Tijdschrift voor en over Jenaplanonderwijs - Nederlandse ...

Peter SeijbelJENAPLANONDERWIJS OPWEG NAAR DE 21E EEUW (2)EEN CONCEPT VOOR JENAPLAN-VOORTGEZET ONDERWIJSIn opdracht van de Nederlandse Jenaplanvereniging wordt gewerkt aan streefbeelden (concepten)voor Jenaplan-onderwijs. Na de berichtgeving over het basisschool-concept (in hetseptember-nummer) volgt hier een verslag over de conceptontwikkeling met betrekking tot hetvoortgezet onderwijs.Waren er voor 1986 slechts enkeleexperimenten in Utrecht en Assendelft,nauwelijks 10 jaar later wordt hardgewerkt aan de opbouw van Jenaplanvoortgezetonderwijs in: Groningen,Leeuwarden, Heerenveen, Wolvega,Zaandam, Zoetermeer, Gorinchem,Eindhoven, Rotterdam, Swalmen-Reuveren Nijmegen. En er zijn nog steedsveel vragen om informatie vanuit anderelocaties. Ook in het buitenland zien wijdeze tendens. Het Jenaplan-v.o. werktsamen met startende Jenaplan-v.o.scholen in onder andere Jena, Greiz,Gera, Zwickau, Osnabrügge en elders.Basisonderwijs en voortgezet onderwijszullen samen moeten werken aan goeddoorlopend onderwijs (=funderendonderwijs) voor alle kinderen.Funderend Onderwijs: van 4 jaartot 16 jaarDoor de organisatie van het onderwijs inNederland en door de aansturing daarvanzijn wij geneigd een onnatuurlijkescheiding aan te brengen tussen basisonderwijsen voortgezet onderwijs. Vooreen oppervlakkig observerende buitenstaanderwekt het eerste de indrukvooral kindgericht en pedagogischbezig te zijn, terwijl het tweede meeraccent lijkt te leggen op didactiek envakgerichte examenvoorbereiding.Een dergelijke kunstmatige drempel(caesuur) in de ontwikkeling van jongemensen leidt in de praktijk tot tal vannegatieve consequenties: toetsdruk(waarover in dit blad al eerder geschrevenis), verandering van schoolomgeving,vernietiging van de stamgroepervarig,teloorgang van leerlingeninformatiebij leerkrachten, drempelvrees, contactenmet een te beperkte leeftijdsgroep(zowel in het basisonderwijs als inhet v.o.), slecht aansluitende leerstoflijnen(met daardoor veel tijdverlies), verlorengaan van opgebouwde vaardighedenen attitudes, enz.Goed onderwijs is doorlopend onderwijs.Dat was al glashelder voor onderwijsvernieuwersals Petersen, Montessorien Steiner, die ontwikkeling van kinderentussen 4 en 16 jaar als één geheelzagen. Het is inmiddels ook duidelijkvoor het Ministerie van Onderwijs, dat inde jaren zestig projecten basisonderwijs-voortgezetonderwijs (BOVO)opzette en vanaf de jaren zeventig intoenemende mate aanstuurt op eendoorlopend onderwijs-aanbod (longitudinaleleerstofplanning) en FunderendOnderwijs (basisonderwijs plus basisvorming).Ook ouders, basisscholen en v.o.-scholenbeginnen steeds meer aandacht tebesteden aan ononderbroken leerwegen.Het aantal (vaak door ouders gestimuleerde)scholen voor voortgezetJenaplan-, Montessori-, Dalton-en VrijeSchool-onderwijs groeit explosief.Integreren verworvenheden basisenvoortgezet onderwijs.In de eerste plaats zijn het de leerlingenzelf, die gebaat zullen zijn bij een drempellozeaansluiting. Maar zowel hetbasisonderwijs als het v.o. zijn ookgebaat bij verdere ontwikkelingen op ditgebied.Het basisonderwijs biedt niet alleen leerstofaan. Leerkrachten in het Jenaplanbasisonderwijsbesteden al sinds langetijd veel aandacht, zorg, liefde en energieaan het bijbrengen van vaardighedenen attitudes: kringgesprek, blokperiodes,verantwoordelijkheidsgevoel,zicht op samenhang, leren leren,samenwerken, respect, tutoring, enz.,enz. Tot nu toe werd daar in het voortgezetonderwijs vaak weinig meegedaan. Het moet erg frustrerend zijngeweest, dat het v.o. eigenlijk alleengeïnteresseerd was in het niveau bijrekenen, ontleden, begrijpend lezen enalgemene ontwikkeling en alle andereontwikkelingen naast zich neerlegde. Ofje nu veel of weinig aandacht hadbesteed aan Engels, wereldoriëntatie,blokperiodes, weekopening, weeksluiting,projecten, zelfstandig leren, leesontwikkelingen respect voor de wereldom je heen maakte weinig uit. Dedocenten in het v.o. begonnen vooraanin hun eigen methodes, presenteerdenelk vak als iets nieuws en gingen zo snelmogelijk over tot de dagelijkse orde vanoverhoringen, klassikale uitleg en (eenzijdigcognitief) huiswerk.4MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

krachten, die bij het dichtgaan van deklasdeur ieder hun eigen methode haddenom in zo kort mogelijke tijd de veelalcognitieve examenstof klassikaal 'erin te pompen'.Anderzijds is zo'n experimenteel stadiummisschien juist het geëigendemoment om via concept-ontwikkelingde koers uit te zetten, zodat het toenemendeaantal v.o.-Jenaplan-scholengebruik kan maken van wat uitgezettebakens om richting in ontwikkelingen tezoeken.Hoofdlijnen van het v.o.-conceptBij de conceptontwikkeling is dankbaargebruik gemaakt van de aanbevelingenvan de NJPV. Enerzijds leveren die eenrichtsnoer op, om onze ideeën in kaartte brengen. Anderzijds geven die demogelijkheid om het v.o.-werk op eenoverzichtelijke wijze in te passen in hettotale concept van Jenaplan-onderwijs.In april 1996 is begonnen met het eerstedrieluik:- Het eerste deel daarvan is een toespitsingvan de basisprincipes op het voortgezetonderwijs. Daarbij werd te tekstvan de basisprincipes zelf niet gewijzigd.Toelichting, illustratie en verdiepingwerden echter omgezet naar de situatiein het voortgezet onderwijs.- Vervolgens werd in het Raamplanbekeken welke rol Jenaplan voortgezetonderwijs kan spelen voor de jeugd ende maatschappij van deze tijd, welkeplaats Jenaplan-v.o. inneemt in hetonderwijsveld van nu. Welke waardeheeft het? Welke prioriteiten stellen wij?- In het derde deel werd bezien welkeconsequenties dat alles heeft voor hetleerplan en werd een eerste schets vaneen leerplan Jenaplan-v.o. opgesteld.Deze drie delen worden besproken ineen resonansgroep, die bestaat uit vertegenwoordigersvan de Jenaplan-v.o.-scholen.Terwijl die bespreking loopt wordt eenopzet gemaakt voor de volgende delenvan het concept:- een deel 'beelden' met concrete(model-)schooluitwerkingen- facetpublicaties- een instrument voor schoolevaluatie- een handboek Jenaplan-v.o.Stap 1: de vertaling van de basisprincipesnaar het voortgezetonderwijs.Wanneer v.o.-scholen beginnen metJenaplan-onderwijs, gebeurt de scholingmeestal in een team van mensen,die een Jenaplan-afdeling van de grondwillen krijgen. Die scholing is zeker in hetbeginstadium nogal verschillend van dediepgaande scholing voor basisonderwijs.Een startend team heeft vooral vragenop het gebied van snelle praktijkveranderingen:Hoe houd je een kringgesprek?Hoe ziet een project eruit?Hoe werk je met groepen? Hoe kun jeals leraar biologie of wiskunde een weekopeningof weeksluiting voorbereiden?Hoe werk je met een documentatiecentrum?etc.Vaak worden in die scholing de Jenaplan-basisprincipeswel langs de schoolgelegd om te zien in hoeverre de schooler al aan voldoet en welke weg er nog iste gaan. Maar heel systematisch wasdat tot nu toe nog niet. Het was dus eenhele uitdaging om de 20 basisprincipesnu eens in een algemeen v.o.-kader omte zetten.Je loopt dan al snel tegen een aantalproblemen aan:De onvervangbare waarde en waardigheidvan ieder individu (basisprincipe 1en 6) zijn in het voortgezet onderwijsnogal eens opgeofferd aan lesmethodesdie erop gericht zijn klassikaal zo efficiëntmogelijk richting eindexamens tewerken. Het recht op eigen identiteit (2en 7) dwingt tot nadenken over hoeverje in een multiculturele samenleving magen moet gaan bij het accepteren vansubculturen en norm-afwijkend gedrag.De basisprincipes 3 en 8 leggen de vingerpijnlijk op een gevoelige plaats in hetvoortgezet onderwijs: je hoeft geenband te ontwikkelen met de leerstof, alsje het maar leert en voor verwonderend'schouwen' krijg je geen cijfer. Basisprincipe4 leidt al snel tot de pijnlijkeconstatering, dat het v.o. meestal maareen klein stukje van de persoonlijkheidontwikkelt en in 5, 9 en 10 blijkt, dat hetniet langer voldoende is om cultuur overte dragen: ze moeten er ook nog ietsmee doen! Wie de eerste 10 basisprincipesserieus neemt, laat het sterke bolwerkvan het v.o. schudden op zijngrondvesten.Een illustratie bij basisprincipe 6:Ze mochten bij spreekvaardigheid kiezen:spreekbeurt, discussie of cabaret.Marcel koos cabaret. Alleen.Marcel is een beetje spastisch en dehele groep hield zijn adem in, toen hijmet ontbloot bovenlijf en grillige dansbewegingenbinnenkwam, een waxinelichtjein de hand.Even werd er onderdrukt gelachen,toen hij zijn gitaar stemde en hortend enstotend een lied inzette maar daar werdonmiddellijk met een dwingend 'Ssst'op gereageerd.Het lied ging over pesten en de halvezinnen, de gebaren, de dansen warenstuk voor stuk indringende imitaties vande rotstreken die pesters uithalen methun slachtoffers: op school, op straat, inwinkels, bij het fietsen. Het was heellevensecht. Sommige leerlingen haddenmoeite hun tranen in te houden.Marcel gooide er in een toenemendevlaag van uitbarsting al zijn frustratiesuit. Soms was het ontroerend, somsheel eng. De groep was doodstil. Behalveaan het eind. Toen zong iedereen, ineen opwelling van solidariteit, het slotliedmee. Marcel bedankte de groephortend voor het feit, dat ze hadden willenkijken en luisteren. Hij hoefde geencijfer.Basisprincipe 11 vervangt de hiërarchischetop-down-structuur van de meestegrote v.o.-scholen door een overlegstructuuren het blijkt in de praktijk nogalwat gewenningsproblemen op televeren, wanneer ouders, leerlingen enleraren volwaardig mee mogen pratenbij besluitvorming. Het pedagogischeuitgangspunt van 12 eist van veeldocenten in het v.o. een volledige mentaliteitsomwenteling,zeker wanneercynisme en monologe overdrachtgewoonte zijn geworden. Het ontlenenvan elementen aan de leef- en belevingswereldvan kinderen is in het voortgezetonderwijs nog moeilijker dan inhet bao. Op zich heeft een v.o.-schooltalloze mogelijkheden om pedagogischesituaties te creëren (basisprincipe14), maar tot nu toe gingen wij er vaakvan uit, dat het boek dat maar moestdoen. Ook basisprincipe 15 ligt nieteenvoudig: werk hadden we al en somsook gesprek, maar bij de termen 'spel'en 'viering' gaan heel wat docenten6MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

onbehaaglijk op hun zetels schuiven,vooral roostermakers.Illustratie:Theo, een van de roostermakers, kijkt metenige zelfvoldoening naar het rooster; hetziet er goed uit.Dan komt Marian binnen, ziedend:- Zeg, ik had toch bij mijn roosterwensenduidelijk aangegeven, dat ik 's morgensde eerste twee uur vrij wil!- Dat kan niet. Dan loop ik vast met andereprioriteiten.- Hoezo andere prioriteiten? Loop je danvast met de roosterwensen van een collega?Wie?!- Nee, ik loop van met roosterprioriteitenvan de leerlingen.- Van de leerlingen?! Dienen die blagentegenwoordig ook al roosterwijzigingenin?- Nee. Kijk, vroeger hebben wij het roosteraltijd zo gemaakt, dat wij rekeninghielden met de wensen en mogelijkhedenvan leraren: of ze op meer scholen werkten,andere activiteiten hadden, een vrijedag wilden hebben enz. Dat doen wenog. Maar we houden nu ook rekeningmet het rooster van de leerlingen. Wezorgen,dat ze niet allemaal leervakkenachter elkaar krijgen, dire talen bijvoorbeeld.Als het een beetje kan, probeer ikbijvoorbeeld een afwisseling te makenvan talen, expressievakken, ontdekkendevakken, gym enz.- Moet dat?- Voor wie is onderwijs eigenlijk ?Het grootste probleem zit natuurlijk inbasisprincipe 16. Voor een v.o.-schoolben je al super-heterogeen bezig, als jetwee of meer van de richtingenIVBO,VBO, MAVO, HAVO, VWO bijelkaar houdt. Laat staan dat je dan ooknog leeftijden mixt. Daar zijn boeken,programmma's, gewoontes en organisatiehelemaal niet op voorbereid. Er zalvoor veel scholen nog een lange wegnodig zijn om dat doel te bereiken. Welbegint duidelijk te worden, dat het loslatenvan de klassikale uitleg en het individueelof groepsgewijs laten werken aanopdrachten dit doel haalbaar maakt. Endat betekent dat een serieus werkmaken van principe 17 een 'must' is.Maar het blijkt voor een docent diegewend is zijn/haar kennis over te dragenheel moeilijk te zijn om een stapjeterug te doen en de leerling wat meerruimte te gunnen. Het komt in ditopzicht niet slecht uit, dat de wetgevingvan basisvorming en studiehuis sterk ensnel in deze richting gaat.Voor de gemiddelde leerling bestaan erveel verschillende Duitslanden, die weinigmet elkaar te maken lijken te hebben:het Duitsland van aardrijkskunde,het Duitsland van Duits, het Duitslandvan geschiedenis, het Duitsland vankunstgeschiedenis, het Duitsland vaneconomie en het Duitsland van devakantie. Via wereldoriëntatie moet datnu allemaal één Duitsland worden en jemoet het nog zelf ontdekken ook!Gelukkig zijn er uitwisselingen.(principe 18)En dan moeten mensen ook nog vraagtekenszetten bij hun beoordelingen (nietmeer de hele klas een 4 voor Duits ofnatuurkunde kunnen geven) en bij deveranderlijkheid van hun tot nu toe zoheerlijk constante school(principe 19 en 20).Genoeg te doen, dus in het v.o.!Het eerste concept van deze omwerkingvan de basisprincipes naar het v.o.is alom erg positief ontvangen. V.O.-scholen vonden vooral de praktijkvoorbeeldenerg bruikbaar en menige schoolheeft de tekst voor alle personeelsledengekopieerd als aardig meetinstrumentvoor het eigen functioneren.De opdracht van de NJPV voorzag dusduidelijk in een behoefte.Natuurlijk waren er ook kanttekeningen:de niet-zintuiglijk waarneembare werkelijkheiddient uitvoeriger te worden uitgediept,zowel wat levensbeschouwelijkevorming betreft als op het gebied vanstilte rond en tussen het leren. En devoorbeelden, die vaak uit Nijmegenafkomstig waren, worden aangevuldmet voorbeelden uit andere plaatsen.Net als de basisscholen moeten v.o.-scholen die zich Jenaplanschool willennoemen, de Jenaplanprincipes opnemenin hun schoolwerkplan. Het zal duidelijkzijn, dat de gemiddelde schooldaarbij tekent voor een jarenlang veranderingsproces.Gemakkelijk is dat zekerniet, maar het eerste deel van het concepthelpt daarbij door de richting vande veranderingen duidelijk aan te geven.Stap 2: het raamplanDe veranderingen in de samenleving, degezinnen, de schoolcultuur en de verwachtingenvan vervolgopleidingen enbedrijven vragen veel van de huidigejonge generatie. Ze moeten kunnenoverleggen, kunnen plannen, keuzeskunnen maken en zelfstandig werken,ze moeten weerbaar en flexibel zijn, erwordt een groot beroep gedaan op hunrelationele en technische vaardighedenen op het kunnen toepassen van hetgeleerde, ze moeten zich in een mondiale-multiculturelesamenleving kunnenbewegen, samenhang zien etc.Om dat mogelijk te maken, moet deschool werk maken van: sociale ontwikkeling,emotionele ontwikkeling, waarden-ontwikkeling,creativiteitsontplooiing,planningsvaardigheid, stimulerenvan echte betrokkenheid, zien vansamenhang en bewegingsontwikkeling.Ook de veranderende wet op het voortgezetonderwijs stelt zo zijn eisen: In debasisvorming verschuift het accent vankennisoverdracht naar toepassing,vaardigheden en samenhang en zien wijeen verschuiving in de richting van persoonlijkeontwikkeling, maatschappelijkevorming, samenhang in aanbod enwerkwijze, eigen activiteiten van leerlingenen funderend onderwijs.Het studiehuis (bovenbouw) eist bijzonderveel van zelfstandigheid, planningsvaardigheid,verwerven en verwerkenvan informatie, samenwerking, inzicht insamenhang en toepassing van kennis.Hier ontstaat veel meer ruimte voor individueleleerwegen en wordt de noodzaakvan jaarklassen steeds kleiner.In het tweede hoofdstuk van het concept(raamplan) wordt aangetoond, datJenaplan-onderwijs precies die vaardighedenen attitude stimuleert, die dejeugd van deze tijd nodig heeft en dathet volledig past in de nieuwe wettelijkekaders.Het is dan ook beslist geen toeval, datJenaplanscholen, Montessori- en Daltonscholeneen grote rol vervulden bijde totstandkoming van de basisvormingen een centrale plaats innemen in deNetwerken Tweede Fase (studiehuis).Deze scholen hebben een duidelijkeMENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 7

voorbeeldfunctie naar andere scholen.In feite voldoet een school, die de twintigbasisprincipes echt uitvoert aan allewettelijke eisen van het nieuwe voortgezetonderwijs.Het zou de basisscholen deugd moetendoen, dat zaken, die vroeger soms werdenervaren als afleidend van het cognitievehoofddoel, nu centraal staan in hetnieuwe landelijke v.o.-onderwijs: persoonlijkeontwikkeling, maatschappelijkevorming, samenhang leren zien,betrokkenheid bij het geleerde: integratiemet de eigen leefwereld en toepasbaarheid,eigen onderzoek van leerlingen- zelfstandig leren, leren plannen,documentatie-verwerking, samenwerking,waarden-ontwikkeling e.d. zijn nublijkbaar de belangrijkste zaken diemoeten worden voorbereid. Welnu, datgebeurde al dertig jaar!De resonansgroep heeft weinig commentaargeleverd bij de tekst-opzet vanhet raamplan. De inhoud wordt dankbaargeaccepteerd als bruikbaar materiaalvoor schoolboekjes, schoolfolders,schoolwerkplannen e.d.Stap 3: het leerplan.Het is absoluut ondoenlijk in kort bestekhet volledige leerplan van het v.o. in kortbestek weer te geven.Daarom werd volstaan met een aantalbelangrijke elementen van dat leerplan.Op de eerste plaats is aandachtbesteed aan de opbouw van gestuurdleren via begeleid leren en leren lerennaar zelfstandig leren. Dit leren leren isop dit moment een hoofd-aandachtspuntin het v.o., waarvoor het Jenaplanonderwijsbelangrijke bouwstenen kanleveren. In feite zijn blokperiodes, weektaken, maandtaken en ander stamgroepwerkeen uitstekende voorbereidingop het nieuwe v.o. Dit stukje isdaarom niet alleen van belang voor hetvoortgezet onderwijs. Het hele procesbegint al in het basisonderwijs.Vervolgens wordt ingegaan op degrondvormen gesprek, spel, werk enviering, met suggesties voor toepassingin het voortgezet onderwijs: nieuwskring,planningskring, practica, excursies,uitwisselingen met andere landen,computergebruik, rollenspel, onderzoekerspelen, natuurpad, beursspel,tableau-uitbeelding van boeken, interculturelemanifestaties, declamatie,weeksluiting enz. enz. enz.Een derde stukje gaat over de centraleplaats van wereldoriëntatie: samenhang,uitgaan van de leef- en belevingswereld,betrokkenheid, jongeren als cultuurvernieuwersen de niet waarneembarewerkelijkheid.Na een intermezzo over ontwikkelingsgerichtleren, wordt ingegaan op dehoofdlijnen van de vakgebieden: talen,aardrijkskunde-geschiedenis-economie-maatschappijleer,exacte vakken,expressievakken, biologie-verzorginglichamelijkeopvoeding en technischevaardigheden.Dan volgt een overzicht van een aantalvoor het Jenaplan-v.o. ontwikkelde projecten(Oude school- nieuwe school,Utopia, Wat is het verschil tussen Fransenen Eskimo's?) en het geheel wordtafgesloten met de profielschets voor deideale Jenaplan-leraar:Ter aanvulling van ons team zoeken wijeen Jenaplan-leraar.Van sollicitanten verwachten wij het volgende:- U bent bereid en in staat mensen inhun waarde te laten en bij jongeren diewaarde te ontdekken- U zorgt in uw groepen voor voldoendegeborgenheid en veiligheid, zodat jongemensen zich daar goed en volledig kunnenontwikkelen- U bent veelzijdig- U bent rechtvaardig- U bent in bereid en in staat om pedagogischesituaties te creëren en die toete passen als basis voor uw onderwijsaanbod.- U bent alert op reacties en capaciteitenvan leerlingen, op basis waarvan u gedifferentieerdlesgeeft.- U onderschrijft de universele rechtenvan de mens en het kind- U onderschrijft de twintig basisprincipesvan de NJPV- U bent op basis van de twee bovenstaandepunten een voorbeeld voor deleerlingen- U staat open voor kritische evaluatievan uw omgeving (ook van jongeren)- U kunt goed met anderen samenwerkenen u bent bereid met ouders, leerlingen,directie en bestuur steeds te blijvenzoeken naar een goede onderwijspraktijken u wilt daarover ook afspraken makenen nakomen.- U kent de leef- en belevingswereld vanjongeren, u bent bereid zich daar perindividu in te verdiepen en u ziet dedidactische en pedagogische mogelijkhedendie dat biedt- U bent en denkt roldoorbrekend- U bent niet afhankelijk van gebruiktemethodes- U hebt inzicht in groepsprocessen en ukunt daar leiding en sturing aan geven- U beseft, dat uw vak onderdeel is vanwereld-oriëntatie- U beseft, dat het in onderwijs eigenlijkom opvoeding gaat.Of:- U onderschrijft de twintig basisprincipesen u bent bereid, waar nodig bijgeschooldte worden en in de praktijk teleren.Het voortgezet onderwijs zou het voortgezetonderwijs niet zijn, als er op ditleerplan geen aanvulling zou komen.Natuurlijk wordt op alle scholen intensiefmet vaksecties overlegd om de vakgebiedenveel beter en duidelijker in kaartte brengen. Het resultaat zal ongetwijfeldzeer professioneel zijn.Met ongelooflijk veel plezier werk ik aanhet ontwerpen van de teksten die in deresonansgroep besproken worden. Vanalle kanten (ook vanuit NJPV, SJPO enbasisonderwijs) stromen er opbouwendekanttekeningen binnen, waarvan wijveel kunnen leren.Op dit ogenblik staan wij voor de moeilijksteopgave: beelden van modelscholen.De voorbeelden liggen helaas nogniet voor het opscheppen zoals in hetbasisonderwijs, maar langzaam beginnente contouren zich af te tekenen vande Jenaplan-v.o.-modelschool.Ofschoon........ eigenlijk hoort dat éénschool te zijn voor jonge mensen van 4tot 18 jaar.Peter Seybel is werkzaam aan de StedelijkeScholengemeenschap Nijmegenern werkt tevens aan het Jenaplan-conceptVoortgezet Onderwijs.8MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

Tom de BoerHET LEREN VAN DE KUNSTEN DE KUNST VAN HET LEREN (2)Wie niet droomt is geen realistIn het eerste artikel onder deze titel (mei 1996) werd aangetoond dat en hoe de kunstzinnigevorming een waardevolle bijdrage kan leveren aan 'een pedagogiek van de hoop'. Hier wil ikproberen meer helderheid te krijgen omtrent de rol van, wat ik het liefst zou noemen, de muzischevorming in de school.Waarom staat zij zo centraal in het Jenaplanconcept dat er zelfs in de cursus een volledig blokvoor is opgezet? Of hebben die mensen gelijk die zeggen dat deze belangstelling overdrevenis en dat kunstzinnige vorming 'slechts' een onderdeel van de wereldoriëntatie is?Muzische vormingDe term kunstzinnige vorming wijstnadrukkelijk in de richting van de kunsten.Wanneer we de manier van waarnemenen interpreteren die daar gehanteerdwordt toepassen op het helegebied van wereldoriëntatie spreken wevan muzische vorming.Wereldoriëntatie is het hart van deschool. Samen met de kinderen van destamgroep en onze collega's (inclusiefde handreikingen via de SLO-mappen)bepalen we waar het over gaat en hoewe het aan zullen pakken. We hebbende school daarop ingericht. In de stamgroep,in de kring komen de thema'sbinnen: daar gaan we het over hebbende komende tijd. We gaan observatiesdoen in de schooltuin, we gaan eeninterview organiseren, we schrijven eenbrief... En tenslotte is er de verslagkringof de tentoonstelling. Dat zijn enkele vande werkvormen die we door de jarenheen hebben ontwikkeld.Hoe kijken we?In feite gaat het bij de muzische vormingom de manier waarop we naar dewereld kijken en erop reageren. Hetgaat om de intentie, om de actie-radius,om het spectrum van onze waarneming.Door ervan uit te gaan dat er verschillendewerkelijkheden zijn voegt zijeen dimensie toe aan de gangbare vormvan wereldoriëntatie. Zij opent daarmeeook de weg naar een meer spirituelebenadering.We zijn school. Dat wil zeggen dat weaandacht geven aan wat we waardevolvinden. En dat we daar systematischmee bezig zijn. Muzische vorming werktaan de kwaliteit van de wereldoriëntatiedoor:a. Het verrijken van de ontmoetingservaring.b. Het verlevendigen van de verbeelding.c. Het veelzijdig maken van de dialoog.d. Het aanzetten tot engagement.e. Het vormgeven van onze ervaringen.Over elk van deze aspecten straks ietsmeer. Eerst nog enkele algemeneopmerkingen waarin de randvoorwaardenvan de muzische vorming wordenaangegeven.AuthenticiteitDe ontmoeting, waarover het in dewereldoriëntatie in feite gaat, moetauthentiek (oorspronkelijk) zijn. In deschool is het gevaar levensgroot aanwezigdat we snel overschakelen op depapieren wereld van het gedruktewoord. De authentieke ontmoetingwordt, zeker door volwassenen, vaakals bedreigend ervaren. Het is een vormvan leren die we in de school voor eengroot deel ontwend zijn. Het maakt onskwetsbaar (veranderbaar), het kan nietverwachteconsequenties met zichmeebrengen. Dit leren is niet vrijblijvend.Dit leren betreft de totale persoon. Opdit punt hebben de meeste kindereniets voor op ons. Zij zijn immers directer,argelozer, ondubbelzinniger dan wij.Hoewel, onze gestandaardiseerdemaatschappij leert hen reeds op jongeleeftijd zichzelf te zien door de ogen vande ander.- Ik kan geen hond tekenen!- Echte Nikes!- Ik wil niet naast een meisje zitten!- Wat verdien ik er mee?- Telt het mee voor het rapport?- Moet het?Persoonlijke inzetZowel van de groepsleiders als van dekinderen wordt een persoonlijke inzetgevraagd. Dat betekent bijvoorbeeld dater meer van je verwacht wordt danwaarvoor je betaald wordt. Dat je nietmaar terug kunt vallen op de methodeof op wat vorig jaar goed ging. Dat jesteeds de originele inbreng van kinderenhonoreert, de vragen die ze stellen, despullen die ze meebrengen, de ideeëndie ze inbrengen.Het begrip authenticiteit moet echterniet verward worden met het begripinventiviteit. We hoeven niet steeds ietsnieuws te bedenken. Het gaat er eerderom dat we in eerste instantie alleenmaar horen, zien, ons openstellen. Endan reageren. Het is ongetwijfeld waardat de één daarbij spectaculairder voorhet voetlicht treedt dan de ander.Belangrijker is het dat ieder in zijn waardeblijft. Dat geldt voor volwassenen envoor kinderen. De authentieke ontmoetingis immer een boeiend gebeuren.LichamelijkheidHet lijkt niet overbodig hier nogmaals,maar nu meer expliciet, te wijzen op delichamelijkheid van de (kinderlijke) imaginatie/verbeeldingskracht.Het is eenmerkwaardige paradox dat we onslichaam tegelijk kunnen ervaren als ietsdat we zijn en als iets dat we hebben.Hier willen we vooral aandacht vragenvoor het eerste aspect. Ik ben mijnlichaam. Ik ben mijn verleden (herinnering).Ik ben mijn ontmoeting. Ik ben mijnmuziek.'Dat is Sanna!' zegt de collega, als zij ineen tekening de maker herkent.Muzische vorming kan zich slechts daarmanifesteren waar we erin slagen eenMENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 9

persoonlijk, concreet, lijfelijk engagementmet de dingen te bewerkstelligen.Doen we dit niet, dan belanden we alsnel in imitaties en stereotiepen. Wemoeten daarom steeds uitgaan van hetspecifieke. De herfst bestaat niet, mijnontmoeting met deze struik in dezeherfst wel.Het leren maken van gedichten kun je(misschien?) leren door kennis tenemen van gedichten van anderen.Beter is het vanuit de eigen ervaring eenpassende vorm te kiezen voor eengedachte, een inval, een overweging.Het is in het algemeen beter eerst eeneigen vorm te zoeken om daarna, metde verhevigde betrokkenheid van insiders,de dialoog met anderen over hetzelfdethema aan te gaan. Een zelfportret,hoe maak je dat? Wat wil je ermeezeggen? Welke stemming, welke sfeerwil je uitdrukken? Welk materiaal enwelke techniek kies je?Als we dan later zelfportretten vananderen gaan bekijken zullen we ditdoen vanuit diezelfde vragen en dedaaraan verbonden ervaringen. We kijkenniet alleen naar het schilderij, maarvragen ons ook af wie die mens was, enwat hem bezielde.Vanmorgen lag er een flink pak sneeuw.Waar heb je naar gekeken? (zin 1) Watdacht je toen? (zin 2). sneeuw op de struikenvan zo hoog precies op deze tak. autoramen schoonmakenkom ik nog op tijd?. de witte tuinonze poes moest zijn poten steedshoger optillen-Welk dier heb je wel eens aangeraakt?Maak een lijst. Zo lang mogelijk. Lees inde tafelgroep aan elkaar voor. Maak delijst nog langer. Zoek er vijf interessanteontmoetingen uit. Vertel erover. Watdacht je toen het gebeurde? Schrijf diegedachte op. Maak een cadeautje voorhet dier. Speel de ontmoeting en eeneventueel vervolg daarvan. Dans deontmoeting, een bewegingsgesprek.Enzovoort.- Met je neus vlak boven de rupsenbakmeemaken hoe een vlinder uit de popkomt... schreeuwt om een muzischereactie!De persoonlijke basisactiviteitenIeder in de Jenaplanschool kent de viersociale basisactiviteiten gesprek, spel,werk en viering. Net zo essentieel alsdeze zijn de persoonlijke basisactiviteitenmediteren, filosoferen, bidden... Bijelke gezamenlijke ervaring hoort ookeen persoonlijke. Het is bijvoorbeeld eengoede gewoonte na een intensievespelsessie gelegenheid te geven tot eenpersoonlijke, muzische verwerking. Infeite is dit een vorm van meditatie.Twee belangrijke essenties van de muzischevorming moet ik nog noemen. Teneerste het intensiveren van de ervaring.Het voorbeeld van de rupsenbak geeftaan wat ik bedoel. Er zijn daarvoor verschillendemethoden. Een schoolteamkan gezamenlijk een lijst van intensiveringsmodellenopstellen en deze cultiveren.Enkele voorbeelden:- observatiekring;- meditatie; in sommige scholen (stamgroepen)heb ik meegemaakt hoe instilte of bij zachte muziek gedachtwerd aan bepaalde gebeurtenissen ofaan zieke groepsgenootjes e.d.;- 'inzoomen'; een manier om door middelvan vragen steeds dichter bij eenbepaalde ervaring te komen;- excursie;- vergrootglazen;- aanleggen van verzamelingen;- iemand in de kring uitnodigen;- ...Intensiveren van de ontmoetingHet principe dat hierbij steeds weerterugkomt is dat het de ontmoeting isdie geïntensiveerd moet worden. En nietzozeer het kennisvergaren. Het isbelangrijk hiervoor een goed inzicht teontwikkelen. Wanneer ik vraag: 'Hoezien de ogen van een rups eruit?' zal hetovergrote deel van de volwassenen ditgaan opzoeken in een boek. Met eenrupsenbak in de nabijheid zal dit andersgaan.Een andere, zeer essentiële voorwaardevoor een muzische uitwerking van eenthema is de diversiteit in vormen waarmeede ontmoeting en de daaropvolgendedialoog plaatsvindt. We hebbende neiging ons vooral te richten op detaal, gesproken en (vooral) gedrukt. Deverschillende disciplines van de muzischebenadering geven vaak verrassendealternatieven hiervoor. Juist wanneerer een intensieve authentieke ontmoetingis geweest, is er een bijna vanzelfsprekendebereidheid om daaraan opéén of/en andere manier vorm te geven.Erover te spelen, te schrijven, te schilderenof te kleien. Er worden gedichtjesen liedjes geleerd, verhalen verteld, eententoonstelling gemaakt. En we kijkenbij elkaar en bij andere 'kunstenaars',wat die ons te vertellen hebben.- Eén goed gepland bezoek van dekleuterbouw aan een boerderij zorgdeveertien dagen lang voor zinvolle, rijkethema's, waarbij alle muzische (enandere) disciplines die deel uit makenvan de stamgroepcultuur in stelling werdengebracht.Een rijke, veelzijdige ontmoetingKomen alle zintuigen aan bod? Kun jeook luchtjes van de boerderij verzamelen?Hoe voelt de neus van een paard?Wat nemen we mee om het kijken teintensiveren? Ons tekengerei? Welkemensen gaan we ontmoeten? En hoekijken die tegen ons bezoek aan? (Eenbelangrijk punt: veel volwassenen gaanvaak van een verouderd school-begripuit...) Hoe is de schooltuin ingericht enhoe kunnen we ons ontmoetingsrendementdaar opvoeren? Zijn er meer plekken(paden, mensen, hobbyclubs, ...) inonze directe omgeving die we kunnenexploiteren?Je kunt ook 'kijken (ruiken, voelen) metje oren'! Wat zie je voor je als er een verhaalwordt verteld? Zie je kleuren? Eenlandschap? Is er ook weer, voel je dewind in je haar? Geuren? En wat voorgevoelens heb je?- Een onderzoek: Stel bovengenoemdevragen eens in je groep,nadat iemand bijvoorbeeld eeneigen tekst heeft voorgelezen...Je zult versteld staan over het verschilin antwoorden. Terwijl de één10MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

nauwelijks meer dan woorden heeftgehoord, heeft de ander een zeerintense ervaring gehad.De rijkdom van een ontmoeting (indit geval met een tekst) hangt vooreen deel af van iemands voorstellingsvermogen,verbeeldingskracht.Alleen al door die in een groep aande orde te stellen kan die wordengeoefend. Het (aanvankelijk) leesproceskrijgt er zo een interessantaspect bij.Andere zintuigcombinaties: tasten metje ogen, kijken met je handen, sprekenmet je handen... Komen alle muzischedisciplines uit de verf? Of moeten we ernog een aantal (verder) ontwikkelen?Kinderen zijn verschillend, evenalsandere mensen. Howard Gardner heeftons geleerd dat er minstens zeven soorten'begaafdheden' zijn. Het Ik van eenmens voelt zich het meest in zijn elementop dat gebied waar men het bestuit de verf komt. Taal, wiskunde, ruimtelijkeoriëntatie, muzische vormgeving,lichamelijkheid, sociaal inzicht en innerlijkevenwicht vormen zulke gebieden.Wanneer we een veelzijdige dialoog willenvoeren zullen we hiermee rekeningmoeten houden.Eem levendige verbeeldingVolgens sommigen is verbeelding een(min of meer getolereerde) afwijking vande werkelijkheid. Dit is een misverstand.Verbeelding erkent de werkelijkheid juistten volle: er is meer dan je ziet. Er is eenhogere, een diepere, een meerdimensionalewerkelijkheid.De verbeelding leest tussen de regelsdoor en prikt door de schijn van hetmoment heen. Zij heeft zich, soms tendele, ontworsteld aan wat voor de handligt. Ze kijkt nieuw tegen de dingen aan.Zet ze in wisselend perspectief.Vaak wordt gedacht dat het rationeledenken van onze moderne tijd hetlogisch vervolg is op een meer primitievedenkwijze van vroeger. Een soortevolutie dus. Het rationele heeft deplaats van het irrationele, het mythischedenken ingenomen. Zo is bijvoorbeeldop het gebied van de taal de geschreventaal superieur aan de gesprokentaal. Zij is het immers deze die ons derijke zegeningen van de wetenschapheeft gebracht?Ook hier is sprake van een treurig misverstaan.Het irrationele denken is hetfundament van het rationele denken, hetis daarvoor de voedingsbodem en daarzonderzal het verdorren. Dat komt nietin de laatste plaats doordat in het irrationelegebied de verbeeldingskrachtwordt geoefend die ook in het rationeledenken een beslissende rol speelt.- Zoals het oerwoud onontbeerlijk is alsgenenbank voor onze cultuurgewassen,zo voedt de verbeelding onze rede.We moeten niet vergeten dat na eenaanvankelijk verwervingsproces er altijdeen lange en boeiende periode komtwaarin het verworvene wordt geïntegreerd.Er wordt mee gespeeld, geoefend,geëxperimenteerd, het wordt toteen deel van de persoonlijkheidgemaakt en gaat daarvan de kenmerkendragen. Zo gaat dat ook met bijvoorbeeldde taal, zowel de gesprokenals de geschreven taal. Laten we onsniet blindstaren op de technische verwervingalleen, maar daarnaast volopaandacht hebben voor het oefenen vande verbeelding.- In plaats van het testen van het I.Q.en/of andere technische aangelegenhedenkunnen we onze aandacht beterrichten op de ontwikkeling van de verbeeldingskrachtvan onze kinderen. Wezouden ervaren dat de curve van dezegrafiek, onder gunstige omstandigheden,zeer snel tot grote hoogte zou stijgenen de algehele ontwikkeling (inclusiefde rationele elementen daarvan)positief zou beïnvloeden.PrimitiefIn de laatste jaren is er nogal wat onderzoekgedaan op het gebied van mondelinge('primitieve') taalculturen. Sommigenhebben die vergeleken met de kindercultuur,die zelf immers een vorm vanmondelinge taalcultuur is. Steeds weerkomt, als een soort refrein, naar vorenhoe belangrijk het is voor de ontwikkelingvan de verbeeldingskracht van deindividuele mens aangesloten te zijn opeen rijke volkscultuur. De school diedaaraan aandacht wil schenken zal zichrichten op:- verhalen, vertellen;- liederen;- gedichten;- (volks)muziek;- zang;- dans;- spel;- schrijven en illustreren van teksten;- beeldend vormen;- ...Zij zal zich in de eigen omgeving oriënterenop dergelijke cultuurverschijnselen.De laatste tijd bloeien ze gelukkigweer op: vertel- en muziekavonden,shantykoren, popcombo's.- Men zou bijvoorbeeld eens per maandeen cultuurkring kunnen organiseren,waarin bijdragen uit het culturele erfgoedvoor het voetlicht kunnen wordengebracht. Grootouders die wiegeliedjeszingen, de man met de trekharmonika,een kwartetje uit het shantykoor, en watdoor de kinderen zelf is gevonden engemaakt.- Het leren binnen een orale contextspeelt zich af op psycho-somatischvlak. Het hele lijf is er mee gemoeid. Hetpubliek luistert niet slechts naar watgebracht wordt, het gaat erin mee. Deverteller is de dirigent, het gehoor is hetorkest dat de uitvoering geeft.Het onderbewusteNaast de verbinding die de school kanleggen met de omgevingscultuur is ernog een essentiële uitbreiding van hetwerkterrein: het onderbewuste. Juist indit gebied liggen er onvermoede mogelijkhedenom de verbeelding in gang tezetten. We hoeven echt geen graad inde psychologie te halen, voordat wedaarmee aan de slag kunnen. De kinderenzelf maken het ons gemakkelijk. Kijknaar hun spel, vraag naar hun dromen,luister naar hun fantasieën en doe daarwat mee!De Jenaplanschool rekent spel tot éénvan haar vier basisactiviteiten. Demogelijkheden die op dit terrein liggenzijn bijna onuitputtelijk en kunnen eenenorme verrijking betekenen van de ver-MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 11

eelding. Je ziet bepaalde kinderen (enniet alleen kinderen!) gewoon opbloeienbij dit soort activiteiten.- Sluit je ogen en stel je voor: Je loopt ineen groot bos. Je bent verdwaald, maardat vind je niet erg. Dan kom je bij eenoud gebouw. Je gaat naar binnen. Hetis een museum, of zoiets... Er hangenallerlei dingen aan de muren. Plotselingontdek je dat het allemaal dingen zijndie van jou zijn geweest. Van heel vroeger,en van kort geleden. Dingen die jebent kwijtgeraakt...Ga maar eens rustig door het museumlopen! Over vijf minuten kom ik je weerophalen.- We praten over wat we hebben meegemaakt.En spelen verder. Misschienkomen we ook mensen tegen die wezijn kwijtgeraakt. Wat is 'kwijt' eigenlijk?Kun je jezelf ook kwijtraken?- Later wordt een persoonlijke tekstgeschreven (met tekening) over éénvan de dingen die in het museumaan de muur hing.Dat we de verbeelding van onze kinderenruimte en aandacht geven is eenteken van onze hoop voor de toekomst.De school zal dit in cultuur moetenbrengen. Een muzische vormgeving vanhet leren is daarvoor noodzakelijk.Een veelzijdige dialoogWat doet de school anders dan het toerustenen uitdagen tot, het organiserenen structuren van de dialoog? Een echteontmoeting leidt onvermijdelijk totdialoog. Met de dingen, met jezelf en deander. Centraal staat hier wellicht hetgesprek. Maar dit is niet de enigemanier. Ook het spel, het experiment,het onderzoek zijn vormen van communicatie.De muzische disciplines verschaffenons een scala aan mogelijkhedenom hiermee bezig te zijn. Het isgoed eens na te gaan of hier in deschool verrijking nodig is.In het verlengde van zijn theorie oververschillende begaafdheden (hij noemtze 'frames of mind') bepleit HowardGardner een vijftal invalshoeken voor elkthema: de talige, de mathematische, desociale, de esthetische en de fundamenteleinvalshoek. Het voert te verdeze hier verder te analyseren. Het zijnals het ware vijf sets symbolen tot zingeven,vijf talen voor een ontmoetingsdialoog.Elk kind, elke student kan opgrond van zijn persoonlijke combinatievan sterke punten een bijdrage leverentot het leren dat deel uitmaakt van destamgroepcultuur.EngagementIn principe maakt de muzische benaderinghet leren tot een niet-vrijblijvendezaak. Goed, het is een integraal doelvan de school, maar dat wil niet zeggendat het een doel is dat 'in zichzelf rust'.Juist door het feit dat we vanuit eenauthentieke, persoonlijke ontmoetingons onderwijs willen geven, geven we tekennen dat we de consequenties vandit leren ook serieus nemen.- Toen de bovenbouw tijdens het thema'ouder worden' in contact kwam meteen afdeling van een verzorgingsinstituutvoor hoogbejaarden betekende dithet begin van een nog steeds voortdurendejarenlange relatie tussen beidegroepen waarin heel wat lief en leed isgedeeld.Dit betekent aan de ene kant een waarschuwingniet teveel hooi op de vork tenemen.Aan de andere kant leren we zo opindringende wijze mede zorg te dragenvoor zaken die we waardevol vinden.TenslotteIn dit artikel heb ik getracht argumentenaan te voeren voor de waarde van demuzische vorming. Voorts heb ik aangegevenhoe ik een geïntegreerde toepassinghiervan zie. De wereldoriëntatiezoals die in de Jenaplanscholen is ontwikkeldkan niet zonder dit muzischefacet.Tegenwoordig gaan we ook weer meernadenken over het spirituele. Soms binnende bestaande tradities, soms innieuwe vormen. Het is mijn overtuigingdat juist muzische activiteiten bij dezeheroriëntatie goede diensten kunnenbewijzen. Immers: er is meer dan je ziet.Lang niet alles kan met woordengezegd worden, laat staan geschreven...Er is een buitenkant en een binnenkant.In mijzelf is ook een wereld om me in teoriënteren.En er is een hoopvolle toekomst.Tom de Boer is schoolleider van 'De Finne'in Rottevalle en docent 'kunstzinnigevorming' en 'basisactiviteiten' in denascholing Jenaplan. Hij schreef eeninvoeringsprogramma over 'Spel alsbasisactiviteit' (uitgegeven door hetCPS, Amersfoort, 1996).12MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

Engelien Jansen-van WestingWAAROM ZIJN JE OGEN ZOVERDRIETIG?Hoe kan een school omgaan met rouw en verdriet? Hoe kun je daarin leef-en werkgemeenschapzijn? Een verhaal uit de praktijk, van iemand die daar zeer direct bij betrokken was.Beschrijving van ervaringen en adviezen.BerichtIk was na de geboorte van mijn dochteren een galblaasoperatie net weer aanhet werk toen ik op woensdag 31 mei1995 het bericht kreeg dat mijn man omhet leven was gekomen bij het spoorwegongevalin Mook. Hij was werkzaamals monteur bij de Nederlandse Spoorwegen.Op dat moment was onze zoonvier jaar en onze dochter zes maanden.Van het ene op het andere momentwerden we met het gegeven geconfronteerddat Anton er niet meer was. Ik hebdie middag direct mijn collega's gebeld.Daarvan zijn er dezelfde dag nog eenaantal bij me geweest. De ouders vande kinderen uit mijn stamgroep hebbenspontaan een telefooncirkel in werkinggezet. De volgende dag is er een briefmeegegaan naar alle ouders van deschool, zodat iedereen zo goed mogelijkgeïnformeerd was over het ongeluk.Mijn zoon was net begonnen op dezelfdeschool waar ik werkzaam ben.Leef- en werkgemeenschapWe zijn door de school heel direct enmenselijk opgevangen. Ik heb het alsheel waardevol ervaren dat de schoolhierin echt functioneerde als leef- enwerkgemeenschap. Ouders, kinderen,stamgroepleiders en andere direct bij deschool betrokkenen hebben ons verdrietmeegedragen. Juist vanwege dezeervaring vind ik het belangrijk dat scholen,en vooral Jenaplanscholen, nadenkenover het omgaan met verdriet enrouw, want op het moment dat je meteen verdrietige gebeurtenis geconfronteerdwordt kan het zinvol zijn dat jedaar als school al een visie op hebt.Op de hoogteDoor de telefooncirkel van de ouders ende brief die de dag na het ongeluk meegingwas de hele schoolgemeenschapzo goed mogelijk op de hoogte van hetgebeuren. Dit bleek heel zinvol, want zowist iedereen de feiten en konden demensen die dat wilden mij benaderen,zonder dat ik alles wat te maken hadmet het ongeluk uit moest leggen. Hierdoorgingen de gesprekken meer overgevoelens. Ik heb vanaf de eerste dagna het ongeluk zelf mijn zoon naarschool gebracht, en op die manier washet contact met ouders en collega'sheel open. In de tijd tussen de dood vanAnton en de begrafenis kwamen erdagelijks collega's en ouders bij mijthuis. Iedereen heeft op zijn of haarmanier meegedeeld in het verdriet éngeholpen bij het realiseren van allerleipraktische zaken, zoals het stencillenvan de liturgie voor de uitvaartdienst. Ditgaf mij een sterk gevoel van verbondenheid.Ook in de rest van het schooljaar,en later in het nieuwe schooljaar, toen ikzelf weer in staat was om mijn werk tehervatten, bleef dit gevoel doorwerken.Zo eerlijk en helder mogelijkVan deze tijd is ook de manier waaroper in de stamgroepen met de dood vanAnton is omgegaan mij heel erg bijgebleven.In alle groepen is aan de kinderenverteld wat er gebeurde, zo eerlijken helder als mogelijk was. Er werdendoor alle groepen werkjes voor onsgemaakt, variërend van 'een bos bloemenom je te troosten' van de stamgroepvan mijn zoon, met van ieder kindeen bloem, tot briefjes en opstellen vande bovenbouwers. De kinderen kondenhierin een deel van hun gevoelens kwijten deze blijken van medeleven warenheel troostrijk. Volgens mij is het voorkinderen heel belangrijk om zo eerlijkmogelijk te zijn over de dood, de manierwaarop iemand gestorven is, want ookkinderen moeten de kans krijgen ommet de dood te leren omgaan. Als zo'nsituatie zich van nabij voordoet kan enmag je niet anders dan daarop inspringenen het met de kinderen samenmeebeleven. Het lijkt me voor nabestaandenheel moeilijk als er gezwegenwordt over het overlijden van een familielid.Ik denk dat je je dan letterlijk enfiguurlijk in de kou voelt staan. Ik denkdat het echter altijd van belang blijft omin eerste instantie na te gaan wat denabestaanden zich voorstellen van debetrokkenheid van de school, zodat je,juist met al je goede bedoelingen, geenactiviteiten ontplooit die door de familieals overbodig of overdreven wordenervaren. Vraag naar hun mening, ook alvind je dat heel moeilijk. Ieder mens gaatmet het verdriet op zijn unieke wijze om.Uiteindelijk is mij gebleken dat je door teoverleggen een goede verstandhoudingcreëert.De betrokkenheid van de school kwamook tot uiting in alle bloemen die voorAnton werden bezorgd. Er waren bloemenvan de collega's, de kinderen,ouderraad, medezeggenschapsraad enschoolbestuur. Toen wij de tweedeavond na het overlijden in de aula kwamengaf dat een blij gevoel, dat zoveelmensen Anton zo gewaardeerd haddenen meeleefden met ons. Ook bij de uitvaartdiensten de begrafenis waren veelouders en de collega's aanwezig.Ondanks het feit dat je met hart en zielbij de plechtigheden betrokken bent,registreer je die aanwezigheid. In dedagen na de begrafenis kwamen deMENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 13

mensen terug op de dienst, hoe fijn zehet hadden gevonden dat mee temaken. Het gaf mij het gevoel dat ikalles had gedaan zoals ik het wilde enkon doen. Het geeft steun te weten datook anderen er iets mee kunnen. Deschoolgemeenschap had op dezemanier een plekje rondom de uitvaartvan Anton, zoals hij een plekje had inschool, als man van de juf, als papa vanHugo, als zwarte piet op 5 december. Ikzou mensen aanraden om op de dagvan de uitvaart aanwezig te zijn, ook alkost het je misschien moeite. Je hoeft jeemoties niet te verstoppen, want meehuilenkan goed voelen voor iedereen.Het wordt zeker op prijs gesteld als jede moeite en tijd neemt om aanwezig tezijn.Donker en grauwDe dag na de begrafenis was het plotselinggedaan met het mooie weer. Hetwas donker en grauw, het regende dehele dag. Een zwart, triest gevoel kwamop me af. En daar stond ineens een collegaop de stoep! Dat doet het ergstezwart een beetje verbleken. Na debegrafenis houdt het niet op, eigenlijkbegint het moeilijkste dan nog maarpas. Voor de begrafenis ben je drukbezig met het regelen van allerlei zaken,zoals de kaart, het boekje voor de liturgie,de condoléance, het bezoek, depost, de begrafenisondernemer, en jeleeft naar de dag van de begrafenis toe.Juist daarna blijft het belangrijk om contactte houden met de familie van deoverledene. Je voelt wel aan of zij jeaanwezigheid (nog) op prijs stelt, entwijfel je, vraag er dan naar. Blijf in iedergeval niet weg omdat je niet zo goedweet wat je moet doen. Jij vindt hetmoeilijk om de confrontatie met het verdrietaan te gaan, maar als je niets laathoren weten de nabestaanden niet datje toch aan hun moeilijkheden denkt. Jekunt gerust zeggen dat je het moeilijkvindt, want wie vindt het niet moeilijk ommet dergelijke situaties om te gaan? Ikheb ieder blijk van medeleven als troostendervaren, ook al kwam het er hakkelenduit. Niets doet meer pijn danmensen die in een grote boog om jeheen gaan, ook al begrijp je best datdie mensen geen raad weten met desituatie.Even tegen je aanDe maanden juni en juli heb ik niet meergewerkt, maar ik kwam dus nog welelke dag in school om mijn zoon weg tebrengen. Hierdoor bleef ik de kinderenvan mijn stamgroep regelmatig zien.Kinderen kunnen op hun manier zo fijntroosten, door even tegen je aan te kruipen,even te laten merken dat ze je verdrietmeevoelen. Ook voor Hugo warende kinderen heel lief.Als zijn groep de school uitkwam zag ikregelmatig een groepsgenootje naasthem lopen met de arm om zijn schouders,met een opmerking erbij in detrant van: 'Ik vind het wel zielig dat jijgeen vader meer hebt.' Hij heeft vastgevoeld dat de kinderen en volwassenenin de school met hem begaanwaren. Ouders die het wilden en aankondenspraken me aan, ik kon eenpraatje maken met collega's, kortom,de band bleef en voor mijn gevoel heefthet 'de stap terug', naar de school, inseptember soepeler gemaakt. Er warenook nog regelmatig ouders, bestuursledenen collega's die me thuis bezochten.Geleidelijk nam de intensiteit van debezoeken af, maar dat voelde als heelnatuurlijk en vanzelfsprekend.Werken stond nog ver van me af, maarde school bleef dichtbij. Voor Hugo washet daar veilig (ondanks het feit dat hijnog maar net vier jaar was en de schoolnog maar pas bezocht) in een tijd waarer thuis zoveel bezoek was, zoveel teregelen viel, de regelmaat gedeeltelijkzoek was. Voor mij was het een plekwaar ik even 'normale' mensen tegenkwam.Ik denk dat het heel belangrijk isdat de school zo’n veilig plekje kan zijn,waar rekening gehouden wordt met hetverdriet van mensen!Cadeautje voor vaderdagVaderdag naderde. Ik zag er vreselijktegen op, ook al deden we er thuis nooitzoveel mee. Maar het cadeautje dat dekinderen altijd op school maken is tochwel leuk. Ik had er zelf wel mijn gedachtenover laten gaan, en ook Hugo haddaar heel duidelijk zijn mening over. Mijncollega/zijn juf vroeg wat hij wilde, ietsvoor iemand anders of iets voor papamaken. Hugo had daar het volgendeop: 'Ik maak een tekening en breng dienaar het graf van papa'. Ook dit jaarheeft hij zijn cadeautje voor papagemaakt en naar het graf gebracht. Ikdenk dat een dag als vaderdag eenaanleiding kan zijn om in stamgroepverbandweer eens stil te staan bij het feitdat papa overleden is. Het blijft voor hetkind belangrijk om erover te mogen praten,en ik denk dat het voor alle kinderengoed is om over de dood te praten.Verdrietige zaken horen bij het leven, jekunt en mag ze niet voor kinderen wegstoppen.Ik hoorde van een school datze vader- en moederdag oversloegenom juist onderwerpen als dood enscheiden te ontwijken! Waar blijf je danals school met je pedagogisch klimaat,waarin je over alles kan praten wat bij dewereld van het kind hoort? Ook ommoeilijke onderwerpen kun je als schoolniet heen. Wanneer je als stamgroepleiderniet weet of je een kind iets moetlaten maken, vraag het dan maar aanhet kind. Het kind heeft er vast wel eenidee over, en anders kun je zelf nog metsuggesties komen. Ook is het verstandigom van gedachten te wisselen metde ouder/verzorger van het kind, zodatook die op de hoogte is van wat ergaande is en er geen pijnlijke situatieskunnen ontstaan. Ik denk dat een stamgroepleidernooit de fout mag makenom praten over het gemis van eenouder te vermijden.Kikker en vogeltjeNa die eerste zomervakantie, die heelmoeilijk was omdat juist het ritme rondomde schooltijden van Hugo ontbrak,ging ik weer aan het werk. Ik had mevoorgenomen om in het nieuwe schooljaarweer te beginnen, omdat een nieuwschooljaar toch eigenlijk altijd een soortvan nieuwe start in zich heeft. Als je danniet begint, wanneer dan wel? zo vroegik me af. Ik besloot voor mezelf om gelijkde koe bij de horens te vatten en begonmijn eerste werkdag (Donderdag) methet aanbieden van het prentenboek'Kikker en het vogeltje' van Max Velthuijs.Ik had dit boek al ettelijke kerengelezen met mijn zoon, dus ik wist hoeeen kleuter ongeveer op dit verhaalreageert. Ik moest mezelf tenslotte ookeen beetje indekken tegen alle gevoelensdie opmerkingen van kinderen bij jelos kunnen maken. Ik vind het niet erg14MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

om mijn verdriet aan kinderen te tonen,maar het is wel fijn als het beheersbaaris. Na het voorlezen van het boek kwamende reacties los. De kinderen wistenallemaal van het ongeluk, toonden hunmedeleven, vertelden hun eigen ervaringenmet de dood, zoals het dode konijn,de dode poes, opa of oma die overledenwas. Eén meisje vertelde nu pas,terwijl ze al een jaar in de groep zat, overhaar mama die ook dood is. De sfeer tijdensdit gesprek was zo goed, iederkind was er bij betrokken, ik kon merkendat de kinderen met me meevoelden.Het was en is opvallend hoe met regelmaatde verhalen over de dood opduiken.Of valt het mij nu meer op danvroeger? Ook op de eerste dag dat ik ditschooljaar werkte kwamen deze verhalenweer aan de orde. Het lijkt alsof dekinderen aanvoelen dat ik hun verhalenmet betrekking tot de dood extra goedkan begrijpen. Ik laat de kinderen dezeverhalen ook altijd vertellen, ook al vertellenze soms drie keer achter elkaarover de doodgereden poes. Ik heb ervarendat je, al pratende, je verdriet eenplekje kunt geven. Voor kinderen geldtdat immers ook. Ze vinden het heel ergwat er gebeurde en de reacties vanandere kinderen zijn daar ook heel duidelijkin. Zo leren kinderen omgaan metde dood. Het is belangrijk dat er opschool een pedagogisch klimaat iswaarin kinderen over de dood kunnenen mogen praten.Zwarte PietAnton speelde sinds enkele jaren metveel plezier de rol van zwarte piet. Delaatste keer dat hij zwarte piet was, vieltegelijk met mijn laatste kraamdag vanmijn jongste dochter, dus daar had ikniets van meegemaakt. Nu was hetweer bijna vijf december, er werd naarstiguitgekeken naar mensen diegeschikt zouden kunnen zijn voor de rolvan piet. Ik liet het maar een beetjelangs me heengaan, tenslotte viel hetsinterklaasfeest op een dag dat ik niethoefde te werken. Ik kon altijd nog bekijkenof ik er eventueel wat van mee wildemaken. Een aantal dagen voor hetgrote kinderfeest kwam er een oudercommissielidbij mij langs. Ze bracht eenplantje namens de ouders en kinderen,omdat ze als oudercommissie bezigwaren geweest met de voorbereidingvan het sinterklaasfeest en op datmoment hadden beseft, dat het dit jaarzonder Anton zou plaatsvinden. Omdatze zich realiseerden dat dat voor mij ookwel eens beladen zou kunnen zijn,bracht zij dit plantje als blijk van medelevenin een beladen periode. Zo'ngebaar doet zo goed, de mensen stekenje dan echt een hart onder de riem.In het schoolleven zijn er natuurlijksteeds momenten waarop je terugdenktaan een overleden persoon. Als je er jegedachten over hebt laten gaan of er opwat voor manier dan ook over gepraathebt, is zo'n gebaar naar de directbetrokkenen toe natuurlijk heel erg opz'n plaats. Ook hier geldt: Een gebaarvan medeleven wordt heel erg op prijsgesteld, doet beseffen dat alles welweer doorgaat, maar dat er ruimte is enblijft om stil te staan bij het verdriet omeen overledene. Het is heel goed omdat denken aan een overledene om tezetten in een praktisch gebaar. Dan ishet heel duidelijk dat er ook aan gedachtwordt. het gebeurde blijft bespreekbaaren mag bespreekbaar blijven. Denk nietdat het nou maar eens over moet zijn,want het gaat nooit over.Jaar laterEen jaar later, 31 mei 1996. deze dagvalt midden in een vrije week, de weekvan Pinksteren. Een dag vol herinneringen,met voor mij toch een gevoel vanopluchting dat we het eerste jaar zonderAnton door zijn gekomen. Ook aan dezedag gaan de collega's niet voorbij: Alsik thuiskom van het kerkhof ligt er eenbos bloemen namens het team in detuin. Ook is een kaartje van een gezinwaarvan het jongste zoontje in mijnstamgroep zit. Dit jongetje is op 31 meijarig. Een kaartje dat aantoont dat eraan ons gedacht wordt. Deze verrassingendoen je beseffen dat je niet alleenstaat in je herinneringen. Deze dingendoen je beseffen dat de school bij hetleven hoort. Weer: De school als leef- enwerkgemeenschap.Weer nieuw schooljaarWeer is er een nieuw schooljaar gestart.Er komen nieuwe ouders binnen in deschool, die ten tijde van het overlijdenvan Anton nog niet bij onze schoolgemeenschaphoorden. Hoe komen dezemensen te horen over het gebeurde?Hoe zullen zij omgaan met dit stukjeMENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 15

schoolverleden? Ik heb er alle vertrouwenin dat zij door de verhalen vananderen de goede informatie krijgen,dat juist het gevoel van verbondenheiddat toen door de school heen te voelenwas, op hen overgedragen wordt. Ikzou iedereen die een dergelijke ervaringin zijn leven tegenkomt dit gevoel vanverbondenheid toewensen. Als eenschool dit kan betekenen voor mensen,dan kan het voor mij niet anders zijn daneen school waar geleefd en gewerktwordt volgens de principes van PeterPetersen, onbewust of bewust.AanbevelingenVanuit mijn eigen ervaring en de ervaringenvan anderen die ik in de loop vanhet maken van mijn eindwerkstuk voorde Jenaplancursus verzameld heb, wilik de volgende aanbevelingen doen, minof meer samenvattend wat ik hierbovenal schreef:* Ga het contact aan met de nabestaanden.Probeer zo goed mogelijkgeïnformeerd te raken over de situatie.Stem je plannen en ideeën af op wat zijals prettig, op z'n plaats achten. (als zijgeen prijs stellen op inbreng van deschoolgemeenschap moet je, hoemoeilijk dit ook lijkt, je op de achtergrondhouden. Al blijkt uit de praktijk datmeedenken en meeleven over het algemeengewaardeerd wordt.)* Wees naar kinderen en ouders (deschool als leefgemeenschap) duidelijken oprecht. Probeer een helder beeld tegeven van de situatie en toon je gevoelens.Vooral naar kinderen toe is het vanbelang om op hun niveau duidelijk tezijn. Ongemerkt vangen ze veel op vande volwassenen om hen heen, en nietsdoet meer schade dan een verkeerdbeeld van het gebeurde. Kinderen kunnende waarheid best aan, je kunt ze hetverdriet niet besparen. Zij moeten tenslotteook leren omgaan met de dood.* Probeer om de betreffende familieheen te staan. Ook/vooral in de eerstedagen na een droevig bericht. Aanwezigheidschenkt troost, geeft een gevoelvan oprechte verbondenheid. Wees nietbang afgewezen te worden, laat je intuïtiespreken. Ook na verloop van tijd blijfthet belangrijk om belangstelling te blijventonen. Het gemis blijft, gaat nooitover. Een kind zal bijvoorbeeld altijd zijnouder blijven missen. Blijf alert op situatiesdie eventueel pijnlijk of confronterendkunnen zijn, maar ga ze niet uit deweg. Als je op gezette tijden aandachtbesteedt aan het verdriet wordt datdoor de nabestaanden als goed ervaren.Zij voelen haarfijn aan als je hetonderwerp omzeilt. De mensen latenzelf wel voelen wanneer ze behoefte krijgenaan minder contact, of misschienvoel je dat zelf wel. Meestal komen decontacten na verloop van tijd vanzelfweer op een 'normaal'niveau te staan.* Werkjes en woorden van kinderen zijneerlijk en troostrijk. Het zijn tastbarestukjes medeleven. Ze worden in dankbaarheidontvangen en bekeken. Voorde kinderen is het belangrijk dat zij hierinhun gevoel kunnen uiten, hun betrokkenheidkunnen tonen, ervaringen kunnendelen.* De school heeft een taak in het gevalvan een overlijden. Op de eerste plaatsmoet zij ervoor zorgen dat kinderen zichniet eenzaam gaan voelen in hun verdriet.Kinderen brengen nu eenmaalbehoorlijk veel tijd op school door, en dethuissituatie is op dat moment somsook niet zo veilig om over het verdriet tepraten. Als voorbeeld: Lees met de kinderenkinderboeken waarin het thema'dood' centraal staat. Hierdoor is er inieder geval mogelijkheid tot herkenningen een opening om gevoelens te uiten.* Schroom niet aanwezig zijn bij de uitvaartplechtigheden.Een stukje delenschept ook weer verbondenheid. 'Jehebt het samen meegemaakt'. Ook voorkinderen kan het belangrijk zijn om bij deuitvaart aanwezig te zijn. Zij zien dit ookals een gelegenheid om troost te bieden,vinden het ook belangrijk om samen terouwen. Leg de kinderen zo goed mogelijkuit wat er gaat gebeuren en geef henindien mogelijk de kans om mee te beslissenover hun aanwezigheid.LiteratuurlijstSCHOOL EN GODSDIENST jaargang 49nummer 3-4 1995afscheid nemen van een kindhoe beleven kinderen de dood?omgaan met dood, rouw en verdriet opschool's Hertogenbosch: KPCDOOD EN ROUW themamap's Hertogenbosch: KPCKINDERBOEKEN* Breebaart, P. en J. (1993), Als je doodbent, word je dan nooit meer beter? Rotterdam:Lemniscaat.* Viorst, J. (1984), Dat is heel wat voor eenkat, vind je niet? Amsterdam: Bakker* Lindgren, A. (1987), De gebroeders Leeuwenhart,Amsterdam: Ploegsma* Sheppard, G., De man die zichzelf weggaf* Varley, S. (1984), Derk Das blijft altijd bijons, Rotterdam: Lemniscaat* Lindgren, A., De rode vogel* Dreesen, J. (1988), De vlieger van opa,Apeldoorn: Altiora* Gydal, M. e.a., Hoe het was toen Hein'sopa doodging* Velthuys M. (1991), Kikker en het vogeltje,Amsterdam: Leopold* Kalahol, M./Oyen W. (1987),Vaarwel Rune,Heemstede: Altamira* Kranendonk A., (1993) Van huilen krijg jedorst, Rotterdam: Lemniscaat* Lee, V. (1976), Vlinder voor Marianne,Rotterdam: Lemniscaat* Moeyaert, B. (1992), Voor altijd, altijd,Tilburg: Zwijsen* Mandelbaum P., Zoals vroeger* Dumas, P., Waar kom je vandaan? Waarga je naartoe?Engelien Jansen-van Westing is groepsleidsteraan de Gabriëlschool in Putten.Zij maakte over het hier beschreven themaeen eindwerkstuk van de Jenaplannascholingscursusvan de HogeschoolDomstad, Utrecht.16MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

Henk VenemanGESPREKSTHEMA'S TUSSENOUDERS EN SCHOOLOuderparticpatie: gewoon en daardoor wordt het soms een sleur. Want wat wil je daarmee ineen Jenaplanschool? De Jenaplantraditie heeft hier nog heel wat te bieden voor onze tijd. Naeen korte historische verkenning wordt bericht over de praktijk van een Jenaplanschool: vormenen thema's voor ouderparticipatie.VerbiedenIn het begin van de zeventiger jaren laaidein Nederland de discussie op overouderparticipatie. Konden ouders welmeehelpen als leesvader of leesmoeder?Naar aanleiding van een TV-uitzendingover de Elbertsschool in Zwolle wildede inspecteur verbieden dat oudersop deze manier betrokken werden bijhet onderwijs.In 1979 verscheen de dissertatie vanJ.J. Peters: 'Ouderparticipatie, eeninnovatie'. Op basis van de ontwikkelingzoals die zich had voorgedaan werd deouderparticipatie ingedeeld: van onderwijsondersteunendin de thuissituatie,via het verlenen van hand-en spandienstenen hulp bij het lesgeven tot en methet de ouders mee laten denken overdoelstellingen en inhoud van het onderwijs,als meest vergaande vorm vanouderparticipatie. Waren ouders aanvankelijkalleen formeel georganiseerd inoudercommissies, in de tachtiger jarenkwam de Wet MedezeggenschapOnderwijs als nieuwe structuur, met advies-en instemmingsbevoegdheid voorouders in beleidsaangelegenheden.Specifieke traditieJenaplanscholen hebben ook een specifieketraditie als het om ouderparticipatiegaat. Al in het begin van dezeeeuw (!) zette Peter Petersen in de 'Führungslehredes Unterrichts' en in 'HetKleine Jenaplan' uiteen welke rol hijouders in de nieuwe school toedacht. Inde Nederlandse vertaling van 'Het KleineJenaplan' lezen we op blz. 51:'Alleen wanneer de scholen zich verzekerenvan de echte saamhorigheid metde ouders van de leerlingen, een gebiedvol levenswerkelijkheid creëren datdeze beide pedagogische milieusgemeenschappelijk hebben, kunnen descholen het karakter van onderwijsinstellingmeer en meer verliezen en totoorden van opvoeding worden, waarhet onderwijskundige zich natuurlijkeren dus ook effectiever invoegt. Op ditgebied ontmoeten de beide groepenopvoeders elkaar in openheid en vrijheid,hier stellen zij zich bewust aanspreekbaarvoor al hetgeen vanuit eenwaarachtige pedagogische bezorgdheidover een kind de ene of de anderepartij bezwaart, ze spreken zich uit, zeberaadslagen, maar ze zijn ook bereidzich te laten vermanen en berispen.Mijn waarnemingen en ervaringen overmeer dan dertig jaar laten mij zien, datiedere opvoedkundige mogelijkheidonmiddellijk verdwijnt, wanneer onderwijzersof ouders het vermogen verliezen,zich in deze volle openheid te latenaanspreken, het 'menselijk - al te menselijke'daarbij niet meer kunnen verdragen,of zich vanuit een autoritaire instellingafsluiten voor de andere partij. Danwordt de distantie tussen beide groependie samen zouden moeten denken,plannen en handelen, zo groot dat dezielen elkaar niet meer raken, maar dathun gevoelens voor elkaar en hunbegrip voor de gemeenschappelijke opgavebeginnen af te sterven'.Ook elders benadrukt Petersen deschool te zien als een gezinsschool, eenschoolgemeenschap waarin oudersactief participeren.Daar staat nogal wat. Hoe maken Jenaplanscholendat waar? Veel Jenaplanscholenzijn opgericht door ouders enkennen een vaak actief ouderbestuur.Dat ouderbestuur zit op de eerste rangals het gaat om vaststellen van (onderwijskundig)beleid en doelstellingen. AlleJenaplanscholen kennen vanzelfsprekendook de formele structuren vanouderraad en medezeggenschapsraad.En ook op alle Jenaplanscholen zijn vormengevonden voor gesprekken metouders over de groei van hun kind.Pedagogische thema'sMaar hoe staat het met het contact metouders over de pedagogische thema's,waar ook Petersen in zijn werken regelmatigop doelt? Hoe geef je daar alsJenaplanschool vorm aan? Het is goedeens stil te staan bij de vraag of ookdaar met ouders regelmatig en voldoendecontact over is.In mijn school, Jenaplanbasisschool ''tVlot' in Hoogezand, kennen we, naastde incidentele contacten hierover, drievormen. Onder het motto van: 'zo zouhet kunnen; een voorbeeld' zal ik naderingaan op de vormgeving bij ons inschool.StamgroepouderavondVeel scholen kennen waarschijnlijk deteleurstellende opkomst van ouders opalgemene ouderavonden. Ons is geblekendat ouders veel meer betrokken zijnbij ouderavonden van de groep waarinhun kind zit. We kennen al jaren eenhoge opkomst op deze stamgroepouderavonden.Aanvankelijk hielden wedrie van deze avonden per stamgroepper jaar. Maar uit oogpunt van taakbeleidis de opzet aangepast.Aan het begin van ieder schooljaar is ereen stamgroepouderavond. Op dezeavond staat centraal wat er in die stamgroepgebeurd is en wat er geplandstaat voor dat jaar. Na een kennismakingwordt stilgestaan bij het wel en weein de groep en krijgt iedereen de kanszijn of haar zegje te doen. Hier kunnenouders vertellen met welke verhalen hunkinderen thuis komen en welke positieveaspecten ze daarin zien. Zonodig kanook stil gestaan worden bij minder positieveprocessen in de groep die ombespreking en bijsturing vragen. Daarnavolgt dan een inhoudelijk deel. Vaakhalen we dan een jenaplan-accent voorhet voetlicht. Onderwerpen die de revuepasseerden: bewegingsonderwijs in destamgroep, kringgesprekken, blokperiode,wereldoriëntatie, natuurlijk lerenlezen. De onderwerpen zijn vanzelfsprekendgekoppeld aan het gegeven of hetMENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 17

een onder-, midden-dan wel bovenbouwis.Midden in het schooljaar is er eenouderavond waarop een pedagogischthema centraal staat. De onderwerpendie de afgelopen drie jaar aan bod kwamenwaren: 'Omgaan met kinderen'(orthopedagoog Roel de Groot), 'Kindertekeningen'en 'Wereldoriëntatie inJenaplanscholen'. De keuze voor deonderwerpen komt van diverse kanten.Soms vanuit het bestuur, soms vanuithet team, een andere keer naar aanleidingvan een thema in de ouderkrant.Thematische ouderkrant 'deOntdekkingsreis'Al een aantal jaren geleden veranderdeonze schoolkrant van een krant waarinallerlei onderwerpen bijeengeschraaptwerden, in een thematische ouderkrant.De thema's waaraan de afgelopen jarenaandacht werd geschonken waren:Spel, Regels, TV en kinderen, Voeding,Kinderen en het boek, Kindertekeningenen Voortgezet Jenaplanonderwijs. Hetnieuwe nummer van 'de Ontdekkingsreis'zal gaan over 'Kringgesprekken/filosoferen met kinderen'.'De Ontdekkingsreis' wordt gemaaktdoor een werkgroep van een aantalouders en een teamlid. Per 'Ontdekkingsreis'worden bijdragen verzameldover een bepaald onderwerp. Die bijdragengeven geen standpunt van deschool, van bestuur of van de redactieweer; het zijn persoonlijke meningenvan ouders, kinderen, teamleden ofandere mensen van buiten onze schoolgemeenschap.Bedoeld om aan te zettentot 'er - over - nadenken' en nietbedoeld als 'zo - hoort - het '.De onderwerpen worden vaak belichtvanuit het perspectief van kinderen,ouders en teamleden.Ter illustratie zijn van het thema 'Kindertekeningen'bijdragen van kinderen, eenouder en een teamlid toegevoegd.OudergespreksgroepJenaplanidentiteitEen aantal ouders uitte de behoeftetoch dieper en vaker stil te willen staanbij accenten van Jenaplanonderwijs.Sinds kort hebben we daarvoor degespreksgroep Jenaplanidentiteit. Daarindoen acht ouders en twee teamledenmee. We zijn begonnen met het besprekenvan de basisprincipes Jenaplan,volgens de opzet zoals Kees Vreugdenhildie uiteen zette in 'Mensen-kinderen'van november 1987.Zo hebben wij de contacten met oudersover pedagogische thema's vorm gegeven.Natuurlijk blijven er vragen. Hoeervaren ouders deze vormen? Hoebetrokken is iedereen? Hoe goed wordende thematische ouderkranten gelezen?Komen de besproken thema's ende uitspraken niet bevoogdend over?Doen ouders er iets mee in hun eigenthuissituatie? Die vragen willen we binnenkorteens in een onderzoekje aan deouders voorleggen, om te zien of onzevormen de functie nog wel volgen.Kinderen praten over tekenenAan de hand van een aantal doorons gestelde vragen hebben we dekinderen iets laten vertellen overhun tekenkwaliteiten en gewoontes.Het volgende kwam er in de bovenbouwuit. Op onze vraag of ze vaakover hetzelfde tekenen, verteldeNiels dat hij altijd over Ajax tekent.Wij stelden ons voor dat het overvoetballen zou gaan, maar nietswas minder waar. Niels tekent deletters! Zo zie je dat voor kinderenletters tekenen ook tekenen is.Patrick tekent vaak een boerderij.Het tekenen van boerderij-dieren isgegroeid vanuit het tekenen vankerktorens met haantjes erop(windwijzer). Deze werden door hetvaak te doen steeds mooier.Veel kinderen vertellen dat ze doorhet veel te doen steeds mooier kunnentekenen. Ook wordt er net zolang uit boekjes nagetekend tot zehet uit hun hoofd kunnen. De restvan de tekening wordt er dan vaakzelf bij bedacht.Vaak hebben de kinderen een vastonderwerp om over te tekenen,maar er zijn ook kinderen die overvan alles en nog wat tekenen.Uit de vraag waarmee ze het liefsttekenen kwam naar voren dat dekinderen allerlei soorten tekengereigebruiken, zoals fijnliner, pastelkrijt,aquarel-potloden, luxe kleuterpotloden(deze zijn extra grooten geven vollere kleuren) pen, vulpenen met gewoon potlood.Iets anders wat de kinderen in debovenbouw graag doen is randjesversieren en kriebelen in het schrift.Er zijn ook kinderen die duidelijkgeremd worden in hun tekenplezier,omdat hun tekening niet voldoetaan de door hen zelf gesteldeeisen. Niet werkelijkheidsgetrouwgenoeg. De kinderen die nu veeltekenen en daar tevreden over zijn,denken dat ze als ze volwassenenzijn ook nog tekenen. De meestekinderen die weinig tekenen hebbengeen behoefte aan meer begeleiding.Behalve een, deze kwam ereerlijk voor uit dat hij het jammervindt dat hij voor zichzelf niet goedtekent en daarin eigenlijk meerbegeleiding wil.Jan zei dat je duidelijk verschil kuntmerken tussen een groepsleiderdie van tekenen houdt en een dieer niet van houdt.Henk zegt alleen: 'Ja, dat is mooi',maar Tineke zegt ook als je nu ditof dat doet... en dan krijg je weermeer ideeën.MiddenbouwOok in de middenbouw is er eenaantal kinderen met hun vasteonderwerpen. Elza tekent bijnaaltijd koolmeesjes. Niet allemaaldezelfde, soms met een vetbol ofop een takje, maar ze kan hetgewoon.Prijzen of krakenSommige ouders en leerkrachtenzijn geneigd alle tekenproduktenvan kinderen te prijzen. Goedbedoeld en oprecht gemeend. Wewillen de tekenlust van de kinderenimmers aanwakkeren en we hopendat met een gezonde dosis beloningte bereiken. Toch schuilt ergevaar in het alleen maar ophemelenvan onze jonge kunstenaars.18MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

Tekendidactici waarschuwen hierook voor, want kinderen zijngeneigd om bij beloning het beloondegedrag te herhalen. De eenmaalgeprezen boom verschijnt opelk blaadje en het kind tekent nietanders meer. Dit kan een verstarringin de ontwikkeling van hettekenen van het kind tot gevolghebben.Andere ouders en groepsleid(st)erszijn geneigd vanuit een overdaadaan perfectionisme elke kindertekeningaf te kraken. 'Moet dat eenboom voorstellen?' Willen we detekenlust van de kinderen in dekiem smoren, dan moeten we zohandelen. Gedrag dat bestraftwordt zal zich (meestal) niet herhalen,ofwel het kind is uitgetekend.Een ieder zal begrijpen dat nochalleen prijzen, noch alleen afkrakende juiste handelwijze is om eengezonde en verantwoorde tekenlustbij onze kinderen te bewerkstelligen.De Jenaplanliteratuur roemt deauthenticiteit van de opvoeder.Ouders en groepsleid(st)ers, aanons de taak om eerlijk te zijn. Echtzeggen wat je van een werkstukvindt, maar wel op een kindvriendelijkemanier graag.Maar met authenticiteit zij we ernog niet. Kijk niet alleen naar heteindprodukt, maar neem in je'beoordeling' mee hoe het kind tothet werkstuk is gekomen (hettekenproces). Een niet gelijkendeboom, waar het kind enthousiastaan gewerkt heeft, behoeft zekerzoveel positieve waardering als eenperfect gelijkende boom, die echterzonder enige moeite gemaakt is.Ga ook tijdens het werk kijken engeef dan de nodige aandacht, inplaats van alleen achteraf. Juist tijdenshet werken kun je de kinderenadviezen of hints geven, beter danachteraf. Ook afkraken mag best:'Wat ben jij er een rommeltje vanaan het maken', mits terecht.Vraag bij het bekijken van eenwerkstuk altijd naar het verhaal dater achter zit. Een verhaal achter eentekening is vaak het bewijs van eendoordachte tekening: 'Dit heb ik oppapier willen zetten'.Beloon vooral nieuwe initiatievenop tekengebied. 'Wat goed dat jedat zo geprobeerd hebt' en biedtzelf enthousiast eens wat andersaan (ander materiaal, andere techniek).Wil je de creativiteit bij kinderen instand houden en wil je graag dat zezich (op tekengebied) steeds verderontwikkelen, doseer dan je 'prijzenen kraken' en heb oog voor zowelproces als produkt.Veel plezier met het begeleiden vanje tekenende kind.PeterWie klaar is mag tekenen'Zal ik het es tekenen?' is standaardbij Jan.Hij tekent de gymnastiek-opstelling,de laatste zet op het schaakbord,de boot die op schoolgemaakt wordt, wat eraan mankeerten hoe het verder moet.Dit zijn tekeningen die de zaakschematisch weergeven omdat hijzo'n domme moeder heeft die eranders de ballen niet van snapt.Hij begint altijd wel met het memondeling uit te leggen maar ikschijn antwoorden te geven waardoorhij denkt dat hij het me danmaar moet laten zien.Ik herinner me van Janneke dathaar kleuterjuf eens opmerkte 'zevertelt met haar tekeningen meerdan dat ze zegt'.En inderdaad die tekende enormeverhalen waar ik dan weer boekjesvan maakte en het erbij schreef.Elly tekent meer op mooi. Zij heeftzich gespecialiseerd in een aantalonderwerpen, waarvan 'Snoepie'de meest frequente is. Feit is dat zealle drie goed kunnen tekenen en ikheb wel eens stiekem gedacht:'konden ze maar wat minder goedtekenen en wat beter spellen, daarkom je uiteindelijk toch verder meein de maatschappij'. Dat mag je alsmoeder niet denken natuurlijk endaarvoor bied ik dan bij deze mijnexcuses aan.Toch is waardering voor goed kunnentekenen voornamelijk te vindenin de privé-kring en hobbysfeer. Ikheb nog nooit een leerkracht horenzeggen 'Pietje komt er wel hoor, hijkan zo mooi tekenen!'Niet dus. Voordat iemand zo goedkan tekenen dat hij of zij de kostermee kan verdienen is nog heelwat.Tekenen. Is het te leren? Is het aanleg?Ik denk beide.Als ouders belangstelling hebbenhelpt in elk geval wel!Zorg dat er tekenmateriaal thuis isen zet dat onder handbereik.Die kinderen die thuis gewoon altijdvelletjes papier op tafel hebben liggenmet een pot potloden of viltstiften,tekenen allicht meer dan diekinderen die eerst het tekenmateriaalop moeten zoeken en misschienwel op hun eigen kamer wordengeacht te tekenen. Dat komt latervanzelf wel.Wat ik ook altijd zo erg vind is wanneerkinderen op school klaar zijnmet iets en dan mogen gaan tekenen.Dus weer eerst de spelling endan het tekenen, waarbij de zwakkeleerders dus nooit aan tekenen toekomen. Van mijn eigen lagereschooltijd herinner ik me nog datwe op zaterdagmorgen mochtentekenen nadat we het gedicht, datwe mee naar huis hadden om teleren, opgezegd hadden.Sommige van mijn klasgenotenhebben dat jaar nooit een tekeninggemaakt!Gelukkig is tegenwoordig elke leerkrachtwel overtuigd van het feit dattekenen een vak is, ook op debasisschool!Anna.MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 19

Jan TomasVOL VERWACHTINGKLOPT ONS HARTVol verwachting klopt ons hart: hoe zal de Sintviering dit jaar verlopen op school?Hetzelfde als vorig jaar, maar net even iets anders? Is er misschien behoefte aan wat frisse,nieuwe ideeën? Dan volgen hier wat 'pepernoten', verkregen na een oproep in Mensenkinderenvan november 1994.Sporen van PietenVoordat de Sint eindelijk aankomt opschool, is er al heel wat gebeurd. Vaakzijn er al Pieten in school geweest ('snachts?), die hun sporen hebben achtergelatenin de lokalen: voetsporen, dichtgeplaktedeuren, omgegooide stoelen,enz. Wanneer iedereen dan eindelijk inde kring zit, wordt er ook nog een briefgevonden van de Pieten met eenopdracht voor de kinderen. Pas na hetoplossen van deze opdracht komen dekinderen op het spoor van een verrassing.Die verrassing (een tolletje of eenvingerpopje of een klein spelletje, enz.) isverstopt in door henzelf gemaakteschoenen. De kinderen weten niet datveel ouders hebben meegeholpen bij hetvervaardigen van deze schoencadeautjestijdens een speciale werkavond.KnutselochtendNatuurlijk wordt er heel wat geknutseldin deze periode. Om de school snel ineen 'Sintsfeer' te brengen, kan er voorde gehele school een 'knutselochtend'georganiseerd worden. Eventueel wordenalle kinderen gemixed, zodat er zeergedifferentieerde groepen ontstaan. Vervolgensworden de hallen versierd,waarbij voor iedere ruimte een bepaaldSinterklaasliedje als uitgangspunt wordtgenomen. Zo kan er aan de hand vanhet liedje 'Zwarte Pieten moeten alledagen gymen' een tafereel ontstaan metgymende Pietjes op daken en pleinen...Hoe komt 'ie?Hoe zal Sinterklaas dit jaar aankomen?In een brandweerauto, per helikopter,ziekenwagen, op de tandem, in eencaravan, via de verkeerde ingang, tevroeg of te laat?? Hier hoort natuurlijkeen verhaal bij. In het geheim is debovenbouw al enige tijd aan het oefenen:zij hebben het verhaal bedacht ende Sint en pieten op de hoogte gesteldvan de plannen. Op 5 december is hetdan zover: de Sint wordt 's morgensvroeg op het plein binnengehaald doorwachtende kinderen en ouders. Hijwordt begeleid door 'echte Pieten',maar ook door 'bovenbouwpietjes'. Inde gemeenschapsruimte vindt de ontknopingplaats: door de Sint, de Pietenen de kinderen van de bovenbouwwordt het verhaal uitgespeeld hoe hetkon gebeuren dat Sinterklaas dit jaar opeen tandem aankwam...Thema/verhaalEr kan ook gekozen worden voor eenthema (een verhaal) voor de gehele Sinterklaasperiode.Het begin van zo'n verhaal:'Midden in het pakhuis staan groteinpaktafels, waar meestal de inpakpietendruk bezig zijn. Ook is er een apartehoek om het speelgoed te testen. Daarzitten de speelpieten de hele dag tespelen om te kijken of het speelgoedwel goed is. Carlos en Antonio hebbennet een doos uitgepakt waarop staat:'Grote uitvindingen' en 'Voor de beginnendeprofessor'.Er zitten allemaal gekleurde flesjes inmet etiketjes erop: 'Gevaarlijk, nietschudden' en: 'plofwater', 'verdwijnwater','komterug-water', 'luisterwater','schoonwater', 'mengwater'. En in dehandleiding staat: 'Voor het maken vaneenvoudige schrik-, verdwijn- en luistertrucjes.Niet geschikt voor kleine kinderen.Aanbevolen leeftijd vanaf 18 jaar'.Ieder hoofdstuk van dit verhaal levertaanknopingspunten op voor allerlei vervolgactiviteiten.En met behulp van de'Handleiding voor de beginnende professor'kunnen er in de groep allerleiproefjes uitgevoerd worden...Bij de aankomst van Sinterklaas klinkt ereen luide knal met veel rook: op het dakvan de school staat plotseling, dankzijhet 'komterug-water', de verdwenenCarlos opgelucht te zwaaien.Paardevijgen in schoolTot slot nog een wat uitgebreiderebeschrijving van een Sinterklaasthema.Op vrijdagmorgen, als de kinderen opschool komen, valt er voor de kleuteringangiets op.......voorzichtig eromheen.......watstinkt het..... Daar liggenpaardevijgen!Gedverdemme, wat vies! Gauw naarbinnen. Kijk uit!Ook binnen liggen overal paardevijgen:in de gemeenschapsruimte, in de gang,ja zelfs op de trappen liggen die groenbruineuitwerpselen. Trouwens, hetbegint aardig te stinken.Iedereen waarschuwt iedereen om maarvooral uit te kijken. En ja hoor, natuurlijkzijn er ook kinderen die de slaap nogniet helemaal uit hebben en spontaaneen vijgje plat trappen.Binnen de kortste keren gonst het vande geruchten. Als iedereen dan eindelijkin de kring zit, is de conclusie gauwgetrokken:'Dit moet de schimmel van Sinterklaasgeweest zijn!'Maar het is nog veel erger. In alle groepenmist speelgoed. Er is lego weg,damborden zijn verdwenen, galgje, zeeslag,van alles! Bovendien ligt het speellokaalbehoorlijk overhoop. Er is met vanalles gespeeld, maar er is niets opgeruimd.In de kleutergroepen weten zehet zeker: Dit is het werk van Zwarte Pieten!In de middenbouwgroepen zijn ze aleen brief aan het schrijven aan Sinterklaas.Er staat in wat er allemaal weg isen er wordt meteen van de gelegenheidgebruik gemaakt om nieuw speelgoed tevragen.De maandag erna begint zoals gewoonlijkmet de weekopening. Plotseling komter een echte politieagent het podium open vertelt dat hij gehoord heeft wat er isgebeurd. Hij pakt een opschrijfboekje eneen pen uit zijn jas en vraagt wat er allemaalverdwenen is. Uit elke groep komenkinderen om dat te vertellen. De agentbelooft met Sinterklaas te gaan praten enook nog overal in school vinger- en handschoenafdrukkente nemen.20MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

Op woensdag komt er een Zwarte Pietlangs in alle groepen. Natuurlijk wordt hijbestormd met vragen over de geheimzinnigegebeurtenissen. Maar helaas: dePiet zegt van niets te weten. Wel heeft hijpepernoten meegenomen en voor dekleuters een groepscadeau.Vijf december, in de gemeenschapsruimte.Na het gebruikelijke woord vanwelkom voor Sint en zijn Pieten en heelwat Sinterklaasliedjes, brengt de Sinttoch het voorval met de paardevijgen enhet speelgoed ter sprake. Hij heeft hetecht aan alle Pieten gevraagd, maar niemandweet er iets van. Maar dan komtde wijkagent binnen: hij wil graag watvingerafdrukken vergelijken. Na enigaandringen gaan de Pieten mokkendakkoord. En dan blijkt dat ze het welhebben gedaan. De Pieten jammerendat ze altijd cadeautjes moeten weggeven.Zelf hebben ze helemaal geenspeelgoed en daarom hebben ze maarwat speelgoed van de kinderen'geleend'. Ze beloven plechtig, dat zehet weer terug zullen brengen.Sinterklaas vraagt aan de kinderen vande midden- en bovenbouw of die misschienwat zwartepieten-speelgoed kunnenmaken. En of ze dat vanmiddag ineen viering kunnen aanbieden. Dit allesis voor de wijkagent reden genoeg omde pieten 'op proef' vrij te laten.De midden- en bovenbouwgroepengaan aan het werk, terwijl Sint met zijnknechten bij de kleuters feest gaat vieren.Wel komt hij nog even langs om hun'groepscadeau' aan te bieden.'s Middags worden de Pieten verwendmet liedjes, dansjes, een zwartepietenkaartspel,een dambord met als stenen'klaasjes en pietjes', een meerspellendoos,het spel 'Pietenweg' met allerleiopdrachten, een kwartetspel, 100.000pietendominorace, een memoryspel endat allemaal op ludieke wijze aangebodenen gepresenteerd door ProfessorFrederik Spelletjes van de universiteitvan Harderwijk.Met dank aan de volgendeJenaplanscholen:Panta Rhei uit AssendelftSint Paulusschool uit LeeuwardenJenapleinschool uit Zwolle.TOMEen moment van twijfelHet is elke keer weer een kleinheilig wonder. Kijkend in de spiegelwordt een oud geloof binnen in mijwakker uit haar zomerslaap: Sinterklaas.Er groeit herkenning in zijn blik enhij knikt me toe, ik knik terug. Ik ben eenmedium, ik heb mijn lichaam aan hemuitgeleend. We zullen het samen moetenzien te rooien de komende paar uur.En met Piet, natuurlijk, die op de achtergronddruk in de weer is.Al tijdens het schminken, wanneer preciesdaar kom ik nooit achter, veranderter iets in de manier waarop Lies tegenme praat. Bij haar voltrekt zich eenzelfdeverandering. Van praten naar spreken,van 'jij' naar 'U'. De sint knijpt haareven in de wang:- Bedankt, meisje. Goed gedaan. Wezijn uitermate tevreden!En kijk hoe gelukkig ze lacht.- Komaan Piet, erop af!Juf Sippie ontvangt ons elke keer weer ineen ander decor. Ditmaal is er een groteboot nagebouwd in de speelzaal. Overalzijn kleuters druk bezig. Pakpapier tekenen.Pakjes inpakken. Pepernoten bakken.En nog veel meer zaken. Je kent datwel. De kapitein ontvangt Sinterklaas enmeldt dat we via Amerika, Afrika enFrankrijk naar Rottevalle zullen reizen.We inspecteren de boot. Daar is de stal.In een hoek staat een gymkast met eenbezem erin en een kleed erover.- Voilá! 'Kijk sinterklaas, het paard!'- 'Zo', zeg ik, 'zorgen jullie goed voorhaar? Ze moet al gauw een veulentjesmijten. Eens kijken hoe ver het al is.'Ik steek mijn arm tot over de elleboogonder het kleed en mompel:- 'Ja, dat dacht ik al! Het zal zo welkomen'.Er zijn een paar stevige boerenkleutersbij. Zij zullen de klus wel klaren. Daarhoeven wij echt niet over in te zitten.Even later lig ik, op bevel van descheepsarts, in de ziekenboeg: de diagnoseis buikpijn en daar moet je niet telichtzinnig mee omgaan. Ik heb eenspuitje gehad en doezel even weg. Deandere bedden zijn leeg. Er is even geenbelangstelling voor sinterklaas. Piet isinteressanter. Even rust.(De dominee uit het dorp, die op schooleen kopietje komt maken buigt zichplotseling over me heen:- Hoe gaat het Sint Nicolaas? Hebt Ugeestelijke bijstand nodig...?- Nee, dank U, ik ben van een andereclub.Hij grijnst en verdwijnt uit mijn gezichtsveld.)Weer alleen.En dat moet in zo'n geval niet te langduren. Je gaat jezelf dingen afvragenals: waar zijn we in godsnaam meebezig? Je gaat twijfelen. Wie houdt wienu eigenlijk voor de gek?En je merkt ineens dat de snor kriebelt.Plotseling staat Sjirk naast me en trektme aan de mouw.- 'Sinterklaas........'De geest schiet terug in het lichaam. Ikricht me op een elleboog.- 'Ja, Sjirk. Wat is er jongen?'Sjirk heeft het er een beetje moeilijkmee.- 'Zeg het maar', moedig ik hem aan.- 'Het is niet echt hoor.......!'Ik ben verbijsterd: Wat in hemelsnaambedoelt hij daarmee?!! Sjirk ziet mijn verwarring.Maar hij zet door:- 'Van dat paard, bedoel ik. Het is vande gimmestiek en een kleed en eenbezem........'Ik hap een keer flink naar adem en benweer zo goed als de ouwe. Ik springovereind.- 'Is dat zo.....?'Hij knikt en kijkt me verontschuldigendaan. Alsof hij zeggen wil: zo'n goeieouwe sinterklaas mag je toch niet voorde gek houden.....Toch nog iets uit het lood geslagen stelik voor:- 'Maar we kunnen toch spelen dat hetecht is? Dat is voor de anderen ook leuker.....'Sjirk kijkt mij langdurig aan. Tot mijnopluchting gaat hij accoord. Hij zucht,draait zich om en verdwijnt in de drukte.En zodoende werd er die middag nogvier keer een veulen geboren. Daar draaienze bij ons de hand niet voor om.MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 21

Tjitse BouwmeesterJENAPLAN: OP WEG NAARZORGVERBREDING PLUS.... (2)De rubriek 'Jenaplan: Op weg naar zorgverbreding plus' ziet zorgverbreding in een breder verband,dan het toepassen van enkele orthodidactische kenmerken op de zorgenkinderen in deJenaplanschool.'Zorgverbreding plus', richt zich op lerende, zich-ontwikkelende kinderen met hun eigen uniekeeigenschappen, die thuis, op school en in hun speelomgeving te maken krijgen met bredeontwikkelingstaken: Taken bij het zich eigen maken van instrumenten om de wereld te lerenbegrijpen en vorm te geven, zoals taal, lezen, rekenen, tijdsoriëntatie e.d. Taken op het gebiedvan de motorische en creatieve ontwikkeling. Maar vooral ook taken op het gebied van de sociaal-emotioneleontwikkeling, waarbij kinderen leren oog te krijgen voor elkaar en met elkaarleren omgaan, waarbij dit gebeurt vanuit een eigen positieve ik-ontwikkeling (zelfbeeld). Eenbrede zorg met een breed beeld van kinderen.In deze zorg wordt meer dan normale aandacht besteed aan kinderendie extra belemmeringen ondervinden bij hun ontwikkeling, hetzij doorpersoonsgerichte-, hetzij door omgevingsgerichte factoren.Deze rubriek besteedt zowel aandacht aan ontwikkelingen en publikatiesop het gebied van de preventieve zorg als de curatieve.In het eerste artikel uit deze rubriek, bespraken we de publikaties :'Adaptief onderwijs in een lerende school' (een APS-uitgave) en de mapSociaal- emotionele ontwikkeling, een zorg voor de school (een KPCuitgave).In dit tweede artikel in de reeks, bespreken we enkele lesmappen die zijn ontwikkeld ter stimuleringvan een preventieve sociaal-emotionele ontwikkeling. We besteden aandacht aandoel, inhoud en vormgeving van deze lesmaterialen en de mogelijkheden en beperkingen vandeze middelen voor een Jenaplanpraktijk. De basis is: Een brede zorg plus!LesmappenHier komen twee praktijkgerichte uitgavenaan de orde, namelijk lesmappenover 'Beter omgaan met jezelf en deander', een uitgave van het CPS, en demap 'Ik, jij , wij', verschenen bij de EducatievePartners Nederland.De twee publikaties geven ook voorJenaplanscholen interessante aanknopingspuntenom de verbreding van dezorg in de praktijk op een haalbare wijzete ondersteunen.De nadruk daarbij ligt met name op depreventieve kant. Hoe kan ik mijnschool/groep betere voorwaardenscheppen voor positief gedrag, door inkringsituaties en projecten meer aan debevordering te werken van de sociaalemotioneleontwikkeling binnen deschool?Een tamelijk uitvoerige bespreking vaninhoud en uitwerking van de lesmappenlijkt ons wenselijk, om schoolleid(st)ersen stamgroepleid(st)ers te informerenomtrent mogelijke inhoudelijke uitbreidingvan het eigen onderwijsprogram.We sluiten per publikatie het informatievegedeelte af met eigen commentaar,waarbij we de nadruk leggen op mogelijkhedenen begrenzingen voor deJenaplanpraktijk.Lespakket: 'Beter omgaan metjezelf en de ander'.Deze uitgave is oorspronkelijk ontwikkelddoor het RIAGG Flevoland en departiciperende OBD, binnen het kadervan het onderwijsvoorrangsbeleid. HetChristelijke Pedagogisch Studiecentrum(CPS) heeft het pakket op onderdelenbijgesteld, uitgebreid en uitgegeven.Het pakket bestaat uit:- een kennismakingsbrochure;- een handleiding met achtergrondinformatieen de aanduiding van een invoeringslijn;-drie lesmappen voor respectievelijkonder- ,midden-, en bovenbouw met 88concreet uitgewerkte lessen.Doel van het programmaHet programma 'Beter omgaan metjezelf en de ander' gaat ervan uit datsociaal-emotionele vorming een wezenlijkonderdeel is van de ontwikkeling vanieder kind, en dat er niet mee gewachtkan worden tot zich problemen voordoen.Het programma werkt preventiefaan deze vorming, in plaats van probleemgericht.Het pakket biedt eengestructureerd en flexibel lesprogramvoor de basisschoolleeftijd.De hoofddoelstelling van het programmais dat het pedagogisch klimaat opschool zo wordt veranderd, dat kinderenen leerkrachten eraan wennen omvrijuit te kunnen praten over gevoelensen kwetsbare ervaringen.Het nastreven van een positieve sociaalemotioneleontwikkeling, met als basiseen open, positieve en oplossingsgerichtehouding van leerkracht en kinderen,is vertaald in doelen gericht op:- het opbouwen van een positief zelfbeelden het verwerven van zelfvertrouwen;- het vermogen eigen gevoelens engedachten onder woorden te brengen;- het inzicht in eigen handelen in relatietot anderen;- het vergroten van het inlevend vermogen;- het openstaan voor eigen en andermansgevoelens;- de durf om hulp te vragen bij sociaalemotioneleproblemen;- het bevorderen van probleemoplossendvermogen.Inhoud en opbouw van het programmaDe eerder genoemde doelen komen inde diverse bouwen inhoudelijk terug inde vorm van:- Lessen over het ik (het kind zelf): Watwaardeer ik aan mezelf? Hoe bouw ikpositieve ervaringen op over mezelf?Het gaat over onderwerpen als uiterlijk,waar ben je goed in? belangstelling engevoelens.- Lessen over het kind in zijn relaties22MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

(kinderen/ volwassenen). Het gaat daarbijom het belang van relaties, de aandachtvoor eigen ervaringen daarmee,vriendschappen, de wijze waarop kinderenafscheid nemen, de wijze waaropkinderen contact maken, omgaan metalleen zijn en eenzaamheid en omgaanmet veranderingen.- Lessen over probleemoplossendgedrag in sociale situaties: het lerendenken in oplossingen in plaats van inproblemen. Hoe ga ik om met pestgedrag?Wat doe ik als ik een som nietsnap? Mijn band is lek. Wat nu?De eigen ervaringen van kinderen staancentraal. Ze vertellen hun eigen ervaringen,verwerken deze, kunnen er opreflecteren en ze uitwisselen metanderen.Naast deze inhoudelijke thema's wordtin iedere bouw aandacht besteed aanvoorbereidende oefeningen rond werkvormen,zoals kringgesprekken, spelwerkvormenals inspringspel, beeldenen tableau's maken, het gebruik makenvan attributen, taalwerkvormen (tweetalgesprekken,voorleesronde, geleideassociatie, rondelen en elfjes maken).Het programma is theoretisch onderbouwdvanuit de ontwikkelingsgerichtevisie van Van Lieshout (zie aflevering 1van deze rubriek).De lessen zijn geordend volgens de vierdelingzoals bij de inhoud is aangegeven.Er zit een concentrische benaderingin het programma rond de onderdelen:- oriëntatielessen op werkvormen;- beleving en lessen over: 'Ik zelf' ( hetkind zelf);- lessen over: Hoe ga ik met anderenom? (ik in relatie met anderen);- lessen over: Situaties die ik wil veranderen.Per bouw worden lessen beschrevenvoor twee jaar. De publikatie gaat uit vanonder-, midden- en bovenbouw. Eenverantwoording van de bouw-indelingwordt niet gegeven. Er zijn 3 bouwen,gebaseerd op twee jaar onderwijs perbouw. Op deze wijze is er een programmavoor 6 jaren(!), te verdelen over deperiode van 4 - 12 jaar.Er wordt aangegeven dat de programmatischeopbouw kan uitmonden in eenmeer thematische benadering, waarbijer meerdere lessen rond een themaworden gecentreerd.Voor wie is het programma bestemd?Het programma is bestemd voor hetonderwijs aan kinderen van 4- 12 jaaren is leerkrachtgericht. Voor de oudersis er geen specifiek aanbod. Er wordenwel suggesties gegeven om ouders bijeen project te betrekken zoals bij dekeuze van het programma en het organiserenvan een speciale ouderavondover sociaal-emotionele ontwikkeling.Het programma bevat in de handleidingeen uitgewerkt draaiboek om het systematischin te voeren. Het betreft eenteamtraining onder leiding van eeninterne coördinator, in een planning van6 bijeenkomsten van twee uur.Vormgeving van het programmaHet programma is geordend in viermappen:- Handleiding, met daarin handreikingenom het programma op schoolniveausystematisch in te voeren.- Drie mappen, met daarin per bouween hoeveelheid lessen, per bouw verdeeldover twee leerjaren. Onderbouw26 lessen, middenbouw 35 lessen,bovenbouw 35 lessen.De lessen zijn voor alle bouwen vormgegevenin een overzichtelijk stramien.(zie afbeelding. Bij diverse lessen zijnaanvullende lesmaterialen gemaakt ofvermeld, zoals leeslesjes, invuloefenigen,liedjes, enz.MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 23

Commentaar1. Het programma heeft duidelijk omschrevensociaal-emotionele doelstellingen,het heeft een sterk gestructureerdkarakter en is in eerste instantie gerichtop vormen van onderwijs, waarin hetpreventief omgaan met sociaal-emotioneleproblemen een groeiende plaatsmoet krijgen. Naar vorm en functie kunje stellen dat de sociaal-emotioneledoelstelling een integrerend deel uitmaaktvan het Jenaplanconcept. Specifiekemiddelen zijn daarvoor de pedagogischesituaties in de vorm van gesprek,werk, spel en viering, de toegepastewerkwijzen en de personen die in dezesituaties aanwezig zijn. Zo speelt depersoon van de stamgroepleid(st)erdaarin een belangrijke rol.Als de sociaal-emotionele doelstellingzo verweven is in vorm en functie, dan ishet de vraag of het wenselijk om binnendeze context een aanvullend programmaaan te schaffen, met een specifieke,programmatische gerichtheid op sociaal-emotioneledoelen.Voor scholen die in het verleden veelaandacht hebben besteed aan het opdiverse wijzen omgaan met groepsprocessenen daarvan ook procedures enwerkwijzen hebben vastgelegd, lijkt onsdat niet nodig.Veel ideeën zullen dan bekend voorkomen.Dat geldt ook voor scholen die deDoe-Het-Zelf-set gezondheidseducatievan de SLO hebben gebruikt om eenbronnenboek aan te leggen.Voor Jenaplanscholen die wel eens aanvullendemiddelen willen gebruiken omgerichter aan kringsituaties te werken,geeft het program aardige mogelijkheden.2. Ideeën uit dit programma kunneningebracht worden bij de uitwerking vande leerervaringen 'Mijn leven' en'Samen leven'. Denk aan de domeinen'Ik', 'Erbij horen' en 'Leefbaar samen'.Het leren leven in groepen en het lerenomtrent groepen, wordt binnen de mappenWO voor Jenaplanscholen geïntegreerd.Het materiaal kan zo ingepastworden binnen WO.3. De bouwindeling in het programma iseen zwak punt. Onduidelijk is vanuitwelke bouwindeling wordt geredeneerd(3 bouwen van 2 jaar!) en het vereist eeneigen aanpassing aan de bouwgroepenin het Jenaplan. Beoordeel in iedergeval in hoeverre de inhouden overeenkomenmet de leef- en belevingswereldenvan de kinderen in de eigen stamgroep.4. De vormgeving van het materiaal isoverzichtelijk maar saai. Voor het Jenaplanonderwijslijkt een brede opzet vaneen bronnenboek een meer acceptabelmiddel om te gebruiken. Er zal eenafweging moeten plaatsvinden tussenkosten en ideeënrijkdom van dit programma.5. Een school die een goede invoeringslijnwil hanteren van een specifiek program,vindt in dit pakket zeer goedemogelijkheden. Tegelijkertijd doet hetnogal schools aan en is het zeker wenselijkom een en ander aan te passenaan vorm, functie en inhoud van deJenaplanschool.Lespakket 'Ik , jij , wij'Het lespakket 'Ik, jij, wij', is een thematischonderdeel van een breed opgezetlespakket over Sociale redzaamheid engezond gedrag. Dit thematische onderdeelbetreft de sociaal-emotionele ontwikkelingen verschijnt naast thema'sals consumentengedrag, omgaan methet natuurlijk milieu, lichaamsverzorging,veilig gedrag in verkeer en school.Voor de ontwikkeling van de katernen bijde diverse thema's is gebruik gemaaktvan de ideeënrijkdom van de Doe-Het-Zelf-set voor gezondheidseducatie vande Stichting Leerplanontwikkeling(SLO), Enschede.Het pakket 'Ik, jij, wij', bestaat uit 1 ringbandmet daarin een schoolkatern, envoor iedere jaargroep een groepskatern(voor groep 1/2 één katern!).Doel van het programmaDe bedoeling van het themapakket 'Ik,jij, wij', is de sociale en emotionele ontwikkelingvan ieder kind te stimuleren.Daarbij wordt de volgende driedelinggehanteerd:1. Bevordering van het zelfvertrouwen(zelfbeeld, zelfbewuste houding, faalangst);2. Leren omgaan met gevoelens, wensen,en opvattingen van jezelf en anderen(positieve en negatieve gevoelens,seksuele gevoelens, rolneming en rolgedrag,vooroordelen en discriminatie);3. Ontwikkelen van sociale vaardigheden(samenwerken, omgaan met conflicten).Inhoud en opbouw van het programmaWe benadrukken hier enkele inhoudelijkethema's per leerjaar, zodat inhoud enopbouw van het programma duidelijkworden.Groep 1/2: Totaal 23 lessen, o.a. Hoezie ik eruit? Waar hou je van? Vriendjes,verdrietig, bang, gewoon,raar, goed ofslecht, ruzie, samenspelen;Groep 3: Totaal 13 lessen, o.a. Iemandherkennen, aardig vinden, boos, pestenen plagen;Groep 4: Totaal 12 lessen, o.a. Wie benjezelf? Wie vind ik aardig? Verlegen ofonhandig, Ruzie;Groep 5: Totaal 13 lessen, o.a. Wat kanik goed? probleembrieven, een conflictstoppen;Groep 6: Totaal 13 lessen, o.a. Ik leerjouw kennen, Geven en ontvangen, Watis anders zijn?;Groep 7; Totaal 15 lessen, o.a. Eenboekje open over mezelf, Heb jij dat ookwel eens?, Het bijzondere kind, Compromissluiten;Groep 8: Totaal 15 lessen, o.a. Watgebeurt er met mijn lichaam? Geven enontvangen, Een helpbrief schijven, Jeinleven in een ander, veranderen van rol.In het programma wordt een onderscheidgemaakt tussen kern- en keuzelessen.Inhoudelijk wordt het programmagestructureerd onder de vormingsgebieden'bevordering sociale redzaamheid',en 'bevordering van gezondgedrag'Voor wie is het programma?Het programma is bestemd voor hetonderwijs aan kinderen van 4- 12 jaaren is leerkracht-gericht. Voor de oudersis er geen specifiek aanbod. Er wordenin het schoolkatern diverse suggestiesgegeven om op het terrein van sociaalemotioneleontwikkeling een goed contactte bevorderen tussen school enouders. Zo is er een uitgewerkte inhouden vormgeving van een actieve ouder-24MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

avond over sociaal-emotionele ontwikkeling(gebruik stellingen!).Het programma bevat in het schoolkaternuitgebreide achtergrondinformatieover de sociaal-emotionele thema's:zelfvertrouwen, gevoelens e.d., socialevaardigheden.Vormgeving van het programmaHet programma is geordend in 1 mapmet daarin:- Een schoolkatern (omvang 28 bladzijden),met daarin een overzicht van doelenen inhouden van het lesprogramma,informatieve teksten, suggesties voorcontact ouders-school en enkele algemenekopieerbladen;- 7 katerntjes (omvang +/- 20 bladzijden)met daarin per leerjaar de uitgewerktelessen.De lessen zijn voor alle bouwen vormgegevenin een eenvoudig stramien (zieafbeelding). Bij veel lessen zijn aanvullendelesmaterialen gemaakt/ vermeld,zoals kopieerbladen, webschema's,tekenmaterialen,e.d.Commentaar1. Hierbij zijn ook van toepassing enkeleopmerkingen die reeds bij 'Beteromgaan met jezelf en de ander' (pakket1) zijn geplaatst zoals:- Het sterk gestructureerd karakter vanhet program.- De vraag of het wenselijk is om binnende Jenaplancontext een aanvullend programmaaan te schaffen met een specifieke,programmatische gerichtheid opsociaal-emotionele doelen.- De mogelijkheden van het programvoor Jenaplanscholen die aanvullendemiddelen willen gebruiken om gerichteraan kring-/spelsituaties te werken.- De mogelijkheden om het programmain te bouwen binnen WO (ervaringsgebiedMijn Leven en Samen leven).2. Inhoudelijk geeft het program 'Ik, jij,wij' bredere en meer flexibele mogelijkhedendan het pakket 1. Met name deinhoudelijke opzet voor de leeftijdsgroep10 -12 jaar geeft dit program een meereigentijds karakter! De lessuggesties zijnbeknopter, maar wel talrijker.3. De vormgeving van Handleiding enkaternen is minder stijf dan bij pakket 1.Dit geldt ook voor leerlingenmaterialenin de diverse katerntjes.4. Ook bij dit pakket moet U de kostenvan het program afwegen tegen deideeënrijkdom die in het pakket wordtaangedragen. Scholen die de Doe-Het-Zelf set in hun bezit hebben zullen hierminder behoefte aan hebben dan scholendie nog weinig middelen hebben opdit gebied.BESPROKEN WERDENH. de Boer, A Janssen e.a 'Beter omgaanmet jezelf en de ander', 1994, CPS,Hoevelaken/Amersfoort.K. Houterman e.a. Sociale redzaamheid engezond gedrag, het pakket 'Ik, jij, wij', 1993,Educatieve Partners Nederland BVCulemborg.MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 25

Arina de HeerRECENSIESKIEZEN VOOR EENBASISSCHOOLWaarom een boekje voor ouders?'De eerste gang naar de basisschool iseen mijlpaal in het leven van een jongkind. Daar zal een belangrijk deel van devorming van het kind plaatsvinden. Daarwordt de basis gelegd voor het vervolgonderwijsen het leven in de maatschappij.Geen wonder dat de keuzevoor een basisschool een belangrijke is.'Aldus een deel van de tekst op de achterkantvan het boekje 'Kiezen voor eenbasisschool', dat als ondertitel heeft:Informatie voor ouders.Vroeger kozen ouders nog vaak vooreen basisschool dicht bij huis en vaneen denominatie die aansluit bij huneigen overtuiging past. Maar met deautonomievergroting van de scholenverandert ook het keuzeproces bij deouders. Scholen verschillen meer vanelkaar dan vroeger en er valt dus meerte kiezen. De vraag wordt dus nijpenderhoe je als ouders een bewuste keuskunt maken.Dit boekje biedt ouders een caleidoscoopaan elementen, waarop gelet kanworden bij die keuze. Systematischdoet de auteur die elementen uit dedoeken en geeft concrete tips en vragendie ouders zichzelf en de school kunnenstellen.In een bijlage is een uitgebreid analyseinstrumentopgenomen met 84 vragendie ouders aan een school zouden kunnenstellen.Hoe is mijn kind?Allereerst wordt het betreffende kindonder de loep genomen: hoe is mijnkind? Dit hoofdstuk eindigt met een'vragenlijst om een beeld te krijgen vaneen kind', waarin meer dan dertig vragenstaan opgenomen rondom thema'sals: zelfstandigheid, motivatie, intelligentie,sociale, emotionele en creatievevaardigheden.Daarna zijn de ouders zelf aan de beurt:wat vinden zij belangrijk aan een school.Ook hier weer een aantal vragen, waarouders hun gedachten over kunnenlaten gaan, zoals: belang van prestatienaast ontwikkeling van creatieve, socialeen emotionele vaardigheden van hetkind, belang van de betrokkenheid vanouders bij de school, belang van godsdienstigeovertuiging, schoolmilieu ennabijheid.Hoofdstuk 3 geeft een helder overzichtvan de verschillende richtingen vanscholen: denominaties, diverse soortenscholen met een bijzondere pedagogiek(Jenaplan, Montessori etc.). Een erginformatief hoofdstuk voor ouders diesnel een overzicht willen hebben van deverschillende richtingen in het nederlandseonderwijsbestel.Dan volgt een hoofdstuk over hoe deschool het onderwijs invult: daarin komtde visie van de school aan bod, hetbelang dat de school hecht aan prestaties,klassikaal of gedifferentieerd onderwijsen het sociale klimaat. Een aardigetip in dit verband is de suggestie aanouders om eens tijdens een pauze ophet speelplein rond te kijken; dat geefteen aardige indruk van de sfeer en hetsociale klimaat.Goede leerkrachtIn het hoofdstuk over de leerkrachtenwordt een profiel geschetst van degoede leerkracht: allereerst natuurlijkeen goede klassemanager, die metenthousiasme kinderen weet te motiveren.Maar vooral ook iemand die instaat is tot reflectie op eigen handelenen bereid is zich permanent bij te scholen.Ouders wordt gesuggereerd deleerkrachten van een school te vragennaar hun taakopvatting, om zo inzichtte krijgen in de persoon van de leerkracht.Hoofdstuk 6 gaat in op hoe de zorgvoor de leerling vorm krijgt: wat is zorgverbreding,hoe is de relatie met hetspeciaal onderwijs, hoe denkt deschool over zittenblijven en hoereageert de school op pesten.Uitgangspunt bij het contact metouders - hoofdstuk 7 - is volgens deauteur dat 'voor het goed functionerenvan een kind een goede wisselwerkingtussen ouders en de leerkracht van hetgrootste belang is'. Dit uit zich nietalleen in de formele vertegenwoordigingvan ouders in ouderraad enMedezeggenschapsraad en de informelebetrokkenheid van ouders bij activiteiten,maar ook in hoe de schoolrapporteert over de leerresultaten vande kinderen en hoe wordt omgegaanmet dialect en streektaal.Hoofdstuk 8 bespreekt nog een aantal'overige' aspecten, zoals: het schoolmilieu- de auteur plaatst kritische kanttekeningenbij het hardnekkige misverstanddat scholen met buitenlandsekinderen altijd een lager onderwijsniveauzouden hebben -, de klassegrootte,de combinatieklas, de ouderbijdrage,overblijven, afstand tot de school enhet schoolmeubilair.De hoofdstukken 9 en 10 zijn bedoeldvoor ouders, die al een kind op schoolhebben: 'voorbereiding op de rapportbespreking'en 'voorbereiding op hetvervolgonderwijs'. Het eerste hoofdstukbespreekt de diverse ontwikkelingsgebieden(cognitieve, emotionele, sociale,motorische en creatieve ontwikkeling)en de zelfwerkzaamheid. Iedere omschrijvingwordt afgerond met een aantalvragen die ouders aan de leerkrachtkunnen stellen. Het tweede hoofdstuklegt uit welke toetsen er zijn en de roldie ouders hebben in het bepalen vanhet vervolgonderwijs aan hun kind.Het laatste hoofdstuk geeft inzicht inde wettelijke regels die bestaan overhet basisonderwijs en over de financiering.Verder bespreekt het de kerndoelenen beschrijft een aantal instantiesom de school heen, zoals de schoolbegeleidingsdienst,de schoolarts ende inspectie.Voor wie?Kortom: een boekje dat op een helderemanier inzicht biedt in de elementen dieeen rol spelen bij schoolkeuze.Maar voor wie eigenlijk? Hoe bereik jemet een dergelijk boekje juist die oudersdie zich afvragen hoe ze een goedekeuze kunnen maken. Zouden die naarde boekhandel stappen op zoek naareen dergelijk boekje?Wellicht is dit meer een boekje voorscholen en crèches. Scholen zouden erhun voordeel mee kunnen doen door inhun voorlichting aan ouders antwoordte geven op de vragen die het boekjeopwerpt. Wat dat betreft kan het zelfs26MENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996

dienen om als team de eigen schooleens onder de loep te nemen: wie willenwij eigenlijk zijn, maken we dat ook waaren hoe profileren we ons als school naarpotentiële ouders?Op crèches zou het boekje gebruiktkunnen worden als gespreksmateriaalop een voorlichtingsavond aan oudersvan kleuters, die voor de keuze staanvan een basisschool voor hun kind.BESPROKEN WERD:Kiezen voor een basisschooldoor: Ruud Kuisuitgegeven door: Intro, BaarnISBN 90-5574-070-5, Prijs f 19,95Jan TomasSIGNALEMENT'Mammie,ik ben zo bang''Mammie, ik ben zo bang' bevat vooralveel praktische informatie over het aanpakkenvan allerlei angsten van kinderen.Het boek is geschreven voorouders, maar het bevat ook genoegaanknopingspunten voor de schoolsituatie.Met name de eerste drie hoofdstukken,die een meer theoretischebeschrijving geven van de gehanteerdewerkwijze, kunnen je als groepsleiderideeën geven voor de begeleiding vaneen kind dat bijvoorbeeld gepest wordt,faalangst vertoont, verlegen is in dekring, enzovoort.De werkwijze is in essentie steedsdezelfde:- neem de angst van het kind serieus;- probeer precies te achterhalen waarhet kind bang voor is, door middelvan observatie, gesprekjes met hetkind, enz.- leer het kind hoe het zich kan ontspannenwanneer het angst voelt opkomen(in het boek worden allerleiontspanningsoefeningen beschreven);- help het kind de angst te overwinnendoor middel van:a. verbeelding (je kunt foto's en filmslaten zien; voorlezen; fantasiespel)b. het geven van feitelijke informatiec. observatie door het kindd. confrontatie (zeer stapsgewijs).Een brede aanpak van school en thuisligt hierbij voor de hand; naar de wenselijkheidvan dit contact wordt in het boekoverigens slechts sporadisch verwezen.Niet alle angsten van kinderen (vaakgekoppeld aan een bepaalde leeftijdsfase)behoeven volgens de (Amerikaanse)schrijvers onmiddellijk een hulpprogramma.Wel wordt beschreven hoe jeook dan, dus bij 'normale angsten',door je houding en reacties het kind hetbeste kunt helpen.De angsten die volgens bovenstaandstappenplan minitieus worden uitgewerktzijn o.a.: scheidingsangst, angstvoor dieren, natuurverschijnselen, vervoermiddelen,ruimtevrees en medische-,sociale- en schoolangsten. Bijbijvoorbeeld 'angst voor dieren' wordtdan weer een onderscheid gemaakttussen 'angst voor honden en katten','angst voor spinnen en andere kruipendeinsecten' en 'angst voor bijen enwespen'. Prettig detail is dat de (voor-)leessuggesties die worden gedaan (bij'verbeelding' en 'informatie') ook nederlandsekinderboeken bevatten.Een beetje Amerikaans doet zo'n'receptenboek voor de bestrijding vanalle angsten' toch wel aan, maar deschrijvers vergeten niet te benadrukkendat hun 'recepten' helaas niet altijd hetgewenste effect sorteren. Waarna eralsnog professionele hulp gezocht moetworden.Het boek kan helpen bij 't tijdig herkennenvan en adequaat reageren op angstenvan kinderen. En wanneer 't opgenomenwordt in de schoolbibliotheekkan ik me voorstellen dat het, juist vanwegede praktijkgerichte opzet, regelmatiguitgeleend zal worden aan geïnteresseerdeouders.BESPROKEN WERD:'Mammie, ik ben zo bang'; Kinderen enangst' door Stephen W. Garber, MarianneDaniels Garber, Robyn Freedman Spizman.Uitgeverij De Kern - Baarn, 19..,ISBN ......., ƒ .....Bespreking: Jan TomasMENSEN-KINDERENNOVEMBER 1996 27

ingezonden in Volkskrant25 september 1996ZON EN MAANWij zijn kinderen van deJenaplanschool. Wij warenaan het rekenen en we haddeneen stukje uit de Volkskrantgehaald. Van dinsdag17 september en woensdag18 september: zon en maanbij het weerbericht. Beidedagen zijn hetzelfde en datklopt niet. Want dan heeftde wereld en de maan een dagstilgestaan. Dat is eenfout.ZWOLLEJenapleinschool