Hulpmeststoffen Inzet en werking in de open teelten - Louis Bolk ...

HulpmeststoffenInzet en werking in de open teeltenMarleen Zanen enWillemijn Cuijpers

VerantwoordingDeze publicatie is een product vanuit het project Hulpmeststoffen -optimalisering van het gebruik in de biologische akkerbouw en hetproject Bijzondere Bemesting – kansrijke strategieën voor duurzaambodemmanagement. In beide projecten is gewerkt aan het onderzoeken vande inzet en het beschikbaar komen van stikstof uit hulpmeststoffen in debiologische akkerbouw en het zoeken naar acceptabele alternatieven voorproducten afkomstig uit de gangbare sector.Hierbij willen we de biologische akkerbouwers Douwe Monsma,Frans Haverbeke en Paula Peters bedanken voor het beschikbaar stellen vaneen deel van hun bedrijf voor de experimenten en de daaraan gekoppeldeexcursies. Geert-Jan van der Burgt bedanken we voor zijn ondersteuning enhet grafische werk met NDICEA. En tenslotte bedanken we Chris Koopmans,Coen ter Berg en Gerard Oomen voor hun commentaar op het concept enhun waardevolle suggesties.Het project Hulpmeststoffen loopt van 2007 t/m 2008 en wordtgefinancierd vanuit het Productschap Akkerbouw (PA). De inhoud van hetonderzoek is afgestemd met de themawerkgroep Bodem en Bemesting en deproductwerkgroep AVG (Bioconnect). Het project Bijzondere Bemesting liepvan 2003 tot 2008 en werd gefinancierd door het ministerie van LNV en deRabobank.www.louisbolk.nlinfo@louisbolk.nlT 0343 523 860F 0343 515 611Hoofdstraat 243972 LA Driebergen© Louis Bolk Instituut 2008Foto’s: Marleen Zanen, Willemijn Cuijpers, Jan Bokhorst(LBI), Anna de Weerd (p.4)Ontwerp: FingerprintDruk: Drukkerij KerckeboschDeze uitgave is per mail of websiteMarleen Zanen en Willemijn Cuijpers HulpmeststoffenInhoud1. Inleiding2. Duurzame strategie als basis3. Hulpmeststoffen als bron voornutriënten4. Stikstofbeschikbaarheid5. Evenwichtige bemesting6. Hulpmeststoffen enproductkwaliteit7. Wetgeving rondomhulpmeststoffen8. Beslisboom hulpmeststoffenBijlage 1: Producenten &leveranciers van hulpmeststoffen te bestellen onder nummer LD14

1 InleidingOndanks een strategie gericht op duurzaamheid en verzorging van de bodemvruchtbaarheid kan tijdens debiologische teelt van groenten- en akkerbouwgewassen een additionele stikstofgift met een snelwerkendemeststof noodzakelijk zijn. In de praktijk van de biologische landbouw noemen we die aanvullendemeststoffen ‘hulpmeststoffen’. In deze publicatie hanteren we de volgende definitie van het begriphulpmeststoffen:Hulpmeststof = een organische meststof die tijdens het groeiseizoen (corrigerend) kan wordeningezet voor het toedienen van een snel beschikbare hoeveelheid stikstof of kali voor het gewas.De SKAL hanteert de term hulpmeststoffen niet, maar gebruikt de term ‘meststoffen en bodemverbeteraars’.Binnen de Demeter voorwaarden worden hulpmeststoffen gedefinieerd als meststoffen die niet directafkomstig zijn van landbouwbedrijven. Drijfmest en kippenmest vallen in deze zin niet onder de definitie van‘hulpmeststoffen’. Vanwege de grote inzet ervan als gewasgerichte meststof binnen de biologische landbouwbespreken we ze in deze brochure echter wel als zodanig. Daarnaast wordt ook patentkali meegenomen,een anorganische meststof die in de biologische teelt gebruikt mag worden. In de huidige mestwetgevingmaakt LNV onderscheid tussen anorganische meststoffen en organische meststoffen. Wat betreft organischemeststoffen gelden aparte regels voor dierlijke mest, zuiveringsslib, compost en overige organischemeststoffen. Veel hulpmeststoffen vallen bij die indeling onder dierlijke mest of ‘overige organischemeststoffen’.Lo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 5In verband met risico’s voor voedselveiligheid (BSE) en de herkomst van veel hulpmeststoffen uit deintensieve veehouderij staat het gebruik ervan voortdurend ter discussie binnen de biologische sector.Anderzijds liggen er potenties bij meststoffen uit de biologische sector zelf, zoals biologische kippenmestof digestaat als restproduct van biovergisting. Er is nog weinig praktische informatie over de inzet vanhulpmeststoffen en acceptabele alternatieven.In deze brochure bundelen we de kennis vanuit twee recente onderzoeksprojecten waarbij hulpmeststoffenwerden ingezet. Uitgaande van een duurzame strategie als basis, geven we een overzicht van het huidigeaanbod van hulpmeststoffen en hun karakteristieken, de snelheid waarmee stikstof geleverd wordt, deeffecten van verschillende hulpmeststoffen op productkwaliteit, de kosten en de regelgeving. De beslisboomachterin deze brochure geeft een samenvattend overzicht van de beschikbare hulpmeststoffen anno 2008 enkan u, als ondernemer, helpen bij het maken van een geschikte keuze.< Akkerbouwers tijdens een velddag in discussie over het gebruik van hulpmeststoffen in de biologische teelt.

2 Duurzame strategie als basisIedere bedrijfsvoering is anders. De gevolgde strategie bepaalt voor eengroot deel de bedrijfsvoering. De strategiekeuze hangt samen met devisie van de ondernemer. Grofweg zijn er in de praktijk twee visies teonderscheiden:1. We bemesten en verzorgen de bodem opdat de bodemvruchtbaar—heid voldoende hoog is om productieve en gezonde gewassen te telen.2. We bemesten de gewassen opdat deze optimaal kunnen produceren.Wanneer je je strategie op basis van één van deze visies ontwikkeld,zullen mestkeuze, bodembewerking en vruchtopvolging van daaruitvormgegeven worden:Bodemgerichte strategie De mestkeuze zal gericht zijn opbodemvruchtbaarheid. Het bevorderen van het bodemleven, organischgebonden voedingsstoffen en de ziektewerendheid van de bodem spelendaarbij een rol. Dus kies je eerder voor vaste stalmest dan voor drijfmest.Bodembewerking zal naast zaaibedbereiding meer gericht zijn op degehele bouwvoor en de daaronder gelegen lagen. Vruchtopvolging zalgericht zijn op een goede afwisseling van maai- en hakvruchten en hetvoorkomen van bodemgebonden ziekten.Gewasgerichte strategie Gewassen zullen optimaal bemestworden. Meststoffen die wateroplosbare voedingsstoffen bevatten ofsnel mineraliseren hebben de voorkeur. Bemesting wordt vaak directin of vlak voor de teelt gegeven. Dus kies je eerder voor drijfmest ofhulpmeststoffen dan voor vaste stalmest. Bodembewerking zal gerichtzijn op een optimaal zaaibed. Vruchtopvolging wordt meer ten dienstevan een optimale gewasgroei dan ten dienste van een optimalebodemvruchtbaarheid vormgegeven.Duurzaamheid vraagt om afstemming tussen voeding vanbodem en gewas. Wanneer past een hulpmeststof in een duurzamestrategie? Een bemestingsstrategie die alleen gebaseerd is op hetgebruik van hulpmeststoffen lijkt niet duurzaam, omdat ze tenslotte zalleiden tot een afname van de bodemvruchtbaarheid, de bodemlevenactiviteit en de ziektewerende eigenschappen van de bodem. Maar ookeen bemestingsstrategie die alléén gericht is op de bodem is niet altijdduurzaam. De bodemvoorraad aan organische stof, en daarmee de‘oude kracht’, kan zo groot worden dat de nitraatgehaltes in de bodemdoor het seizoen heen structureel te hoog worden. Dit kan leiden totstikstofverliezen naar het milieu, maar ook tot een verslechtering van deproductkwaliteit, zoals te hoge nitraatgehaltes in peen. Een tussenvorm,waarbij de bodem optimaal wordt verzorgd en in goede conditiegebracht en daarnaast waar nodig de gewassen extra worden bemest,lijkt ideaal. Vanuit deze visie bestaat de bemesting hoofdzakelijk uit eenbasisbemesting met bijvoorbeeld vaste stalmest, die de bodem vruchtbaarmaakt en de meeste gewassen voorziet van voldoende voedingsstoffen.De extra bemesting wordt efficiënt naar mineralenbehoefte en kostengegeven aan de gewassen die dat nodig hebben.Tabel 1: In de praktijk worden om verschillende redenen en opverschillende momenten hulpmeststoffen ingezet. In sommigegevallen is de inzet discutabel, bijvoorbeeld als het ten koste gaatvan de bodemverzorgende bemesting, de plek van het gewas in devruchtopvolging onjuist is, of de inzet van hulpmeststoffen juist totméér uitspoeling leidt; in andere gevallen is inzet noodzakelijk om eenduurzame bemestingsstrategie te bereiken.Lo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 7< Bij een duurzame strategiewordt een bodemverzorgendebasis bemesting waar nodigaangevuld met snelwerkendehulpmeststoffen.Inzet van hulpmeststoffen in de praktijk• Korte teelt, vroeg in het voorjaar, met hoge N-behoefte (spinazie, knolvenkel, Chinese kool, zomerbloemkool)• Lange groeiperiode, tot laat in het najaar of over de winter heen (prei, spruitkool, winterbloemkool)• Hoge N-behoefte èn continue oogst gedurende lang seizoen (augurk, alle vruchtgroenten in de bedekte teelten)• Positief effect van hoger stikstofaanbod halverwege de teelt (bijv. tijdens de bloei) op productkwaliteit (tarwe)

3 Hulpmeststoffen als bronvoor nutriëntenDit hoofdstuk geeft een overzicht van de verschillende hulpmeststoffendie in de biologische teelt zijn toegelaten. Hierbij ligt de nadruk op desamenstelling van de hulpmeststoffen wat betreft uitgangsmaterialen ennutriëntengehaltes. NPK gehaltes zijn overal weergegeven in % N, P 2O 5en K 2O in het vers product, aangezien dit de gebruikelijke aanduidingenzijn bij commercieel verkrijgbare (korrel)meststoffen. Bij elke hulpmeststofstaat een korte discussie over de wenselijkheid van het gebruik ervan in debiologische landbouw. De werkingssnelheid van stikstof uit de verschillendehulpmeststoffen komt uitgebreider aan de orde in hoofdstuk 4.Hulpmeststoffen van dierlijke oorsprongDrijfmest uit extensieve veehouderij In de praktijkis drijfmest een van de belangrijkste snelwerkende stikstofbronnen.Gedroogde kippenmest In de praktijk zijn er goedeervaringen met kippenmest uit de scharrel- en biologischekippenhouderij. Kippenmest uit de intensieve kippenhouderij is niettoegestaan. Kippenmest bevat relatief veel fosfaat in verhouding totstikstof. Hierdoor past de meststof niet altijd goed in eenbemestingsregime. Met name de wijze van opslag en bewaring van dekippenmest is van invloed op de N/P verhouding. Verse of snelgedroogde kippenmest bevat in verhouding meer stikstof dankippenmest die gedurende lange tijd bewaard is. Monterra levert zoweleen scharrelmestkorrel als een biologische kippenmestkorrel (NPK 4-3-2).Verenmeel en bloedmeel zijn afkomstig van slachtafvaluit intensieve houderijen. De meststoffen zijn in korrelvorm verkrijgbaarDigestaat uit co-vergisting Bij vergisting van biomassawordt organische stof onder zuurstofloze omstandigheden afgebrokentot methaan (CH 4) en koolzuurgas (CO 2). Het restproduct van vergistingis digestaat. De energie-opbrengst van de vergisting van mest kanverhoogd worden door het toevoegen van energierijke organische stof,zoals maïs, gewasresten of vetten. Dit wordt co-vergisting genoemd. Desamenstelling van digestaat is afhankelijk van de samenstelling van debiomassa die de vergister in gaat. De NPK inhoud van het digestaat (%van het vers product) is vergelijkbaar met drijfmest: ca. 0,5-0,2-0,6.Digestaat uit co-vergisting valt onder de dierlijke meststoffen. Digestaatis toegelaten in de biologische landbouw mits het uitgangsmateriaal(het co-substraat) vermeld staat in bijlage IIA (www.skal.nl). Hoewel demest voor kleinschalige bio-vergistingsinstallaties op biologischebedrijven vaak van biologische oorsprong is, worden vaak co-substratengebruikt die wel van gangbare herkomst zijn. Afhankelijk van het soortco-substraat wordt het digestaat meer of minder acceptabel gevondenvoor de biologische sector. Grootschalig gebruik van bepaalde typenco-substraat (bijv. stro of materiaal uit natuurgebieden) werktconcurrerend met het gebruik voor andere doeleinden (strooisel voorstallen of compostering), en kan daarom minder wenselijk zijn.stof van plantaardige oorsprong, met een brede toepassing in debiologische teelten. Vanwege de gunstige prijs en snelle werking wordthet zeer veel toegepast. Er zijn verschillende vinasse producten metuiteenlopende NK verhoudingen. Het kaligehalte kan variëren van 2 tot10% K 2O. Indien het product meer dan 5% K 2O bevat, wordt het vaakaangeduid als vinassekali. Vinasse is een bijproduct van de productie vanalcohol uit suikerbieten. Doordat het product uit de gangbare teeltafkomstig is en bij de bereiding een aantal (licht) chemischeverwerkingsstappen worden doorlopen, staat het gebruik in debiologische sector soms ter discussie. Vinasse kan ook geleverd wordenmet een GGO-vrij verklaring. Vinasse is een licht stroperige vloeistof, diedoor verschillende leveranciers in bulk of multiboxen van 1000 litergeleverd kan worden. Vinasse wordt ook verwerkt in een aantal volledigplantaardige hulpmeststoffen in korrelvorm (zoals Monterra Malt NPK3-1-12 (moutkiemen en vinasse) of Monterra NPK 1-1-15 (vnl. vinasse).Het laatste product is een vrijwel enkelvoudige kaliummeststof. OokDCM brengt een korrelmeststof op de markt op basis van vinasse(Vivikali NK 2-20).Lo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 9Drijfmest is afkomstig uit ligboxstallen in de rundvee- of devarkenshouderij. Drijfmest bevat relatief veel minerale stikstof en weinigkoolstof en geeft een vlotte begingroei. De bijdrage aan de organischestofvoorziening is klein. Regelmatig werken met drijfmest onderdruktde veelzijdigheid van het bodemleven, vergeleken met het gebruik vanvaste stalmest. De kwaliteit van drijfmest kan sterk variëren en daarmeede invloed op het bodemleven. Varkensdrijfmest heeft ten opzichte vanrunderdrijfmest vaak een lagere C/N verhouding. Vleesvarkensmestbevat meer mineralen dan zeugendrijfmest. Drijfmest heeft eengemiddeld NPK gehalte (als % in vers product) van 0,5-0,2-0,6.en makkelijk strooibaar. Het zijn vrijwel enkelvoudige meststoffen, meteen grote hoeveelheid (ca. 13%) snel mineraliseerbare stikstof, ennauwelijks fosfaat of kali. Het zijn aantrekkelijke meststoffen wanneer erbehoefte is aan een snelle stikstofgift. De inzet van bloedmeel enverenmeel binnen de biologische landbouw staat ter discussie vanwegehet gangbare uitgangsmateriaal en de risico’s op het gebied vanvoedselveiligheid. Sinds 2001 mag er in de biologische landbouw geenbloedmeel meer gebruikt worden op grasland in de melkveehouderijvanwege BSE. Voor zover bekend kan bloed of bloedmeel echter nietbesmet zijn met BSE (www.voedingscentrum.nl).Hulpmeststoffen van plantaardige oorsprongVinasse / Vinassekali Vinasse is de belangrijkste hulpmest-Protamylasse is een dik vloeibaar restproduct van deaardappelzetmeel bereiding en bestaat uit oplosbare resteiwitten(peptiden en vrije aminozuren), zouten en mineralen. Het product isverhit tot een temperatuur van 105°C waarmee eventuele fytosanitairerisico’s zijn uitgesloten. Protamylasse heeft een NPK gehalte van3-1-10. Ook hier geldt dat het plantaardige materiaal afkomstig is uitde gangbare sector. Voor de discussie rond wenselijkheid, is ook vanbelang in hoeverre (licht) chemische verwerkingsstappen een rol spelenbij de productie.

Maïsdigestaat Maïsdigestaat is het vloeibare restproduct datontstaat bij de vergisting van energiemaïs. Het gebruik van honderdprocent maïs levert meer energie op dan een mengsel van maïs enmest, maar wordt in de praktijk maar op weinig landbouwbedrijventoegepast. Dit digestaat heeft een NPK inhoud (% van product) van ca.0,5-0,2-0,6. Bij dit type digestaat is geen sprake van het gebruik vaneen co-substraat dat als restproduct beschouwd kan worden, maarwordt speciaal voor dit doel een (voeder)gewas geteeld. In de discussiespeelt dan ook de afweging in hoeverre de productie van bio-energiemag concurreren met de teelt van voedsel- of voedergewassen.Daarnaast is dit type digestaat op dit moment alleen uit de gangbaresector verkrijgbaarRicinusschroot is een hulpmeststof op basis van uitgeperstezaden die achterblijven bij de productie van wonderboomolie (Ricinuscommunis). De meststof heeft een NPK samenstelling van ca. 5-2-1 enwordt geleverd in kruimelvorm. Daarnaast is Monterra Ricinus eenkorrelmeststof, uit een mengsel van ricinusschroot en vinasse, met eenNPK verhouding van 4-1,5-8. Net zoals cacaodoppen (in een aantalsamengestelde meststoffen) vindt de gewasproductie (gangbaar) in detropen plaats. Voorafgaand aan verwerking tot eindproduct(chocolade, olie) worden de gewassen vaak geëxporteerd naar hetWesten, waarna de restproducten hergebruikt worden alshulpmeststoffen.Samengestelde hulpmeststoffenEr is een groot scala aan samengestelde hulpmeststoffen op de markt,met een gemengd dierlijke en plantaardige herkomst. Vanwege de snellewisselingen in aanbod kunnen deze hier niet allemaal aan bod komen.Qua nutriëntensamenstelling bevatten deze producten verschillendeverhoudingen stikstof, fosfaat, kali en magnesium. Een voorbeeld isMonterra 9-1-4 (verenmeel, moutkiemen, vinasse en melasse). Basisvan deze meststoffen is vaak een combinatie van slachtafvalproductenuit de gangbare houderijen. De plantaardige component kan bestaanuit componenten zoals cacaodoppen, soyaschroot, zaagsel, vinasseextract,moutkiemen van gerst of zeewiermeel. Door de fabrikantenmoet aangegeven worden dat de meststoffen SKAL gecertificeerdzijn. De belangrijkste leveranciers van deze meststoffen zijn Memon(Monterra meststoffen), DCM (De Ceuster Meststoffen) (Eco-mixen),Ecostyle (een aantal Ecofertiel producten), OSMO International, Orgaméen Viano. Voor adressen zie bijlage 1. Wat betreft de wenselijkheid vanhet gebruik van deze meststoffen, zijn met name de producten waarinslachtafval uit de gangbare sector verwerkt is discutabel. Plantaardigecomponenten kunnen beoordeeld worden naar biologische herkomst,gebruik van gewasbeschermingsmiddelen in de gangbare teelt (residu vrijproduct), risico op GMO besmetting, en het gebruik van (licht) chemischebewerkingen.Kali hulpmeststoffenNaast vinassekali kan patentkali of ruw kaliumzout wordeningezet. Patentkali valt onder de EG-meststoffen: kunstmeststoffendie een EG nummer hebben, met daaraan gekoppeld een vastesamenstelling. Patentkali bestaat uit een mengsel van kaliumsulfaaten magnesiumsulfaat: 30% K 2O, 10% MgO en 42% SO 3. Patentkali isafkomstig uit kalimijnen, en is daarmee geen hernieuwbare grondstof.De mineralen waaruit patentkali gewonnen wordt zijn zeer algemeenvoorkomend, maar de vraag ernaar is ook erg groot. Een nadeel vanhet gebruik van patentkali is de potentieel verzoutende werkingdoor het hoge sulfaatgehalte. Ruw kaliumzout is wisselend vansamenstelling en niet chloorarm. Naast kaliumchloride (ca.15% K 20)bevat het ook natriumchloride (ca 10% Na 2O).PrijzenIn tabel 2 staat een samenvattend overzicht van de samenstelling vaneen aantal belangrijke hulpmeststoffen, inzicht in de werkingssnelheiden de prijs per kilogram N of N+K. Korrelmeststoffen zijn in het algemeenduurder dan vloeibare meststoffen. Verenmeel wordt het meesttoegepast in de praktijk, maar uit de tabel blijkt dat het prijsverschil meteen plantaardige korrelmeststof zoals Monterra Malt 5-1-5 relatief kleinis wanneer er zowel naar N als naar K wordt gekeken.Lo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 11Monterra malt is een plantaardige hulpmeststof inkorrelvorm, met een NPK verhouding van 5-1-5, op basis vanmoutkiemen van gerst en vinasse. Deze hulpmeststof is ook toegelatenin de biologisch-dynamische landbouw. De gerst (evenals vinasse) isafkomstig uit de gangbare sector, maar heeft als voordeel dat voor degangbare teelt van granen relatief weinig gewasbeschermingsmiddelengebruikt worden. Van de plantaardige (korrel) hulpmeststoffen is ditwellicht (afgezien van de volledig biologische luzernekorrel) de minstdiscutabele hulpmeststof.Luzerne wordt als meststof nog weinig gebruikt, maar detoepassing als alternatieve plantaardige hulpmeststof is inonderzoek. Luzerne kan worden ingezet als meel, schroot of geperstebrok. Luzernebrok heeft een NPK samenstelling van ca. 3-1-4, en zalafhankelijk van de snede meer of minder stikstof bevatten. Luzerne ispotentieel een interessante, stikstof- en kalirijke meststof, maaromdat een voedergewas wordt ingezet als meststof staat het gebruikter discussie. De productie kan echter volledig biologisch zijn, en zouinteressant kunnen zijn voor bedrijven die het zelf willen verbouwenin een stockless systeem, om het dan op andere momenten in devruchtwisseling te kunnen inzetten. Voor een flexibele toepassing iseen bruikbare verwerkingstechniek nodig, zoals drogen of inkuilen.Tabel 2: Samenstelling van hulpmeststoffen in % van het verse product op basis van analyseresultaten uit het project Hulpmeststoffen. Prijsniveau geldend voor2007 bij bulkaanvoer (* prijs in overleg). De C/N verhouding is weergegeven als de verhouding tussen koolstof en organisch gebonden stikstof in de meststof.Hulpmeststof DS OS N-tot N-min P 2O 5K 2O MgO C/N % N naPrijs perPrijs per2 weken kg N kg N + KVinasse 43 36 3,2 17,0 0,3 2,1 0,1 7,6 46% € 1,78 € 1,16Protamylasse 54 36 2,7 1,7 1,4 9,6 0,6 7,1 50% € 1,65 € 0,42Verenmeel 93 76 11,0 3,1 1,4 1,4 0,2 3,7 32% € 4,12 € 3,73Digestaat co-vergisting 10 8 0,5 1,5 0,2 0,6 0,1 15,5 29% * *Maïsdigestaat 8 7 0,5 1,9 0,2 0,6 0,1 10,6 11% * *Luzernebrok 90 76 3,0 0,4 0,8 3,8 0,4 11,5 4% € 10,07 € 4,90Ricinusschroot 90 83 4,5 0,2 2,0 1,1 1,6 7,5 30% € 7,11 € 5,88Koolzaadschroot 90 85 4,5 0,1 1,9 1,2 0,7 9,1 13% € 5,61 € 4,61Monterra Malt 88 74 4,5 0,2 1,2 5,2 0,2 8,2 11% € 8,07 € 4,10Kippenmest vers 37 25 1,9 0,4 1,7 1,1 0,4 13,3 20% * *Kippenmest bewaard 57 26 1,7 0,4 2,9 1,7 0,7 10,0 8% * *

4 StikstofbeschikbaarheidGewasopname van stikstof In het vroege voorjaar is deopname van voedingsstoffen door gewassen nog laag, maar deze neemtsnel toe met de gewasgroei. Om de gewenste opbrengsten en een goedekwaliteit van het product te verkrijgen, is het nodig dat de nutriëntenin de bodem beschikbaar zijn wanneer het gewas ze ook echt nodigheeft. In Figuur 1 staat een voorbeeld van de stikstofbeschikbaarheidin de teelt van spinazie en aardappel bij een bemesting met 25 tondrijfmest voorafgaand aan de teelt. Spinazie heeft een relatief hogestikstofbehoefte in korte tijd, terwijl er in het voorjaar nog maar weinigstikstof mineraliseert. Hierdoor ontstaat er een stikstoftekort aanhet eind van de teelt. Bij aardappel is er genoeg stikstof aanweziggedurende het hele seizoen.18016014012010080604020beschikbaar voor spinaziebeschikbaar voor aardappelopname spinazieopname aardappel010 15 20week25 30 35Fig 1: Stikstofbeschikbaarheid en opname door spinazie en aardappelbij een bemesting van 25 ton drijfmest voorafgaand aan de teelt.N (kg/ha) N opname (kg/ha)Nalevering door de bodem De bodem bevat een grotehoeveelheid nutriënten die zijn opgeslagen in de organische stof en16het klei-humus complex. Van de nutriënten in de organische stof komt14slechts een klein deel (ca. 2-3 %) jaarlijks beschikbaar voor het gewas12(mineralisatie).10Organische stikstof wordt dan omgezet in mineralestikstof 8 in de vorm van ammonium (NH 4) en vervolgens nitraat (NO 3).In 6een gunstige situatie kan de nalevering oplopen tot wel 160 kg N/ha 4 (Figuur 2). De hoeveelheid nitraat in de bodem fluctueert enormdoor 2 het jaar heen. In het late voorjaar komt in een vochtige gronddoor 0 de temperatuurstijging een grote hoeveelheid stikstof vrij. Deze0 10 20 30 40 50piek aan beschikbare stikstof wordt opgenomen door het gewas maarweekkan ook door uitspoeling of gasvormige verliezen verloren gaan. Sturenvan de stikstofbeschikbaarheid in de praktijk, vooral in periodes waarinde nalevering door de bodem beperkt is, kan een goede reden zijn omhulpmeststoffen in te zetten.180160140120100806040200120gemineraliseerd tijdens teeltN-mineraal voorjaarzaaiui zomertarwe aardappelenFig 2: Gemiddelde stikstof nalevering uit een zware zavelbodem met een gunstige bodemstructuur. Gedurende3 achtereenvolgende jaren werd er niet bemest. Zonderinvesteringen in de bodemvruchtbaarheid gaat het naleverendvermogen van de bodem langzaam achteruit.Geleidelijke werking De stikstof in de hulpmeststoffendie worden ingezet in de biologische teelt is voornamelijk in organischevorm aanwezig. Het is verstandig om in de praktijk rekening te houdenmet de beperkte snelheid waarmee organische hulpmeststoffenwerken. Hierdoor kan het wel 2 tot 4 weken duren voordat stikstofuit hulpmeststoffen ook daadwerkelijk voor het gewas beschikbaarkomt. Dat betekent dat de stikstof geleidelijk vrijkomt, en er dus metvooruitziende blik bemest moet worden. Wanneer de meststoffenondergewerkt worden, kan de werking worden versneld vergeleken metmeststoffen die in korrelvorm oppervlakkig worden gestrooid.Nmin-metingMet een Nmin-meting wordt de hoeveelheid beschikbarestikstof (N-NO 3) in uw percelen bepaald. Met behulpvan een bouwlandboor en teststrips voor nitraat kuntu die meting vrij eenvoudig zelf uitvoeren (zie www.NDICEA.nl/aan de slag). Uitbesteden kan ook en kostca. €15,-/perceel (www.blgg.nl). Geschikte momentenvoor het uitvoeren van de meting zijn: feb-maart, voordatu ploegt of gaat bemesten, april-mei, vlak voor het zaaienof planten, of in het najaar direct na de oogst. Bedenkbij de interpretatie wel dat het nitraatgehalte enorm kanfluctueren, afhankelijk van o.a. neerslag en temperatuur.Lo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 13< In een experiment met zomertarwe resulteerde een aanvullendebemesting van 2 ton Vinasse bovenop de basisgift van 14 tongeitenmest in een hogere opbrengst. In juni is het effect duidelijkzichtbaar in de donkere gewasstand (rechts).raatgehalte in de bodem (kg/ha) - braak10080604020vinassemais digestaatkippenmest bew.controle

Beschikbaarheid van stikstof uithulpmeststoffenIn 2007 is een bemestingsexperiment met 12 verschillendehulpmeststoffen uitgevoerd in zomertarwe op zeeklei(Zeewolde). Naast de beschikbaarheid van stikstof in hetgewas, is ook de stikstofmineralisatie van de hulpmeststoffenin braakpercelen zonder gewasgroei gevolgd. Hierdoorkonden de verschillen tussen de meststoffen duidelijkergekarakteriseerd worden. De meststoffen zijn rond half mei,door middel van strooien toegediend. Bij toediening vroeg inhet voorjaar gaan andere factoren (zoals de direct beschikbarehoeveelheid N-mineraal in het product) een grotere rol spelenin de selectie van geschikte meststoffen. Naast vinasse, zijndigestaat en kippenmest dan interessant, vanwege het relatiefgrote aandeel direct beschikbaar N-mineraal in het product.Korte termijn (2 weken)Voor een snelle stikstofgift in de eerste twee weken natoediening, zijn met name protamylasse en vinasse zeergeschikt, gevolgd door verenmeel, ricinusschroot en digestaatuit co-vergisting. Met name luzernebrok geeft zeer weinigstikstof de eerste twee weken, wat mogelijk te maken heeftmet het slecht uiteen vallen van de korrels bij droogte.Door inwerken zou dit te verhelpen zijn. Ook de bewaardekippenmest geeft in de eerste twee weken maar een geringetoename van N-min in de bodem. Hier kunnen ook verliezennaar de atmosfeer een rol spelen. Een aantal meststoffenbevat een grote hoeveelheid direct beschikbaar mineraal N inhet product: vinasse, digestaat en kippenmest. Bij gebruik vandigestaat en kippenmest is het raadzaam deze in te werken,om verliezen naar de atmosfeer te voorkomen.< Gestrooide korrels Monterra Malt vallen geleidelijk uit elkaar.Middellange termijn (6 weken)Ook op middellange termijn (6 weken) is bij vinasse de grootstehoeveelheid stikstof beschikbaar, gevolgd door verenmeel enricinusschroot. Bij een aantal meststoffen zijn er na 6 wekenstikstofverliezen opgetreden ten opzichte van de onbemestecontrole: dit was het geval bij protamylasse, digestaat uit covergistingen verse kippenmest. Opvallend is verder de inhaalslagdie luzerne maakt in de periode van 2-6 weken, waarbij na 6weken 25% van de toegediende stikstof als minerale stikstof inde bodem beschikbaar is. Ook bij koolzaad en Monterra Maltis na 6 weken 26% resp. 20% van de toegediende stikstofin de bodem beschikbaar. Deze drie meststoffen lijken vooralgeschikt wanneer een langere nalevering van stikstof voor deteelt belangrijk is. Terwijl digestaat en kippenmest in eersteinstantie voor veel beschikbare stikstof zorgden, bevattendeze behandelingen na 6 weken juist de laagste hoeveelheidstikstof. Blijkbaar moeten zij het vooral hebben van initieelaanwezig nitraat en ammonium, en komt uit de organischefractie maar langzaam stikstof vrij.Tabel 3: Stikstofmineralisatie van hulpmeststoffen in de eerste 2weken na toediening. De mineralisatie-snelheid is aangegeven als % Nbeschikbaar in de bodem na 2 weken, in percelen zonder gewasgroei,ten opzichte van de onbemeste controle. Bemestingstijdstip half mei.Door de droogte zijn met name de luzernekorrels slecht uit elkaargevallen, waardoor er weinig stikstof uit vrijgekomen is.Hulpmeststof % N beschikbaar na 2 wekenVinasse 46Protamylasse 50Verenmeel 32Digestaat co-vergisting 29Maïsdigestaat 11Luzernebrok 4Ricinusschroot 30Koolzaadschroot 13Monterra Malt 11Kippenmest vers 20Kippenmest bewaard 8Nitraatgehalte in de bodem (kg/ha) - braakNitraatgehalte in de bodem (kg/ha) - braak1201008060vinasse40mais digestaatcontrolekippenmest bew.2001-4 15-4 29-4 13-5 27-5 10-6 24-6 8-7 22-712010080verenmeelricinusschroot60luzernebrokmaltaflor40controle2001-4 15-4 29-4 13-5 27-5 10-6 24-6 8-7 22-7Fig 3 en 4: Stikstof verloop in de bodem in braakpercelen,na toediening van verschillende hulpmeststoffen op 14 mei(110 kg N/ha). In de twee grafieken is een selectie van de12 meststoffen opgenomen die in de proef zijn toegepast:onbemeste controle, vinasse, verenmeel, ricinusschroot,luzernebrok, Monterra Malt, maïsdigestaat en langere tijdbewaarde kippenmest.Lo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 15

5 Evenwichtige bemestingDe keuze van de soort mest, de hoeveelheid en het tijdstip waaropwordt bemest is meestal gebaseerd op ervaringen van de teler. Inde meeste gevallen is dat voldoende. Toch neemt de noodzaak toeom dergelijke keuzes te onderbouwen en inzichtelijk te maken. Demeststoffenwet en de milieuwetgeving noopt hier steeds meer toe(hoofdstuk 7). Voor dit doel zijn er rekenprogramma’s ontwikkeld diehierin behulpzaam kunnen zijn. Speciaal voor de biologische sector ishet computermodel NDICEA ontwikkeld dat in diverse praktijksituatiesis getoetst.De stikstofvoorziening van gewassen is grotendeels afhankelijk vande stikstofmineralisatie uit bodem organische stof, uit gewasresten engroenbemesters en uit organische meststoffen. Het beschikbaar komenvan stikstof door mineralisatie tijdens het seizoen komt in het idealegeval overeen met de stikstofopname door het gewas. In de praktijk isdit echter vaak niet het geval (figuur 5). Dat kan leiden tot een tekortvoor gewasgroei, terwijl in andere situaties sprake kan zijn van een teruime stikstofvoorziening waardoor verliezen op kunnen treden.In de gangbare landbouw wordt bij veel groentegewassen meerderemalen stikstof toegediend. In aanvulling op de stikstofbemesting bijhet zaaien of planten wordt tijdens het groeiseizoen bij een dreigendstikstoftekort een tweede of derde stikstofbemesting uitgevoerd. Indeze gevallen wordt een snelwerkende, goed oplosbare stikstofmeststoftoegediend.Voor een zo goed mogelijke stikstofbenutting door de gewassen is hetbelangrijk dat gewassen op het juiste moment de juiste hoeveelheidstikstof ter beschikking hebben. Eén grote gift aan het begin vanhet seizoen vergroot de kans op uitspoeling. Dat is ook het geval bijorganische mest, zeker als die relatief veel minerale stikstof bevat.Een nauwkeuriger manier is om gedurende het groeiseizoen destikstofvoorraad in de bodem te meten en aan de hand daarvan debijbemesting eventueel aan te passen. Met een dergelijke stikstofbijbemesting kan beter ingespeeld worden op de processen diebepalen hoeveel stikstof in de bodem beschikbaar komt.NDICEAIn de biologische teelt is het NDICEA model (NitrogenDynamics In Crop rotations in Ecological Agriculture) eeninstrument waarmee een inschatting kan worden gemaaktof een bijbemesting noodzakelijk is. Op basis van debedrijfsvoering, de opbrengsten en het weersverloop over dejaren kan het verloop van de stikstofhuishouding in een bodemworden berekend. Hierbij wordt rekening gehouden met hetwater- en stikstoftransport in de bodem en de groei van hetgewas. Ook met de meerjarige effecten van organische mest,gewasresten, wortelresten en groenbemesters wordt rekeninggehouden. De combinatie van al deze gegevens resulteert ineen schatting van het mineraal stikstofgehalte in de bodemop een bepaald moment. Deze modelberekeningen kunnenals basis gebruikt worden voor een eventuele bijbemesting.Fig 5: Met NDICEA wordt inzicht verkregen waar de aan eenperceel toegediende stikstof blijft. Zo wordt inzicht verkregen of debeschikbaarheid voldoende is om de gewasbehoefte te dekken (rodelijn). In het voorbeeld is er zonder een vinasse gift van 5 ton (blauwelijn) onvoldoende stikstof en met een vinasse gift (groene lijn) genoegstikstof om de gewasbehoefte van een tarwegewas te dekken.Fig 6: Verloop van de minerale stikstof in de bodem mét (groen) enzonder (roze) hulpmeststof.Fig 7: De hulpmeststof is slechts één van de bronnen vanstikstofbeschikbaarheid voor een gewas. Ook de oude krachtvan de bodem kan aanzienlijk bijdragen. Het model houdtdaar rekening mee.Lo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 17

6 Hulpmeststoffenen productkwaliteitHet gebruik van hulpmeststoffen kan op verschillende manierendoorwerken op productkwaliteit. Hulpmeststoffen worden in de praktijkingezet om bijvoorbeeld het suikergehalte in biet of het eiwitgehaltein tarwe te verhogen. Sturing op productkwaliteit is echter nieteenvoudig. Bij inzet op het verkeerde moment kan ook de vegetatievegroei een impuls krijgen (case 1). Anderzijds kan het overmatiggebruik van hulpmeststoffen ook als effect hebben dat bijvoorbeeldde nitraatgehalten in peen te hoog worden. Bij het beperkt en sliminzetten van hulpmeststoffen kan echter ook het tegenovergesteldebereikt worden: niet te hoge nalevering door de bodem door eenafgestemde aanvoer van vaste mest, waarna met hulpmeststoffen meerfine-tuning mogelijk is in het beschikbaar komen van stikstof. Hierdoorzouden juist te hoge nitraatgehaltes in het product voorkomen kunnenworden (case 2). Tenslotte is soms de beoordeling van productkwaliteitdiscutabel. Een hoger eiwitgehalte in tarwe (waar de teler financieelbaat bij heeft) hoeft niet altijd daadwerkelijk tot een beterebakkwaliteit te leiden (case 3).CASE 1: Hogere stikstofgift niet altijdwenselijkUit de resultaten van een bemestingsproef in suikerbieten inIJzendijke (Zeeuws Vlaanderen) in 2004 werd duidelijk dateen hogere gift aan hulpmeststoffen niet per definitie leidttot hogere N-mineraal gehalten in de bodem tijdens de groeivan het gewas. Het verschil in stikstof bemestingsniveauaan het begin van het seizoen leidde in deze proef niet totopbrengstverschillen of een hoger suikergehalte (financieelde belangrijkste indicator). In de behandelingen met eenhoge dosering vinasse werd wel een hoger N-mineraalgehalte in de bodem gemeten, maar dit zorgde vooral voormeer bietenloof, en leidde niet tot een hogere opbrengst. Deplant is wel in staat om de extra hoeveelheid stikstof diebeschikbaar komt op te nemen (in de bodem zijn er dan geenverschillen meer meetbaar), maar dit hoeft niet noodzakelijkten goede te komen aan een hogere opbrengst. Daarnaastkan een hogere bemesting ook leiden tot ongewenste effecten,zoals een grotere gevoeligheid van het gewas voor ziekten enplagen. In de suikerbieten waren 2 van de 4 plots met eenhoge vinassegift en dus hoge stikstofbeschikbaarheid in debodem aangetast door vergelingsziekte.kg NO 3/ha908070605040302010023-mrt 16-apr 04-mei 19-mei 11-sepverenmeel laagluzerne laagvinasse laagvinasse hoogluzerne hoogverenmeel hoognulvariantFig 7: Stikstofverloop in de bodem onder suikerbieten, na toedieningvan vinasse, verenmeel en luzernekorrel op basis van 161 kg N/ha(hoog) en op basis van 46 kg N/ha (laag). Bemesting vond plaats op9 april.Lo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 19

CASE 2: Nitraat in peenDoor jarenlange aanvoer van organische mest bouwt eenbiologische teler een voorraad mineralen op die in hetgroeiseizoen langzaam vrijkomt. Hierdoor is de zogenaamde‘oude kracht’ op een aantal bedrijven erg hoog. Daarnaastwordt peen in de praktijk soms bijbemest: bijvoorbeeld inseptember, om de oogstbaarheid te vergroten, wanneer erdoor schimmelziekten veel loofverbruining ontstaan is. Eenextra stikstofgift leidt dan niet alleen tot meer loof, maarook tot een hoger nitraatgehalte bij de oogst. Biologischepeen heeft een korter groeiseizoen dan gangbare peen,doordat er vanwege peenvlieg later gezaaid wordt. Al dezefactoren kunnen het nitraatgehalte verhogen. De afgelopentien jaar zijn de nitraatgehaltes in peen sterk gestegen. Erzijn echter grote verschillen tussen bedrijven. Telers hebbenvaak onvoldoende zicht op de stapeling van stikstof uitverschillende bronnen. De onderstaande grafieken geven eenvoorbeeld van de herkomst van stikstof op twee bedrijven. Bijeen bedrijf met 290 mg NO 3per kg peen is de stikstof vooralafkomstig uit meststoffen. Verlaging van de mestgift kan hiersnel een effect hebben op het nitraatgehalte in de peen. Op eenbedrijf met een nitraatgehalte van 449 mg NO 3per kg peenis de stikstof afkomstig uit organische stof de belangrijkstebron. Die is op de korte termijn niet beïnvloedbaar. Peen telenmet een laag nitraatgehalte wordt hier lastig. De bemestinghad hier in ieder geval achterwege gelaten kunnen worden.Het is zaak om ervoor te zorgen dat de nalevering van debodem niet te hoog wordt door structureel te hoge giften aanvaste mest. Hierdoor wordt de stikstof beschikbaarheid op delange duur onbeheersbaar.200150100500200150100500N als minerale N uit (hulp)meststoffenN gemineraliseerd uit organische deel van mestN gemineraliseerd uit gewasrestenN gemineraliseerd uit groenbemestersN gemineraliseerd uit de bodem (humus en anderebij aanvang in de grond aanwezige organische stof)Fig 8: N bronnen bij een bedrijf met een gehalte van respectievelijk290 mg NO 3(boven) en 449 (onder) mg NO 3per kg peen.CASE 3: Hoger eiwitgehalte nietautomatisch gekoppeld aan beterebakkwaliteitDe belangrijkste norm voor de kwaliteit van tarwe is het1412108eiwitgehalte. De minimumeis aan het eiwitgehalte isgebaseerd op de aanname dat een verhoogde bakkwaliteit(vooral broodvolume), gekoppeld is aan het eiwitgehalte.Om te kunnen voldoen aan de minimumeis, wordt telersgeadviseerd om de stikstof bemesting op te voeren. Uitonderzoek door het LBI blijkt dat voor het meest geteeldebiologische baktarwe ras Lavett niet het eiwitgehalte bepalendis voor de broodkwaliteit, maar vooral de teeltlocatie en hetdaarmee samenhangende bodembeheer. In 2006 is dit verderonderzocht door bakproeven te doen met Lavett van éénlocatie in IJzendijke, bemest met verschillende meststoffen.Bemesting puur op basis van vinasse gaf duidelijk de hoogsteopbrengst en het hoogste eiwitgehalte. Luzerne deed quaopbrengst niet onder voor kippenmest.Het broodvolume was voor alle varianten voldoende, ook vande variant zonder bemesting. Kippenmest en vinasse scoordenruim voldoende bij beoordeling door de bakkerij, hoewel heteiwitgehalte bij kippenmest gemiddeld op 10,6% lag.Fig 9: Opbrengst en eiwitgehalte van zomertarwe na bemestingmet verschillende hulpmeststoffen.opbrengst (ton/ha)eiwitgehalte (%)Lo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 216420nulvariant vinasse luzerne kippenmest

7 Wetgeving rondomhulpmeststoffenaanvullend gebruikt mogen worden, als een aantal basismaatregelenop het bedrijf genomen zijn. Deze basismaatregelen omvatten deteelt van leguminosen of groenbemesters, en het inwerken vandierlijke mest of compost. Sinds 1 januari 2008 moet van de dierlijkede industriële afvalproducten is maar een beperkt aantal toegelatenin de bd-teelt, waaronder melasse, vinasse en Monterra Malt (zie www.demeter-bd.nl). Voor het gebruik van digestaten bestaat geen aparteregelgeving, en aanvragen zullen individueel beoordeeld worden opmeststoffengiften minimaal 45 kg stikstof per hectare per jaarhet gebruik van biologische mest en met name de herkomst van co-afkomstig zijn uit biologische dierlijke mest. Voor het overige deel - totvergistingsmaterialen.De inzet van meststoffen is aan wet- en regelgeving gebonden.een maximum van 170 kg N/ha/jaar - mag dat gangbare dierlijkeVoor de biologische landbouw zijn drie regelingen van belang:mest zijn uit een toegelaten veehouderijsysteem. HulpmeststoffenTabel 4: Globaal overzicht van het gebruiksnormenstelsel dat sindsde overkoepelende Nederlandse wetgeving met gebruiksnormen,die bestaan uit gedroogde dierlijke mest, moeten afkomstig zijn van1 januari 2006 in Nederland van kracht is geworden, voor zover vande wetgeving voor biologische landbouw, en de bepalingen voorbiologisch-dynamische landbouw.Gebruiksnormen Sinds 1 januari 2006 geldt in Nederlandeen stelsel van 3 gebruiksnormen voor zowel biologische als gangbarelandbouw. Een aantal hulpmeststoffen vallen onder de wetgevingvoor dierlijke mest (kippenmest, drijfmest, digestaat). De meestehulpmeststoffen vallen onder de categorie ‘overige organischemeststoffen’: meststoffen van organische oorsprong, die niet bestaanuit dierlijke mest, compost of zuiveringsslib (www.hetlnvloket.nl).Voor de categorie ‘overige organische meststoffen’ gelden voor 2008bijzondere bepalingen wat betreft het moment van uitrijden. Overigeorganische meststoffen mogen niet gebruikt worden minder dan 10maanden voor de oogst wanneer er groenten of vruchten worden geteeldextensieve bedrijven. Dit geldt niet voor verwerkte dierlijke producten,zoals bloedmeel, beendermeel of verenmeel. Ook hulpmeststoffen diebestaan uit producten van plantaardige oorsprong, zoals moutkiemenof vinasse, mogen van gangbare herkomst zijn. Het gebruik van vergistplantaardig of dierlijk materiaal is toegestaan in de biologische teelt.Biologisch-dynamisch Voor de biologisch-dynamischelandbouw is de regelgeving scherper. Er mag in totaal met maximaal112 kg N/ha bemest worden, uit zowel plantaardige en dierlijkemeststoffen als uit hulpmeststoffen. Tuinbouwbedrijven mogenna goedkeuring tot maximaal 170 kg N/ha aanvoeren, indien deN-afvoer hoger is dan 112 kg N/ha. In Appendix 4 van de DemeterVoorwaarden (2007) worden meststoffen ingedeeld in A, B enC-kwaliteit. Minimaal 60% van de hoeveelheid aangevoerde stikstof,toepassing op het gebruik van hulpmeststoffen.Gebruiksnormdierlijke mest- inzet per ha per jaarStikstofgebruiksnorm- inzet per ha per jaar- gewasafhankelijk- algemeen• Maximaal 170 kg N • Voor meststoffenuit dierlijke mest van organische• Alle producten oorsprong teltdie mest bevatten alleen de werkzamevallen onder de stikstof mee.definitie van • In 2008 geldtdierlijke mest; dus voor vaste mestook kippenkorrels van pluimvee eenFosfaatgebruiksnorm- inzet per ha per jaar- bouwland engrasland• Voor 2008 geldt:85 kg fosfaat voorbouwland, en 100kg fosfaat voorgrasland.• Voor fosfaatarmegronden (Pwkleiner dan 25 opLo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 23die in rechtstreeks contact met de bodem staan en die rauw wordenmoet bestaan uit mest van A-kwaliteit (biologische vaste mest).en digestaat uit co-werkingscoëfficiëntbouwland, of PALgeconsumeerd. Dit betekent in de praktijk een zeer grote beperkingAanvullend mag maximaal 40% mest gebruikt worden van B-kwaliteitvergisting.(wcf) van 55%,kleiner dan 16 opvan het gebruik van hulpmeststoffen zoals vinasse. Deze wetgeving is(onder andere biologische drijfmest en gier, of gangbare vaste mest vanNB: bloedmeel enen voor ‘overigegrasland) geldt eenopgesteld vanuit het oogpunt van mogelijke contaminanten, maar zalvarkens, rundvee of paarden), en tenslotte mag maximaal 20% mestverenmeel vallen hierorganischenorm van 160 kgnaar verwachting begin 2009 herzien worden.gebruikt worden van C-kwaliteit (bijvoorbeeld biologische mestkorrels).niet onder.meststoffen’fosfaat/ha.Gangbare pluimveemest, gangbare drijfmest en gier en GFT compost(vinasse, verenmeel,• De hoeveelheidBiologisch In Nederland is de EU verordening EEG nr.2092/91 voor biologische productiemethoden en het daaruitzijn niet toegestaan. In de Begrippenlijst Demetercertificering wordenhulpmeststoffen gedefinieerd als: “meststoffen niet direct afkomstig vanmoutkiemen,cacaodoppen etc.)fosfaat in overigeorganischevoortvloeiende landbouwkwaliteitsbesluit van kracht. Skal islandbouwbedrijven (al dan niet met tussenkomst van een handelaar) ofeen wcf van 50%.meststoffen telttoezichthouder. Een beperkt aantal hulpmeststoffen is toegelaten voorvan een composteerbedrijf. Hieronder vallen alle industrieel bewerkte• Voor digestaat uitvoor 100% mee ingebruik in de biologische landbouw. In Bijlage IIA van de verordeningmeststoffen, zoals bijvoorbeeld vinassekali, Maltaflor en Monterra”. Inco-vergisting geldthet fosfaatgebruik.(‘Meststoffen en bodemverbeteraars’) staan de samenstellingseisende bd-landbouw mag maximaal 40 kg N/ha (van de 112 kg N/hade wcf van de mest• In compost teltwaaraan toegelaten hulpmeststoffen moeten voldoen (www.skal.in totaal) in de vorm van hulpmeststoffen worden gegeven en is hetdie gebruikt is voorfosfaat mee voornl). Voor de biologische landbouw geldt dat hulpmeststoffen alleengebruik van bloedmeel, beendermeel en verenmeel niet toegestaan. Vande co-vergisting.50%.

8 BeslisboomhulpmeststoffenHiernaast staat een eerste aanzet voor een beslisboom rondomde inzet van hulpmeststoffen op het bedrijf. De hoeveelheidhulpmeststoffen die ingezet kan worden, is niet alleen sterkafhankelijk van het gewas en de groeiperiode, maar ookvan de vruchtwisseling, het gebruik van groenbemesters, debodemeigenschappen en de bemestingsgeschiedenis. Omdeze reden worden in deze brochure geen kant- en klarebemestingsadviezen gegeven wat betreft de grootte van deinzet van hulpmeststoffen in de praktijk. Voor het bereikenvan een duurzame bemestingsstrategie is de bedrijfsspecifiekekennis en ervaring van de teler van belang, maar eenhulpmiddel zoals NDICEA (hoofdstuk 5) kan nuttig zijnom meer inzicht te krijgen in het effect van verschillendestrategieën. Om deze reden wordt NDICEA als basis voor debeslisboom gebruikt.Beslisboom hulpmeststoffen: moet ik bemesten en zo ja, waarmee?Bepaal gewaskeuzeen opbrengstniveauproductiekosten ( oplopend)bio drijfmestbui kippenmestbio digestaatbio luzernebrokReken door met NDICEA: gewensteopbrengst, voorvrucht, basisbemestingen evt. gebruik van hulpmeststoffen inde afgelopen 2 jaar.Meet hoeveel nitraat-N in debouwvoor aanwezig is, kort voor deIs er voldoende (1) N aanwezig in de ja Ontstaan er volgens nee Bijbemesting onnodigbouwvoor (0-30 cm) 1-2 weken naopkomst/planten?* >25 kg N/ha granen* >40 kg N/ha overige gewassen* >75 kg N/ha veeleisende gewassenNDICEA gedurendehet seizoenlangdurige of grotestikstoftekorten (2 ) ? ja Bijbemesting voorafgaand aanof tijdens het groeiseizoennee Bijbemesting voorafgaand aan het groeiseizoenstart van de teeltsnelwerkendbio drijfmest (3) Met productenbio kippenmest (3,4) van biologischebio digestaat (3,4) oorsprong?dierlijk of plantaardig vast/korrels of vloeibaarlangzaam werkendbio kippenmest bio luzernebrok bio kippenmest bio digistaat bio luzernebrokbio digistaatbio luzernebrokVervolgens geeft de beslisboom meer inzicht in de afwegingenproductiekosten (oplopend)dierlijk ofplantaardigvast/korrels ofvloeibaarsnelwerkenddie gemaakt kunnen worden wat betreft de inzet van(1)LET OP: deze waarden zijn richtlijnen. Beoordeel uwhulpmeststoffen:eigen situatie ook naar bodemtype, bemestingsge-gb drijfmestbg drijfmestvinassericinusschrootgb drijfmestgb drijfmest (3)• zijn producten van biologische oorsprong of niet?schiedenis etc.protamylassesamengest. hulpm.protamylassesamengest. hulpm.protamylassescharrelkippenmest (3,4)• hoe snel komt de stikstof beschikbaar uit dehulpmeststoffen?• is de meststof vloeibaar, vast, of strooibaar in korrelvorm?• is de meststof plantaardig of dierlijk van oorsprong?(2)stikstoftekort kan betekenen dat er geen stikstof meeraanwezig is, of dat de gehaltes in de bodem te laagworden, afhankelijk van de ervaring met het betreffendegewas en de grondsoort.vinasseverenmeelsamengest. hulpm.ricinusschrootricinusschrootvinassegb digestaat (3,4)protamylassevinasseverenmeelMet productenvan gangbareoorsprong?• wat is een globale indicatie van het prijsniveau van de(3)verse mest in het groeiseizoen kan gewasschade gevenricinusschrootverschillende meststoffen?en moet ingewerkt worden.(4)om te beoordelen of kippenmest of digestaat snel ofproductiekosten (oplopend)samengest. hulpm.Hiermee zijn een aantal belangrijke overwegingen samengevatminder snel werkt, is de verhouding tussen mineralescharrelkippenmestdierlijk ofplantaardigvast/korrels ofvloeibaarlangzaam werkenddie een rol kunnen spelen bij de meststoffenkeuze. Meer detailstikstof en organische stikstof van belang. Vooral degb digestaatinformatie over de verschillende meststoffen is te vinden inminerale stikstof zorgt voor een snelle werking. VoorMonterra maltgb digestaatMonterra maltscharrelkippenmestgb digestaatMonterra malthoofdstuk 3.digestaat geldt bovendien dat de dunne fractie in hetluzernebrokscharrelkippenmestgb luzernebrokMonterra maltgb luzernebrokalgemeen sneller werkt dan de dikke fractie.gb luzernebrok

Bijlage 1: Producenten & leveranciers van hulpmeststoffenProducentenLeveranciersAVEBE AGROProtamylasseAVEBE-weg 19607 PT FoxholNederlandT: +31 (0)598 664371F: +31 (0)598 665091E: agro@avebe.comW: www.avebe.name/agro/index_nl.htmEcostyle BVDiverse organische hulpmeststoffenVaart Noordzijde 2a8426 AN AppelschaNederlandT: +31 (0)516 432122F: +31 (0)516 433113E: info@ecostyle.nlW: www.ecostyle.nlDCM Nederland BV (De CeusterMeststoffen)Diverse organische hulpmeststoffenValkenburgseweg 62a2223 KE KatwijkNederlandT: +31 (0)71 4018844F: +31 (0)71 4078993E: info@dcmnederland.comW: www.dcmnederland.comInterfood BVProducent ConditLange Trekken 425531 PZ BladelT: +31 (0)497 383828F: +31 (0)497 384780E: info@interfood.nlW: www.interfood.czMeMon BVDiverse organische hulpmeststoffenZijpendaalseweg 416814 CC ArnhemNederlandT: +31 (0)26 3523100F: +31 (0)26 4451911E: info@memon.nlW: www.memon.nl/en/index.htmlOrgamé Ranschaert BVBADiverse organische hulpmeststoffenKanegemstraat 48700 TieltBelgiëT: +32 (0)51 403752F: +32 (0)51 406381E: info@orgame.beW: www.orgame.beOSMO International NVDiverse organische hulpmeststoffenPolderstraat 38600 DiksmuideBelgiëT: +32 (0)51 500800F: +32 (0)51 500803E: info@osmo-international.comW: www.osmo-international.comRoyal Nedalco BVVinasseVan Konijnenburgweg 1004612 PL Bergen op ZoomNederlandT: +31 (0)164 213400F: +31 (0)164 213401E: info@nedalco.nlW: www.nedalco.nlViano Rendapart NV SADiverse organische hulpmeststoffenIndustriepark Noord VWijngaardveld 369300 AalstBelgiëT: +32 (0)53 780574F: +32 (0)53785735E: info@viano.beW: www.viano.beAgrifirmLeverancier vinasseNoordeinde 317941 AS MeppelT: +31 (0)527 632911F: +31 (0)527 632910E: biologisch@agrifirm.comW: www.agrifirm.comBos Agraservice BVUitrijden en leveren van protamylasseIndustrieweg 14a9781 AC BedumNederlandT: +31 (0)50-3012777F: +31 (0)50-3015368E: info@bosagraservice.nlW: www.bosagra-service.nlCAV Agrotheek BV(CAV De Wieringermeer en Haijtema Agrotheek BV)Leverancier vinasseKadeweg 31774 BJ SlootdorpNederlandT: +31 (0)227 581254F: +31 (0)227 581941E: info@agrotheek.nlW: www.cavdewieringermeer.nlCZAVLeverancier vinasse, meerdere vestigingen in ZWNederlandOostelijke Kanaalweg 54424 NC WemeldingeT: +31 (0)113 629000F: +31 (0)113 629201E: czav@czav.nlW: www.czav.nlVlamings BVLeverancier van onder andere MeMonhulpmeststoffenNachtegaallaan 295425 RT De MortelNederlandT: +31 (0)492 319434F: +31 (0)492 319235E: info@vlamings.nlW: www.vlamings.nlLo u i s Bo l k In s t i t u u t Hulpmeststoffen- 27

de natuurlijke kennisbronHulpmeststoffenOndanks een strategie gericht opverzorging van de bodemvruchtbaarheidkan tijdens de biologische teelt vangroenten- en akkerbouwgewassen eenadditionele gift met een snelwerkendemeststof noodzakelijk zijn. In de praktijkhebben we het dan over de inzet vanhulpmeststoffen. Voor de biologischelandbouw zijn er diverse hulpmeststoffenop de markt. De verschillen zittenvooral in de stikstofbeschikbaarheid, deherkomst en de prijs. In deze brochurezetten we de actuele kennis op een rij.