Bijlage 2 Vooronderzoek Conventionele Explosieven d.d. 16 april ...

VooronderzoekConventionele ExplosievenDe Warande te Oosterhout (NB)Documentcode:Aantal pagina's:12S044-VO-0228 (inclusief bijlagen)Documenthistorie:OmschrijvingDatumDefinitief 16 april 2012Herzien 10 april 2012Concept 20 maart 2012Pagina 1 van 28

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze rapportage mag wordenverveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, ofopenbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch,mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.(Artikel 16 Auteurswet 1912).Het is de opdrachtgever toegestaan voor intern gebruik kopieën te makenzonder voorafgaande toestemming van de auteur.Pagina 2 van 28

1 INHOUDSOPGAVE1 INHOUDSOPGAVE ....................................................................................................................... 32 SAMENVATTING .......................................................................................................................... 43 INLEIDING .................................................................................................................................... 53.1 AANLEIDING ..................................................................................................................................... 53.2 PROBLEEMSTELLING ......................................................................................................................... 53.3 DOELSTELLING ................................................................................................................................. 53.4 ONDERZOEKSGEBIED ........................................................................................................................ 53.5 ONDERZOEKSMETHODE ..................................................................................................................... 74 PROBLEEMINVENTARISATIE ..................................................................................................... 84.1 EERDER UITGEVOERD ONDERZOEK...................................................................................................... 84.2 HISTORISCHE CONTEXT ..................................................................................................................... 84.3 NEERGESTORTE VLIEGTUIGEN .......................................................................................................... 114.4 ARCHIEF EXPLOSIEVEN OPRUIMINGSDIENST DEFENSIE ........................................................................ 12Collectie mijnenvelddocumentatie ................................................................................................ 12Collectie ruimrapporten ................................................................................................................ 124.5 ARCHIEVEN ................................................................................................................................... 13Regionaal Archief Tilburg (Tilburg)............................................................................................... 13Brabants Historisch Informatiecentrum (‟s-Hertogenbosch) .......................................................... 15Semi-Statische Archiefdiensten (Rijswijk)..................................................................................... 16Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) ....................................................................... 16Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (Amsterdam) ...................................................... 16Bundesarchiv-Militärarchiv (Freiburg)........................................................................................... 17The National Archives (Londen)................................................................................................... 174.6 LUCHTFOTO‟S ................................................................................................................................ 194.7 GETUIGENVERKLARING .................................................................................................................... 234.8 CONTRA-INDICATIES ....................................................................................................................... 234.9 LEEMTEN IN KENNIS ........................................................................................................................ 235 Samenvatting probleeminventarisatie ...................................................................................... 256 AANBEVELING .......................................................................................................................... 257 BIJLAGEN .................................................................................................................................. 26Pagina 3 van 28

2 SAMENVATTINGDoor de gemeente Oosterhout is aan Saricon opdracht gegeven een historischvooronderzoek uit te voeren naar mogelijke aanwezigheid van conventionele explosieven(CE) uit de Tweede Wereldoorlog als voorbereiding op werkzaamheden aan De Warande teOosterhout. Het doel van het onderzoek is de opdrachtgever inzage te geven in de mogelijkeaanwezigheid van CE en/of restanten daarvan en de daarbij behorende risico‟s. Tevens wordteen advies uitgebracht over mogelijke vervolgstappen met betrekking tot de voorgenomenwerkzaamheden. Een compleet vooronderzoek bestaat uit twee delen: eenprobleeminventarisatie en een probleemanalyse.Naar aanleiding van de probleeminventarisatie kunnen de volgende relevante feiten wordenopgesomd:Er hebben geen directe grondgevechten plaatsgevonden binnen hetonderzoeksgebied – niet in de meidagen van 1940 noch bij de bevrijding in 1944.Er heeft een bombardement plaatsgevonden binnen het onderzoeksgebied in demeidagen van 1940.Er was geen op landmijnen verdacht gebied of geregistreerd mijnenveld gelegenbinnen of in de nabijheid van het onderzoeksgebied.Er waren in de nabijheid van het onderzoeksgebied geen verdedigingswerkengesitueerd.Er hebben geen vliegtuigcrashes plaatsgevonden in de nabijheid van hetonderzoeksgebied.Er zijn geen relevante ruimingen uitgevoerd door de EODD in de nabijheid vanonderzoeksgebied.De luchtfotointerpretatie heeft geen nieuwe feiten aan het licht gebracht.Er bestaan leemten in kennis aangaande dumpmunitie en munitieruimingen die doorde voorganger van de EODD zijn uitgevoerd voor 1971.Er heeft na de oorlog omvangrijk grondverzet plaatsgevonden binnen de grenzenvan het onderzoeksgebied.Op basis van de beoordeling van alle op het moment van opstellen van dit rapportbeschikbare bronnenmateriaal is er geen probleemanalyse uitgevoerd omdat er volgensSaricon geen verhoogd risico is op het aantreffen van CE en/of restanten daarvan binnen hetonderzoeksgebied – mits de voorgenomen werkzaamheden zich beperken tot de afbakeningvan het onderzoeksgebied. Mocht er tijdens de werkzaamheden spontaan een CE wordenaangetroffen, dan is het zaak de risico`s tot een minimum te beperken door de volgendeprocedure in werking te stellen: melden van het spontaan aangetroffen CE via de politie bij deEODD.Pagina 4 van 28

3 INLEIDING3.1 AANLEIDINGDoor de gemeente Oosterhout is aan Saricon opdracht gegeven een historischvooronderzoek uit te voeren naar de mogelijke aanwezigheid van CE en/of restanten daarvanuit de Tweede Wereldoorlog. Het vooronderzoek wordt uitgevoerd als voorbereiding opwerkzaamheden aan De Warande te Oosterhout (Noord-Brabant).3.2 PROBLEEMSTELLINGAls gevolg van oorlogshandelingen in de Tweede Wereldoorlog kunnen explosieven zijnachtergebleven. Bij het spontaan aantreffen van explosieven ontstaat een verhoogdveiligheidsrisico doordat het explosief door direct contact of trillingen kan exploderen.Onbedoelde explosies kunnen dodelijk letsel en zware schade aan personen, materieel enomgeving tot gevolg hebben. Tevens kan een spontane vondst resulteren in meerkosten doorstagnatie van de uitvoeringswerkzaamheden.De mogelijke aanwezigheid van CE en/of restanten daarvan ter plaatse van De Warande teOosterhout dienen aan de hand van een probleeminventarisatie te worden onderzocht.3.3 DOELSTELLINGEen compleet vooronderzoek heeft tot doel om te beoordelen of er indicaties zijn dat terplaatse van een projectlocatie CE en/of restanten aanwezig zijn. Indien CE aanwezig kunnenzijn, dan worden de volgende zaken gespecificeerd in een probleemanalyse:Soort en verschijningsvorm van explosievenAantal explosievenAfbakening van het verdacht gebied in horizontale en verticale zin3.4 ONDERZOEKSGEBIEDHet onderzoeksgebied is gelegen in de gemeente Oosterhout – ten oosten van deBredaseweg en ten zuiden van het Wilhelminakanaal. Saricon hanteert geenonderzoeksscope, maar bekijkt alles relevante bevindingen in de nabijheid van hetonderzoeksgebied en neemt deze op in de probleeminventarisatie – dus ook bevindingen vanalgemene aard die hebben plaatsgevonden in de gemeente Oosterhout. In figuur 2.1 is hetonderzoeksgebied weergegeven op de huidige topografie en in figuur 2.2 op de topografievan 1944.Pagina 5 van 28

Figuur 3.1. Onderzoeksgebied anno 2012. (Bron: ArcMap.)Figuur 3.2. Onderzoeksgebied anno 1944. (Bron: Stafkaart 10 (Oosterhout, 1944) enStafkaart 9 (Terheijden, 1944) van de Afdeling GEO-Informatie van het Kadaster teZwolle.)Pagina 6 van 28

3.5 ONDERZOEKSMETHODEAlgemeenHet vooronderzoek bestaat uit het inventariseren en het beoordelen (analyseren) vanhistorisch bronnenmateriaal. Het eindresultaat van een vooronderzoek is een rapportage eneen bijbehorende CE-bodembelastingkaart. Het vooronderzoek dient conform de vigerendewet- en regelgeving te worden uitgevoerd volgens de eisen uit de Beoordelingsrichtlijn voorhet Opsporen van Conventionele Explosieven (BRL-OCE). 1 Voor de uitvoering van hetvooronderzoek zijn aanvullende richtlijnen geschreven door een werkgroep van deskundigenuit het werkveld in samenwerking met de brancheorganisatie Vereniging voor ExplosievenOpsporing (VEO). 2 Dit vooronderzoek is geschreven conform de BRL-OCE en de aanvullenderichtlijnen.Inventarisatie bronnenmateriaalHet bronnenonderzoek vindt plaats op basis van een inventarisatie van:gebeurtenissen die hebben geleid tot de mogelijke aanwezigheid van explosieven(indicaties);gebeurtenissen die hebben geleid tot het niet aanwezig zijn van explosieven(contra-indicaties).De indicaties en contra-indicaties worden verzameld aan de hand van literatuuronderzoek,luchtfoto-onderzoek, archiefonderzoek en zo nodig een getuigenonderzoek. Tijdens ditonderzoek is gebruikgemaakt van de bronnen die zijn vermeld in de bronnenlijst in bijlage 1.Beoordeling bronnenmateriaalIn deze fase van het vooronderzoek worden de indicaties en contra-indicaties uit hetbronnenonderzoek beoordeeld. Op basis daarvan wordt gemotiveerd vastgesteld of er sprakeis van een van op CE verdacht gebied. Indien er sprake is van een verdacht gebied, danwordt tevens bepaald:de (sub)soort, het aantal en de verschijningsvorm van de vermoedelijke explosieven;de horizontale en verticale afbakening van het verdacht gebied.Bij de beoordeling van bronnenmateriaal is gebruikgemaakt van een geografisch informatiesysteem (GIS). De indicaties en contra-indicaties zijn vertaald naar een locatie in het RDcoördinatenstelselen verwerkt in het GIS. De gegevensset in het GIS is de basis voor debeoordeling of er sprake is van een van explosieven verdacht gebied.De CE-bodembelastingkaart is een product van de beoordeling van bronnenmateriaal metbehulp van GIS. Deze kaart bevat:relevante indicaties en contra-indicaties;de horizontale grenzen van het op explosieven verdacht gebied.VerantwoordingHet vooronderzoek is uitgevoerd door historicus M. van Riel, MA, het kaartmateriaal isvervaardigd door GIS-deskundige G.J. van Dam, Msc. Beiden werken in samenwerking metSenior OCE-deskundige A.H. Meijers onder verantwoording van projectverantwoordelijke E.R.Beute.1 Beoordelingsrichtlijn “Opsporen Conventionele Explosieven (OCE), versie 2007-02”2 Vereniging voor Explosieven Opsporing. De richtlijnen zijn een wijziging op paragraaf 2.2 van de BRL-OCE.Pagina 7 van 28

4 PROBLEEMINVENTARISATIE4.1 EERDER UITGEVOERD ONDERZOEKVoor deze probleeminventarisatie heeft Saricon eerder uitgevoerde vooronderzoekenexplosieven en/of explosievenopsporingswerken bestudeerd.„Vooronderzoek Conventionele Explosieven Lukwelpark gemeente Oosterhout(NB)‟, Saricon, kenmerk 10S091-VO-01, d.d. 7 februari 20114.2 HISTORISCHE CONTEXTFiguur 4.1. De Warande anno 1935 op een luchtfoto van KLM. (Bron: BeelddatabaseRegionaal Archief Tilburg.)Mei 1940Oosterhout behoorde niet toe tot een Nederlands verdedigingslinie toen in mei 1940 hetDuitse leger de grens over stak (zie figuur 3.2). Het Brabantse dorp was gesitueerd achterdiverse verdedigingslinies – onder andere de Maaslinie en de Peel-Raamstelling. West-Brabant, en dus ook Oosterhout, waren echter wel van evident belang voor delandsverdediging. Maar toen de Peel-Raamstelling eenmaal viel, op 11 mei, trokken Duitseeenheden snel op richting West-Brabant – vanwege de Moerdijkbruggen en de daar gelandeparachutisten. De meeste Nederlandse eenheden begonnen aan een chaotische terugtochtrichting het westen: „De rol van de Nederlandse troepen in Brabant scheen uitgespeeld.‟ 33 E.H. Brongers, Opmars naar Rotterdam – Deel 2: Van Maas tot Moerdijk (1982), 229-250 en H. Amersfoorten P.H. Kamphuis, Mei 1940. De strijd op Nederlandse grondgebied, 118-119Pagina 8 van 28

Figuur 4.2. De Duitse aanval op Nederland in mei 1940. 4Ten noorden van Oosterhout trokken Duitse eenheden van de 9 e Pantserdivisie op richtingMoerdijk over de route St. Michielsgestel, Loon op Zand en Oosterhout. Ten zuiden werdopgetrokken over de lijn Tilburg – Breda. 5 Achter het Wilhelminakanaal lagen Fransegemotoriseerde eenheden van luitenant-kolonel Lestoquoi in een verdedigende linie vanOosterhout tot Tilburg – zo`n 1.800 man met pantserwagens en lichte tanks. 6Figuur 4.3. De situatie rond Oosterhout (Franse verdediging aan het Wilhelminakanaal)tot in de middag van 12 mei 1940. 7Echter, de verdedigingslinie van Lestoquoi bood de 9e Duitse Pantserdivisie een vrijedoorgang naar Moerdijk om daar contact te maken met de parachutisten. De Franseeenheden aan het kanaal in Oosterhout maakten geen contact met de Duitsers en trokken4 http://www.waroverholland.nl/index.php?page=photo&pid=3862, bezocht op 10 januari 20125 E.H. Brongers, Opmars naar Rotterdam – Deel 2: Van Maas tot Moerdijk, 2556 E.H. Brongers, Opmars naar Rotterdam – Deel 2: Van Maas tot Moerdijk, 2577 A.H. Brongers, Opmars naar Rotterdam – Deel 2: Van Maas tot Moerdijk, 254Pagina 9 van 28

zich richting het westen terug. 8handen.Kortom: Oosterhout viel zonder slag op stoot in DuitseDuitse bezettingsjaren (tot september 1944)Gedurende de oorlogsjaren hebben er geen noemenswaardige oorlogshandelingenplaatsgevonden in de nabijheid van het onderzoeksgebied. Oosterhout werd diverse kerenopgeschrikt door luchtactiviteiten – bombardementen en vliegtuigcrashes. Dat kwam mededoor de ligging van het vliegveld Gilze-Rijen ten zuidoosten van Oosterhout.Bevrijding (oktober 1944)Op 17 september 1944 begon Operation Market Garden. En hoewel de gewaagdeluchtlandingsoperatie faalde, resulteerden de grondoperatie in de bevrijding van een deelvan Nederland. Op 23 oktober 1944 begon Operation Pheasant welke tot de bevrijding vanheel Brabant zou leiden. 9 De verdediging van Oosterhout was in handen van sterk verzwakteDuitse eenheden die zich veelvuldig strategisch terugtrokken tot aan bruggenhoofden tennoorden van Oosterhout.Op maandag 30 oktober 1944 begon de 7th Armoured Division met de aanval opOosterhout. In de voorste linie reed het 1st Royal Tank Regiment:„The next morning they again pushed towards Oosterhout. A blown bridge caused somedelay, but was bridged by a “scissors”. On the outskirts of Oosterhout three tanks wereknocked out by an anti-tank gun, but by two o’clock the place was clear, and patrols of theRifle Brigade pushed North towards Ramsdoncksveer, which 51 st Division had yet clear. (…)Bu now, the Polisch Armoured Division, advancing North from Breda, had occupied the areaWest of Oosterhout, but were held up a few thousand yards farther.‟ 10In het Duitse Kriegstagebuch is over die dag in oktober het volgende te lezen:„Gegner ist aus Oosterhout auf die grossen Nord-Süd-Strasse gekommen. Verbindungs –Offz. der Nachbar – Division bringt Mitteilung, dass die Nachbar – Div. nicht in der Lage ist.Kräfte frei zu machen gegen diesen Gegener. In Oosterhout Strassenkämpfe mit 15Panzern.‟ 11Oosterhout werd vanuit het oosten bevrijd, maar ondervond aan de noordkant felle Duitseweerstand. „In de loop van de dag werd heel Oosterhout door de Engelsen in bezit genomen.Zodoende kwamen ze ook terecht bij de vernielde brug in de Bredaseweg bij houthandelSimons. Daar ontmoetten ze een Poolse verkenningseenheid die vanaf Teteringen naarOosterhout was opgerukt.‟ Die avond werd het hoofdkwartier gevestigd aan de Keiweg. Maaraan de westkant van het Wilhelminakanaal had de goedbewapende 711 e Duitseinfanteriedivisie zich genesteld die vrijwel direct in de tegenaanval ging – en met artillerie destad bestookten. Deze eenheden werden later verdreven door oprukkende Polen. 12Maar met de bevrijding was de rust nog niet geheel teruggekeerd in Oosterhout. Er wasintensief artillerievuur en op 16 december 1944 werd de stad voor het eerst opgeschrikt dooreen zogeheten Vergeltungswaffen (V1) die de Duitsers vanuit bezet gebied richtingAntwerpen afvuurden. Er waren dagen dat er wel 50 V1`s overvlogen en soms kwam hetDuitse wonderwapen voortijdig naar beneden – zie paragraaf 3.5 voor een overzicht van8 A.H. Brongers, Opmars naar Rotterdam – Deel 2: Van Maas tot Moerdijk, 261-2629 http://www.tweede-wereldoorlog.org/bevrijdingvanbreda.html, bezocht op 15 februari 2012.10 Auteur onbekend, A short history of 7th Armoured Division, June 1943 – July 1945, 10011 National Archives Washington, National Archives Collection of Foreign Records Seized (Record Group242), Records of German Field Commands Corps (T314), 88 Army Corps KTB October 194412 J. van Alphen, Oosterhout 1944-1945. Oorlog en bevrijding in woord en beeld, 63-89Pagina 10 van 28

neergekomen V1`s in Oosterhout. Op 4 mei 1945 werden boven Oosterhout de laatste vierV1`s waargenomen. Een dag later capituleerde de Duitsers. 13Figuur 4.4. Viering van de bevrijding van Oosterhout, november 1944. (Bron:Beelddatabase Regionaal Archief Tilburg.)4.3 NEERGESTORTE VLIEGTUIGENIn het Verliesregister 1939-1945 – Alle militaire vliegtuigverliezen in Nederland tijdens deTweede Wereldoorlog (samengesteld door de Studiegroep Luchtoorlog 1939-1945 enDefensie) is gezocht naar vliegcrashes in de buurt van het onderzoeksgebied. In tabel 3.1zijn de resultaten opgesteld – daarbij is de volgende kleurschakering gehanteerd; groengemarkeerde locaties liggen met zekerheid buiten het onderzoeksgebied, van oranjegemarkeerde locaties is de exacte locatie niet bekend bij Saricon en rood gemarkeerdelocaties liggen met zekerheid binnen het onderzoeksgebied.Tabel 3.1. Mogelijk relevante vliegtuigcrashesNummer Datum Locatie Type EenheidT0602 13.05.1940 Oosterhout (Oosteind- Defiant 264 SquadronRijnsdijk)(L6977)T2214 27.04.1943 Oosterhout (Heikant) Wellington 420 Squadron(HE693)T3452 22.02.1944 OosterhoutB-26 (41- 386BG/555BS(Technologieweg)31644)T3879 21.07.1944 Oosterhout (Stelvenseweg Lancaster 15 Squadron19)(R5904)T5065 01.01.1945 Oosterhout (4 km Oost van) Bf 109 4./JG 77* Voor de kleurtoekenning is in sommige gevallen al gebruik gemaakt van gegevens die paslater in het rapport worden vermeld – bijvoorbeeld archiefstukken.13 J. van Alphen, Oosterhout 1944-1945. Oorlog en bevrijding in woord en beeld, 111Pagina 11 van 28

4.4 ARCHIEF EXPLOSIEVEN OPRUIMINGSDIENST DEFENSIECollectie mijnenvelddocumentatieKort na de Tweede Wereldoorlog is een inventarisatie gemaakt van alle bekende envermoedelijke mijnenvelden in Nederland. De Commandant van de Mijn- en MunitieOpruimingsdienst (MMOD) verklaarde op 1 juni 1946 dat er op Nederlands grondgebied zo`n5.400 mijnenvelden waren gekarteerd en dat nog ongeveer 900 mijnenvelden gekarteerdmoesten worden. In de jaren na de oorlog zijn de, zowel door Duitse als Geallieerdeeenheden, gelegde mijnenvelden opgeruimd. Hierbij zijn meer dan 1.3000.000 landmijnengeruimd. Uit de ruimrapporten blijkt dat niet altijd alle gelegde landmijnen zijn aangetroffen.Tegenwoordig is de collectie mijnvelden en op landmijnen verdachte gebieden bij de EODDondergebracht (de kaarten inclusief leg- en ruimingrapporten).Na een informatieverzoek aan de EODD te Soesterberg is gebleken dat er geen oplandmijnen verdacht gebied of geregistreerd mijnenveld in de nabijheid van het projectgebiedwas gelegen – zie figuur 3.5.Figuur 4.5. De zogeheten mijnenveldkaart van de EODD, met linksonder een oplandmijnen verdacht gebied dat rood is gearceerd. (Bron: EODD.)Collectie ruimrapportenTussen 1948 en 1971 werden in Nederland explosieven geruimd door deHulpverleningsdienst van het toenmalige Ministerie van Binnenlandse Zaken. Er zijn, zover nate gaan, geen ruimrapporten van deze dienst meer aanwezig. Daarentegen bevat het archiefvan de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) alle rapporten (zogeheten MORA‟sen UO‟s) van geruimde explosieven van de EODD en haar voorgangers sinds 1971. Hetgrootste gedeelte van dit archief wordt beheert door de Semi-Statische Archiefdiensten vanhet Ministerie van Defensie te Rijswijk. De zoekresultaten uit dit archief zijn weergegeven intabel 3.2 – daarbij is de eerder gebruikte kleurschakering gehanteerd.Pagina 12 van 28

Noot: Omdat in de beschikbare inventarissen en ruimrapporten duidelijke beschrijvingen vande locaties waar de EODD actief was ontbreken, kan niet worden uitgesloten dat inonderstaand overzicht relevante ruimrapporten ontbreken.Tabel 3.2. Mogelijke relevante meldingen/ruimingen te BredaNummer Datum Locatie Soort19892788 11.09.1989 Oude Bredasebaan 1x brisantgranaat 3.7 inch (Brits)19900860 05.04.1990 Bredaseweg 140 1x rookgranaat van 2 inch mortier(Brits/Nederlands, leeg)19833841 24.11.1983 Oude Bredasebaan 1x granaat van 2 inch mortier(Brits/Nederland)19830710 19.03.1983 Bredaswegweg,Paviljoen Lievenhove6x rookgranaat van 2 inch mortier(Brits/Nederlands)19730814 17.04.1973 Langs kanaal 1x exercitiemijn M6 A219850407 07.03.1985 Warandalaan 4 Niet aanwezig19881926 20.06.1988 BosperceelKatjeskelder1x rookgranaat van 2 inch mortier(Brits/Nederlands)19880756 05.04.1988 Katjeskelder 1x exercitie scherfhandgranaat* De rookgranaten zijn gevonden binnen het gebied van het militair oefenterrein de VrachelseHeide.DumpmunitieHet is empirisch vastgesteld dat in schuttersputten, loopgraven, waterpartijen en dergelijkemunitie en ander oorlogstuig is gedumpt. Voor het onderzoeksgebied zijn geen concreteaanwijzingen die duiden op de aanwezigheid van gedumpte munitie.4.5 ARCHIEVENIn het Regionaal Archief Tilburg, het Brabants Historisch Informatiecentrum en hetNederlands Instituut voor Militaire Historie is gezocht naar relevant archiefmateriaalaangaande oorlogshandelingen in het onderzoeksgebied. Daarnaast heeft Sariconarchiefstukken geraadpleegd die reeds in het bezit van Saricon zijn – collecties uit de Semi-Statische Archiefdiensten, het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, hetBundesarchiv Militärarchiv en The National Archives.Regionaal Archief Tilburg (Tilburg)In dit archief worden stukken beheerd met betrekking tot de gemeente Oosterhout.Gemeentepolitie Oosterhout 1920-1994 (toegangsnummer 2007)INV 222 – Gewelddadige dood tengevolge van oorlogsgeweld 1944-1945Datum Content11.09.1944 Dodelijk luchtaanval op trein op spoorlijn Breda – Tilburg.30.10.1944 Dodelijke granaatinslag aan Kegelstraat te Oosterhout – Duits artillerievuur.30.10.1944 Dodelijke granaatinslag aan Willemstraat te Oosterhout – Duits artillerievuur.31.10.1944 Dodelijke granaatinslag aan schuilkelder Kruisstraat te Oosterhout –voltreffer van Duits artillerievuur.31.10.1944 Dodelijke granaatinslag aan Zandheuvel 55 te Oosterhout – Duitsartillerievuur.31.10.1944 Dodelijke granaatinslag aan zandheuvel te Oosterhout – Duits artillerievuur.01.11.1944 Dodelijke granaatinslag aan Kegelstraat 25 te Oosterhout – Duitsartillerievuur.02.11.1944 Dodelijke granaatinslag aan Zandheuvel te Oosterhout – Duits artillerievuur.02.11.1944 Dodelijke granaatinslag aan Vrachelsestraat 57 te Oosterhout – BritsPagina 13 van 28

artillerievuur.03.11.1944 Dodelijke ongeval met handgranaat aan St.Jozefstraat te Oosterhout.03.11.1944 Dodelijke granaatinslag aan Hespelaar 13 te Den Hout – Brits artillerievuur.03.11.1944 Dodelijke granaatinslag te Den Hout – Brits artillerievuur.03.11.1944 Dodelijke granaatinslag aan Vrachelsestraat 79 te Oosterhout – Britsartillerievuur.03.11.1944 Dodelijke vuur tengevolge van granaatinslag aan Goorstraat te Oosterhout –Duits artillerievuur.03.11.1944 Dodelijke granaatinslag aan Hespelaar 22 te Den Hout – onbekendartillerievuur.03.11.1944 Dodelijke granaatinslag te Den Hout – onbekend artillerievuur.03.11.1944 Dodelijke granaatinslag aan Haasdijk 24 te Stuivezand – Duits artillerievuur.04.11.1944 Dodelijke granaatinslag op de weg naar Made – van Brits artillerievuur datDuits artillerievuur vanuit Den Hout en Made beantwoorde.04.11.1944 Dodelijke granaatinslag te Stuivezand – Duits artillerievuur.04.11.1944 Dodelijke granaatinslag in Den Hout – Brits artillerievuur.04.11.1944 Dodelijke granaatinslag in klooster te Stuivezand – Duits artillerievuur.04.11.1944 Dodelijke granaatinslag aan Haasdijk 87 te Stuivezand – Duits artillerievuur.04.01.1945 Dodelijke granaatinslag aan Willemstraat 13 te Oosterhout – Duitsartillerievuur.04.01.1945 Granaatinslag aan St. Vicentiusstraat 10 te Oosterhout – Duits artillerievuur.04.01.1945 Granaatinslag aan Bredaseweg 106 te Oosterhout – Duits artillerievuur.INV 343 – Meldingen ongesprongen projectielen 1967-1991Datum Relevante Content28.01.1969 „… dat op mijn bureau een melding binnenkwam van het vinden van een nietontplofte mortiergranaat. De granaat werd aangetroffen op het terrein van hetnatuurbad “De Warande” alhier.‟19.01.1970 „De resten van de V1 op het industrieterrein aan de Vijf Eikenweg alhier, zijndoor personeel van de Hulpverleningsdienst geruimd.‟INV 307 – Bescherming tegen luchtaanvallen. Processen-verbaal enrapporten 1940-1944Datum Relevante Content29.06.1940 Schrijven over een luchtaanval op 10 mei 1940 te Oosterhout waarbij devolgende doelen werden getroffen: de Groenendijksche Havenweg teOosteind, het natuurbad “De Warande” en het pompstation van de N.V.Waterleiding Maatschappij Noord-West-Brabant, en de Rijksweg Breda-Tilburg langs Dorst.08.07.1940 Politierapport. „Vervolgens kwamen drie bommen terecht in de bosschen vande Natuurbad “Warande” terwijl later en wel op zondag 12 mei 1940 eenvierde bom alhier werd neergeworpen. Ook deze bommen richttenhoegenaamd geen schade aan. Op het terrein van het pompstation vielen opeen afstand van ongeveer 20 a 25 meter van elkaar acht bommen die doorhun explosie al de ruiten van de aldaar staande gebouwen vernielden.Pagina 14 van 28

Brabants Historisch Informatiecentrum (’s-Hertogenbosch)In het Brabants Historisch Informatiecentrum (BHIC) worden de archieven beheerd van hetMilitair Gezag in Noord-Brabant.Militair Gezag in Noord-Brabant 1944-1945 (toegangsnummer 127)INV 211 – Rapporten over in januari-maart 1945 in Noord-Brabant neergekomenvliegende bommen V1 en V2Datum Relevante Content18.12.1944 V1-inslag te Vrachelsche heide (Pannenhuisstraat)20.12.1944 V1-inslag te Moerstraat Den Hout23.12.1944 V1-inslag te Leverstraat24.12.1944 V1-inslag te Kastanjelaan27.12.1944 V1-inslag te Dortse Akkers29.12.1944 V1-inslag ten zuiden van Wilhelminakanaal “Bunthoef”06.01.1945 V1-inslag te Groenendijk Oosteind07.01.1945 V1-inslag te Veerseweg13.01.1945 V1-inslag te Grintstraat Oosteind16.01.1945 V1-inslag te Bavelstraat 2417.01.1945 V1-inslag te Provincialeweg Oosteind19.01.1945 Granaatinslag te Bredascheweg 6528.01.1945 V1-inslag te Westpolder08.02.1945 V1-inslag tussen Witte Weg en de Houteindschestraat09.02.1945 V1-inslag te Heikantschestraat 815.02.1945 V1-inslag te Provincialenweg te Oosteind15.02.1945 V1-inslag te Leijsendwarsstraat 4716.02.1945 V1-inslag te Groenendijk16.02.1945 V1-inslag te Seterscheweg 920.02.1945 V1-inslag te Vrachelsche polder (2kilometer noord van Goorstraat en 500meter west van het Wilhelminakanaal22.02.1945 V1-inslag te Zijlbergschestraat23.02.1945 V1-inslag te Willemspolder23.02.1945 V1-inslag aan de Tilburgseweg 24224.02.1945 Vliegtuigcrash aan de Rijksweg 160 te Dorst “Breevelden”24.02.1945 V1-inslag te Dordrechtscheweg28.02.1945 V1-inslag te Dennenbosch “Blikken” op grens met Teteringen06.03.1945 V1-inslag te Eindschepad (Geurkens)06.03.1945 V1-inslag te Staatsbosch bij “De Vijftig Bunder”08.03.1945 V1-inslag te Eikdijk10.03.1945 V1-inslag te Steelhovenscheweg10.03.1945 V1-inslag te Staatsbosch aan de Tilburgseweg21.03.1945 V1-inslag te Bavelschestraat (Dorst)INV 307 – Mijnen en andere explosieven, 1944-1945DatumOnbekendRelevante Content„Pantservuist en projectielen in Vrachelsestraat (…) Buurtschap Dorst in debossen der Houtvesterij en 100 meter achter R.K. Kerk en bouwland.Onontplofte granaten en munitie verzameld in een groote kuil achter de R.K.Kerk en 16 granaten in boscheperceel der Houtvesterij.‟Pagina 15 van 28

Semi-Statische Archiefdiensten (Rijswijk)De Semi-Statische Archiefdiensten beheert de archieven van het Ministerie van Defensievoordat deze aan het Nationaal Archief worden overgedragen. Geraadpleegd is het archiefvan de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst (MMOD) 1945-1947. De MMOD was na de TweedeWereldoorlog in Nederland verantwoordelijk voor het opruimen van mijnen en achtergelatenmunitie. Het archief bestaat uit meldingen, kaarten, plattegronden en ruimingsrapporten vanNederlandse gemeenten.Datum Relevante Content16.04.1946 Melding van een landmijn en andere projectielen achter het perceelHondstraat 12 te Oosterhout.13.02.1946 Opgave van landmijnen en projectielen in de gemeente Oosterhout.Brug Bredaseweg: de aanwezigheid van landmijnen wordt vermoed.Bredaseweg: Noordzijde brug, vandaar 60 M. Westelijk in een kuil, 2bommen + 1 pantservuist. Zuidzijde brug, vandaar 15 M. Oostelijk in hetkanaal naast de gording, drie landmijnen.Bredaseweg 39: een granaat in de tuin op 2 meter diep.Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH)Het NIMH in Den Haag beheert collecties over de geschiedenis van de Nederlandsekrijgsmacht.Collectie Kriegstagebücher (toegangsnummer 401),INV 3712 – 3771 K.T.B. nr. 1, Abt. Ib (9.5.40-24.6.40)INV 3772 – 4160 K.T.B. nr. 1, qu Abt. (9.5.40-17.5.40)INV 4161 – 4338K.T.B. nr. 1, Abt Ib (10.10.39-31.7.40)INV 4339 – 4364K.T.B. nr. 2, Armee-Pionier-Führer 6 (9.5.40-31.5.40) (6e Leger)INV 4711 – 4931K.T.B. nr. 2, (West) –Führungs-Abt. Beilage zum (9.5.40-31.5.40)INV 4932 – 4959 K.T.B. nr. 3, O.qu.-Abt. (9.5.40-31.5.40) (6e Leger)INV 4960 – 5016 K.T.B. nr. 1, Abt. IIb (1.2.40-9.7.40) (6e Leger)INV 5017 – 5060 K.T.B. bezw. Tätigkeitsberichte, Abt IVa (25.8.39-28.6.40)Normaliter raadpleegt Saricon de collectie „Duitse verdedigingswerken en inundaties vanNederlands grondgebied in de oorlog en rapporten van militaire aard vanuit bezet Nederlandaan het Bureau Inlichtingen Londen 1940-1945‟ (toegangsnummer 575) tijdelijk gesloten endaardoor niet raadpleegbaar.Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (Amsterdam)In het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) worden diverse collectiesbeheert met betrekking tot de bezettingsperiode.Generalkommissariat für das Sicherheitswesen (toegangsnummer 077)INV – 1328 dagberichten van de Befehlshaber der Ordnungspolizei Den Haagbetreffende vijandelijke luchtaanvallen, 1940-1941.Datum Relevante Content17.12.1940 In Oosterhout, 1 unbekanntes Geschoss gefunden und beim Stabsoffizier inDen Bosch sichergestellt.19.12.1940 In Oosterhout Flugzeugen über der Gemeinde, vermutlich Angriff aufFlugplatz Gilze-Rijen. Durch Splitter 2 Bauernhöfe beschädigt, 6 Kühe und 1Pferd getötet, Lichtleitung zerstört.20.12.1940 In Oosterhout wurden insgesamt 6 Spreng- und 4 Brandbomben abgeworfen.Pagina 16 van 28

2 Bauernhöfe schwer beschädigt.17.02.1941 In Oosterhout, 1 deutsches Flugzeug brennend abgestürzt. Besatzung, 3Mann, tot. Luftwaffe aus Gilze-Rijen anwesend.Bundesarchiv-Militärarchiv (Freiburg)Het Bundesarchiv-Militärarchiv te Freiburg beheert onder meer stukken met betrekking tot deDuitse bezetting van Nederland.Luftwaffenführungsstab (toegangsnummer RL 2/II)INV 205 – Lagebericht nr. 248, 10./11.5 1940Datum Relevante Content12.05.1940 Die Aufklärung stellte fest, daß die Kampfhandlungen in Holland im Nordenguten Fortgang machten und in der Erreichung des Ostfures des Zuider Seesihr vorläufiges Ziel fanden. (…) Die am 11.5 festgestellte Bewegungfeindlicher Truppen aus der Linie Brüssel – Antwerpen gegen die LinieTilburg – Oosterhout kehrte sich am Vormittag des 12.5 in eine rückläufigeBewegung.Chef der Personellen Rüstung und Nsoführung (toegangsnummer RL 5)INV – 281 – Abschussberichte Schw.Flakabt. 572Luftbautruppen, Luftwaffenpioniere, Landesschützen und Kriegsgefangenenlager derLuftwaffe (toegangsnummer RL 23)INV 51 – Band 1, Geschichte des Lw.Bau Regt. HollandNachschubdienste der Luftwaffe (toegangsnummer RL 25)INV 81 – Belegungsübersicht der Flugplätze im Lg. Bereich HollandThe National Archives (Londen)In The National Archives liggen belangrijke stukken aangaande oorlogshandelingen inNederland. De dagelijkse rapporten van de Second Tactical Air Force (2nd TAF) en FighterCommand vormen een belangrijke indicator wat betreft de luchtoorlog. Aan de hand vandeze dagrapporten kan men inzage krijgen in de aarde en omvang van een luchtaanvalomdat er (soms) een kaartcoördinaat wordt gehanteerd welke naar de huidige situatie kanworden vertaald.Air Ministry: Allied Expeditionary Air Force, later Supreme Headquarters Allied ExpeditionaryForce (AIR), and 2nd Tactical Air Force: Registered Files and Reports (toegangsnummer AIR37)INV 712 – Daily Log Second Tactical Air Force, Jan. – Apr. 1944INV 713 – Daily Log Second Tactical Air Force, May – June 1944INV 714 – Daily Log Second Tactical Air Force, July – August 1944INV 715 – Daily Log Second Tactical Air Force, Sept. – Oct. 1944Datum Content28.09.1944 E.0042. 12 Spitfires (302 Squadron). Barges attacked with 24 x 500.Pagina 17 van 28

Figuur 4.6. Kaartvierkant waar op 28 september 1944 een luchtaanval werd uitgevoerd.(Bron: Stafkaart 10 (Oosterhout, 1944) en Stafkaart 9 (Terheijden, 1944) van de AfdelingGEO-Informatie van het Kadaster te Zwolle.)INV 716 – Daily Log Second Tactical Air Force, Nov. – Dec. 1944INV 717 – Daily Log Second Tactical Air Force, Jan. – Feb. 1945INV 718 – Daily Log Second Tactical Air Force, Mar. – May. 1945Pagina 18 van 28

4.6 LUCHTFOTO’STen behoeve van dit onderzoek zijn de luchtfotocollecties geraadpleegd van de AfdelingSpeciale Collecties van de bibliotheek van de Wageningen Universiteit, de Afdeling Geo-Informatie van het Kadaster te Zwolle en Dotka Data. Allen beheren collecties vanluchtverkenningsfoto‟s, gemaakt door de Royal Air Force (RAF) en de United States Army AirForces (USAAF) tijdens de Tweede Wereldoorlog.Tabel 3.4. Geraadpleegde luchtfoto`s Afdeling Geo-Informatie van het KadasterDatum Collectienummers Kwaliteit04.11.1944 4-1226-3090 Goed01.03.1945 106G-4560-4026 RedelijkTabel 3.5. Afdeling Speciale Collecties van de Wageningen UniversiteitDatum Collectienummers Kwaliteit16.09.1944 0013-12-3193 MatigDe luchtfoto‟s zijn gegeorefereerd in GIS en geven afzonderlijk van elkaar een volledigedekking van het onderzoeksgebied.Figuur 4.7. Onderzoeksgebied op 16 september 1944. (Bron: ArcMap.)Pagina 19 van 28

Figuur 4.8. Onderzoeksgebied op 4 november 1944. (Bron: ArcMap.)Figuur 4.9. Onderzoeksgebied op 1 maart 1945. (Bron:ArcMap.)Pagina 20 van 28

Luchtfoto-interpretatieOver het algemeen zijn de luchtfoto`s van goede kwaliteit, maar feitelijk is alleen de luchtfotovan 4 november 1944 geschikt voor interpretatie – dat is wel een interessante foto omdat diekort na de bevrijding is genomen. Na georeferentie zijn de luchtfoto`s geïnterpreteerd opafwijkingen – zichtbare verstoringen, zoals vliegtuigcrashes en (bom)kraters, ten gevolge vanoorlogshandelingen.In de figuren 3.10, 3.11 en 3.12 is de toestand rondom de brug over hetWilhelminakanaal weergegeven – opgeblazen door de Duitsers op 30 oktober 1944en in november hersteld door de Britten.In figuur 3.11 zijn afwijking ingetekend ten noordwesten van het onderzoeksgebied.Verder kan uit de luchtfoto`s geconcludeerd worden dat:Het onderzoeksgebied is grotendeels gesitueerd in bosrijk gebied waardoor luchtfotointerpretatie wordt bemoeilijkt.Er zijn geen herleidbare V1-inslagen waarneembaar in het onderzoeksgebied.Er zijn geen herleidbare vliegtuigcrashes waarneembaar in het onderzoeksgebied.Er zijn geen herleidbare artilleriebeschietingen waarneembaar in hetonderzoeksgebiedEr zijn geen herleidbare bomkraters waarneembaar in het onderzoeksgebied.Er zijn geen schadegevallen waarneembaar in het onderzoeksgebied en/of in denabijheid daarvan.Noot: er zijn geen luchtfoto‟s gebruikt uit de periode 1940-1943. Foto‟s van hetonderzoeksgebied uit deze periode zijn niet beschikbaar in de Nederlandseluchtfotoarchieven. Saricon kan in overleg met de opdrachtgever bepalen of het noodzakelijkis dat er een luchtfoto uit 1940 wordt geraadpleegd – die mogelijkerwijs meer inzicht geeft inde aard en omvang van het bombardement nabij De Warande in mei 1940.Figuur 4.10. Het Wilhelminakanaal op 4 november 1944. Aan de zuidkant van de opritzijn sporen zichtbaar, waarschijnlijk van Poolse eenheden die optrokken naar de brug.(Bron: ArcMap.)Pagina 21 van 28

Figuur 4.11. De situatie op 1 maart 1945, nadat de Britten de ‘Pangbourne Bridge’ overhet Wilhelminakanaal hebben gelegd. (Bron: ArcMap.)Figuur 4.12. Op de luchtfoto van 4 november zijn, los van de sporen en de opgeblazenbrug, nog andere afwijkingen waarneembaar. Aan de westkant van de Bredaseweg zijnopstellingen voor voertuigen waarneembaar (zwart omlijnd), twee ondefinieerbareverstoringen (geel omlijnd) en mangaten (rood omlijnd). Aan de noordkant van hetkanaal zijn duidelijk Duitse stellingen en loopgraven waarneembaar. (Bron:ArcMap.)Pagina 22 van 28

4.7 GETUIGENVERKLARINGEr zijn is voor dit onderzoek geen officiële getuigenverklaring opgenomen – vastgelegd in eenproces-verbaal door een verbalisant van de politie of een bijzondere opsporingsambtenaar.4.8 CONTRA-INDICATIESEr zijn is voor dit onderzoek geen officiële documenten geraadpleegd met betrekking totzogeheten contra-indicaties. Wel is door middel van een luchtfoto-vergelijking van 1945,(zoals in paragraaf 4.6 uiteengezet) en 2012 duidelijk zichtbaar dat er omvangrijk grondverzetheeft plaatsgevonden binnen de grenzen van het onderzoeksgebied.Figuur 4.13. De situatie in 2012. Er is bebouwing te zien die ten tijde van de oorlog nogniet aanwezig was binnen het onderzoeksgebied. (Bron: ArcMap.)4.9 LEEMTEN IN KENNISVoor deze rapportage zijn geen luchtfoto‟s gebruikt uit de periode 1940-1943. Foto‟s van hetonderzoeksgebied uit deze periode zijn niet beschikbaar in de Nederlandseluchtfotoarchieven. In het luchtfotoarchief The Aerial Reconnaissance Archives te Edinburgh,zijn mogelijk wel foto‟s van deze jaren beschikbaar. Saricon kan in overleg met deopdrachtgever bepalen of het noodzakelijk is dat er een luchtfoto uit 1940 wordt geraadpleegd– die mogelijkerwijs meer inzicht geeft in de aard en omvang van het bombardement nabij DeWarande in mei1940.Een deel van de archieven van het NIMH is niet raadpleegbaar. De zogeheten 575-collectieDuitse Verdedigingswerken is in verband met digitalisering het gehele kalenderjaar nietraadpleegbaar.Informatie over munitieruimingen in de periode 1940-1970 is veelal niet bewaard gebleven,niet gearchiveerd dan wel niet centraal gedocumenteerd, waardoor het binnen de scope vandit vooronderzoek niet mogelijk is hiervan een overzicht samen te stellen waarvan kan wordengesteld dat dit (min of meer) volledig is.Pagina 23 van 28

Het is empirisch vastgesteld dat in schuttersputten, loopgraven, waterpartijen en dergelijkemunitie en ander oorlogstuig is gedumpt – soms ook na de oorlog. Gegevens aangaandedumpmunitie worden echter zeer sporadisch aangetroffen en dus is de locatie moeilijktraceerbaar.De vliegtuigcrash van 24 februari 1945 aan de Rijksweg te Dorst (genoemd in het archief vanMilitair Gezag Noord-Brabant van het BHIC) staat niet vermeld in de lijst met mogelijkerelevante vliegtuigcrashes (tabel 3.1 van paragraaf 3.1). Het blijkt dat de crashlocatie van dittoestel (een Typhoon van 193 Squadron) op 1 kilometer ten oosten van Dorst wasgesitueerd. 14Er is een mortiergranaat gevonden op het terrein van De Warande in januari 1969, maar deprecieze vindlocatie is niet bekend.De luchtfotointerpretatie van het onderzoeksgebied wordt gehinderd door de toestand van hetonderzoeksgebied – deels bebost en mul zand.14 Studiegroep Luchtoorlog 1939-1945, Verliesregister 1939-1945. Alle militaire vliegtuigverliezen inNederland tijdens de Tweede Wereldoorlog, overzicht 1945Pagina 24 van 28

5 SAMENVATTING PROBLEEMINVENTARISATIEBlijkens de probleeminventarisatie kunnen de volgende feiten worden opgesomd.Er hebben geen directe grondgevechten plaatsgevonden binnen hetonderzoeksgebied – niet in de meidagen van 1940 noch bij de bevrijding in 1944.Er heeft een bombardement plaatsgevonden binnen het onderzoeksgebied in demeidagen van 1940.Er was geen op landmijnen verdacht gebied of geregistreerd mijnenveld gelegenbinnen of in de nabijheid van het onderzoeksgebied.Er waren in de nabijheid van het onderzoeksgebied geen verdedigingswerkengesitueerd.Er hebben geen vliegtuigcrashes plaatsgevonden in de nabijheid van hetonderzoeksgebied.Er zijn geen relevante ruimingen uitgevoerd door de EODD in de nabijheid vanonderzoeksgebied.Er is één mortiergranaat gevonden op het terrein van De Warande in januari 1969,maar de precieze vindlocatie is niet bekend.De luchtfotointerpretatie heeft geen nieuwe feiten aan het licht gebracht.Er bestaan leemten in kennis aangaande dumpmunitie en munitieruimingen die doorde voorganger van de EODD zijn uitgevoerd voor 1971.Er heeft na de oorlog omvangrijk grondverzet plaatsgevonden binnen de grenzenvan het onderzoeksgebied.6 AANBEVELINGOp basis van de beoordeling van alle op het moment van opstellen van dit rapportbeschikbare bronnenmateriaal is er geen probleemanalyse uitgevoerd omdat er volgensSaricon geen verhoogd risico is op het aantreffen van CE en/of restanten daarvan binnen hetonderzoeksgebied – mits de voorgenomen werkzaamheden zich beperken tot de afbakeningvan het onderzoeksgebied. Mocht er tijdens de werkzaamheden spontaan een CE wordenaangetroffen, dan is het zaak de risico`s tot een minimum te beperken door de volgendeprocedure in werking te stellen: melden van het spontaan aangetroffen CE via de politie bij deEODD.Pagina 25 van 28

7 BIJLAGENB i jl a g e 1D i t r i b u t i e l i j s tGemeente Oosterhout;Saricon.Pagina 26 van 28

B i jl a g e 2B r o n n e n l i j s tInstantiesRegionaal Archief Tilburg (Tilburg)Beelddatabase Regionaal Archief TilburgNederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (Amsterdam)Nederlands Instituut voor Militaire Historie (Den Haag)Explosieven Opruimingsdienst Defensie (Soesterberg)Semi-Statische Archiefdiensten van het Ministerie van Defensie (Rijswijk)Afdeling GEO-Informatie van het Kadaster (Zwolle)Afdeling Speciale Collecties van de Universiteitsbibliotheek WageningenBundesarchiv Militärarchiv (Freiburg)The National Archives (Londen)LiteratuurJ. van Alphen, Oosterhout 1944-1945. Oorlog en bevrijding in woord en beeldAuteur onbekend, A short history of 7th Armoured Division, June 1943 – July 1945E.H. Brongers, Opmars naar Rotterdam – Deel 2: Van Maas tot MoerdijkH. Amersfoort en P.H. Kamphuis, Mei 1940. De strijd op Nederlands grondgebiedC. Klep en B. Schoenmaker, Oorlog op de flank. De bevrijding van Nederland 1944-1945J. Didden en M. Swarts, Einddoel Maas – de strijd in zuidelijk Nederland tussenseptember en december 1944Studiegroep Luchtoorlog 1939-1945, Verliesregister 1939-1945. Alle militairevliegtuigverliezen in Nederland tijdens de Tweede WereldoorlogG.J. Zwanenburg, En nooit was het stil. …Kroniek van een luchtoorlog (Almere z.j.).C. Bishop, The encyclopedia of weapons of World War IIWebsiteshttp://www.beeldbankwo2.nl/index.jsphttp://www.nimh-beeldbank.defensie.nl/http://www.archieven.nl/http://watwaswaar.nl/http://www.waroverholland.nl/index.php?page=photo&pid=3862http://www.tweede-wereldoorlog.org/bevrijdingvanbreda.htmlPagina 27 van 28

B i jl a g e 3C e r t i f i c a t e nPagina 28 van 28