische vesting wordtgenoemd, betekent nog helemaal niet dat er ook nooit zo'n vesting geweest kanzijn. In de middeleeuwen was namelijk erg weinig bekend over de oudstegeschiedenis van het eigen gebied. Bovendien hadden de toenmalige historicidaar weinig belangstelling voor. Naast de plaatselijke en regionale geschiedenisvanaf ca. 1000, toen er wat meer gegevens bekend waren, hadden de diversekroniekschrijvers voornamelijk belangstelling voor bijbelse en kerkelijke gebeurtenissen.Vermeldingen over een kasteel of vesting in een latere periode zijn er562

menigte edelen die een opstand van Rudolf van Coevorden wilden neerslaan.Rudolf was namelijk met enkele mensen uit Groningen, de Gelkingen genaamd, inopstand gekomen tegen de bisschop 4 .Twee historici uit een iets latere periode, namelijk Melis Stoke en de „Clerc utenlaghen landen", noemen de dood van bisschop Otto helemaal niet en maken ookgeen meldJng van Nijenstede of Hardenberg 5 . Overigens is dit niet zo heel ergverwonderlijk, want beiden beschrijven voornamelijk de geschiedenis van hetgraafschap Holland. Willem Procurator, die leefde van ca. 1295-1365 en wienskroniek de periode 1206-1332 behandelt, noemt de dood van bisschop Otto wel.Hij zegt echter alleen maar, dat in het jaar 1227 tussen de Utrechtenaren en deWestfalen een harde strijd is geleverd bij een plaats die Coevorden heette. In dezestrijd werd de bisschop met veel van zijn aanhangers gedood 6 .Een belangrijke kroniek uit een weer iets latere tijd is de kroniek van Johannes deBeke. Beke schreef zijn kroniek in de periode 1342-1350. Hij wilde de geschiedenisvan de bisschoppen van Utrecht schrijven tegelijk met de geschiedenis van deHollandse vorsten, omdat die zo nauw met elkaar verweven waren dat ze nietgescheiden konden worden. Later hebben onbekenden zijn kroniek voortgezet.Deze kroniek heeft zeer veel invloed gehad op latere geschiedschrijvers. Bekeschrijft over de geschiedenis van de slag bij Ane dat bisschop Otto een legerverzamelde bij Ane en daar zijn legerkamp opsloeg. Rudolf zette zijn tenten op bijCoevorden. In het tussenliggende, moeilijke begaanbare land werd slag geleverden werd Otto gedood. Zijn opvolger, bisschop Willebrand, liet het kasteel vanCoevorden bezetten, maar kort daarop heroverde Rudolf dat weer. Daarop lietWillebrand het „Casteel" van Hardenberg bezetten tegen Rudolf en in de wintervan 1228 trok hij met een leger naar Coevorden. Deze tocht mislukte door hetslechte weer en de daaropvolgende zomer werd met behulp van de Friezen eenbestand overeengekomen. Tijdens dat bestand ging Rudolf naar het kasteel vanHardenberg om met de bisschop over vrede te praten. Tegen de zin van debisschop in, haalden de Hardenbergers Rudolf uit het kasteel en vermoorddenhem.Omdat de kroniek van Beke na zijn dood is voortgezet en ook de latere periodebehandelt, is het mogelijk geworden dat berichten uit de tweede helft van deveertiende eeuw opgenomen zijn. Zo schrijft één van de onbekende continuatorsvan deze kroniek dat in het jaar 1358 op St. Vincentiusdag bisschop Jan van Arkelhet stadje Hardenberg begon te versterken met planken. Ook liet hij de bergslechten en begraven. Men zei dat daar „in voertiden" een burcht placht te staandie „in den gront vervallen was". Een latere bisschop, Floris van Wevelinckhoven,liet in Hardenberg een kasteel van steen bouwen, „enen toorn, ene slaepcamerende ene grote stallaedze wel van 200 peerden" en ook liet hij Hardenberg enOmmen ommuren met steen 7 .Een andere belangrijke kroniek uit de latere middeleeuwen is ChroniconHollan-diae comitum et episcoporum Ultraiectensium, geschreven doorJohannis a Leydis. Deze schrijver was vanaf 1455 monnik en daarna prior van hetCarmelie-tenklooster te Haarlem. Hij overleed in 1504. Hij schrijft dat bisschopOtto in 1227 is omgekomen met veel anderen bij Aye (!). Behalve dat Johannis aLeydis de naam „Aye" noemt in plaats van „Ane", is zijn verhaal vrijwel gelijk aandat van Johannes de Beke. Ook beschrijft hij, evenals de continuator van Beke,hoe564

isschop Jan van Arkel het stadje Hardenberg versterkte, nadat een berg vlakbijde stad was geslecht. Hij gebruikt daarbij echter een groot aantal bijvoeglijkenaamwoorden en heeft het over grote grachten en hoge bolwerken. Hij vermeldtook dat er gezegd wordt dat op diezelfde plaats vroeger een koninklijk legerkamp(regale castrum) gebouwd is door de heidenen. Ook bij de beschrijving van debouwaktiviteiten van bisschop Floris van Wevelinckhoven gebruikt Johannismeer bijvoeglijke naamwoorden. Zo schrijft hij dat de bisschop een legerkampvan steen liet bouwen met een grote toren en een koninklijke slaapkamer en eenstal voor 200 paarden 8 .Kort daarop wordt het Magnum Chronicon geschreven. Over de periode van 1227en kort daarna vermeldt de kroniek ongeveer hetzelfde als Beke en Johannis aLeydis. Ook de versterking van de vestingstad Hardenberg door bisschop Jan vanArkel wordt in ongeveer dezelfde bewoordingen beschreven als bij Johannis aLeydis. De versterking van Hardenberg door bisschop Floris van Wevelinckhovenwordt daarentegen niet genoemd; er wordt alleen gezegd dat de bisschop verschillendevestingen in zijn bisdom vernieuwde 9 .De kroniek die weleens de laatste middeleeuwse kroniek wordt genoemd, is deDivisiekroniek, geschreven door Cornelius Aurelius en gedrukt in 1517. Ditgeschiedwerk heeft grote invloed gehad op latere geschiedschrijvers. Aureliusschrijft dat bisschop Otto in 1227 zijn tenten opsloeg bij Ane. Na de slag en nahet verraad van Rudolf van Coevorden gaf bisschop Willebrand opdracht hetkasteel te Hardenberg te bezetten. De „borchsaten ende die gemeente vanhardenberch" namen daar Roelof tegen de wil van de bisschop gevangen. Voorde versterking van Hardenberg door Jan van Arkel gebruikt Aurelius weer vrijsobere bewoordingen, maar over het kasteel dat vroeger op die plaats heeftgestaan is hij enthousiaster: „ . . . dede here lan van Arkel biscop van Utrechtomgraven ende bemuren mettoirnen ende blochusen dat stedeken van Herdenberchgelegen int Ouersticht. Ende hi liet ofbreken ende te niet doen enen grotenberch die omtrent die stede lach ende alsmen seit so plach op desen berch hiervoirtmaels en scoen coninclic pallaes te staen dat welke die heiden endeonge-louigen gedestrueert ende vernyelt hadden". Ook het kasteel dat Florisvan Wevelinckhoven liet bouwen is wat groter geworden: Johannis a Leydisnoemt nog maar één koninklijke slaapkamer, terwijl Aurelius al een „coninclikesaele ende slaepcamer" opgeeft 10 .Samenvattend betekent dit alles dat de middeleeuwse historici ervan uitgingendat na de slag bij Ane (1277) een kasteel of een versterking in Hardenberg werdgebouwd. Bijna anderhalve eeuw later versterkte bisschop Jan van Arkel hetstadje. Er wordt dan gezegd dat er vroeger op die plaats een burcht gestaan heeft.De eerste keer dat deze oudere burcht genoemd wordt (door de continuator vanBeke) blijft het bij die constatering. Johannis a Leydis, de auteur van het MagnumChronicon, en Cornelius Aurelius laten dit kasteel steeds ouder en grootserworden. Iets vergelijkbaars gebeurt met het kasteel dat Floris van Wevelinckhovenliet bouwen. De continuator van Beke heeft het over een kasteel van steen,terwijl later auteurs het bijvoegelijk naamwoord „koninklijk" gaan gebruiken.Vanaf ca. 1500 begint langzamerhand het humanisme invloed te krijgen op deNederlandse historici. Dat betekent onder andere dat de zestiende — eeuwse565

geschiedschrijvers gingen streven naar een beter latijn en dat ze een stijl gebruikten dievol zit met klassieke retoriek. Daarbij lieten ze de historische personen vaakredevoeringen uitspreken. Zo'n redevoering hoefde volgens de humanisten nietwoordelijk zo uitgesproken te zijn, maar het was volgens hen voldoende ze zodanig weerte geven zoals de redenaars ze onder de gegeven omstandigheden hadden moetenuitspreken. De humanistische geschiedschrijving is dan ook doorweven met retorischegemeenplaatsen: de historische personen vervullen eigenlijk de rol van helden in eenklassieke tragedie.Dat men niet altijd gericht was op het weergeven van de historische werkelijkheid, blijktook uit het gebruik van de illustraties. In verschillende boeken die rond 1500 gedruktwerden, wordt één afbeelding gebruikt om verschillende dingen te illustreren. Zo kan hetgebeuren dat één en dezelfde houtsnede vier keer wordt afgedrukt in hetzelfde boek omrespectievelijk Utrecht, Syracuse, Rijssel en Delft uit te beelden.(wordt vervolgd)Noten:1. Wegwijs in Hardenberg (Hardenberg, 1982) 7.2. WA van Es en A.D. Verlinde, „Overijssel in Roman and Early Medieval times" in:Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, XXVII (1977) 7-89.3. Quedam narracio de Groninghe, de Trente, de Covordia et de diversis aliis sub diversisepiscopis Traiectensibus, A.M. Braaksma e.a. ed. (Amsterdam, 1977) 78, 112, 116 en124-128.4. A. Matthaeus, ed. Veteris aevianalecta, seu vetera monumenta(2e druk; Hagae Comitum,1738) dl. II, 87.5. Rijmkroniek van Melis Stoke, W.G. Brill, ed. Werken van het Historisch Genootschap teUtrecht, n.s. 40,42 (2 din; Utrecht 1885) en Bronnen van de geschiedenis der Nederlandenin de Middeleeuwen, B.J.L Geer van Jutfaas, ed. Werken van het Historisch Genootschapte Utrecht, N.S. no. 6 (Utrecht, 1867).6. Willelmi capellani in Brederode postea monachi procuratoris Egmondensis Chronicon,C. Pijnacker Hordijk, ed. (Amsterdam, 1904).7. Johannes de Beke, Croniken van den Stichte van Utrecht ende van Hollant, H. Bruch, ed.(Den Haag, 1982), 109-114, 206 en 239.8. Rerum Belgicarum annales chronici et historici, F. Sweertius, ed. (Francofurti, 1620),189-191, 285 en 309.9. Rerum Germanicarum veteresiam primum publicati, lohannis Pistorius, ed. (Francofurti,1607), 225-231, 302 en 325.10. Cornelius Aurelius, Cronycke van Hollandt Zeelant ende Vrieslant(Leiden, 1517), fols.159 v, 160 v, 219 en 231 v.566

Oudedagsvoorziening in vroeger jarenLouis Bruins„Uit overweging van de zekerheids des Doods en onzekere uure van dien, voorgenomente hebben, om zich bij dezen te maken en op te richten, hun beidertestament en eenigen vrijen uitersten of laatsten willen over alle hunne tijdelijke nate laten en met de doode te ontruimen goederen".En daarom waren op 23 juli 1808 oud-burgemeester Jasper Zweers en deszelvshuisvrouw, Lutgertjen Molemans, verschenen voor scholtus J.G. Pruim enkeur-noten Jan Nijman en Evert Bruins. Om hun laatste wil op papier vastte leggenen te bezegelen. Niet alleen aangaande de verdeling van de aardse goederender testateuren, maar ook om hun verzorging op de oude dag te regelen.Het is één van de vele akten die in de loop der jaren zijn opgemaakt door de schoutof scholtus van het kerspel Hardenberg. Deze akten vormen het „RechterlijkArchief van het Schoutambt Hardenberg". Het wordt bewaard en ligt ter inzage inhet Rijksarchief Overijssel te Zwolle. De stukken dateren van ca. 1650 tot 1810 enbetreffen o.a. ook zaken als overdrachten onroerend goed, huwelijkse voorwaardenen hypotheken.In het testament van Jasper en Lutgertjen wordt dochter Maria het ouderlijkwoonhuis aan 't Bliek met het Hofhuisjen geschonken, diverse stukken grond,mitsgaders den geheelen inboedel, have vhee, huisgeraad en al wat onder 'tmobile gerekend kan worden.Eén van de voorwaarden luidt echter: Mits dat deselve hunne dochter MariaZweers, of alleen of getrouwd zijnde met haaren man, der testateuren huishoudingnaar behore administreere en regeere, blijvend bij hun inwonen enzamen-leven uide revenuës- en opkomsten des boedels van stonden aan".Was het Bliek aan de Voorstraat? Maria Zweers en haar man bakker Evert vanMunster woonden daar waar later bakker Goris en nu de stoffenzaak gevestigd is.De zorg om de oude dag komen we ook honderd jaar eerder tegen.Het handelt hier om Hendrik Everts die op 2 april 1702 te Heemse in het huwelijk isgetreden met Marregien Everts, jonge dochter van den Brink. Een speurtocht doorde stukken van het Rechterlijk Archief stuit op een koopakte van „een stukhoijland groot ongeveer een dagwerk, alsmede het daaraen vastleggende bouwlant,etc." uit 1732.Kopers zijn Hendrik Everts Schutte en Marrechien Everts Bruins. Hendrik is kostervan de kerk te Heemse.Als hun zoon Marten Schutte, weduwnaar, op 18 april 1744 huwt met de weduweGeertje Jansen, wonende bij de predikant van Dalen, is ook de tijd aangebrokenom hun verzorging op de oude dag veilig te stellen. Dit wordt dan vastgelegd in dehuwelijkse voorwaarden van Marten en Geertje.En we lezen o.a.: „Ik, Arnold: Voltelen, wegens haar Edele Mogende Ridderschapen Steden der Staten van Overijssel, Scholtus van den Hardenberg, etc. doehiermede te weten, dat voor mij en keurnoten als waren Hendrik Otten en JanCoenders, persoonlijk in den Gerigte erschenen sijn de onderschreven parsonen,welke verklaarden in de vreese des Heeren en tot vermederinge des menschelijkenGeslagts met de naaste vrienden Raat en Consent, een wettelijk huwelijkgededingt en gesloten te hebben tusschen, Marten Schutte, onderscholte alhier,weduwnaar van Willemtien Jansen, als bruidegom ter eenre, ende Geertje Jansen567

weduwe van Jan Jansen in desen met haar swager Geert Harmsen als mombergeadsisteert sijnde, als bruit ter andere sijde, en datwei op navolgende voorwaarden.Eerstelijk hebben Hendrik Schutte koster alhier en deselfs huisvrouw MarregienBruins, tutore marito, sijnde de ouders van de bruit voornoemt, bij desengece-deert en over gedaan, haaren gehelen boedel en al haar hebbendegoederen, so meubile als immeubile actiën en crediten niets uitgesondert, omdeselve na eigendoms Regt te kunnen en mogen gebruiken, alles met sijnSchulden en Lasten van dien, mits en conditie, dat sij bruidegom en bruitvoornoemt bij desen aannemen en beloven de genoemde ouders van debruidegom de tijd hares Levens te sullen versorgen, in cost, kledinge, enverhantreijkinge, so als dat behoorlijk is, sullende dannog angaande dehuishoudinge en regeringe onderlinge tesamen overleggen, Raatplegen, enverrigten in behoorlijke liefde en eenig-heid, behoudende de ouders voornoemt, ofwel de koster Hendrik Schutte de opkomsten der kosterije voor hem, egter omdeselve mede in de huishoudinge te sullen werden gebruikt.Verder wordt in de akte bepaald dat de twee zusters, Gesina en Hendrikje, van debruidegom „na dode van de langstlevende van de ouders van de bruidegom" doorMarten en Geertje ieder 25 car: gulden uitgekeerd krijgen ter voldoeninge vanhare kinderlijke portie.Aldus is onder andere „het voorschreven gesloten, en is dese van de comparantenbruidegom en bruit, mombers en aanwesende vrienden nevens mij scholtusgetekent en nevens van mij scholtus gezegelt. Actum Heemse den 4 Maij 1744".Misschien zijn er onder onze lezers enkelen die graag een verduidelijking willen van oudewoorden uit de tekst. Ten behoeve van hen dient het volgende:Testateur = erflater (hij die een testament maakt); revenues = inkomsten; een dagwerk =0,4 ha land; gededingt = bemiddeld; consent = toestemming; momber = voogd; tutoremarito = voogden die uithuwelijken; gecedeert = afstand gedaan van; 25 car guldens = 25caroli-guldens; meubele en immeubele actiën = roerende en onroerende goederen; comparanten= zij die voor een rechter (of notaris) verschijnen. Keurnoten zijnachtenswaardige bestuurders die de landrechter bijstaan. Later kreeg het woordkornuiten een minder gunstige betekenis.De os verdrongen door het ijzeren ros (II)Jan H. KompagnieSamenvatting van de vorige aflevering:In 1899 komt de oprichting tot stand van deNoordoosterlocaalspoorweg-Maatschappij (NOLS). Doel is de aanleg enexploitatie van een spoorlijn van Zwolle naar Delfzijl, met zijtakken naar Almeloen Assen. Realisering van dit project betekent een doorbreking van hetisolement van o.a. Noord-Oost-Overijssel. Het traject wordt vastgesteld enbeslissingen worden genomen inzake de vraag waar stations, halte- enstopplaatsen moeten komen. Een probleem in deze vormt Bergentheim, daarhet niet duidelijk is of hier nu een halte of een station dient te worden gebouwd.Ook worden de vele werken aanbesteed, zodat begonnen kan worden met deeigenlijke arbeid. Op 15 januari 1903 wordt het eerste gedeelte van de lijn, vanZwolle naar Ommen, in gebruik genomen.568

OnteigeningenEr is in 1900 al een commissie ingesteld die een schatting moet maken van dewaarde van de te onteigenen gronden voor het gebied Hardenberg-Coevorden.Deze commissie bestaat uit H. Zwijse te Gramsbergen, H.W. Weitkamp te Hardenbergen H. Wind te Groningen. De „waardering" van de gronden vindt in 1901plaats. De bescheiden worden ter eerste visie gedeponeerd. Daar het„algemeen nut" de onteigening van gronden vordert, worden er procedures inwerking gezet teneinde onteigeningen mogelijk te maken die resulteren in de„Wet regelende de onteigening ten algemeenen nutte" van 24 juni 1901 voor hetgedeelte Mariënberg-Coevorden. De bezwaren van eigenaars van te onteigenenpercelen hebben bijna alle betrekking op gewenste extra aanleggingen en/ofverplaatsingen van overwegen, dammen en parallelwegen teneinde zoveelmogelijk ongerief te voorkomen. Soms ook tracht een eigenaar van zijn machtspositiegebruik te maken en er een geldelijk slaatje uit te slaan. De NOLS, beduchtvoor kostbare gerechtelijke procedures, geeft in bijna alles de bezwaarden hunzin. Na de tweede tervisieligging blijkt dat met nagenoeg alle landeigenarenovereenstemming is bereikt.In november 1902 worden 165 voorlopige koopakten voor inwoners van degemeenten ambt- en Stad-Hardenberg ter beoordeling aangeboden aan deHoofdingenieur van de Waterstaat. De erven I.A. van Roijen staan gratis grondaf. In februari van het volgend jaar hecht de Minister van WHN zijn goedkeuringaan het bepaalde in 63 akten betreffende de onteigening van grond inStad-Hardenberg. De Minister merkt twee onbeduidende verschillen op in deakten, vergeleken met de taxatiestaten. Deze betreffen enkele ondertekeningen(„vd Poll"wordt „vd Pol" en „Van Riemsdijk Kreenen" „Van Riemsdijk Krenen").Ook worden ertwee kadastrale nummers gemist. In een bijgevoegd schrijvenmerkt de Hoofdingenieur van de Waterstaat op dat tegen goedkeuring van de intotaal 165 voorlopige koopakten zijnerzijds geen bezwaar bestaat. UitStad-Hardenberg komen zoals gezegd 63 aanvragers, uit ambt-Hardenberg102.Enkele bijzonderheden betreffende de onteigeningsbedragen: naast een aankoopbedragwordt er soms ook een bedrag uitgekeerd ter compensatie van dewaardevermindering van overige percelen (een „nevenschadeloosstelling").Welke prijzen worden er nu zoal betaald? Uit vergelijking blijkt dat er geeneenheidsprijzen zijn. Voor hooiland wordt per are de ene keer f 22,10 betaald, eenandere keer f 27,82. De prijzen voor bouwland variëren van f 19,50 tot f 25,04 perare. Bouw- en grasland gaat van f 13,- tot f 28,60, tuin- en gaardengrond van f20,80 tot f 27,95. Voor weiland wordt f 29,14 betaald en voor hakhout f 11,05.Eind 1902 is definitief aangekocht 137 hectare, 36 are en 91 centiare. In februari1903 gaat de Minister eveneens akkoord met de overeengekomen prijzen voorde onteigening van gronden in ambt-Hardenberg, vastgelegd in 102 voorlopigekoopakten. Opnieuw constateert de Minister een enkele fout, zoals namen dieniet kloppen (Cornelis of Kornelis Jansen, Plaggenmarsch/Plaggen-mersch,Lamberink/Lammerink).Enkele aankoopbedragen per are: hooiland f 18,20; bouwland van f 16,90 tot f26,-; gaardengrond f 31,20 en weiland van f 18,33 tot f 23,40. Voor de gemeenteGramsbergen worden 44 voorlopige koopakten opgemaakt.569

Weer enige onteigeningsbedragen: hooiland f 18,20; bouwland f 16,90, f 26,-enf 32,50; gaardengrond f 31,-; weiland f 18,33 en f 23,40; bouw- en grasland f17,73.Drie koopakten zijn reeds op 13 december 1900 gesloten en ingevolge hetbepaalde bij de artikelen 5, 6, 7 en 8 van die akten van „onwaarde" geworden.Daarop worden de betreffende akten gewijzigd zodat de verjaring ongedaanwordt gemaakt. Ook wordt overeenstemming bereikt met de „gewaarden" van hetwaterschap Baaider/Radewijk.De ontwerpen van de gebouwenBegin 1903 zendt de NOLS aan de SS ter beoordeling in de voorlopige ontwerpenvan gebouwen en emplacementen der drie stopplaatsen en vier stations van hetbaanvak Mariënberg-Coevorden dat een lengte kent van ruim 22 kilometer. Deontwerpen, die van een uitvoerige toelichting vergezeld gaan, zijn van de handvan architect E. Cuypers. Over de plek voor het doen van de „kleine boodschap"wordt opgemerkt dat „op elke stopplaats eene waterplaats (is) ontworpen, op eenterp naast de te graven parallelsloot, waardoor het water uit de loospypen derurinoirs kan worden afgevoerd".Wat het station Bergentheim betreft wordt gezegd dat er, zoals we hierbovenreeds zagen, eerst een halte was ontworpen, hetgeen niet in overeenstemmingwas met het afgesprokene bij de deelnemingen in het kapitaal met de gemeenteambt-Hardenberg en de erven Van Roijen die de bouw van een station eisen. Daarook de SS die voorwaarde destijds heeft aanvaard moet hieraan nu worden570Station Bergentheim.

voldaan. Maar de NOLS houdt vol dat het meer gaat om de benaming dan om hetgebouw zelf, immers „veel personenverkeer is daar dan ook geenszins te verwachten,want Bergentheim zelf is eene buurtschap van weinig betekeenis en destreek beoosten den spoorweg, langs en ter weerszyden van het OverysselschKanaal aldaar is eveneens schraal bevolkt". Ook is de aanleg gepland van eenspoorverbinding naar het zijkanaal „de Mollinksvaart" die in open verbindingstaat met het Overijsselsch Kanaal. Tussen het station- en fabrieksterrein is eenscheidingssloot. Tevens is aangegeven de wijze waarop een spooraansluitingmet de turfstrooiselfabriek eventueel zou kunnen verkregen worden. „Het voornemenbestaat de fabriek aanmerkelijk uit te breiden zoodra de spoorweg er is".Wat betreft de stations Hardenberg en Gramsbergen: op beide is gelegenheid totkruisen en inhalen van personen- en goederentreinen. Toch is delandbouwver-eniging van Gramsbergen niet tevreden. Zij dient een rekest inbij de Ministervan WHN waarin zij dringend verzoekt om op de halte Loozen (=halte Baaider/ Radewijk) een mogelijkheid te creëren tot het lossen vanDollardslib, kunstmest, land-bouwkalk e.d. ten behoeve van de ontginning vanheidevelden. De stations Hardenberg en Gramsbergen zijn hiervoor te ver weg,vindt de vereniging. De minister vraagt hieromtrent advies aan de NOLS die zegtdat de stations Hardenberg en Gramsbergen slechts 3,2 en 2,4 km verwijderdzijn van de halte Baaider/Radewijk. Of er echt behoefte bestaat aan degevraagde losplaats moet blijken als de gehele spoorlijn in gebruik is genomen.De SS zendt de ontwerpen door aan de Raad van Toezicht op deSpoorwegdiensten met verzoek om doorzending naar de Minister van WHN.In deze tijd begint de Raad van Toezicht ook bij de SS te informeren omtrent dewijze waarop de SS de lijnen wil gaan exploiteren. Het gaat vooral om vragenbetreffende trein combinaties en -splitsingen, welke treinen waar stoppen, of detreinen rijden van Almelo tot Mariënberg of van Almelo tot Coevorden, enz. De SSantwoordt dat zij hierover nog geen concrete ideeën heeft.571

De (geringe) wijzigingen van de plans betreffen de pleinen voor de stationsHardenberg en Gramsbergen en voor de halte Bergentheim. De wijzigingen zijnde volgende: Er wordt bepaald dat er geen kruising komt in Bergentheim. Deverbinding met de Mollinksvaart (dat het „kanaalspoor" wordt genoemd) moet nietgetrokken worden uit een tweede spoor met wisselverbindingen maar moetgemaakt worden vanuit een dood spoor, dus waarbij de wissels, uit veiligheidsoverwegingen,zo dicht mogelijk bij het station liggen. In Hardenberg en Gramsbergenis het wenselijk om de los wegen te verbreden om meer nuttige lengte tekrijgen. Opschuiving moet plaatsvinden van het tweede perron met zo'n 25 meternaar de overweg teneinde de bediening der wissel verbinding te vereenvoudigen.Voorts worden nog details geregeld betreffende de brug over de Radewijker Beeken inzake vee-overgangen.De SS gaat akkoord met de voorgestelde plannen. Zij wil overigens locomotievenuit de serie 9-78, die ook al op het deel Zwolle-Ommen rijden, gaan inzetten. In derijtuigen bevinden zich geen „retirades" (toiletten).De stand van zaken op 1 juli 1903Blijkens een overzicht op 1 juli 1903 is de stand der zaken zo dat de bruggengereed zijn, met uitzondering van de Vechtbrug bij de Haandrik die nog inuitvoering is. Deze uitvoering is vertraagd door een conflict dat is ontstaan tussen572

de NOLS en de aannemer van de onderbouw, Jan Smit VIL Deze kapt ermeewaarna aannemer C. ter Horst uit Zwolle het werk overneemt. Eind 1903/begin1904 wordt de aanbesteding van bestek 19 (grond-, spoor- en kunstwerken) envan bestek 17 (de stationsgebouwen) verwacht. Die bestekken zijn reeds terbeoordeling ingezonden en zijn nu in onderzoek bij de Raad van Toezicht en deHoofdingenieur van de Waterstaat. Daarna is het wachten nog op doorzendingvan de stukken door de SS, hetgeen lang duurt, wat weer leidt tot wrevel tussende SS en de NOLS.De behandeling der ontwerpen voor stationsemplacementen is opgehouden doorbezwaren van SS-zijde. De gewijzigde ontwerpen zijn sedert 3 juni in onderzoekbij de Raad van Toezicht. In juli 1903 worden alle ontwerpen definitief vastgesteld,na het aanbrengen van enkele kleine wijzigingen. Het toezicht op de uitvoeringvan de werkzaamheden zal zo'n negen maanden vergen. Geschat wordt dat eindoktober 1904 de uitvoering der grond- en spoorwerken en de bouw der stationsgebouwenen -emplacementen gereed zullen zijn. Op wederom een vraag tijdensde aandeelhoudersvergadering van 1903 van H. Zwijse uit Gramsbergen of ergeen laad- en los gelegenheid kan komen op de halte Baaider/Radewijkantwoordt directeur Breuning dat dat niet in de bedoeling ligt. Aandeelhouder LA.van Roijen duurt de aanleg erg lang. De oorzaak is, aldus de directeur, gelegen inde „talrijke te nemen beslissingen. Zoo wacht de inzending van het bestek voor delijn Mariënberg-Coevorden op eene beslissing over de stationsemplacementen".De aanleg van de sporen en wissels en de uitvoering van de grond- en kunstwerken(bestek 19) worden gegund aan G. Huckriede te Enschede voor de somvan f 378.000,-, hetgeen f 3000,- boven de raming is. Bij het bestek wordt uitdrukkelijkvermeld dat „gebruik van sterken drank op het werk verboden is", hetgeenéén van de zeldzame keren is dat er iets over het werkvolk wordt gezegd wieraandeel in de aanleg zo groot is geweest maar die in naamloosheid ten onder gaat.De uitvoering van bestek 17 (het maken van gebouwen en inrichtingen op hettraject Ommen — Coevorden) wordt gegund aan Sj.W. de Boer te Lippenhuizenvoor f 156.850,-. Zijn borgen zijn A.R. van de Wijck en G.L Eppinga te Lippenhuizen.Het maximum-bedrag dat ervoor stond was f 152.000,-, maar ook al zitSj.W. de Boer er ruim 4000 gulden boven, herbesteding heeft geen zin, vindt men.Er zal, zo is namelijk de verwachting, toch niet lager ingeschreven worden,hetgeen veroorzaakt wordt door „de afgelegen ligging der te maken gebouwen".Er doen zich hierna geen problemen meer voor zodat niets nu meer de uitvoeringin de weg staat. In de loop van 1904 naderen de gebouwen van bestek 17 dan ookhun voltooiing en komt ook nagenoeg de uitvoering gereed van de grond- enkunstwerken (bestek 19).(wordt vervolgd)573

GenealogieJan TijhuisDe vraag, gesteld op blz. 472 (nr. 5/2 van „Rondom den Herdenbergh") leverdeminder antwoorden op dan was verwacht. Iets algemener gesteld dan destijdsluidde die vraag: zijn er onder de lezers mensen die niet alleen zelf altijd in destreek rondom Hardenberg hebben gewoond, maar van wie bekend is dat dat ookhet geval is met hun ouders, groot- en overgrootouders; (in totaal ging het dus om15 personen). Niemand meldde zich helaas met een volledig antwoord. De heerRichterink uit Brucht wist de meeste gegevens te verstrekken; de werkgroepbesloot om hem te helpen bij het zoeken naar de nog ontbrekende gegevens.Daarbij bleek dat zijn familie door de laatste eeuwen heen zo „streekvast" isgeweest dat niet alleen zijn overgrootouders konden worden achterhaald, maarook alle betovergroot- en betoudovergrootouders; het betreft hier dus niet eengroep van 15 personen maar van maar liefst 63, allen mensen die hun levenlanggewoond en gewerkt hebben in het gebied van de gemeenten Hardenberg enGramsbergen en de streek vlak over de Duitse grens (dit laatste betreft slechts denrs. 62 en 63 van de hierna volgende kwartierstaat). Van hen woonde de familieWaaijman (nr. 11 e.v.) het verst verwijderd van de Richterinks in Brucht, hemelsbreedongeveer acht kilometer, wat voor die tijd waarschijnlijk toch wel een heleafstand zal zijn geweest, toen het snelste vervoermiddel een paard (en wagen) was.Bij het onderzoek is verder nog gebleken dat van een groot aantal van de onder32 t/m 63 genoemde personen in ieder geval de namen van de ouders bekendzijn. Het is zelfs niet uitgesloten dat bij sommigeen van hen nog verder in degeschiedenis kan worden teruggegaan; hiernaar zal verder onderzoek wordengedaan, waarover t.z.t. in RdH zal worden gepubliceerd.Misschien inspireert de kwartierstaat van Hendrik Richterinkte Brucht, „zoon van62 ouders", u tot het doen van onderzoek naar uw eigen afkomst. Voor vragen:tel. 05232-62006.Bronnen:1) Familiearchief Richterink, Brucht.2) Rijksarchief Overijssel, Zwolle: (voor 1811) doopboeken 160,184,188 van de kerkelijkegemeenten Gramsbergen, Hardenberg, Heemse; idem de trouwboeken 161,186,189;het ondertrouw- en trouwboek van het Gericht Hardenberg 194; (sinds 1811) Geboorte-,huwelijks- en overlijdensregisters burgerlijke stand van de gemeenten Gramsbergen,Ambt-Hardenberg en Hardenberg.3) Gemeentearchief Gramsbergen: oud-bevolkingsregister en overlijdensregister burgerlijkestand 1924.4) Gemeentearchief Hardenberg: overlijdensregister burgerlijke stand 1919 Ambt-Hardenberg.574

Het bestuur van uw vereniging verheugt zich erop dat dit eerste nummer van de zesde jaargangbij u op tafel ligt. Onze vereniging bestaat nu namelijk vijf jaar; een feit waaraan in de loop van hetjaar aandacht zal worden besteed. Verder wil het bestuur alle leden en begunstigers een zeervoorspoedig 1989 wensen.De heer Dimmendaal heeft te kennen gegeven het bestuur te willen verlaten wegens drukkewerkzaamheden. Weet u iemand, misschien u zelf, die bereid en in staat is deze vacature op tevullen? Het liefst iemand uit Kloosterhaar, Bergentheim, Bruchterveld of Brucht.AktiviteitenDe jaarvergadering zal dit jaar op donderdag 27 april plaatsvinden in De Schakel te Hardenberg,aanvang 19.30 uur. Mevrouw Peeneman zal ons deze avond laten zien hoe in deze streek dedracht was en werd gedragen.Voorjaarsexcursie op zaterdag 17 juni 1989. Een tocht naar het Duitse grensgebied - een datumom vrij te houden.Grensstenentocht op zaterdag 16 september 1989. Samen met de Heimatverein Bentheim en deCulturele Kring Gramsbergen gaan we dit keer langs een binnengrens en wel van de Haandriknaar de Grote Scheere. Verdere mededingen volgen nog.Van de penningmeesterIn dit nummer vindt u de acceptgirokaart voor de contributie van 1989? Wilt u zo vriendelijk zijndeze contributie voor 1 maart 1989 te betalen. Uw vereniging kan dan ook weer aan haarverplichtingen voldoen. Bespaar uw penningmeester veel werk en laat hem u niet manen (metalle kosten van dien). Hartelijk dank.VerhuisberichtenWilt u adreswijzigingen zo spoedig mogelijk doorgeven aan het secretariaat? Dit bespaartmoeite en kosten. Bij voorbaat dank.Gezinsgeschiedenis in OverijsselDoor de Culturele Raad Overijssel wordt een instructieve voordrachtenreeks gegeven metbovenstaande titel. Veel mensen maken een stamboom van hun familie; dit beschouwt u alskapstok waaraan u de verhalen van uw familie kunt ophangen. Verhalen, geplaatst in de tijdwaarin uw familie toen leefde, eerst dan merkt u pas goed dat uw familie tot leven komt. Als ude verhalen dan ook nog in een groter verband van de geschiedenis kunt plaatsen, dan heefteen stamboom voor u en voor de familie een veel grotere betekenis gekregen. Juist dezeinvalshoek wordt belicht in een serie voordrachten die de CRO organiseert. Devoordrachte-reeks vindt plaats in het gebouw van de CRO, Jacob Catsstraat 25, Zwolle, telefoon038-537527. De avonden worden gehouden op 14 en 28 februari, 14 maart, 4 en 18 april 1989,telkens van 19.30 uur tot 22.00 uur. De kosten bedragen f 60,- per persoon.Wandelingen en bijeenkomsten van de Heimatverein Bentheim in 19894 maart: Regiodag met de Niedersachsischen Heimatbund e.V. in Kloster Frenswegen.18 maart: Wandeling in Quendorf.8 april: Jaarvergadering in Samers, café Rielmann, Ohner Strasze.27 mei: Wandeling in Emlichheim, Denne en Echteler.24 juni: Wandeling onder leiding van een houtvester. Het thema is: „Hoe herken jezieke bomen?".8 juli: Wandeling in Hilten. 16 sept.: Wandeling in Gramsbergen, Grote Scheere, insamenwerking met HV Hardenberg enOmgeving en CK Gramsbergen-De Krim. 14okt: Wandeling in Hesepe. 11 nov.: Wandelingin Wietmarschen.Het is de bedoeling dat nadere gegevens van bovenstaande aktiviteiten, plaats en tijdstip vansamenkomst etc, in de plaatselijke kranten bekend gemaakt worden.