Duurzame ontwikkeling: een opgave voor het sociaal werk? Een ...

Duurzame ontwikkeling: een opgave voor het sociaal werk?Een normatief kijkJef Peeters 1Dat een ecologisch discours en daarop betrokken normatieve principes binnen het sociaal werktot nu toe in grote mate afwezig bleven wekt minstens verwondering. Waar goed sociaal werkzich steeds betrekt op de omgeving, blijft dit veelal beperkt tot de sociale omgeving. En omdatduurzame ontwikkeling in eerste instantie geassocieerd wordt met milieuzorg – zoals overigensook in de bredere samenleving gebeurt – ziet men dat niet als een zaak voor het sociaal werk.Anderzijds stellen we vast dat er een reëel verband is tussen heel wat sociale en ecologischeproblemen. We zien daarom ook een ontwikkeling van ecologisch georiënteerde praktijken inhet werkveld. Maar dat heeft tot nu toe nauwelijks – zeker niet in Vlaanderen – geleid tot eenfundamentele bijstelling van de denkkaders van het sociaal werk. Hoe zit dat dan met deecologische crisis? Op welke manier is die relevant voor het sociaal werk? Op deze vragen willenwe in deze bijdrage ingaan, vooral vanuit een normatief oogpunt.De urgentie van ecologische rechtvaardigheidVoor een bespreking van de principes van duurzame ontwikkeling is het belangrijk om eersteven naar de grond van de zaak te gaan. Die bestaat erin dat de ecologische crisis van eendergelijke omvang en impact is, dat ze de samenleving voor een enorme uitdaging plaatst. Hetgaat daarbij om niet minder dan de overgang – ‘transitie’ in vakjargon – naar een anderesamenleving. We gaan daar bij wijze van aanzet niet meer dan bondig op in. Daarbij gaan weervan uit dat de lezer weet heeft van de groeiende stapel rapporten die wijzen op de ernst vanonze mondiale situatie.In grote lijnen kan de ecologische crisis beschreven worden als een tweevoudige crisis.Allereerst is er de crisis van het mondiale leefmilieu: we leven op te grote voet. Als mensheidgebruiken we meer natuurlijke hulpbronnen dan er duurzaam beschikbaar zijn. Dieoverschrijding van de milieugebruiksruimte wordt de ecologische ‘overshoot’ genoemd. Volgenshet Living Planet Report van 2008 was de mondiale ecologische voetafdruk in 2005 al minstens25% groter dan de planeet aarde duurzaam kan dragen.Vervolgens is er een crisis van sociale rechtvaardigheid, zowel mondiaal als binnen landen. Uitvergelijking van de ecologische voetafdruk tussen landen blijkt een zeer ongelijke verdeling,zowel wat toegang tot, als gebruik van hulpbronnen betreft. Bovendien heeft de neoliberalepolitiek ook een groeiende kloof tussen arm en rijk binnen landen veroorzaakt. Het moet daarbijduidelijk zijn dat in een situatie van ecologische overshoot een politiek van herverdeling vanrijkdom zonder respect voor ecologische grenzen geen goed antwoord is. We riskeren dan eenineenstorting van het huidige ecosysteem, met alle gevolgen voor een leefbare menselijkesamenleving.Anders gezegd: met het huidige productie- en consumptiesysteem bevinden we ons in eenimpasse. Meer dan 20 jaar geleden al werd dat door Etienne Vermeersch (1988:41) benoemdals het "Scylla-Charybdis"-principe: "Zolang het huidige wereldbestel in voege blijft, kan menniet anders dan tussen twee klippen laveren. Hoe groter het gedeelte van de wereldbevolking isdat in welstand leeft, hoe meer het ecosysteem in gevaar is; hoe meer het ecosysteem wordtgevrijwaard, hoe meer dit gepaard gaat met mateloze ellende." Het vraagstuk van deecologische grenzen radicaliseert dan ook het verdelingsvraagstuk, dat als een vraag naar1 De auteur is filosoof en doceert sociale filosofie en ethiek aan het departement Sociale School Heverleevan de Katholieke Hogeschool Leuven. Hij leidt het onderzoeksproject ‘Oriëntatie van sociaal werk opduurzame ontwikkeling’, gefinancierd door de Vlaamse Overheid. Meer info en documenten van het project,o.m. een ruimer gedocumenteerde versie van deze tekst (Peeters 2008), op www.DHOVlaanderen.be .Contact: jef.peeters@khleuven.be.1

‘ecologische rechtvaardigheid’ (ecological justice) om een echte herverdeling van toegang tothulpbronnen gaat.De uitdaging waar we voor staan is dan: bevrediging van behoeften en creëren van welzijn voorelke wereldbewoner met behoud van het ‘natuurlijk kapitaal’. Dat vereist minstens hetvolgende: een verregaande dematerialisering van de economie; een rechtvaardige verdelingvan welvaart ; een nieuwe visie op welzijn. Dat alles betekent niet minder dan een transitienaar een andere samenleving. Duurzame ontwikkeling zou daar moeten aan beantwoorden, engaat dan om een maatschappelijk transitieproces dat geen enkel domein van de samenlevingonaangeroerd laat. Men spreekt daarom soms ook over duurzame ontwikkeling als een ‘nieuwparadigma’ van onze samenleving. De vraag naar duurzame ontwikkeling raakt daaromonvermijdelijk ook het sociaal werk. Zo bezien wordt duurzame ontwikkeling dan een nieuwkader om naar het sociaal werk te kijken.Het normatieve kader van duurzame ontwikkelingOm te kunnen nagaan in welke mate sociaal werk kan verbonden worden met duurzameontwikkeling gaan we eerst wat dieper in op dat laatste concept. Daarbij willen vooreerstopmerken dat de vertaling van sustainable development naar ‘duurzame ontwikkeling’ tochenigszins misleidend kan zijn. ‘Duurzaam’ heeft immers ook allerlei connotaties die moeilijk met‘ontwikkeling’ als een ‘proces’ te verbinden zijn, wat regelmatig tot een fout begrip leidtwanneer er over ‘duurzaamheid’ wordt gesproken. Niet alles wat onder die noemer gebrachtwordt heeft betrekking op duurzame ontwikkeling. We zullen het nochtans met dezeondertussen geijkte term moeten doen. Een alternatief dat preciezer zegt waar het over gaatzou ‘volhoudbare ontwikkeling’ kunnen zijn – een term die men in Zuid-Afrika hanteert. 2DefinitieVoor de omschrijving van duurzame ontwikkeling gaan we uit van de definitie uit Our CommonFuture, het rapport van de World Commission on Environment and Development, bekend als hetBrundtlandrapport (WCED 1987). Het is de wereldwijd meest gezaghebbende definitie vanduurzame ontwikkeling in het kader van politiek en beleid. Dat blijkt o.a. uit het gebruik ervandoor een toenemend aantal internationale organisaties en overheden, waaronder ook deVlaamse. In vertaling luidt ze als volgt:“Een duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die tegemoet komt aan de behoeften van hetheden zonder de behoeftevoorziening van de komende generaties in het gedrang te brengen. Erliggen twee gedachten aan de grondslag: het concept ‘behoeften’, in het bijzonder debasisbehoeften van de armen van de wereld die prioriteit moeten krijgen; en de notie vangrenzen door de huidige stand van de technologie en de sociale organisatie aan de mogelijkheidvan het milieu om aan de huidige en toekomstige behoeften te voldoen.” (WCED 1987:43, eigenvert.)Meestal wordt enkel de eerste zin van deze definitie geciteerd. De daarop volgende toelichtingover de prioriteit van de behoeften van de armen en de erkenning van grenzen is echter vangroot belang voor een correcte normatieve interpretatie van duurzame ontwikkeling.In de benadering van Brundtland heeft duurzame ontwikkeling duidelijk een mondiale focus. Ende eerste toelichting aangaande de prioriteit van het voorzien in de noden van de armen vanvandaag, maakt onmiddellijk duidelijk dat daardoor de levenswijze van de rijken mee in debalans komt. Dat roept onmiddellijk de vraag op naar wat ‘noden’, of ‘basisbehoeften’ zijn, enhoe we ze kunnen onderscheiden van ‘wensen’. Vooral in de wetenschap dat bij stijgendewelvaart behoeften lijken toe te nemen, is de vraag naar gepaste, en wellicht herziene,opvattingen over welzijn en ‘goed leven’ van cruciaal belang.2 We hebben deze term opgepikt uit een gesprek met de Zuid-Afrikaanse professor Lambrecht Engelbrechtop 8/9/2008 in de SSH.2

In dezelfde lijn zegt het Brundtlandrapport dat het bevorderen van economische groei in eersteinstantie nodig is in de ontwikkelingslanden. Bovendien vereist duurzame ontwikkeling een“verandering van de inhoud van die groei, wat betekent: het streven naar een mindermateriaal- en energie-intensieve groei en een meer rechtvaardige verdeling van de vruchtenvan die ontwikkeling. (…) Dit moet gericht zijn op het behoud van ons ecologisch kapitaal, hetverbeteren van de inkomensverdeling en het vermeerderen van de weerbaarheid tegeneconomische crisissen.” (WCED 1989:70)Wat de notie van grenzen betreft zien we impliciet een optimistische toekomstvisie. Debegrenzingen van vandaag zijn niet absoluut, en kunnen door zowel technologische als socialevooruitgang verlegd worden. Niettemin erkent het rapport dat er beperkingen zijn. Uiteindelijkzijn er wel grenzen aan de groei: “Het begrip duurzame ontwikkeling impliceert dat er grenzenzijn (…); begrenzingen die ook worden bepaald door het vermogen van de biosfeer om degevolgen van menselijke activiteiten te absorberen. […] impliceert dat degenen die ruimerbedeeld zijn hun leefwijze (life-style’s) aanpassen aan het ecologische potentieel van onzeplaneet.” (WCED 1989:23)Hoewel de omschrijvingen van Brundtland een zekere vaagheid hebben, en ten behoeve vanbeleid verdere uitwerking nodig hebben, geven ze op normatief vlak onmiskenbaar een richtingaan. Later ontwikkelde concepten als ‘milieugebruiksruimte’ en de ‘ecologische voetafdruk’ zijndaarbij duidelijk verdere uitwerkingen van die richting. 3 Het zijn krachtige instrumenten die detwee hoofdbekommernissen van duurzame ontwikkeling – de groeiende armoedekloof tussen enbinnen Noord en Zuid, en de voortschrijdende milieudegradatie – met elkaar verbinden. Hunnormatieve keuze is dat iedere mens een gelijk recht heeft op het gebruik van de natuurlijkehulpbronnen van de wereld, wat verregaande consequenties heeft voor de manier waarop onzesamenleving functioneert.Een politiek conceptIn de ruim 20 jaren sinds het verschijnen van Our Common Future zijn er talloze pogingengeweest om de betekenis van duurzame ontwikkeling te preciseren. Overvloediger nog is hetgebruik van het adjectief ‘sustainable’/ ‘duurzaam’ wat in een aantal gevallen problematisch isvanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling.Vormt die veelheid aan omschrijvingen en bijhorende interpretaties een probleem? Hetreflecteert vooreerst de complexiteit van het concept van duurzame ontwikkeling. Anderzijds isde woordenstrijd rond duurzame ontwikkeling duidelijk ook verweven met de belangenstrijd dierond de agenda van duurzame ontwikkeling op gang is gekomen. Dat de Brundtlandformuleringwel dominant geworden is in internationale discussies over milieu en ontwikkeling,betekent niet dat alle actoren de volledige agenda voor verandering die daarin besloten ligtaanvaarden. Het is daarom belangrijk om voor ogen te blijven houden dat het bij duurzameontwikkeling allereerst niet om een management- maar om een politiek proces gaat, waarbij degrondslagen van de huidige samenleving opnieuw gedefinieerd worden. Het gebrek aanhelderheid van het concept kan dan ook een voordeel zijn, omdat groepen met verschillendebelangen daarin een gemeenschappelijke basis kunnen vinden voor concrete politieke acties enbeleidsmaatregelen.Dat strookt ook met meer fundamentele overwegingen over de aard en de functie van politiekeconcepten zoals ‘democratie’, ‘vrijheid’, ‘sociale rechtvaardigheid’. Duurzame ontwikkeling kanin die zin begrepen worden (Lafferty 1995). Naast een gemakkelijk te verstaan ‘first-level’betekenis en algemene politieke aanvaarding, ligt er rond de kernideeën een contestatie op eendieper niveau. Zo is ook duurzame ontwikkeling een essentieel gecontesteerd begrip. Het maaktvandaag deel uit van de democratische strijd over de richting waarin onze samenleving zichdient te ontwikkelen.3 Een uitvoerige Nederlandstalige presentatie van die concepten bieden Jones, P.T. & R. Jacobs 2006.Verder: De Jonge W., Mazijn B., Van Assche J. 2000; VODO 2008.3

Het is dan ook niet verwonderlijk dat feitelijke invullingen van duurzame ontwikkeling blijvendgecontesteerd worden, omdat een dergelijke politieke strijd nooit definitief beslecht kan worden.We zien dan ook dat er verschillende opvattingen over duurzame ontwikkeling en bijhorendebeleidsmodellen gehanteerd worden afhankelijk van de maatschappelijke actoren: overheden,bedrijven, vakbonden, sociale bewegingen etc.Daarom pleiten wij ervoor dat ook het sociaal werk nadenkt over zijn eigen agenda, criteria,processen … voor duurzame ontwikkeling. Dat houdt bijv. in dat men nagaat hoe principes vanecologische rechtvaardigheid (environmental of ecological justice) vertaald kunnen worden naarde concrete context waarin sociaal werkers aan de slag zijn. Het gaat hier immers om begrippendie ontwikkeld werden vanuit de concrete strijd van mensen om de kwaliteit van hun leefmilieuof om de toegang tot hulpbronnen. Hoe oog te krijgen voor de grote ongelijkheden op diedomeinen? En aan welke kant gaan sociaal werkers dan staan als essentiële voorwaarden vanmensen om welzijn te realiseren in het geding zijn? 4De normatieve principesUit de definitie van duurzame ontwikkeling kwamen de zorg voor menselijke basisbehoeften, inhet bijzonder die van de armen, en de bescherming van ecologische hulpbronnen al onmiddellijknaar voren als normatieve oriëntatie. Het engagement dat internationaal ontstond sinds depublicatie van het Brundtlandrapport bracht ook nog andere normatieve aspecten in dediscussie. Op basis van de literatuur 5 wat dat betreft hebben wij zelf onderstaande lijst metnormatieve principes opgesteld. Sommige principes overlappen, maar omwille van hun eigenaccent worden ze toch expliciet vernoemd. Bovendien moeten ze in hun samenhang begrepenworden.• Ontwikkeling die de kwaliteit van het leven van alle mensen verbetert:In samenhang met de idee van ecologische grenzen, en de nodige herverdeling van deaanspraken op ecologische hulpbronnen, vraagt de bevrediging van de (basis)behoeften vaniedereen om een herdenken van het gangbare, d.i. groeigebonden, welzijnsconcept. Net degangbare associatie van ‘ontwikkeling’ met ‘economische groei’ is één van de hoofdredenenwaarom het concept van duurzame ontwikkeling dikwijls dubbelzinnig, of intern contradictoirwordt genoemd. In een meer algemene zin sluit die kritiek aan bij fundamentele kritiek opWesterse opvattingen over ontwikkeling.• Respect voor de ecologische draagkracht van de aarde:Dit is zonder meer de grondvoorwaarde voor duurzame ontwikkeling. De benadering vanBrundtland heeft daarbij wel een duidelijk antropocentrische gerichtheid, nl. het overleven en debehoeftebevrediging van de mensheid. Het doel van duurzame ontwikkeling kan daaromvertaald worden naar ‘duurzame productie- en consumptiepatronen’.• Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid:Alle landen hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het mondiale milieu – wijdragen als mensen een gemeenschappelijk lot –, maar er is een verschil tussen industrie- enontwikkelingslanden. Industrielanden dragen de grootste (historische) verantwoordelijkheidvoor de milieuproblematiek en hebben bovendien de meeste mogelijkheden. Daarom moeten zijhet voortouw nemen in het nemen van maatregelen. Dit principe is duidelijk gebaseerd opoverwegingen van billijkheid (equity).• Sociale rechtvaardigheid op mondiaal vlak:De mondialisering en de interafhankelijkheid die daarmee samengaat, betekenen dat het nietmeer volstaat om sociale rechtvaardigheid en herverdeling enkel binnen de eigen samenlevingte bekijken. Typisch voor duurzame ontwikkeling is bovendien dat die vraag vanuit de volgendetwee aspecten bekeken wordt.4 Voor een bespreking van die benadering, met een vertaling naar de Vlaamse context, zie Debruyne 2009.5 We zijn hiervoor in belangrijke mate voortgegaan op de comprehensieve studie van Susan Baker (2006),en hebben dat vergeleken met Vlaamse teksten, o.a. E. Paredis 2001.4

• Intragenerationele rechtvaardigheid (solidariteit):Het gaat hier om een gelijke toegang tot, en gebruik van hulpbronnen, zowel voor Zuid alsNoord, als binnen de onderscheiden samenlevingen. Door Brundtland wordt daarbij benadruktdat armoede zowel gevolg als oorzaak kan zijn van onduurzaam gedrag. Die functionele relatietussen armoede en duurzame ontwikkeling maakt dat de reductie van armoede als eenbelangrijke voorwaarde voor een milieuvriendelijke ontwikkeling gezien wordt. Daarbij ontstaater een probleem wanneer er teveel gekeken wordt naar het gedrag van de armen zelf. Menvergeet dan dat de levenswijze van de rijken verantwoordelijk is voor het grootste beslag op demilieugebruiksruimte, zowel wat vervuiling als wat gebruik van hulpbronnen betreft.• Intergenerationele rechtvaardigheid (solidariteit):Een morele ‘verantwoordelijkheid tegenover de toekomstige generaties’ is vanuit normatiefoogpunt wellicht het meest vernieuwende aspect van de Brundtlandvisie. Hoewel deze dimensievan duurzame ontwikkeling veelvuldig in de verf gezet wordt, zit zij vol problemen wat detoepassing ervan betreft: o.a. hoever in de toekomst moeten we gaan, en hoe kunnen wevandaag weten wat de komende generaties willen? Bovendien laat een soms te sterke klemtoonop de tijdsdimensie van duurzame ontwikkeling de ongelijke spreiding van levensmogelijkhedenvandaag – de ruimtelijke dimensie – onderbelicht.• Actieve participatie en inspraak:Beslissingen die vorm geven aan iemands leven vragen om participatieve praktijken. Duurzameontwikkeling heeft bovendien betrekking op kwesties met een sterk waardegeladen karakter,wat opnieuw vraagt om democratisch genomen beslissingen. Gegeven deze normatieveuitgangspunten blijft er nog heel wat in te vullen naar de wijze waarop die participatie kan vormgegeven worden, waarbij dan verschillende opvattingen over democratie een rol spelen.Daarnaast zijn er functionele argumenten voor participatie. Die slaan o.a. op de kwaliteit van debesluitvorming en op de legitimiteit en dus de aanvaarding van genomen beslissingen. Probleemblijft wel dat participatie geen garantie biedt op kwaliteitsvolle beslissingen. Vooral in het lichtvan de urgentie van de grote ecologische vraagstukken van vandaag, wordt ook de vraaggesteld of alleen participatieve besluitvormingsprocessen morele legitimiteit hebben. Daarbijwordt tevens het belang van moreel maatschappelijk leiderschap naar voren geschoven.• Gendergelijkheid, aandacht voor diversiteit:Billijkheid, zowel intra- als intergenerationeel, vraagt dat er aandacht is voor verschillen tussenmensen, en feitelijk onderscheiden maatschappelijke taken. Zo kan men vaststellen datmilieudegradatie mannen en vrouwen op een andere manier treffen. Duurzame ontwikkelingvraagt daarom aandacht voor een gendergevoelige kijk op behoeften.Dat principe kan verder verbreed worden naar andere verschillen die relevant zijn voorduurzame ontwikkeling: ethnisch, cultureel, leeftijd etc. Aandacht voor behoefteverschillen staatdaarbij duidelijk in verband met principes van mensenrechten en niet-discriminatie.Alles bij elkaar vindt duurzame ontwikkeling - tenmiste in de Brundtlandinterpretatie - zijnmorele grondslag in het gelijkwaardigheidsbeginsel van de Verlichting. Met haar aandacht vooreen reële gelijkheid van kansen, en zo mogelijk ook van resultaten, en met een pragmatischebenadering van de kwestie van economische groei, sluit het ethisch-politiek aan bij de sociaaldemocratie(Dresner 2008:143). In die zin is het de ironie van de geschiedenis dat duurzameontwikkeling op de agenda van de wereldgemeenschap kwam op een ogenblik dat doorwereldleiders het neoliberalisme werd omarmd. Wellicht is daardoor veel tijd verloren gegaan,en vraagt de verscherping van de ecologische crisis vandaag om een meer radicale interpretatievan de grondprincipes van duurzame ontwikkeling.Definitie van Sociaal WerkWe willen nu overgaan tot een normatieve vergelijking van duurzame ontwikkeling met demissie van het sociaal werk. Als referentiepunt daarvoor gaan we uit van de internationaledefinitie van het sociaal werk. Die werd opgesteld door de International Federation of SocialWorkers en door de International Association of Schools of Social Work in een poging om de5

eigen positie en identiteit van het sociaal werk duidelijk te stellen en te bevestigen. Zowel haarmondiale aanvaarding, als haar normatieve inslag maakt haar o.i. geschikt voor de beoogdevergelijking. Zij luidt als volgt:The social work profession promotes social change, problem solving in human relationships andthe empowerment and liberation of people to enhance well-being. Utilising theories of humanbehaviour and social systems, social work intervenes at the points where people interact withtheir environments. Principles of human rights and social justice are fundamental to social work.(IASSW & IFSW, 2001)Minstens volgende elementen zijn belangrijk voor onze vergelijking met duurzame ontwikkeling.De fundamentele uitgangsprincipes van mensenrechten en sociale rechtvaardigheid werdenverder uitgewerkt in een internationale beginselverklaring als volgt:• Mensenrechten en menselijke waardigheid: respect voor het recht op zelfbepaling; promotievan het recht op participatie; behandeling van een persoon als een totaliteit; identificatie enontwikkeling van sterkten.• Sociale rechtvaardigheid: aanvechten van negatieve discriminatie; erkenning van diversiteit;gelijke verdeling van beschikbare middelen; aanvechten van onrechtvaardig beleid enpraktijken; werken in solidariteit.Er ligt verder een sterke klemtoon op het proceskarakter van sociaal werk, zoals blijkt uitbegrippen als ‘sociale verandering’, ‘empowerment’, ‘bevrijding’. Daarbij is empowerment alseen zeer centraal concept in het huidige sociaal werk, een complex, gelaagd en bovendien sterknormatief geladen begrip. Vanuit het geheel van de definitie dient het samen begrepen teworden met het onmiddellijk eraan toegevoegde ‘liberation’, wat wijst op de emancipatorischefocus van het sociaal werk, en de daarin gehanteerde opvattingen over welzijn. De interventiesvan het sociaal werk zoeken daarom idealiter aansluiting bij de eigen acties van mensen. Hetnastreven en bevorderen van participatie is een centraal aandachtspunt.Daarbij worden die acties van mensen begrepen als interacties met hun omgevingen. Datvertrekt bij de sociale relaties in de directe omgeving, maar slaat ook op de ruimeremaatschappelijke structuren. In principe hoort daar ook de fysische omgeving bij, wat tot nu toehoofdzakelijk in termen van woonkwaliteit en aspecten van gezondheid begrepen werd. In iedergeval heeft ‘goed’ sociaal werk een multi-level karakter, inbegrepen een politieke enbeleidsgerichte focus.We willen er nogmaals op wijzen dat het hier om een normatief kader gaat. Veel gangbarevormen van sociaal werk voldoen daar wellicht maar ten dele, soms zelfs in zeer beperkte mate,aan. Niettemin geldt het vandaag als toetssteen voor wat goed sociaal werk beoogd te zijn. Deduidelijk emancipatorische toon van de internationale definitie staat daarbij duidelijk in contrastmet de controlerende, beheersingsgerichte en maatschappijbevestigende functies die het sociaalwerk vanaf zijn ontstaan ook dikwijls gekregen heeft.De definities van duurzame ontwikkeling en van sociaal werk aan elkaar getoetstVoorgaande bespreking van de definities van duurzame ontwikkeling en van sociaal werk en hunrespectieve normatieve consequenties laat ons nu toe om een bondige vergelijking te maken.Met behulp van een tabel zetten we eerst enkele punten van gelijkenis en verschil op een rij.Daarbij worden de genoemde principes van duurzame ontwikkeling als uitgangspunt genomen(linkerkolom). Daarop geven we dan overeenkomsten, verschillen of nuanceringen t.o.v. hetnormatieve kader van het sociaal werk aan (rechterkolom).6

Tabel: Vergelijking van normatieve principesDuurzame ontwikkelingSociaal werkbehoeftebevredigingrespect voor ecologische grenzengedeelde maar gedifferentieerdeverantwoordelijkheidmondiale sociale rechtvaardigheidintragenerationele solidariteitintergenerationele solidariteitactieve participatie en inspraakgendergelijkeid enaandacht voor diversiteitverhogen van welzijn- afwezig- compatibel: afhankelijk van het gehanteerde begrip vanwelzijn: hier deelt het SW in de problemen van onzesamenleving, zoals zich die ook voor DO stellen- impliciet: volgt uit algemene opvattingen van billijkheid, enaandacht voor eigen mogelijkheden/beperkingen van mensen- kenmerkt ook empowerment- accent op onderscheid tussen individuen en tussen groepenin de samenleving, i.p.v. tussen landenjajacompatibel: afhankelijk van verantwoordelijkheidsbegrip(als gedifferentieerd compatibel met empowerment)jajaDit schema maakt onmiddellijk duidelijk dat er tussen sociaal werk en duurzame ontwikkelingeen grote normatieve gelijkenis is wat aandacht voor welzijn, rechtvaardigheid, mensenrechtenen participatie betreft. Verschillen lijken vooral een kwestie van eigen accenten, zonder dat zeincompatibel worden. Daarbij stippen we wel even aan dat een oriëntatie op welzijn een brederefocus is dan hoeftebevrediging.Verder willen we ook volgende meer algemene gemeenschappelijke kenmerken in herinneringbrengen: procesgerichtheid, met een multi-level en multi-actor karakter.Tegenover die overeenkomsten staat de manifeste afwezigheid van een ecologische norm bijsociaal werk. Niet alleen vindt men geen enkele expliciete vermelding in de definitie van bijv.het principe van ‘sustainability’. Ook waar het ‘Statement of Principles’ verwijst naar een aantalinternationale verdragsteksten als kader voor de ethische opstelling van het sociaal werk, is ergeen enkele vermelding van bijvoorbeeld de internationale overeenkomsten rond ‘milieu enontwikkeling’. Dat is symptomatisch voor de theorievorming in het sociaal werk, zoals we eldersuitvoeriger hebben aangetoond (Peeters 2008).Mits een bijstelling van die leemte biedt het concept duurzame ontwikkeling mogelijkheden voorhet sociaal werk. Daarbij verwijzen we graag naar volgende uitspraak van Aila-Leena Matthies,een Finse professor in sociaal werk: “Extern heeft het sociaal werk een gewettigde mogelijkheidom te eisen dat sociale aspecten ernstig genomen worden over de hele lijn bij de ontwikkelingvan gemeenschappen. Ten tweede kan het sociaal werk door gebruik te maken vanduurzaamheidcriteria inern reflecteren op haar eigen invloed op de sociale omgevingen vanmensen. In het bijzonder brengt het intra-generationele gezichtspunt in het concept vanduurzame ontwikkeling het sociaal werk tot de vraag in welke richting het zichzelf ontwikkelt.”(2001:134 eigen vert.)7

De stelling die in dit artikel verdedigd wordt is daarom dat sociaal werk zich niet alleen vanuiteen maatschappelijke noodzaak dient te oriënteren op duurzame ontwikkeling. O.i. bezit hetsociaal werk vanuit de beste bronnen binnen zijn traditie, de potentie om de noodzakelijkeholistische aanpak van de sociale, ecologische en economische dimensies van eenmaatschappelijk probleem te bevorderen. Of, sociaal werk en duurzame ontwikkeling kunnenelkaar versterken. Daarbij willen wij als eerste inspiratie volgende punten aanstippen.Vooreerst dient het sociaal werk zijn contextuele kijk te verbreden tot de fysische omgeving.Dat betekent o.m. de notie ‘biofysische grenzen’ in rekening te brengen, wat o.a. van belang isvoor ideeën over duurzame productie- en consumptiewijzen; meer aandacht te hebben voor debetekenis van de natuurlijke omgeving voor welzijn; zich meer in te laten met processen vanruimtelijke planning en inrichting.Sociaal werk kan vervolgens de sociale dimensie van duurzame ontwikkeling helpen uitdiepen:• Zijn emancipatorische focus kan de sociale kwaliteit van processen van duurzameontwikkeling verbeteren. De bottom-up benadering van empowerment en van andereparticipatieve praktijken vormen daarbij een troef. 6• De grote aandacht voor sociale rechtvaardigheid kan bij processen van duurzameontwikkeling de focus op verdelingsvraagstukken helpen verscherpen.• Duurzaamheid kan een belangrijke invalshoek zijn om nieuwe pistes binnen de socialeeconomie te ontwikkelen.Sociaal werk kan ook de focus van duurzame ontwikkeling op behoeften helpen verbreden naarandere aspecten van welzijn, in het bijzonder welke refereren aan nieuwe visies op eenbetekenisvol leven. Het gaat hierbij duidelijk om een sociaal-cultureel aspect, dat verderonderbouwd moet worden met nieuwe theorieën over welzijn.Om af te sluitenWe willen nog even terugkomen op onze eerdere stelling dat het voor het sociaal werk vanbelang is om aan te sluiten bij een visie op duurzame ontwikkeling als een ‘politiek concept’.Goed sociaal werk heeft immers zelf een politieke focus: waar sociale problemenmaatschappelijk veroorzaakt worden, daar dienen zij maatschappelijk opgepakt te worden,anders wordt sociaal werk ‘dweilen met de kraan open’. Meer algemeen kunnen de normatieveopvattingen waar het sociaal werk voor staat niet waargemaakt worden zonder aanhoudendmaatschappelijk debat en politieke strijd. Een oriëntatie op duurzame ontwikkeling heft diestrijd niet op. Integendeel, zoals gezegd, is duurzame ontwikkeling zelf ook onderhevig aan eenstrijd van maatschappelijke belangen om de interpretatie en de wijze van realisatie ervan.In het ontwikkelen van dergelijke politieke visie zal het sociaal werk zich moeten oriënteren opde normatieve strijd rondom duurzame ontwikkeling zoals die vanuit de sociale bewegingennaar boven komt. In het bijzonder dient het sociaal werk daarbij aandacht te hebben voorbewegingen, waaronder organisaties van gebruikers, die vanuit een bottom-up visie werken. 7Daarbij kunnen we natuurlijk vaststellen dat heel wat sociaal werkers in sociale bewegingenwerken. Belangrijk is echter om meer verbindingen te leggen met andere vormen van sociaalwerk, en het structuur- en beleidsgericht werken sterker op te pakken.Als maatschappelijke speler dient het sociaal werk zich dan ook kritisch te verhouden t.o.v.normatief ontoereikende interpretaties en programma’s van duurzame ontwikkeling. In het6 Een interessante hypothese, die we momenteel verder onderzoeken, is dat empowerment een min ofmeer uitgewerkt normatief-methodisch kader is dat het sociaal werk toelaat om bij het werken met de eigenspecifieke doelgroepen op een goede manier de verbinding te maken met een omvattender proces vanduurzame ontwikkeling. Een voorbeeld daarvan is ‘empowerende schuldbemiddeling’ (Brodala 2008).7 Interessant in dit verband is dat VODO (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling) recent actiefsamengewerkt heeft met nieuwe leden en partners om een gezamenlijke visie op duurzame ontwikkeling uitte schrijven: Nederlandstalige Vrouwenraad, Vluchtelingenwerk Vlaanderen, Minderhedenforum Vlaanderen,Vlaams Netwerk van verenigingen waar armen het woord nemen, Vlaamse Jeugdraad. (2008)8

ijzonder zal het sociaal werk dan, al naar gelang de programma’s die opgezet worden, eenkritisch mede- of tegenspeler zijn van de overheid. Een agenda van duurzame ontwikkeling zaldaarbij moeten voldoen aan criteria die: beantwoorden aan de reële omvang van de heersendesociaal-ecologische crisis; daarin tegemoetkomen aan de noden van de minst bedeeldenwereldwijd; en gebaseerd zijn op mogelijkheden tot participatief burgerschap.BibliografieBaker, S. (2006), Sustainable Development, London: Routledge.Brodala, J. (2008), ‘Empowerende schuldbemiddeling’, OCMW-Visies, nr.1, 61-65.Debruyne, P. (2009), ‘Duurzame ontwikkeling zoekt sociale rechtvaardigheid’, Alert, jg.35,nr.1, 60-67.De Jonge W., B. Mazijn & J. Van Assche (2000), ‘Milieugebruiksruimte: operationalisering vaneen vaag concept’, in: B. Mazijn (ed.), Duurzame ontwikkeling meervoudig bekeken, Gent:Academia Press, 1-67.Dresner, S. (2008), The Principles of Sustainability, 2 nd ed, London: Earthscan.IASSW (International Association of Schools of Social Work) en IFSW (International Federationof Social Workers),- (2001). International Definition of Social Work- (2004), ‘Ethics in Social Work, Statement of Principles’, approved at the General Meetings ofthe International Federation of Social Workers and the International Association of Schools ofSocial Work, Adelaide, Australia, October 2004.Beschikbaar: http://www.iassw-aiets.orgJones, P.T. & R. Jacobs (2006), Terra Incognita. Globalisering, ecologie en rechtvaardigeduurzaamheid, Gent: Academia Press. (2de druk, met nieuw woord vooraf 2007)Lafferty, W.M. (1995), ‘The implementation of sustainable development in the European Union’,in: J. Lovenduski & J. Stanyer (eds.), Contemporary Political Studies I, Belfast: Political StudiesAssociation of the UK, 223-32.Matthies, A-L. (2001), ‘Perspectives of eco-social sustainability in social work’, in: A-L.Matthies, K. Nähri, D. Ward (eds.), The Ecosocial Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi,127-152.Paredis, E. (2001), ‘Duurzame ontwikkeling: de ambities doorgelicht’, NoordZuid Cahier, jg.26,nr.4, 33-46.Peeters, J. (1999), 'Duurzame ontwikkeling of duurzame levenswijze?', Ethische perspectieven,jg.9, nr.1, 16-28.Peeters, J. (2008), ‘Empowerment. Een antwoord op het pleidooi voor verantwoordelijkheid’, in:J. Zeedijk & P. Van Bortel (red.), Bedrogen door de elite? Kritische beschouwingen bij TheodoreDalrymples cultuuranalyse, Kapellen: Pelckmans, 72-82.Peeters, J. (2008), ‘Conceptueel onderzoek SOWEDO’, Werkdocument, project SOWEDO,KHLeuven, dept. SSH, oktober. Beschikbaar: www.dhovlaanderen.be/files/SOWEDO%20-%20conceptueel%20onderzoek.pdfVermeersch, E. (1988), De ogen van de panda. Een milieufilosofisch essay, Brugge: Marc Vande Wiele.VODO (Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling ) (2008), KaDO: Kader voor DuurzameOntwikkeling, Brussel. Beschikbaar: http://www.vodo.be/images/stories/downloads/kado.pdfWCED (World Commission on Environment and Development) (1987), Our Common Future,Oxford: Oxford University Press. Vert.: Onze aarde morgen, Tielt: Lannoo, 1989.(gepubliceerd: Tijdschrift voor welzijnswerk, jg 33, nr 301, juli 2009, 25-36)9