Historisch overzicht - De Omroeper / Stichting Vijverberg

'De Omroeper' is een historisch tijdschrift en bevat artikelen en mededelingen over degeschiedenis van Naarden. Het verschijnt vier maal per jaar.DE OMROEPER, OKTOBER 1990, JAARGANG 3, NR. 4Samenstel.11ngen vormgevl.ng: Henk Schaftenaar en Freek UdoDe redactie is niet verantwoordeliJk voor de inhoud derondertekende stukken. Van deze artikelen berusten deauteursrechten hIJ de auteurs.ZOUAVENUIT NAARDENRedactie;Freek Udo. Henk Schaftenaar.Redactieadres;Bussummerslmat 28,1411 PM Naarden.Abonnementen;f De abonnementsprijs voor 1990 bedraagt 15,-- (exclusief vcnendkostcn).Opgave abonnementen aan het redactieadres richten. ontvangt een U rekening bijtoezending van het eerste nummer. Abonnementen gaan in met het eerste nummer vande lopende j,mrgang. De reeds verschenen nummers van de lopende jaargang wordentoegezonden. Opzeggingen dienen schriftelijk doorgegeven te worden vóór I december.Adreswijzigingen zenden aan het redactie-adres onder vermelding van; abonnementOmroeper.'De Omroeper' een uitgave van de Stichting V1jverberg te Naarden.isHistorisch overzichtOmmeer te begrijpen van de zouavengeschiedenis moeten weeerst teruggaan naar het Italië van rond 1850. Italië bestaatdan uit meerdere onafhankelijke staatjes en koninkrijkjes.In het midden van Italië ligt de Pauselijke staat,De Paus is niet alleen boofd van de Katholieke kerk maartevens staatshoofd van deze kerkelijke staat. Rond 1850 ontstaater in Italië een beweging die streeft naar het totstand komen van een verenigd Italië. Grote voorvechters vandeze beweging zijn Guiseppe Garibaldi en Koning VictorEmanuel van het koninkrijkje Piemont. De in 1846 tot PausPi us de negende gekroonde kerkleider peinst er echter nietover om ook maar een stukje va.n zijn land af te staa.n. DePaus kan rekenen op militaire steun van de Franse keizerNapoleon de derde. In 1864 moet de Franse keizer om politiekeredenen zijn steun verminderen. De Paus begrijpt dat hijdan militair niet meer is opgewassen tegen zijn tegenstanders.Hij doet een beroep op de katholieke jongeren vanEuropa om hem te helpen door dienst te nemen in het Pauselijkeleger, het korps zouaven. Rondreizende priesters brengendeze oproep rond in Nederland. In het Brabantse Oudenboschlaat een zekere pastoor Hellemons een zouaven opvangcentruminrichten. Degenen die toe willen treden tot dezouaven gaan va.n hier uit door naar Brussel voor een medischekeuring, Worden zij goedgekeurd dan tekenen zij eentweejarig dienstverband. Hierna gaat bet per trein viaparij s naar Marseille en vandaar per boot naar eivi ta-121

KERKELIJKESTAATin 1860nog maar schermut selingen geweest met rondtrekkende struikroversbenden.In juli 1870 worden de laatste Franse militairenteruggetrokken uit Italië (uitbreken van de Frans-Duitseoorlog). Dit betekent het einde van de Pauselijke staat. Inseptember 1870 is de slag om Rome. Tegen een vijftien-voudigeovermacht zijn de zouaven niet opgewassen en om verderbloedvergieten te voorkomen capituleert de Paus. De zouavenworden krij gsgevangen gemaakt en binnen een week op detrein naar huis gezet. De Nederlandse zouaven keren in oktober1870 terug in hun woonplaatsen en worden als heldenbejubeld.OVer de ZOUa1.'enze lfOmzouaaf te worden moest men in de eerste plaats katholiekzijn. Ook moest men een verklaring van _deplaatselijke pastoorhebben omtrent het gedrag. De zouaven werden gedrevendoor hun geloof. Hun strijdkreet was: !De zaak des Pausenis de zaak van God1 •Het aantal vrijwilligers was groot. Toch werd lang niet iedereenaangenomen. Men moest een voor die tijd ongewoonstrenge medische keuring ondergaan. De zouaaf was bereid tesneuvelen voor zijn Paus. Voor de meeste zouaven was dezeperiode het avontuur van hun leven. De meeste zouaven uitNederland hebben echter om nog een reden dienstgenomen:men hoopte dat men, indien men met roem overladen thuiskwam,zijn maatschappelijke en sociale status aanmerkelijkzou kunnen verbeteren.G.L. de Boervecchia. In totaal zijn er onder de 11.036 geregistreerdezouaven 3181 Nederlanders. Vermoedelijk zijn het er nogmeer geweest. Vanuit Branbant en Limburg gaan vrijwilligersop eigen houtj e naar Brussel en worden dan vaak als Belgingeschreven. Nimmer in de Nederlandse geschiedenis zijn zoveelmensen in vreemde krijgsdienst getreden.De grootste zegepraal behaalden de zouaven in november 1867tijdens de slag bij Mentana. Vijfduizend zouaven brachtentoen een verpletterende nederlaag toe aan vijf tienduizendGaribaldisten. De weerklank van deze zege doet wederom vrijwilligerstoestromen. Hierna zijn er voorlopig bijna alleen122123

De Naardense zouavenJan Bon (boerenknecht).Geboren te Naarden op 10 mei 1835. Zoon van Cornelis Bon enSuzanna van Es. Hij vertrok op 18 november 1861 en werd op23 november zouaaf (2561/5360, respectievelijk het inschrijvingsnummerte Brussel en in Italië). Vanuit Nomentanaschreef hij zijn broer in Naarden. Op 29 april 1868 is hijaan koortsen in het militaire hospitaal van de H. Geest teRome overleden. V66r Zijn vertrek was hij lid van de broederschapvan O.L.V. van de berg Karmel.Theodorus Jacobus Hartong (hovenier).Geboren te Naarden op 15 februari 1842. Zoon van JohannesHartong en Doortje Voogt. Zouaaf op 16 december 1867 (3298/6489). Ontslag uit dienst op 6 januari 1870. Overleed teNaarden op 6 augustus 1913 (Kerkpad 190).Henricus Vaagt (schoenmaker).Geboren op 20 februari 1850. Zoon van LodewijkCatharina Sophia Meij er. Is als zouaaf in dienstop 11 juni 1868 (3724/7672) en heeft gediend biBataljon 2e Compagnie. Ontslag uit de dienst op1870 ..Op 24 januari 1902 vraagt hij ondersteuning aan' bij hetfonds voor oud-zouaven. Hij is dan gehuwd en heeft tweekinderen onder de zestien jaar. Namens de afdeling Utrechtwerd hij door de heer Overdijk voor ondersteuning aanbevolen.Een verklaring Voogt goed van gedrag is, doch dooreen dodelijke ziekte tering) is aangetast, was getekenddoor F.A.P. Holland, pastoor te Naarden en gedateerd 23 januari1902. Door de Eerwaarde heer Kruis, kapelaan te Naardenwerd bereids de aanvraag gedaan. Voogt heeft totaalf 10,- uit1902.het fonds ontvangen. Hij overleed in februariJohannes Mensink (tuinman).Hoewel geen Naarder van geboorte maar na zijn terugkeer uitItalië wel inwoner van de Vesting. Geboren te Bussum op 27februari 1842. Zoon van Hendrik Mensink en Johanna Ruizendaal.Vanuit Bussum als zouaaf in dienst getreden (niet viaBrussel) op 17 september 1866 (3036) en na volbrachtediensttijd uit de dienst gegaan op 20 september 1868. Voor124Pause lijk Zouaaf.Jansz. Jongte Lutjeen-gesneuveldin de s lag bijMonte-Libretti, 18oktober 1867.de tweede keer op 28 oktober 1869 (9344) en tot aan de overgavevan Rome in dienst gebleven. Hij heeft gediend in het2e Bataljon 4e Compagnie te Mentana en Rome. Mensink waszouaaf 1e klas en heeft de slag van Mentana meegemaakt. Hijwas drager van het Mentanakruis 'Fidei et Virtuli I.Jan Mensink woonde in de Bussummerstraat en overleed inseptember 1904.Met dank aan hetF. UdoZouavenmuseum in Oudenboseh.125

DE WATERSTAATSKERKIN DE GASTHUISSTRAATBij het doornemen van het notarieel archief van de Naardensenotaris Cornelis Petrus de Roeper. kwamgeheel onverwachteen fraaie zacht ingekleurde plattegrond met front en achtergevelvan de voormalige Naardense r.k. waterstaatsker:kte voorschijn. Deze tekening zat en zit nog steeds in hetbestek voor de bouw van de kerk. Dat komt niet veel voor,meestal zijn tekeningen in andere verzamelingen terecht gekomen.Op 17 september 1834 waren notaris De Roeper I boomkwekerJan Jurrissen, plattelands heel- en vroedmeester Petrus Molen pastoor Petrus Velthuysen in de r.k. pastorie in deBussummerstraat nr 159 bijeen gekomen om wat onroerende goederenin de Gasthuisstraat te kopen. Als getuigen varen aanwezigAlbertus Kamphuis de koster van de Gereformeerde Kerken winkeli er Dirk Harshagen .Z.M. de Koning had op , juli en Aartspriester G.A. Vermeulenvan Utrechtde transactiehad op 9 septemberverleend.reeds zijn goedkeuring aanDe aankoop van f 4600.- betrof:a. een huis. erf. tuinhuis en bergplaats in de Gasthuisstraat• uitkomend op het Plein en ten noordoosten deUtrechtsepoortstraat .b. een stuk grond in de Gasthuisstraatvaar eens twee huizen en een schuuren aan hetstonden.Plein.Het huis zou de nieuwe pastorie worden en op de grond werdde nieuwe kerk gebouwd.7I' I , ,~1131 D· 'D iIfu I.~ : ~ IAlhoewel de tekening aangeeft dat het om enige wijzigingenop het project gaat. weten we uit fotols dat de Naardensewaterstaatskerk er uiteindelijk toch weer wat anders uitkwamte zien.Wat houdt nu dat begrip waterstaatskerk in?De Directie van de Rijkswaterstaat schreef er onder meerbet volgende over.In 1815 raakte rk toenmalige Waterstaat betrokken bij eenbepaal.de vorm van bOU1JJa(!tiviteiten die vel.en thans vreemdaandoet.Twaalf dagen later op 29 september kwammen weer bijeen, nu Iedereen heeft weleens gehoord van Waterstaatskerken zonderin het logement het Amsterdamse Veerhuis in de Sluysstraatdat men eigenlijk weet wat daar nu prem.es mee bedoeldvoor de aanbesteding van de bouw van de kerk.wordt. Wat is nu een zogenaamde. Waterstaatskerk?Elbert Hendrik Huysman. meestertinunerman te Blaricum, nam Het is een wat denigrerend bedne lde benaming - Waterstaatde bouw met f 12.300.- voor zijn rekening.is Wat er staat - in de arcJritectuurgeschiedenis waarmee deIn het uitgebreide bestek (met de tekening). dat aan akte kerken, die onder de auspiciën van de ingenieurs van de Waterstaatgedurende groftJeg de eerste 70 jaar van de vorige183 is toegevoegd, is te lezen dat de kerk 27 el lang en10~ el breed zou moeten worden. Als steensoort had men gekozenvoor boerengrauwen moppen in basterdtras. De dakpannen benaming en ook algemeen aanvaarde term voor deze ''water-­jileJA1Jt.ot stand zijn gekomen, worden aal1Jleduid. Een beterewerden blauw. Het plafond bestond uit 29 bogen en het interieurmoest worden gepleisterd. De vloer werd van hout gedestijZ waarin ook rk openbare gebOUJ.Jenvan met name uit rkstaatsstijl." is neoolaBsicisme of barok classicisme: rkzelfmaakten in de kerk kwamen 4 kroonluchters te hangen.tijd van Koning WiZZemI wel'den onttJorpen. Ook de vroege126 127

J~'~__~~::::Sf~f~7~.~:'.!?--jf~:F0~~f«'~stations en stoomgemalen - meel' op het terrein van de Waterstaat- werden in deze stijl geboUbJd.Wat zijn nu de typische kenmerkEn van die neoclassiekEwaterstaatsstijl?De bekende autoriteit op dit gebied H.P.H. Rosenberg beschri;}ftals meest kenmerkende eigenschap: nEen tempelachtigzuilenfr'ont met timpaan (d:J..iehoekige afdekking boven de ingang),wit bepleisterde interieW's en boogramen met eenveelhoekig torentje op het kerkdak".Wat had de Waterstaat nu eigenlijk met kerkenboUü} te maken?Het antl.Joord is simpel: het was bittere noodzaak.ITTItlersna de gebeu:J>tenissen van 1795 kLxunende Noord-Nederlandsekatholieken voor het probleem te staan dat zij zonderepvaring weer echte kerken moesten bouwen of bestaande kerkengrondig moesten restaureren. Daarnaast kampten tallozeprotestantse gemeenten met vergeli;}kbare moeilijkheden.Staatsbemoeienis met het sociaal-cultureel milieu lag in dietiJ·d nog geheel in de stiJ·l, van bestuurders als koning WillemI en zo werd ook de ovel'heid nauw bij deze grote sociaalculturele rrnatschappelijke vrnag naar kerken betrokken.128Naast zo'n 50 protestantse kerken verrezen in Noord-Hollandtbt 1868 110 nieU2Je katholieke kerken. Een ware bOUI.Ugolftrok over het land. cm dit enigszins in goede banen te leidenvaa:I'digde de koning op 16 augustus 1824 een KB uit.Dit KB hield onder meel' in dat er zonder Koninklijke toesterrrninggeen kerke li;}ke gebouwen mochten worden veranderd,hersteld, of gebOuWd. Werd de Waterstaat tot dusverre incidenteelbij deze bOULJaativiteiten betrokken, met deze KBwerd het een verplichting.Immers niet alle boZMmeesters die werden aangetrokken wareneven goed technisch onderlegd. Het ws nog in die tijd algemeengebruik dat het vak van architect geleerd wer>din depraktijk en op het kantoor van een practiserende aPchitect.Hoger beroepsonderwijs werd pas mogelijk te Delft na hetmidden van de vorige eeuw. Beroepshalve geschoolden warendus alleen bij de Genie en de Waterstaat te vinden.Globaal gesproken h..Jamhet nu hierop neer dat de hOOfdingenieursvan de Waterstaat zo nodig de ontwerpen maakten oflieten maken door een toegevoegde ingenieur of tec1mischopzichter.Het kon haast niet anders dat bij een technisch departementals de Waterstaat gezien de grote aantallen kerken die gebouwdwerden~ er allerlei richtlijnen werden opgesteld overde bouw. Zo waren el' stan.daardnr:1.tenb. v. voor de ruimte perparochiaan en basisontwerpen voor kerken met 500, 750 of1000 kerkgangers. Op deze wijze werd heel wat rekenwerk bespaard.Na de gronch.Jetswijziging van 1848 was er>eigenlijk geenJ0ninklijke goedkeuring meer nodig maar pas met een nieWiJKB van 24 oktober 1868 houdt het rechtstreekse toeziaht vandE Waterstaat op.fl. Schaftenaar129

DE KATREPELEen onbeduidend straatje tussen de Kloosterstraat en deOude Haven met een intrigerende naam: Katrepel.Velen deden ooit een poging de afkomst ervan te verklaren.In zijn boekje IDe oude straatnamen van Naarden '. schreefJan Versteeg dat de naam vermoedelijk afstamt van hetOostfries en de betekenis heeft van achterstraat of achterbuurt.De heer Van der Erve uit de Cattenhagestraat (nog zo'nI Kat '-naam) heeft· meerdere mogelijke verklaringen op schriftgesteld. Bij één ervan zocht hij naar de betekenis van delettergreep 'pel'. Via een geleerde in de Spaanse taalvernam hij dat dit voord in het Qud-Spaans de betekenisheert van huid-vel-leer-bont-schil van een vrucht (vandaarons 'Werkwoord 'pellen'). De stap naar de mogelijkheid datin de Katrepel de Naardense leerbewerkers woonden was toensnel gemaakt.Al eerder correspondeerde de heer F.J.M. Marquenie, diedeze straatnaam ook in Duitse steden signaleerde, met dearchivaris van het Staatsarchief in Hamburg. Deze schreefdat er in Hamburg ook een kort, niet veel betekenend straatjede naam Kattrepel heeft. De naam is daar zelfs terug tevoeren tot in de 13e eeuw1 Naar het schij nt was het aanvankelijkeen weg die net buiten de toenmalige stadsmuur vanHamburg liep. Een afdoende verklaring voor de naam had dearchivaris niet. Maar misschien is de naam 'Katt' op dedierennaam 'Katze' terug te voeren. Of is het afkomstig vaneen tegenwoordig niet meer gebruikelijk woord, dat de betekenisheeft van 'schmutzig' (vuil, smerig). Aldus de archivarisvan de Hansestad Hamburg.Alhoewel een wetenschappelijk afdoende verklaring tot nutoe dus ontbreekt, heeft al het hier genoemde - achterbuurt.huid, vel, bont, leerbewerking, vuil, smerig - gemeenschappelijketrekken.Werken met huiden beeft met bederf, vlees en afval te maken.In onze middeleeuwse steden bevonden deze activiteiten zichdaardoor ver van het centrum. Meestal in een uithoek, langsde stadsmuur of daar bui ten.De Kat(t )repel s van Hamburg en Naarden voldoen wat dat betreftin ieder geval aan de juiste ligging.Red.130DE GROTE BRAND VAN 1904uit de notulen van de gemeenteraad van 14 augustus 1904blijkt dat er op 4 juli van dat jaar in de Vesting brandwas uitgebroken.Een beloning van vijf'tig gulden voor de geweldige hulp vanmilitairen en een rekening van de garnizoenscommandant inzakevernielde kleding en schoeisel, doen vermoeden dat hetbehoorlijk raak was. Dat blijkt ook uit wat verder speurwerk,waarbij onder andere twee foto Is van de geruïneerdeplek gevonden werden.De plek des onheils was de Korte Marktstraat. Zaterdagmiddagomstreeks twee uur ontstond er brand in het pakhuisvan kruidenier Borreman (nu staat op deze plek het stadskantoor).De fik ging er meteen goed in 'Want naast eengrote voorraad klompen stond daar ook nog een flinke hoeveelheidpetroleum. In een minimumvan tijd breidden devlammen zich zo snel uit dat nog drie andere percelen aande Gansoordst raat werden aangetast. Eerst de boerderij vande weduwe Krijnen (Gansoordstraat 15) en daarna het brandstoffenmagazijnvan Vuyst en vervolgens de veestallen vande slagerij van Van Gelder. Hooi, stro en de brandstoffenvan Vuyst gaven zoveel voedsel aan het vuur, dat al meteente zien was dat de genoemde percelen niet te behouden waren.Spoedig werden de spuiten van de gemeente en van de militairengemobiliseerd en de handen ineengeslagen om te reddenwat mogelijk was. De brandende percelen aan de Gansoordstraatwerden door de militairen omgetrokken en het 'Waterin hoofdzaak gericht op de belendende huizen. Een ogenblikwas men bevreesd dat ook de gebouwen aan de overzijdevan de Gansoordst raat zouden worden aangetast. Maar gelukkigdraaide de wind en daarmee was dit gevaar geweken.Op de boerderij van Van Gelder bevonden zich 31 varkens,die allen werden gered.Pas om 10 uur 's avonds was men de brand in zoverre meesterdat de militairen konden inrukken. De t'Wee gemeentespuitenbleven nog tot de volgende morgen 5 uur achter.De t'Wee gemeentespuiten die toen dienst deden bevinden zich131

De jeugd van Naarden beweegt zich in zondagse kledijschooPIJoetend tussen de puinhopen van de veestaUen enmagazijnen. De maN van het ongeval verbr>eid.de zich spoedigin de omgeving" waardoor zondag's velen een bezoekbr>achten aan de verwoestingen.(foto: coUectie stadsarchief Naarden)nog steeds in de Vesting. De ene zuigpomp staat in hetNederlands Vestingmuseum, de andere in de brandweergarage.In 1904 stonden deze pompen onder de tOren. Na het luidenvan de brandklok op het stadhuis werden deze naar een waterputbij de plek des onheils getrokken. Dat alles kosttenatuurlijk te veel tijd. Bovendien hadden deze pompen eengeringe capaciteit. Bij dertig slagen per minuut gaf despuit 200 liter. Een pompeenheid bestond uit 8 personen:een pijpgast, ladderdragers , slangenleggers en haak- enbrugdragers . Tevens werkten er acht man aan de pompstokken,die om het kilartier door nieuwe krachten werden afgelost.132Een blik op het rampterrein bijna een week na de brand. Opde achtergr>ond de thans nog aanwezige huizen in de Q:msoordstruat.Links op de hoek he.t huis waar nu de fam. L].dfwoont. Op deze foto is de boerderij van de wed. Krijnen totop de grond afgebrand. Op de funderingen is kort na de Jbrand het huis gezet waar nu de fam. De Vries woont.En dat alles om een straal water van 1,5 cm te produceren.Dan is bet begrijpelijk dat, ondanks de versterking metde pompen uit het arsenaal en de hulp van 340 soldaten,commandant Schubert en onderconanandant Van Altveer in 1904vrijwel machteloos waren.Red.Naar gegevens uit de Naarder Koerier (Schaver) en deGooi- en Eemland2r.133

•DE OUDSTE NAARDENSE SCHEEPVAARTWEGENDit artikel is ontleend aan het verslag van de commissieter verbetering van de verbinding van het Gooimet deseheepvaartwegen in Nederland. HilversW1l3 februari 1926.Kamer van Koophandel en Fabrieken voor Gooiland.De zeehavenVecht en Eem zijn de eenige van oudsher aanwezige waterwegen.die het dichtst het Gooi naderen. Van nature bezat hetGooi dus geen scheepvaartwegen . Daar in de Middeleeuwen inHolland geen plaats van eenige beteekenis kon bestaan zonderbereikbaar te zijn voor vaartuigen, behoeft het geenverwondering te wekken, dat het aloude Naarden, "Hoofdstadvan het Gooi", in de onmiddellijke nabijheid van de Zuiderzeegelegen was. Den 15den Mei 1350 werd Naarden verwoestdoor de Hoekschen , waarop echter reeds den 17den Mei GraafWillem V aan de Naarders vergunning verleende om een nieuweversterkte stad te maken, meer landwaarts in.De herbouw van Naarden was niet alleen een plaatselijk belang,maar zou blijken in de volgende eeuwen van groote betekeniste zijn voor het Gooi en zelfs voor geheel Holland.Het is vanzelf sprekend, dat het nieuwe Naarden ook verbondenwilde worden met de Zuiderzee. Op 8 Augustus 1403 werddoor Hertog Albrecht van Beieren, Graaf van Henegouwen, Hollanden Zeeland, aan de stad Naarden een privilege geschonkentot het delven van een zeehaven van de Zuiderzee doorde Meentgronden tot in de stad Naarden , als gevolg waarvansinds 1411 Naarden te water bereikbaar is.VerzandingNauwkeurige teekeningen of kaarten uit dezen tijd bestaaner van Naarden niet. Het oudst bekende kaartje van dezestad is vervaardigd door Jacob van Deventer in het middender 16de eeuw, dus 200 jaar na de stichting. Voor zoovermen heeft kunnen nagaan, is er geen aanleiding voor de onderstellingdat Naarden in deze tweehonderd jaren belangrijkewij zigingen heeft ondergaan. Omstreeks dezen tijd was deverbinding met de Zuiderzee echter weer reeds lang onbruikbaargeworden door verzanding. Vermoedelijk was in 1411 volstaanmet het maken van een breede sloot, uitmondende in de16eReeNaarden dool' Jacob van Deventer.ZUiderzee, waarvan de bodem ufterst langzaam naar het Noordenafbelt. Het valt dan ook niet te verwonderen, dat zulkeen primitieve haven in korten tijd verzandde en onbruikbaarwerd. Het maken van havenhoofden was de eenige mogelijkheidom daarin afdoende verbetering te brengen. De Naar·ders verzochten en verkregen in 1533 van Keizer Karel V hetprivilege "om een hoofd te maken aan den berch van de gemeentelandenen tot vergoeding der onkosten te mogen hebbenden aanwas, die door middel van dat hoofd zal ontstaan, Vaalden tij d van dertig j aren fTOp de bovengenoemde kaart van Van Deventer vindt men doorstippellijnen twee havenhoofden aangegeven. 't Is niet uitte maken of Van Deventer door het gebruik van stippellijneninplaats van getrokken lijnen heeft te kennen willen ge·ven dat men met den bouw nog niet gereed was, ten tijde datde kaart door hem vervaardigd werd.134 135

Afwatering Naardermeel'Sinds den aanleg van de havendammen kon de haven aanmerkelijkbeter aan zijn bestemming voldoen, niettegenstaandede havenmond in vogelvlucht niet minder dan omstreeks 1300M. ten Noord-Westen van de kerk van Naarden gelegen was.Vermoedelijk heeft men bij het op diepte houden van de havennog voordeel getrokken van de aanwezigheid van hetNaardermeer. Op het kaartje van Van Deventer ziet men destad omgeven door een 'natte gracht, waarvan de nu nog bestaandebinnenhaven van Naarden deel uitgemaakt heeft. Dezegracht stond in: verbinding zoowel met het Naardermeerals met de zeehaven, zoodat men van het Naardermeer de Zuiderzeekon bereiken. Mogelijk vormde deze watergang vanouds een der natuurlijke af'wateringen van het Naardermeeren was dus het graven van de zeehaven in 1411 niets andersdan het verbreeden en verdiepen van deze natuurlijke uitwatering,die wellicht zelfs grooten invloed uitgeoefendheeft op de keuze van de plaats van herbouw van Naarden in1350.Waar deze watergang in de nabijheid van Naarden de in denvorm van den zeedijk aanwezige waterkeering sneed, zal eenhet buitenwater keerende sluis aanwezig hebben moeten zijn.Nu lijkt het volstrekt niet uitgesloten, dat de Naardersvan deze uitwatering gebruik hebben gemaakt om tijdens eb,door het spuien van Naardermeerwater, het op diepte blijvenvan de haven te bevorderen. Ook is het mogelijk, dat ditafspuien plaats gevonden heeft door middel van een van hetNaardermeer in rechte lijn naar den havenmond loopende watergang,die wellicht voor dat doel expresselijk gegravenis, toen de uiterste Oostoever van het Naardermeer langzamerhandte ondiep werd.KarnemelkslootVergelijking van de kaart van Van Deventer met de huidigetopographische kaart doet zien, dat de van het Naardermeernaar Naarden voerende watergang niets anders is dan het tenNoorden van den spoorweg gelegenmelksloot .deel van de huidige Karne­Op de kaart van Van Deventer komen geen namen voor; met zekerheidis dus niet te zeggen, of dit vaarwater toen reedsden naam Karnemelksloot droeg. Wel valt met zekerheid tezeggen, dat é~n der ",es uitgangen van de stad. n.l. de136Het dorp Huizen3 Oud Naarden en de stad Naarden met haarzeehaven op de kaart van Lucas Jansen Sinck 1619.Zuid-Westelijke, die gelegen was in de onmiddelijke nabijheidvan dezen watergang, den naam van Karnemelkspoortdroeg.Nieuwe havenIn 1572 werd Gooiland I s hoofdstad uitgemoord, geplunderden platgebrand. Reeds in de daarop volgende jaren werd metden wederopbouw aangevangen, waarbij het stratennet bijnageen verandering onderging. Sinds 1579 werd ook krachtigde verbetering der vesting- en havenwerken ter hand genomenUit het octrooi van de Paardenmarkt van 3 Oct. 1596 blijkt,dat toen de stad kort geleden "ter defensie gebracht en vaneen haven voorzien wast!. Ditmaal had men een geheel nieuwehaven aangelegd, onmiddelijk ten Noorden van Naarden invrijwel rechte lijn. den kortsten verbindingsweg vormendvan de nu nog steeds bestaande binnenhaven naar zee. Of deoude, ver in het Noord-Westen gelegen haven, niettegenstaan"de de werken van 1533, wederom verzand was, dan wel dat menden groot en afstand tot de stad te bezwaarlijk vond. inieder geval had sindsdien de oude haven afgedaan en kreeghet wederopgebouwde Naarden de beschikking over een nieuwezeehaven.137

De "zeebr>ugllBij den aanvang der 1'7de eeuw was het dus alleen Naarden ,de hoofdstad van Gooiland, dat een scheepvaartverbindingbezat. De nieuwe, onmiddellijk ten Noorden van de stad aangelegdeZuiderzeehaven voerde naar een coupure in de vesting,wa.arover een houten bruggetje, (in den volksmond nunog IlzeebruglT genoemd; overwelfd in 1'790 en in het beginder 19de eeuw voorzien van een sChotbalkinrichting) , vanwaarde nog heden bestaande schutsluis toegang gaf tot debinnenhaven, die ~n verbindingmondende in de Naardermeer.stond met een vaarwater, uit·Dit vaarwater was niets anders dan het Noordelijk deel vande tegenwoordige Karnemelksloot . Door deze scheepvaartverbindingenbestond de gewenschte gelegenheid tot aan- enafvoer van goederen (waaronder een voorname plaats innamhet door de Gooische boeren in Naarden ter markt gebrachtekoren), waaraan Naarden zijne positie dankte als markt- enhandelsstad, met het geheele Gooi als natuurlijk achterlandDroogmaking NaardermeerDe 17de eeuw, de gouden eeuw, zou voor Gooiland van grootebeteekenis worden. De ongekende opbloei der Nederlanden,als gevolg van de alom tot uiting komende energie van dejonge republiek, zou ook aan Gooiland niet voorbij gaan,zonder het verkeerswegen te schenken, die tot op den huidigendag, dus gedurende driehonderd jaren, voor deze landstreekvan zoo groote beteekenis zouden zijn.Geld werd er verdiend, in ongekende mate, door handel enscheepvaart, waarin Amsterdam zulk een groot aandeel had.De op zee verdiende kapitalen werden ten deele aangewendter verhooging van de productiviteit van den vaderlandschenbodem door het droogmaken van plassen.Geen wonder dat men ook het oog liet vallen op de Naardermeer, om ook hier inplaats van riet, het koren te doen rijpen.Krachtens octrooi van 15 December 1623 werd door deStaten van Holland en West-Friesland aan Philippe Calendrinec.s. vergunning verleend tot de bedijking en droogmakingvan de Naardermeer, die in het voorjaar van 1629 voltooidwas, om echter reeds in den zomer van hetzelfde jaar tenietgedaan te worden, doordat de jonge droogmakerij op last vanAmsterdam onder water gezet werd, teneinde het vijandig leger,dat destijds op de Veluwe was, te stuiten.138De I'Gooyse VitwateringhllDe drooggemaakte Naardermeer is door Bonifacius in 1629 inkaart gebracht. Op deze kaart en op die van den landmeterC. Danekersen de Rij van 1636 vindt men het Zuidelijk deelvan de tegenwoordige Karnemelksloot onder den naam van "DeGooyse Uitwateringhl!, voerende van het reeds op de kaartvan Van Deventer aangetroffen Noordelijk deel van de Karnemelkslootnaar de van ouds langs den Loodijk aanwezigevaart, die nu deel uitmaakt van de s' -Gravelandsche Vaart.Deze laatstbedoelde vaart vond in Westelijke richting haarvoortzetting langs Ankeveen en mondde uit in de Naardermeer. De tegenwoordige Westelijke grens van de Ril versumseheMeent komt nog volkomen overeen met den loop van dieoude vaart.Wie dit Zuidelijkste deel van de Karnemelksloot heeft gegravenis niet met zekerheid bekend. Waarschijnlijk is ditgeschied door de droogmakers van de Naardermeer, die voorhun werk de uitmonding in de Naardermeer van de langs denLoodijk aanwezige vaart moesten afsluiten en dus op anderewijze in de afwatering hadden te voorzien. Tevens zou hierdoorde naam van "Gooyse Uitwateringhll verklaard zijn.139

DE BLIKSEM DIE TERUG KOMTEen onweersbui maakt met haar lichtflitsen en oorverdovendedonderslagen diepe indruk door het mysterieuze en het gevaardat er aan verbonden is.Wanneer het onweer zich boven de Vesting ontlast. lijkt hetwel of het lawaai in de nauwe straten tussen de huizenblijft hangen. In het ..donker is het een fantastisch gezichtwanneer de honderden meters lange bliksemflitsen zich doorhet luchtruim slingeren en het silhouet van de Grote Kerktelkens oplicht.Dit tafereel heb ik vele malen op de eerste rang meegemaakt.Ons gezin woonde in 1926 in de Cattenhagestraat (toenVrouwenstraat ) boven de manufacturenzaak van de heer W.Rijsberman, waar nu het eetcafé 't Hert is gevestigd.Een opvallend natuurverschijnselWanneer een zuidwester onweersbui via het Naardermeer overde Vesting richting Gooimeer drijft, doet zich in enkele gevalleneen heel opvallend natuurverschijnsel voor.Het lijkt wel of onzichtbare machten boven het Gooimeerslaags raken, het onweer dat over leek, breekt opnieuw inalle hevigheid los.Het blij ft enige tijd op éen plek boven het water hangen enkomt zelfs terug naar de Vesting. Vroeger toen de Zuiderzeenog bestond en hetzelfde verschijnselltDe zee neemt het onweer niet aan!!.zich voordeed zei men:Het KNMI,aan wie ik dit verschijnsel voorlegde, gaf de volgendeverklaring:uitzicht ZeebrugGedurende de wereldoorlog 1914-1918 was het wandelpad datvia de Sluis en Kooltjesbuurt naar de Zeebrug liep afgesloten.Ná 1918 tot 1940 was het wandelpad voor het publiek ge-140opend. Vele vestingbewoners gingen, als het onweerde bovenhet IJsselmeer, 's avonds naar de Zeebrug om daar te genietenvan het fantastische schouwspel. Men kon ruw uitrekenenhoeveel kilometer het onweer verwijderd was, elke drie secondentussenéén kilometer.de bliksemflits en de donder is gelijk aanTegenwoordig zal men niet zo gemakkelijk naar hetgaan kijken.F.M.141

CRISISJARENIn vervolg op 'belevenissen in en om Naarden I~ wederomeen artikel van de Roos. Nu de tijd waarin eenechte kop chocolademelk3 gedronken de warmte van eenhalfrmuije par>elcokes3 een niet te versmaden zaligheid was.Argentijns vlees op de. bon1936 was een jaar midden in de grote economische crisis.Werkloosheid was ook toen aan de orde van de dag, echterde sociale voorzieningen waren verre van rooskleurig.Ik kende een gezin bij ons in straat, vader, moeder en driekinderen van vier tot en met twaalf jaar die gezamenlijkrond moesten komen van achttien gulden per week. Natuurlijkhadden die achttien gulden een andere waarde als vandaag dedag, echter ik geef het je te doen om daarmee rond te komenals je dan ook nog weet dat de huishuur f 4,75 per week bedroeg.De vader moest zijn loon verdienen als grondwerker, terwijldeze man aanvankelijk een baan had als kantoorbediende eersteklas. Zijn arbeid bestond er toen uit om mee te helpenbij de aanleg van de begraafplaats Nieuw Valkeveen. Ikweet persoonlijk hoe moeilijk deze vader het er mee gehadheeft want aan deze arbeid was hij in het geheel niet gewend.Je moest echter want deed je het niet dan ontliep jede ondersteuning van achttien gulden. Eigen sc4op, bezem enof hark meenemen voor dit werk was de gewoonste zaak van dewereld.In die tijd kregen de werklozen de beschikkingover bonnen die bestemd waren voor de aankoop vanblikken Argentijns vlees of gehakt van prima kwaliteit.Een blik van een kilo kostte op de bon achttiencent. Meerdere keren kwamen vrouwen van werklozen bijmij n moeder met di verse bonnen en het verzoek hierde aangeboden blikken vlees voor te kopen met de bepalingdat mijn moeder dan de helft van de aankoopvoor zichzelf mocht behouden. Vanzelfsprekend deedzi.i dergeli,ikeeens boos overdingen niet. Daar was ik nog welomdat ik .nst dat d~t vlees eenheerlijkheid was. Al naar gelang zij zelf geldhad, kocht ze wel de blikken voor hen maar wildeer helaas niets van hebben.142Een oom van ons die volgens mij schatrijk was kocht eens opdie bonnen een hele partij van die blikken vlees en liet zevervolgens door mijn moeder gratis uitdelen in de buurt bijhen die het vlees erg nodig hadden. Het maakte een geweldigeindruk op mij om zomaar te kunnen kopen wat je maar wilde.Knopen in de co llectezakMijn vader prikte het nogal dat oom Jan in staat was dergelijkedingen te kunnen doen wat hij tegenover mij en mijnzus dan ook niet onder stoelen of banken stak, getuige hetvolgende verhaal.Wij waren eens op een zondag op bezoek bij oom Jan en gingenmet hem vanzelfsprekend mee naar de kerk. Het was winteren bar koud, ook in de kerk. OomJan had echter al maat ..•regelen getroffen door ervoor te zorgen dat zijn familie debeschikking kreeg over stoven met daarin een kool tj e vuurvoor voet verwarming . Daarmee behoorde je al tot de bevoorrechteklasse. Ook dit gebaar prikte vader en hij maakte erdan ook geen gebruik van. Hij schoof de stoof door naar eenzielig vrouwtje die naast hem zat.Tijdens de kerkdienst ging oom Jan rond met de "zak". Naafloop van de collecte moest de zak met stok opgeborgenworden achter een dikke pilaar in de kerk. MiJn vader konzich er niet van weerhouden om mij in mijn oor te fluisteren:llMoet jij eens opletten hoe lang oom Jan achter diepilaar blijft n Jarenlang heb ik oom Jan verdachtvan een greep in de zak.Veel later heb ik kunnen b-edenken dat\ al het goede wat oom Jan deed noo~tthuis uren en dagenlang gespeeld met eenJ. r I n r I kon voortkomen -\ u~t het grote een resultaat doos greep knopen ~n was de die van zak,I '~ '~ want m~Jn zus en ik hebben b~J hem~ vele collectesl

Chocoladewater in de Katrepe Z-Als ik stel dat ik op mijn 16e en 1Te jaar in die crisisjarengeen gebrek aan geld had, klinkt dat alsof ik een vermogendman was. Natuurlijk was dit niet zo maar uit hetfeit dat mijn reeds eerder besproken kauwgomballenautomaatrecht tegenover de Bijbelschool tien tot vijftien guldennetto winst per week opleverde, begrijpt U dat ik soms eenman in bonus was. Dat wil zeggen vergeleken met die huisvader,vrouwen drie kinderen met achttien gulden steun in deweek.In die dagen kwamik met piet Overeem en Beem van de gemeentelijkereinigingsdienst over de vloer bij moeder Aal, eenUrkse van geboorte en gehuwd met Hannes Huisstede. Wij dronkendaar dikwijls een kop chocoladewater (melk was te duur).De familie woonde in de Katrepel en wij dronken bij eenkacheltje dat meestal uit was. Met z'n drieën lapten wijdan wat geld, kochten melk en cacao en lieten- ...Chris Bijlhouwervoor driekwartjes een half mudje parelcokes brengen.Moeder Aal wist dan een echte kop chocolademelk te maken,een niet te versmaden zaligheid in die dagen.Vader Huisstede was een vooruitziend man en bezat toen aleen radio met koptelefoon en bovendien las hij "Het Nieuwsvan de Dagl1• Overeem en ik mochten iedere dag komen kijkenof er soms een advertentie in stond die ons werk of anderebronnen van inkomsten kon verschaffen.Op zekere dag stond er een advertentie in waarbij mannen uithet Gooi opgeroepen werden zich te melden bij het abattoirte Amsterdam ter verwerking van koehuiden tegen een voordie dagen formidabel loon. Velen uit Naarden togen met mijop de gestelde dag naar Mokumom daar deze goudader te delven.Aangekomen in Amsterdam-Oost op het Zeeburgerpad werdenwij opgevangen door een groep stakers van dit bedrijfdie genegen waren ons tot appelmoes en nog erger te slaanals wij probeerden een voet op het terrein te zetten. Nadeze desillusie moest je toch weer openstaan voor alleswat maar iets kon opbrengen.l'Mansen11 in AmsterdamGoede raad was duur en honger maakt vindingrijk, niet dat iknu bepaald honger leed maar de leegte van stilstaan heb iknooit kunnen verwerken en daarom was ik alert op alle mogelijkhedendie zich voordeden.144De volgende mogelijkheid ontsprongbij Jan de Gooijer, eenvriend uit mijn schooljaren. Ikbezat een accordeon en kon erbehoorlijk op spelen. Dat klinktnogal wij s, echter het spelenging wel maar de accordeon wasniet meer dan een trekharmonica.Op feestjes en partijtjes had ikmet een andere vriend, RenkBreman (Oosterom) in 1943 door de Duitsers gefusilleerd,gespeeld, die net als ik zo'n buikorgel bezat.Jan de Gooijer opperde dus om te gaan spelen langs de deurwaarbij hij zou "mansen" (geld ophalen).Op een kwade of goede dag togen wij dus stiekum naar Amsterdam,want natuurlijk mocht zoiets niet van onze ouders.Wij begonnen in Amsterdam-Oost waarbij ik mij de namen Javastraaten Molukkenstraat herinner. Het liep goed want na eenuur had Jan al f 1,50 exclusief halve centen, spijkertjesen andere rommel. Na het afwerken van de genoemde stratenvolgde de Zeeburgerdijk. Geen vuiltje aan de lucht allesliep gesmeerd en het ging alsof wij nooit anders hadden gedaan,totdat •..•. een agent ons staande hield en vroeg naaronze vergunning •..•.De vriendelijke man was van ons overdreven roerende verhaalniet onder de indruk maar toch wel met ons lot begaan endaarom nodigde hij ons uit om een proeve van bekwaamheid afte leggen op het politiebureau. Ik slaagde zoals hij zei methet waarderingscijfer 9, maar hij vertelde erbij dat ditniet voldoende was om te mogen spelen langs de straat.Vervolgens pakte hij een dik boek, schreef ons in als belangstellendevoor een vergunning, waarbij hij zonder eenspier te vertrekken opmerkte dat wij nUIlll!ler936 hadden.Aangezien er volgens hem ongeveer 50 vergunningen per jaarwerden uitgegeven konden wij met een minimumaan verstandwel berekenen wanneer wij aan de beurt waren .....tekeningen:Chantur Chandar>pietde Roos145

VONDSTENUIT DE HAVENIn verband met de restauratie van de kademuren van de Oudeen de Nieuwe Haven en de daarmee samenhangende verlagingvan het waterpeil. was het zo af en toe mogelijk een kijkjete nemen in de drooggevallen taluds.In de Nieuwe Haven ging dit uitstekend, want bij een vorigerestauratie had men het. bouwafval onder vater laten verdwijnen,waardoor een brede strook begaanbaar werd. Ook bijde Sluis had zich een soort drempel gevormd van allerleivoortbrengselen uit de 20e eeuw. Het talud langs de kadevan de Oude Haven was daarentegen minder begaanbaar. hierwas het dieper. kennelijk had men hier bij een vorige restauratienetter gewerkt. Bij de Zeebrug kon men, evenalsbij de Sluis, een oversteekje maken zonder natte voeten tekrijgen.Jongelui waren dan ook, al dan niet voorzien van een metaaldetector,de afgelopen maanden in de Haven in het rottingsslikaan het peuren om er iets van hun gading te vinden.Overigens niet tevergeefs want sommigen gingen met een kanonskogelnaar huis.Dat die dingen daar, in verschillende soorten en gewichten,vooral v66r het Arsenaal gevonden werden, was geheel overeenkomstigde verwachtingen. Bij het transport zal er namelijkweleens een tussen wal en schip zijn verdwenen.Ook de redactie van de Omroeper heeft op meerdere plekkenvat onderzoek in het talud gedaan. Naast enkele ijzeren kogelsvonden wij vooral veel geglazuurde uit klei gebakkenkogels vlak voor het Arsenaal. Waaromjuist dit speelgoedaan die zijde van de Haven lag is niet duidelijk.Aan de overkant zaten in het talud veel aardewerkscherven.Het ging hierbij om tamelijk grote fragmenten, die soms tothalve of bijna complete gebruiksvoorwerpen te reconstruerenwaren. Het oudste materiaal stamt uit de l8e eeuw, echterhet meeste hoort in de vorige eeuw thuis.Een paar uurtjes wroeten leverde ook tientallen pijpekoppenop. De ouderdom hiervan is identiek aan het aardewerk.Het is opvallend dat ouder materiaal tot nu toe in het taludniet werd gevonden, ondanks het feit dat we soms tot opde voormalige bodem van de Haven groeven.In de Oude Haven werd aan de zijde van de Kooltjesbuurt , bijhet bedrij f van Haakman, opmerkelijk veel grof aardewerk ge-146De houten fundering en oudere steenZagen van de kade vande Nieuwe Haven. Foto Berlus Koopmanschap.vonden. De scherven doen sterk denken aan inmaakpotten uitde vorige eeuw. MiSSChien was hier in die tijd een losplaatsvan aardewerk. Wat ook in die richting vijst is de naam het'. POTVAK.Deze naam werd in de vorige eeuw nog gebruikt voorde overZijde van de Oude-Haventuss'€m de Zeebrug en deSluis.Tot slot \las er door de lage waterstand nog een goed beeldte krijgen van de opbouw van de kademuur van de Nieuwe Haven.Deze bleek gefundeerd te zijn op houten balken. In dekademuur zijn direct op het hout, dus onder de waterlijn,nog twee oude bouw:fasen te herkennen. Alleen het gedeelteboven de waterlijn ziet er modern uit.H. Schaf'tenaar

OUD BUSSEMIn het stadsarehief van Naarden bevindt zich tussen de bescheidenvan A. Maas; een krantenartikel uit het vandeze eeuw (1901 of 1902). Het gaat over het opNaardens grondgebied ge legen landgoed Oud BU8sem~ datdie tijd in een openbare veiling te koop zou worden aangeboden.Het artikel is hier in enigszins gewijzigde vorm weergegeven..Bos van Bredi usGeen landgoed is waarschijnlijk in de laatste tijd meer besprokendan het eeuwen reeds bestaande "Qud Bussem". gelegentussen Naarden, Huizen, Bussum en Laren, aan de straatwegdiebindt.de eerst- en laatstgenoemde plaatsen met elkaar ver·Niet om zijn schone ligging, perken, bossen, grachten,glooiingen, heuvels, reusachtige lanen, kronkelpaden; nietom de historie van eeuwen die het op zijn rug draagt; nietom het mysterieuze dat zijn bestaan en oorsprong aankleeftwashet, dat "Oud Bussem'r een tijdlangtrok en hoofden vervulde.Gooiland I s aandachtNeen, men sprak over HHet bos van Bredius", omdat men verlangdete weten wie het kopen zou.It Is echter niet van een business-standpunt dat ik ietsvan het landgoed wil vertellen.Toen ik de weg van Laren naar Naarden tot voorbij Crailohad opgewandeld, met het doel een indruk te krijgen van deGooise natuur, zag ik reeds rechts van de straatweg hetreusachtige landgoed in al zijn grootsheid liggen.Tussen HDeGooise Boer" en HJan Tabak" (maar dan aan deandere zijde van de weg) verkondigden grote gekleurde lettersdat het kasteel en al zijn toebehoren publiek zou wordenverkocht.Jammer, alsontfermen!niet een tweede heer Bredius zich er over zalEr was sprake van een bouwmaatschappij. die de grond zouverrijken met villa 's.Dus dan zouden die met bos beplante glooiingen en die diepegrachten moeten worden gelijk gemaakt, die heuvels wordengeslecht, die plantages afgekapt:-148Hoog BussemDe oorsprong van "Qud Bussem" is niet meer met zekerheid tebepalen. Reeds omstreeks 1300 is er sprake geweest van Hoog­Bussem, dat toenmaals een gehucht moet zijn geweest. Natuurlijkleek het in die tijd meer op een woestenij dan opeen dorp. Het was toen in elk geval meer dan Nieuw ofLaag Bussem, dat thans wel een villapark gelijkt.In 1570 vinden we op HOudBussem" als eigenaar Paulus (ofPouwels) van Loo, baljuw van Gooiland en J1kastelein totMuiden" , terwijl voor 1570 het goed het eigendom moet geweestzijn van een zekere Lambert Gijsbertsz. Jansen.Paulus van Loo heeft zich blijkbaar verdienstelijk gemaakttegenover de stad Naarden, waarschijnlijk bij gelegenheidvan oproerigheid der Gooiers _ Althans hij verwierf hetrecht van dubbele scharing op de "gemene weIÎLdenvan Gooiland"door bijzondere diensten, zoals uit verschillendestukken blijkt_In 1608 overleed hij. En zijn weduweAnna van Rousseau, ver.kocht het landgoed aan Goosen Lambertsz. en Willem Pieterszin 1609.VondeZ op Oud BussemDe erfgenamen van Lambertsz _ en Pietersz. verkochten dehofstede met toebehoren weer aan Tijmen Jacobsz. Hinlopen.Deze familie heeft het goed geruime tijd in eigendom bezeten.Gedurende hun tijd was het dat Vondel er dikwijls logeerdeen enige van zijn schoonste verzen schreef_Zekerhebben toen de bossen in de omtrek een diepe indruk op dedichter gemaakt, evenals het gekweel der eindeloze varieteitenvan zangvogels. Toch vergist men zich weleens doorklakkeloos aan te nemen, dat Vondel al zijn liederen opHinlopen en Gooise nachtegalen jui st op de hofstede "OudBussem" zou hebben geschreven. Zowel het aan de andere zijdevan de straatweg (dichter bij Naarden) gelegen Rustenburg,als de herberg "Jan Tabak" hebben meer dan eens deeer genoten van Vondel' s tegenwoordigheid. "Jan Tabak" lagtoen aan dezelfde kant van de weg als HOudBussem", op deplaats waar thans de villa staat die bewoond wordt door deheer Kuhn en moet dus niet worden verward met het hotel"Zandhoeve" van tegenwoordig.

Gezicht op Oud Bussem in 1786. H. Tavernier" tekening inO. I. -inkt" gewassen. (RANH"PronvinoiaZe atlas van NB).Kaart van het Zandgoed Oud Eussem met desterrebossen. Omstreeks 1800. CoUectieGoois Museum.Uichie Z HinZopenEen der Hinlopen1s (Michiel) stierf in 1709 op 91-jarigeleeftijd. Als bijzonderheid wordt vermeld, dat hij geenregeringsbetrekkingen heeft bekleed, in tegenstelling metde overige leden van zijn geslacht. Hij reisde veel en waseen buitengewoon kunstliefhebber. Bij zijn dood liet hij"7000 prenten in 52 bandentt na, die hij vermaakte aan het"Konst-kabinet", in de Raamstraat te Amsterdam.Gedurende zijn leven was geheel "Qud Bussemlt "geruineertende verbr.a:ntll door de Fransen in 1672. Het werd echterlater weer opgebouwd.Misbr>uik van machtHet spreekt vanzelf, dat de "Hinlopen's" zich nogal wildenlaten gelden als rijke grondbezitters in Gooiland.De erfgenaam van genoemde Michiel (mr. Francois Hinlopen,penningmeester van het college der admirali tei t te Amsterdam)levert daarvan een schoon bewij s.Van 1711 - 1713 voerde hij een kostbaar en zeer geanimeerdproces (geanimeerd voor de toeschouwers). over het recht om150"koebeesten en schapen" te mogen weiden op de "gemene weiden11 van Gooiland.Hij maakte misbruik van macht en overschreed de rechten aanPaulus van Loo verleend. De T'schaarmeesteren van de gemenelanden onder Naarden en Gooiland" lieten toen "drie koebeestenll,en de volgende dag nog een koe en twee paardenin beslag nemen en publiek "voor een beuseling en seer geringeprijsTl verkopen. Dit gebeurde op 30 september en 1october 1705.En toen begon het proces. dat eindigde in 1713 met een veroordelingvan de heer Hinlopen, eerst door de ProvincialeRaad en later bij appèl door de Hoge Raad.Proces ScheerenbergNa die tijd schijnt voor het geslacht Hinlopen de aardigheider af te zijn geweest. In 1736 verkochten de erven vanTijmen Jacobsz. Hinlopen het goed aan Abraham Scheerenberg.Van de Hinlopen I s is thans geen Spoor meer te ontdekken.Ook in Hoorn en Amsterdam is het geslacht zover mij bekenduitgestorven.151

Abraham Scheerenberg had nog niet genoeg van de Erfgooierszaak,en wilde er zijn krachten ook nog eens tegen beproeven.Doch met geen ander resultaat dan Francois Hinlopen.Ook hij werd veroordeeld, en moest de kosten betalen, bijvonnis van 6 februari 1748.Deze twee processen, die boekdelen beschouwingen en historischer~chten leverden, zijn de sterkste wapens in handenvan hen, die de rechten der Erfgooiers op de onverdeeldeheide en weiden van Goo'iland bepleiten.Abraham BrediusIn het begin dezer eeuw kwam "Oud Bussemtl in eigendom aande heer Bredi us, die de beplanting en aanleg schiep zoalsnu nog steeds te zien is. Veel heeft hij voor de verfraaiinggedaan. Gooiland heeft er een aantrekkingspunt meerdoor gekregen. En de bewoners der omliggende dorpen en boer~derijen spreken steeds van tlHet bos van Bredius". wanneerze het landgoed HOudBussem" aanduiden willen.vz. iegerige vi ZZa'sVan de familie Bredius raakte "Oud Busseml1 in handen vanjhr. Tindal in 1895, die het nu onlangs wegens faillissementmoest verkopen.Men weet nu nog niet, wie het historische landgoed ten slottezal bekomen.Mijn enige wens is: geen bouwmaatschappij als 't immer mogelijkis! Laat het schone geheel, waaruit de ziel vanBredius spreekt, niet worden verbrokkeld! Laat niet 66k in!1OudBussem'f de schone grootsheid van het oude. historischeworden vernietigd om plaats te maken voor onze nieuwerwetsvliegerigevilla' s of kazernes.Vergeef mij dit conservatisme!152NAARDEN EN DE LITERATUUR (6)P.C. HOOFT(1581 - 1647)Het is genoegzaam bekend dat Pieter Corneliszoon Hooft eenvan de belangrijkste bewoners van het Muiderslot is geweesten dat hij de ambten van drost van Muiden en baljuw vanft Gooi bekleedde. In die functies was hij ook kolonel vande schutterij en op regelmatige tijden moest hij de garnizoenenvan Naarden , Muiden en Weesp inspecteren. Minder bekendis dat hij met de Naarders zelf niet zoveel op had. In1627 meldt hij aan de Hoge Raad naar aanleiding van een verzoekvan Naarden om een vaste vroedschap te verkrijgen datde gemeente 'onrustigh, keteloorigh. wrevel, partijdigh,ende gebandeert tegens elkanderen ' is. Over de regenten vanNaarden zegt hij dat zij 'sich veeltijts moeijlijk , difficil,ende irreverentelijk hebben gedraeghen in 't geene hundebvoir ende 't respect der graeflijkheid is concernerende ' .Dat neemt evenwel niet weg dat Hooft in zijn opus magnum'De Nederlandsche Historiën' een prachtige en fel realistischebeschrijving geeft van het uitmoorden van bijna alleNaarders tijdens de BO-jarige oorlog.Ongeveer alles wat wij over die roemruchte oorlog weten. isdoor Hoof't in zijn 27 boeken tellende geschiedenis beschreven.Overigens is het niet zo dat hij met zijn Historiënbewust literair proza schreef. Pas op het einde van de 18eeeuw wordt het proza algemeen als een literair genre erkend,maar de moeite die Hooft zich heeft getroost met betrekkingtot zijn stijl bestempelt dit werk achteraf zeer zeker totliteratuur.Het grote voorbeeld van Hooft was de Romeinse geschiedschrijverTacitus die hij in bondigheid en beeldvormingtrachtte na te bootsen. Zijn werkwijze als historicus wasvoor de 17e eeuw uiterst geavanceerd. Naast allerlei gedruktegeschiedwerken gebruikte hij ook onuitgegeven archivaliaen verzamelde zelfs gegevens van ooggetuigen en kinderenvan ooggetuigen.Hier volgt nu een bewerking van Hoofts beschrijving van hetuitmoorden van Naarden uit boek VII van 'De Nederlandsche153

Historiën' door A.C. Niemeijer en F.J. Schuit omdat de 17eeeuwse taal voor de geinteresseerde leek te veel moeilijkhedenzou opleveren.De slachting in Naarden vindt plaats in de winter van 1572.Alva stuurt zijn zoon Don Frederik naar Holland waar Amsterdamnog Spaansgezind is. Omdie stad te behouden is onderwerpingvan Naarden van vitaal belang. De Naarders moetende eed aan Philips II hernieuwen en lopen met open ogen inde val ..'Het arm o'YlhJetendvolk - weinigen uitgezonderd~ die ~ ongerustop de Spaanse trouw~ zieh hier en daar op geheimeplaatsen verstaken - verzcunel.t in het l'aadhuis, de Spanjaardsdaa.rvoor; en zag men zekere paap met sotmtigen vanhen al een wijle op en neer IiKmdelen. Deze, toen alles bijeenscheen ~ komt de weer loze troep verkondigen ~ dat zij tendode opgeschreven ~n en aan hun geweten te denken hadden.Maar het aanzeggen, voorbereiden en sterven was áánding. Men rukt de grote poort open~ legt eenparig aan enschiet af, plompverloren in het honderd, met een gillen enschreeuwen, dat ieder het hart deed sluiten en de haren teberge staan. Dat wordt door die van binnen schichtig beantwoordmet een krijten en kermen~ zuchten en janken om steenen staal te Vel"17lU1ll)€n. Het koude zweet breekt hun uit. Werooa.rtsook zij zich keren, de wanden staan pal en de doodin de deur. Voorts vliegen de vijanden het kerkje in alsvel'WOede wolven, de versagende drom met degens en dolkenop het lijf. Dat wemelen door elkander van een schare inzo eng een plaats gepakt, dat buitelen in hun eigen~ ofhunner medeburgers en spitsbroeders bl.oed~ dat rood- endoodverven van tronies~ breken van ogen~ krimpen van leden~v lechten van vingers, wringen van handen was wel het ~zaamste wezen dat ooit oog of oor kon horen of zien. M::uzrniet de Spanjaard heeft zo deerlijk een vertoning leed gedaan.Hij houdt er even fel met punt en snede op aan, zonderiemand te sparen, uitgezonderd vier personen alleen,die door beloften van zwaar losgeld gevangenschap verwierven.Na het plu:nderen en uitschudden der lichcunen steektmen het vuur in het gebouw om degenen ~ die zie 1.togendreeds onder de doden bedolven lagen, voorts met vlam ensmook te verderven. En werden aldus omtrent vierhonderdJan Luyken: De rrr:Jordin het raadhuis van Naarden.burgers, boven een goed getal 8oldaten~ onder één dak omhals geholpen.Het gehele heir der Spanjaarden nu had men binnen de muren~de rover in de huizen en het wee door heel de stad~ gaandehet onderste boven met rennen .• rukken .• breken .• scheuren .•slepen, wegtorsen. Ten hemel toe steeg het huilen van wij­Ven en kinderen~ vermengd met de naarheid van het loeienen blaten der beesten, van stal gedreven of daarin gelatenin de brond~ die na het grijpen van de meeste buit haastaan alle straathoeken gesticht werd. Deze stommelt desahuilers hun sluipholen uit en levert de wreedheid versestof. De ellendigen, tot omtrent vierhondePd toe, waPden155

ten ckle aan rapieren geregen~ ten dele met dolken doorstoken~ten dele van lid tot lid gemarteld en aan stukkengekapt met bijlen~ verschaft door de Spaanse vleeshouwers.Sornmigen die~ fors van vertwijfeling en trachtend hun huidten duurste te verkopen~ zich te weer stelden~ werden~ alszij niet meer konden~ als vissen gekorven en langzaam gewenteld in een taaie dood. Ette lijken die zonder bieden var;tegenstand in handen v~elen~ werden tot op het blote velontkleed en aldus voor de ogen hunner huisvrouwen en kinderendoorstoken. An4eren~ omsingeld op straat van achterenen voren~ dienden de moorddadigheid tot spel~ doordat deSpanjaards~ al lachend en sch.çl.terend~ hen met de spitsenvan de wapens naar elkaar toejoegen en om hun kortswijl afmaaktenNoch kerk~ noch klooster~ noch ander Godshuis of enige gewijdeof ongewijde plaat8~ die van schenden~ van schaken~van plagen~ van pijnigen~ moorden of branden verschoondbZeef. Onder andere onmenselijkheden kwetste men een bUt'­gel' van zeventig J'aren in de -'uÛs~ ving het bloed met de -- ­handen op~ dronk het en iJäf hem daarna de doodsteek. Driekranken van gelijke ouderdom~ een vierde van vijftig jaren~werden in het bed vermoord. Er was niet minder misdadig hetombrengen van twee stomnen en een zwakzinnige bedelaar.Stokoude lieden~ van tachtig~ van honderd jaren~ ter gekochtekost gaande~ de zieken~ armen en afgeZeefden~ onderhoudenin gasthuizen. moesten gelijke grimmigheid uitstaan.Verscheiden burgers werden in de grote kerk~ zOliJel op hetdak als op de toren en de trappen~ gepriemd of van bovenneder geworpen. Anderen~ gedLJongen de buit naar het legerte helpen dragen~ betaalde met met kling of kogel hun arbeid.Aan Hortensius~ nadat hij door order des Graven vanBossu voor het uiterste beschermd was ~ overk1.Jamdaarna eenerger Zot: wordende in zijn huis en aangezicht aan zijnzoon het hart uit het lijf gelicht. Of dit - gelijk menzeide - daarna gekookt en der Spanjaarden spijs geweest is ~Zaat ik op zijn beloop staan.Jan PaardenkooperDE UITMOORDING VAN NAARDEN VANUIT HET DAGBOEKVAN BROEDER WOUTER JACOBSZTussen 1572 en 1579 hield broeder Gualtherus Jacobi Masius(Wouter Jacobsz) een dagboek bij. Dit dagboek is getranscribeerddoor Dr. LH. van Eeghen en door haar in 1959-1960in twee delen uitgegeven in de serie Werken Historisch Genootschap(4e serie nr. 5).Ten tijde van de Naardense uitmoording woonde broeder Wouterin Amsterdam. In zijn dagboek staan op de eerste dagen vandecember 1572 vijf passages over wat hij vanuit Amsterdamvernam over de gebeurtenissen in Naarden.Het begint met de rook die op 1 december IS avonds vanuitAmsterdam te zien is in de buurt van Naarden. Vervolgenskomen op 2 december de geruchten over Naarden los op de begrafenisvan pater Florentius. Op 3 december komt Don Frederikmet zijn manschappen Amsterdam binnen met de buit vanNaarden. Dan is het duidelijk wat er in Naarden heeftplaat sgevonden. Tot slot volgt nog een fragment waarin eensoldaat, ooggetuige van de uitmoording, zijn verhaal doet.Hier volgen de 'Naardense I passages die te vinden zijn opbladzijden 88 tot en met 92 van het dagboek van broederWouter.;;~~~.~:::;;e:~.~2 december 1572Over tafel van dit wuytvaert (begrafenis van pater Florentius)werde van Naerden~ dat het met geweZt ingenomendie g, ende daer berooft vermoert wa8~ waeren~ suk dat dat menaUe crege~ jae om een st. dat meerwaert was ende noch meer>dattet tot vierin brant gesteken was. (pilgeren = plun-157

3 december 1572Op den derden deser maent siJ'n binnen Amsterdam domVrederico, Noirdtcarmis ende die graef Boshuy.•met haer des conincks armey. Der quamen binnen denover die vij fhondert ruyters .• paerden ende seergens met provande, wijn ende anders. Ick sach o.goets, tinne .• laken, clederen ende sulx meer, dat wuytNaerden voer prijs gebr:acht was, te eoep staen ende werdeom cleyn gel.t veel vercocht.Van Naerden werden hier breder geseyt, dat van aZ-Ze die mansdaerin sijnde voerseker maer twee int leven gebleven waeren,oeck vermoert sijnde veel vrouwen. Ende noch .• dat die geheel-estadt tot asch gebrant was.4 december 1572Op den vierden dank sack ickselver dom Vrederico metstaet ter Heyliger Stede misse hoeren. Hij sat daerdevoet al die misse geduyrende op die opclimmige steenen vanhet sanctuariwn op syn beyde kniën .• hebbende maer eencussen onder sijn kniën.7 december 1572Op dese tijt uerde voer seker vertelt van Naerden doel' eencrijsman .• die seyde, dat hijt gesien ende gehoert haade,hoe een vrou aldaer haer te voet werp uuyt wedemoedicheytvoer een soudaet ende badt, dat hij haer oeck wilde iJftdoersteken aft doerscieten, overmids dat haer niet en belustete leven naedien haer of geslagen waeren soe goedevrienden ende uees op die daer tegenuoerdich vermoert laegen,seggende: "Siet, dat is mijn suster, die sijn mijnbroeders, die sijn mijns susters mans ende die is mijn oudevader 11. Sprack noch dieselfde crijchsman, dat niet te vertellenen uas ende oeck niet sonder verscrikinge soude mogenangehoert uerden .• datter meerder verdriets geschiet endebedreven was int overvaZ-Zen van deselfde voirn. stadt.Red.INHOUD JAARGANG 3bI,1 COMENIUS TUSSEN AMSTERDAMEN NMRDEN Steven Poolman7 COME.'NIUSOP DE HOFSTEDE BERGHUYSEN?H. SchaftenaaY'9 JOHANNES DE KLOKKENMAKER11 DE MAN MET DE EMMERF.J.H. M:lpquenie14 BEELDEN UIT MIJN KINDERJAREN Nellij Bakker17 DE BRAND VAN DE GRcrrE KERK IN 1943 J.G. Kl'Oonenburg19 MET DE BUS VAN 'C.P.C.'22 DE NAARDENSESTADHUIZEN (3) J.A. Versteeg28 EEN INDRUK VAN NAARDEN EN BUSSUM IN 182831 NAARDEN EN DE LITERATUUR (3) JAN PRINS J.F. paardenkoopel'3J MUIZENVAL GING 'GEPMRD' MET MUIZENISSEN F. de GooijerJ7 HeT VOETPADNAAR VALKEveeN H. Schaftenaar41 NMRDEN eN De LITERATUUR (4) FREDERIK VAN EEDEN J.F. Paardenkooper16 NOOIT VERGF:TENH.M. Fesevur-Van Bergen Walmven48 OveR BAKKERIJeN IN NAARDENA. c. Slinger52 DE MUNITIETREIN VAN 30 NOVEMBER1944 G.J. Komen58 BIJ MUIDeN LINKSAF Piet VisBer61 LANDGOEDFLeVORAU4 H. Schaftenaal'66 WELKE ONDERDELENLAGEN ER OOIT IN NAARDEN? J. Vem68 OUD VALKEVEEN70 eEN ONTDEKKING Steven Poolman72 DE ZEEBRUG F.M.74 BELEVENISSEN IN EN OM NAARDEN Piet de Roos78 liET KOT ONDERDE TOREN J. G. KrüonenbuY'g80 DE BIJENSCHANS BIJ DE eUKENBERGH.S.81 BEROF:MDEVOORZATeNF.A. Buis88 JE KON ER VAN DE VLOER F:TEN••. M.P.9J DRAFNA H. Schaftenaar97 EEN SP(JJ'PReNT: CHARLES BOISSevAIN OP DRAFNA F. udo98 De WAALSE KERK TE NAARDEN (]652 - 1820) Steven Poolman102 DE MIJN Th. G. Baalman158159

10'1 DE AALBERG H. Schaftenaar108 DE GESCHIEDENIS VAN HET FAMILIEBEDRIJF XOUDIJS113 NAARDEN EN DE LITERATUUR (5) HANS LODEIZEN J.F. Paardenkooper116 EEN TEKEN VAN ZORG Geertruida van Boehove121 ZOUAVEN UIT NAARDEN C.L. de Boer en F. Voo126 DE WATERSTAATSKERK IN DE GASTHUISSTRAAT H. Schaftenaar130 DE KATREPEL Red.131 DE GROTE BRAND VAN 1904 Red.134 DE OUDSTE NAARDENSE SCHEEPVAARTWFJJEN140 DE BLIKSEM DIE TERUG KOMr F. M.VrakkingOptiekCattenhagesiraat 141411CT Naarden (VeslinglTelefoon 02159-48560m' ~BrillenOogmetingUdA.N.VCKontaktlenzen ..142 CRISISJAREN P.A. de Roos146 VONDSTEN UIT DE HAVEN H. Schaftenaar148 OUD BUSSEftf153 NAARDEN EN DE LITERATUUR (6) P.C. HOOn J.F. Paardenlwoper15'1 DE UITMOORDING VAN NAARDEN VANUIT HET DAGBOEK VANBROEDER WOUTER JACOBSZAANNEMERSBEDRIJFA~STEEGI: I : I : I : I : I : I GANSOORDSTRAAT lWL~;21~~~4~~~~ 19..•.. --,[QJ~U~~RIJÁOB~EKELHARINGHOOFTLAAN 65 - 1403 EC BUSSUM160Voor lJv"i grafische produkties. Voorbereiding­Drukken-Afwerking. Goede begeleiding-vlottelevering-prima kwaliteit. Drukwerk dat staat!