Tijdschrift voor en over Jenaplanonderwijs

jaargang 11 - nummer 4 - maart 1996Tijdschrift voor en over JenaplanonderwijsIN DIT NUMMER:EEN SLINGERTOUW –IDEAAL WORDTWERKELIJKHEID

Jaargang 11, nummer 4, maart 1996.Uitgegeven door de Nederlandse Jena-planvereniging. Abonnees, individuele leden, scholenen besturen of medezeggenschapsradenontvangen dit tijdschrift vijf keer per schooljaar.Mensen-kinderen verschijnt in september/november/ januari/maart en mei.Losse abonnementen à ƒ 37,50 per jaar schriftelijkop te geven bij het administratie-adres: Jenaplanbureau,Berkenweg 28, 1741 VA Schagen.Voor zendingen aan één adres geldt: 5 tot 9exemplaren ƒ 35,-- per abonnement, 10 enmeer exemplaren ƒ 32,50 per abonnement.Studenten/cursisten ƒ 20,-- per abonnement,mits opgegeven via hogeschool en aan éénadres gezonden.Mutaties en abonnementen kunnen ingaan op1 sept., 1 nov., 1 jan., 1 maart en 1 mei, op tegeven aan het administratie-adres.Redactie: Ad Boes, Kees Both, Kor Posthumus,Cees Jansma en Felix Meijer.Eindredactie: Kees Both (CPS)Redactieadres: LPC-Jenaplan/CPS, Postbus30, 3870 CA Hoevelaken, tel.: 033-2541211.Layout en opmaak:Amanda van den Oever, Deil.Foto’s:Omslag en pagina’s 7 en 10: Ine van den Broek,Buren.pagina’s 16, 17 en 18: Bernadette Tijnagel.Advertenties: (te regelen via het Jenaplanbureau,Berkenweg 28, 1741 VA Schagen)kosten ƒ 500,- per pagina, ƒ 250,- per halve enƒ 125,- per kwart pagina.Personeelsadvertenties 2 weken voor het uitkomenaan te leveren, in het goede formaat endrukgereed, met logo van school of bestuur.Druk:De BrandaenGrafische Totaalservice, Amersfoort.Gedrukt op totaal chloorvrij papierOplage: 1000O CopyrightNederlandse Jenaplan VerenigingISSN 0920-3664Tijdschrift voor en over Jenaplan onderwijs.INHOUDVAN DE REDACTIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3Kees BothEen Slingertouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4een verbinding tussen zorg, wereldoriëntatie,opvang en dienstverlening voor kinderenJoop HaverkortDe schoolgids basisonderwijs: de kou uit de lucht? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12Ad BoesIeder kind betekent verschil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14Kor PosthumusDe honderd talen van de kindereneen onderwijsproject uit Reggio Emilia (Italië) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15Cees JansmaEen studiedag voor ouderraden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19Felix MeijerLIO, de opstap naar een zwart scenario? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21Ad BoesTOM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24RUBRIEKJenaplan: op weg naar zorgverbreding plus (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25Tjitse BouwmeesterRECENSIESSamen leren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27Susanne van CapelleveenSignalement: Klik, ik heb je . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30Felix MeijerGelezen, gehoord, gezien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30Kees Both (red.)2 MENSEN-KINDERENMAART 1996

Kees BothHet jubileumnummer is positief ontvangen.De inhoud is in het algemeengesproken niet direct 'praktisch' te noemen,maar biedt een staalkaart aan artikelendie eigenlijk voor elk schoolteamen voor elke schoolleider en groepsleid(st)erverplichte leeskost m.b.t. eeneigentijds Jenaplanconcept zoudenmoeten zijn, inclusief bespreking metcollega's. Er is gepoogd wezenlijkefacetten van het Jenaplanconcept naarvoren te halen. Ik schrijf dit, omdat devormgeving van het nummer en het tengeleide van de staatssecretaris het eenfraai visitekaartje 'naar buiten' maken,maar ik twijfel eerlijk gezegd enigszinsaan de werking 'naar binnen', naar deJenaplanners zelf toe. Ik realiseer meheel goed dat ik gemakkelijk pratenheb, dat ook de Jenaplanscholen zwaaronder druk staan en dat het lezen vanbezinnende vakliteratuur restpost is. Alser vakliteratuur gelezen wordt moet diehet liefst 'direct praktisch' en 'toepasbaar'zijn. Hier en daar hoor ik kritiek opons blad, dat het te sterk bezinnend isen te weinig praktijk-informatie bevat.Dat zal wel zo zijn, maar-het is lastig om thema's voor praktijkartikelenop te sporen; schoolkranten zijndaarvoor een belangwekkende bron,maar die worden slechts spaarzaamnaar de redactie gestuurd; verder zoudenvaker ideeën aangedragen kunnenworden vanuit het veld;-praktijkmensen denken al gauw datwat zij doen 'iedereen toch allang weet'en 'niets bizonders' is, onderschattenzichzelf te vaak;-praktijkmensen die kunnen schrijvenzijn helaas zeldzaam, maar ik hebgemerkt dat er meer schrijftalent in descholen zit dan je vaak denkt; daar stuitje vaak toevallig op, als je iemand vooreen artikel vraagt, maar ook worden wijals redactie graag op schrijftalentengeattendeerd; bovendien is de vormvan een interview vaak mogelijk of kaniemand uit de omgeving mede-auteurzijn;-opleiders en nascholingsdocentendragen regelmatig ideeën aan en zelfsbestaat de mogelijkheid dat het schrijvenvan een concept-artikel voor Mensen-kindereneen afstudeer-opdrachtis; dit blijft een belangrijke bron;-recepten voor onderwijs zijn in onsblad niet zo gauw te verwachten, diepassen zelden bij het onderwijsconcept,waarbij mensen toch hun eigenvorm aan ideeën moeten geven;-bezinning (bijvoorbeeld aan de handvan het lezen en bespreken van artikelen)is wezenlijk voor Jenaplan; van kinderenworden op het gebied van studerendlezen dingen verwacht die groepsleid(st)erszelf ook moeten waarmaken;het jubileumnummer geeft stof voorminstens een jaar bezinning in teams.Constructieve kritiek op ons blad is zeerwelkom. Een lezersonderzoek via deregio's en de verenigingskring ligt in hetverschiet.Ogentroost en ereprijsOgentroost en ereprijs-needrig bloeisel- zijn in meiopen op de grote wei,wie bij hen één dag wil toeven;als de leeuwrik wordt hij vrij,als de blik van kind'ren wijsogentroosten ereprijs.Ogentroost en ereprijsglansen zoete artsenijzijn hun namen allebei;wie met hen alleen wil wezen,méér zal hij hun honing lezen;zoèk hen in het vroeg getij,vind verwond'rings paradijsogentroosten ereprijs.Ida GerhardtDit nummer bevat een grote verscheidenheidaan thematieken. Het opentmet een artikel van Joop Haverkort overeen ideaal dat werkelijkheid werd: 'eenSlingertouw' in Nijmegen. In de eigensituatie kan iedereen daar iets meedoen, ook als je geen leegstaandschoolgebouw erbij krijgt. Ad Boesschrijft over actuele thema's: de schoolgidsen Leraren In Opleiding (LIO). Interessantis de kijk van een leerkrachtvoor Eigen Taal, een vietnamees, opJenaplanonderwijs. Een heel belangrijkeimpuls zou wel eens kunnen uitgaanvan een school in Reggio Emilia (Italië),waarover ditmaal een eerste keer wordtbericht door Cees Jansma. In het meinummerkomt een tweede artikel enzelfs komt er in september een tentoonstellingover deze school in de NieuweKerk in Amsterdam. Dan moet het tochwel over iets bizonders gaan! FelixMeijer schrijft over school en ouders,naar aanleiding van een studiedag voorouderraden. TOM is weer aanwezig enin de recensie-rubriek wordt aandachtgegeven aan samenwerkend leren, aaneen boekje over fotografie en WO enmaakt Tjitse Bouwmeester een beginmet de bespreking van materialen voorzorgverbreding die met name voorJenaplanscholen van belang zijn.Met ingang van dit nummer ontbrekenenkele vertrouwde namen in het colofon:Pieter Quelle en Gerda van Vilsterenverlieten de redactie. Ik wil ze hierbij,ook namens de NJPV, bedanken voorhun bijdrage aan de ontwikkeling vanMensen-kinderen tot het tijdschrift dathet nu is.Als ik dit schrijf lijkt het voorjaar te gaanworden. Ik heb daar ontzettend zin in.De eerste kapmeeuw met bruine kopzag ik al en het wachten is op de eersteTjiftjaf die uit het Zuiden arriveert. Vandaarhet lente-gedicht hiernaast en delente-foto op de omslag.Een fijne voorjaarstijd toegewenst.MENSEN-KINDERENMAART 1996 3

Joop HaverkortEEN SLINGERTOUW,een verbinding tussen zorg,wereldoriëntatie, opvang endienstverlening voor kinderen.Idealen, bestaan ze nog? Jazeker, het zou niet best zijn, zeker niet voor de Jenaplan-beweging,als het niet zo was. We kennen het gedicht 'Tussen droom en daad, staan wetten in de weg, enpraktische bezwaren'. Als je echt bezield bent van een ideaal, dan vind je wegen om wetten creatiefte gebruiken en de praktische bezwaren te overwinnen. Dat gebeurt in Nijmegen, waar 'DeLanteerne' mogelijkheden voor groeiruimte voor kinderen (letterlijk en figuurlijk) zocht en ontwikkelde.... in een leegstaand gebouw. Het verhaal van 'het Slingertouw', ter inspiratie.SLINGERTOUWIk heb een touwom vast te bindenalles wat ik mooi kan vindenalles waar ik veel van houbind ik vastaan mijn slingertouwIenne BiemansAan bovenstaand gedicht van Ienne Biemansontleent een nieuw onderwijsinitiatiefin Nijmegen zijn naam. Het initiatief isontstaan vanuit Jenaplanschool 'de Lanteerne'.Het is een poging om de diverseopgaven waarvoor de school zichgesteld ziet met elkaar te verbinden. Inhet besef dat een school dat niet alleenkan, ontstond er een samenwerkingsverband.Hierin participeren inmiddelsverschillende instellingen die zich met dezorg voor kinderen bezig houden. Hetgaat om een breed scala, variërerendvan een grote Jenaplanschool tot eenopleiding voor leraren in basis- en speciaalonderwijs, van instellingen voor kinderendie speciale hulp nodig hebben(een ZMOK-school en een ortho-pedagogischdagcentrum) tot buitenschoolseopvang, van therapeutische hulp totblokfluitles en schildersatelier. Voor derealisatie van de doelstellingen is eenstichting in het leven geroepen: Stichting'een Slingertouw'.In dit artikel probeer ik het ontstaan vandit initiatief te schetsen vanuit de ontwikkelingen,zoals ik die als schoolleider vaneen Jenaplanschool ervaar.Integrale jeugdzorgMinstens een steun in de rug, soms zelfseven reden tot trots, was de introductievan het vijftigste nummer van Mensenkinderen.Het was een publieke waarderingvoor het Jenaplan van de hand vanstaatssecretaris Tineke Netelenbos.Door haar bril zag je weer even depotentiële rijkdom van ons eigen onderwijsconcept.Ze noemt een viertal actuele ontwikkelingen,waarin de Jenaplanscholen al eentraditie hebben:• 'omgaan met verschillen';• een brede ontwikkeling van vanmogelijkheden en interesses vankinderen;• de school als 'lerende organisatie'met daarin plaats voor een ruimeouderparticipatie;• bestuurlijke samenwerking.Stel je je maar even bij elk van deze ontwikkelingende dagelijkse praktijk van de'werkers in het veld' voor ogen. In eengroep van ruim dertig kleuters heb je nuook een kind met het syndroom vanDown. Je geniet ervan, voelt de uitdagingmaar staat toch regelmatig met jehanden in het haar: "Juf, hij heeft het alweer in z'n broek gedaan!"Je bent trots op de reactie van demuziekconsulent. Na een teamtrainingvan twee jaar weet je goed en enthousiasthet muziekonderwijs in je groep teverzorgen. Op de radio hoor je naschooltijd over het inspectierapport overgymonderwijs. Dit keer is het de schuldvan de directies. Dat zal dus wel weerteamtraining bewegingsonderwijs worden.Terwijl je net zin had om nu eindelijkeens met de wereldoriëntatiemappenaan de slag te gaan.En natuurlijk wil je best met ouders pratenover de resultaten. Toch ergert het jedat de discussie zich verengt tot het vergelijkenvan de toetsresultaten. En wanneerzal die bestuurlijke samenwerking inplaats van vergadertijd ook eens ondersteuninggaan opleveren?Met minder kunnen we niet toeGewoon goed (Jenaplan)onderwijs kanop conceptueel niveau en vaak ook in depraktijk schitterend zijn maar onderschatniet wat zo'n rijke onderwijsinvulling aanenergie, kennis en organisatievermogenkost. Critici zeggen vaak, dat het te veelkost. Te veel stress, te veel deskundigheid,te veel inzet. En toch weten we:met minder kunnen we eigenlijk niet toe.Het is niet goed om onderwijs te versmallentot efficiënte spoedcursuussenvoor een zo beperkt mogelijk aantalkerndoelen. Het deugt niet om verschillente ontkennen of door segregatie wegte poetsen. Het brede vormingsaanbodis alleen al nodig om ook voort te kunnenbouwen op de sterke punten van kinderen.En juist op school - waar anderseigenlijk nog?- komen allerlei lijntjes vanen naar kinderen bij elkaar: de schoolarts,de wijkagent, de schoolbegeleider,de buurthuiswerker, de naschoolseopvang, de bibliotheek en het cultureelwerk. De school zit als een spin in hetweb. En waar dat web ook maar aangeraaktwordt, steeds vibreert het hele netwerkmee.ListenOm die complexiteit het hoofd te kunnenbieden worden diverse listen bedacht.Iklaat er een paar zien:List 1.Je ontkent simpel dat er een samenhangis. Je beredeneert dat een jaar 8760uren telt en dat een kind daarvan maar1000 uren naar school gaat. In die duizenduren richt je kinderen uitsluitend opeen beperkt aantal kerndoelen. Dan blijfter nog voldoende tijd over voor omelders te eten, te slapen, te spelen envooral op te voeden.List 2.Een mens kan niet alles. In een complexesamenleving moet je specialiserenen vooral je doelgroep in de gaten houden.Dat leidt er toe, dat de speelplaatsvan de school te klein is, de beheerdervan de buurtspeeltuin pas na schooltijdaangesteld is en het sportpark net aan4MENSEN-KINDERENMAART 1996

de andere kant van de verkeersweggepland is. De vakleerkrachten in hetonderwijs worden wegbezuinigd en erwordt tegelijkertijd elders vergaderd hoede vakdocenten vanuit de culturele centraweer laagdrempelige activiteiten in dewijken kunnen organiseren. De plaatselijkpolitie organiseert een anti-vandalismeproject zonder te weten van hetbuurtproject in het kader van natuur- enmilieueducatie.List 3.Je 'bewijst' dat metselen met los zandeffectiever is dan met gebonden specie.Daartoe onderzoek je de cohesie vanéén zandkorrel. Daar kan geen specietegenop. Vakkengesplitst onderwijs zet'dus' meer zoden aan de dijk dan eengeïntegreerd aanbod. Vervolgens wordtde school gemetseld met nog mooierezandkorrels. In de ontwikkeling van speciewordt niet eens meer geïnvesteerd.Wie niet in in deze listen gelooft, moetmeer denkwerk verrichten.In de kracht van van een integraal onderwijsconceptals het Jenaplan zit ook dezwakte. De uitvoering van zo'n conceptvergt naast denkwerk ook een zorgvuldigeplanning, organisatie en logistiek. Teveel vaak voor een school alleen. Zonderdit soort condities blijven idealen gemakkelijkin de lucht hangen. En dat is dusweer koren op de molen van critici.Worsteling'Een Slingertouw' dankt z'n ontstaanaan de worsteling met deze complexematerie. Welke toerusting heeft eenschool eigenlijk nodig? Met wie moet jedaarvoor samenwerken om ook definanciële eindjes aan elkaar te kunnenknopen? Hoe conditioneer je in materiëlezin een ervaringsgerichte aanpak?Wat moet je aan kinderen kunnen aanbiedenals je ook wil voortbouwen ophun eigen sterke punten? Hoe verzekerik me binnen een ruime zorgbreedtetoch van specialistische deskundigheid?Doordenking vanuit de contextDe lof van Netelenbos voor de integraleaanpak van onderwijsvernieuwing volgensJenaplan is wel degelijk een ondersteuning.In de praktijk van de onderwijsvernieuwingzien we doorgaans vaakeen 'losbandige' aanpak. Scholen lijkenvaak op schietschijven waarop ieder pijlenuit z'n eigen koker mag richten. 'EenSlingertouw' dankt z'n bestaan aan eenpoging om de diverse problemen enopdrachten waar een school mee geconfronteerdwordt in samenhang tedoordenken.Binnen het Stoutenburg-beraad sprekenwe over de Jenaplanschool als zingevende/zoekendeschool. Dat lijkt misschienin de ogen van velen nog eenluxe. "Natuurlijk is het aardig om overzingeving, cultuuranalyse en identiteit nate denken. Maar ik heb vandaag en dekomende periode andere prioriteiten", iseen veel gehoorde reactie. Ik heb de bijeenkomstenvan het beraad doorgaanservaren als een verademing, een gelegenheidom op adem te komen. Dedagelijkse zorgen met hun eigen gedoeontnemen je vaak het zicht op de ontwikkelingsgang.Juist in een snel veranderendesamenleving blijft het koershoudenvan essentieel belang. Belangrijkewaarden en normen hebben we in hetJenaplan verwoord in basisprincipes. Zevormen een voortdurende spiegel voorhet dagelijkse doen en laten. Ze gevenrichting aan ontwikkelingen en inhoudelijkedimensies. Ze maken je alert opmogelijke verbindingen. 'Een Slingertouw'is vooral ook een concretiseringvan dit soort zingevende verbindingen.Maar dan moet zingeving niet meer alsluxe artikel 'los' van de werkelijkheidgezien worden. Dan moet je zin hebbenom met weerbarstig materiaal te knedenals met klei. Zo is God volgens een oudverhaal ook met mensen begonnen:ingespannen adem dwars door klei.In onderstaand schema 1 staat de centraleplaats van zingeving aangegeven,in relatie tot ruimte (met name 'schoolwoonkamer'),tijd (met name het ritmischweekplan), de vier basisaktiviteiten en deinhouden (wereldoriëntatie centraal ende cursussen daarmee verbonden).En de sociale dimensie (leef- en werkgemeenschap).figuur 1.Atomisering vraagt om nieuwezwaartekrachtUit bovenstaande zal inmiddels duidelijkzijn dat ik me zorgen maak over een aantal'ontbindende' tendensen in deschoolontwikkeling. Er is sprake van eengrote uitsplitsing van taken en eenbehoefte aan specialisering: atomisering.De analyse van leerprocessen heeft b.v.veel inzichten opgeleverd ten dienstevan ortho-didactische hulp aan kinderenmet specifieke leerproblemen. Leertakenworden in steeds kleinere deelvaardighedenuiteen gerafeld en voor elkedeelvaardigheid is er een specifiekeinstructie- en oefenstrategie. Betekentdit alleen maar winst? En wanneer je alleleertaken zo uit elkaar haalt, is er dannog wel tijd voor betekenisvol leren? Is erdan nog ruimte om bij betreffende kinderenvoort te bouwen op hun sterke punten?Waar eindigt speciale aanpak enhulp en begint verbrokkeling? Die vraagkan niet alleen gesteld worden ten aanzienvan onderwijsinhouden.Ik probeer de vraag in een willekeurigevolgorde nog maar eens aan enkeleschoolse zaken te stellen.De schoolschoonmaak is zo'n dagelijksterugkerende zorg. Dat deed vroegeriemand die direct bij de school wasbetrokken. Soms was het zelfs een echtpaarmet kinderen op de school. Net alsde leerkrachten waren ze gewoon bij hetschoolbestuur in dienst. Ze werden ookuitgenodigd op de teamfeestjes. Zespraken zowel de kinderen als hun collegaeer direct op aan, wanneer een enander niet deugde: "Je kunt best de kindereneerst even hun kastjes latenschoonmaken. Dat is ook afgesproken."Prijsvergelijking leert ons echter dat zo'nschoonmaaksysteem te duur zou zijn.Dus komen nu rijen anonieme 'schoonmaak-kabouters'de school binnen optijden dat de kinderen ze vooral niet zien.De voortgang van het onderwijs magniet gestoord worden: ieder z'n taak!Betekent dit winst?De tijd wordt steeds nauwkeuriger viatimemanagement verdeeld tussen werktijden vrije tijd, schooltijd en buitenschoolsetijd, plaatsgebonden en nietplaatsgebonden tijd. Ik herinner me hoeik zo'n twintig jaar geleden eigenlijkMENSEN-KINDERENMAART 1996 5

dagelijks tijd had om na schooltijd meteen paar kinderen nog iets te doen. Weruimden de spelletjeskast op, ik hielpnog even een kind met die moeilijkedelingen en sommigen werkten nogeven door aan hun handenarbeidwerkje.Dat kan van alle kanten niet meer. Dekinderen kunnen na schooltijd niet meerzelf naar huis. Rijen auto's of fietsendebegeleiders staan te wachten. Ze moetenop tijd op muziekles of sportveld zijn.Bovendien moeten we zelf vergaderen.Ik schrik soms van van een reactie vankinderen als "na schooltijd heb je niksmeer over me te vertellen!" Ik hoorde dievan een kind, dat ik na schooltijd, maarnog wel spelend op het schoolplein,streng aansprak op grof taalgebruik. Enbij het plannen van activiteiten moet ikme afvragen of de aanwezigheid van alleteamleden bij een Sinterklaasviering nogwel vanzelfsprekend is? En is het nietjammer van de tijd dat de remedialteacher bij de weekopening zit? Tijd isgeld. Is dat alleen maar winst?Uit functioneringsgesprekken blijkt datde behoefte aan deeltijdwerk groterwordt. Daar is veel positiefs over te zeggen.Maar hoe houd je voor kinderendoorgaande lijnen en stabiliteit in degaten?Deze toenemende verbrokkelingen enuitsplitsing vind ik zorgelijk. Het lijkt eropdat verantwoordelijkheden bij voortduringgedelegeerd worden. Ook de roepom een meer integrale aanpak, om integraaljeugdbeleid zal niet vanzelfsprekendeen halt toeroepen aan een doorgaandproces van atomisering. Het iseen wezenskenmerk van onze zingevingssituatie.De samenleving verandert op een aantalterreinen ingrijpend en het is niet eenvoudigom in zo'n overgangsfase depedagogische opdracht stabiel te formuleren.Maar je kunt minstens de koppenbij elkaar steken en samen het levenbeschouwen dat je dagelijks maakt.Ondanks alle ontbindende factorendelen we op school onze menselijkecondities: tijd en ruimte. En dat is heelveel. Ze laten zich simpel vertalen in devraag: Hoe richten we hier en nu eenschoolomgeving in waar het goed levenis?Op 23 mei 1995 werd de doelstelling vanonze Stichting 'een Slingertouw' door denotaris vast gelegd:DoelArtikel 21.De stichting heeft ten doel: het realiseren,instandhouden en ontwikkelen vaneen omgeving voor kinderen waarin zij:-als mensen met verschillende cultureleen religieuze achtergronden elkaar indialoog ontmoeten, het anders-zijn vanandere mensen niet ervaren als eenbedreiging van de eigen waarden maarals een verrijking en een uitnodiging omvan elkaar te leren,-zich kunnen oriënteren in de wereldvan anderen, het andere en de Ander,en-zich kunnen oriënteren op de wereldom zicht te krijgen op de eigen plaatsdaarin als individueel persoon. In dezeomgeving ontwikkelen kinderen vaardighedenen doen zij kennis op die leidentot een kritische geest, alsookwaakzaamheid, ontvankelijkheid eninzet voor de ander, teneinde de wereldleefbaar te maken en te houden.En voorts al hetgeen in de meest ruimezin van het woord verband houdt of kanhouden met het in vorige zinnenbepaalde.2.D stichting tracht haar doel onder meerte verwezenlijken door:- het Project Buitenschoolse Opvang,- het Project Speciale Zorg,- werkplaatsen voor wereldoriëntatie- het Project Dienstverlening en andereactiviteiten.Alle begin is moeilijkDe Lanteerne is een grote school met 20stamgroepen (6 onderbouw-, 7 middenbouw-en 7 bovenbouwgroepen. Maarook de nota Toerusting en Bereikbaarheidheeft eigenlijk niets gedaan om grotescholen behoorlijk toe te rusten. Eenaula, toch voor een school een noodzakelijkforum om bij elkaar te komen,levert in de vergoeding al gauw eenberekende leegstand op."Daar kunnen julloe nog gemakkelijk vierlokalen in huisvesten", is de Zoetermeersereactie. Onderwijsinhoudelijke argumentenaandragen blijkt in zo'n discussieop vechten met windmolens.Uiteindelijk hebben we onder de drukvan de wachtlijst er voor gekozen om inelk geval de aula te handhaven. Van alleandere ruimtes (handenarbeidlokaal,bergingen en documentatiecentra) hebbenwe lokalen gemaakt. Daar waar hetmogelijk was, hebben we de verdichtingsverbouwingook aangegrepen omkleine kamertjes voor de bouwcoördinatorenen remedial teacher te maken. Volgensde wettelijke normen zitten we nadeze verbouwing precies goed. Er is inde exploitatie geen sprake meer vanleegstandskorting en alle stamgroepenkunnen in het gebouw gehuisvest worden.Tegelijkertijd is het natuurlijk duidelijk datzo'n gebouw op geen enkele manier voldoetaan de eisen die eigentijds onderwijsstelt. Elke ARBO-dienst zou eronmiddellijk een rechtszaak van gemaakthebben, wanneer 30 volwassenenvoor hun werk 50 vierkante meterruimte kregen.Wat moet je op een regenachtige dagmet ruim 450 overblijvers? Welke minimaleeisen moet je toch aan een speelplaatsvoor 200 kleuters stellen? Zekerwanneer je je realiseert dat spelen enzeker ook buitenspel dé manier van lerenvan kleuters is?En waar is in zo'n volgepropte ruimtenog plaats voor hoeken waar kinderenzelfstandig kunnen werken?Tegelijkertijd weet je ook dat de nabijekloostertuin verboden gebied is, hetclubgebouw van de scouting onderschooltijd op slot zit, de tennisbaan ookpas na half vier open gaat en de huiskamervan de buitenschoolse opvang isnet te ver weg en bovendien niet vanschool.Vaak heb ik verlekkerd door de omgevingvan de school gelopen en me gerealiseerd,hoe weinig creatief we metaccomodaties en ruimtes omgaan: iederop z'n eigen eilandje met eigen budgetje.Inmiddels al bijna drie jaar geleden hoordeik dat een oud schoolgebouw naastons gesloten zou worden. We haddenmet de bewoners van dat gebouw tamelijkweinig contact. In het gebouw waseen school voor Voortgezet SpeciaalOnderwijs ondergebracht. Het gebouwwerd voor deze school te klein.6MENSEN-KINDERENMAART 1996

op een heel intense wijze ervaar je hoemoeilijk alle begin is, vooral als het gaatom samenwerken.Met enkele mensen had ik het idee vaneen samenwerkingsverband van instellingendie zich met kinderen bezig houdenbesproken. We maakten onze plannenin een plakboek met kleine teksten,foto's en schetsen zichtbaar.We nodigden de wethouder uit om deschool te bezoeken en onze plannenvoor een nieuw onderwijsinitiatief toe telichten. Hij was onmiddellijk bereid entrok er een hele ochtend voor uit. Hetvuur sloeg kennelijk over. Hij wasenthousiast over de plannen en vooralonze samenwerkingsideeën sprakenhem aan. Hij gaf echter wel te kennendat het gebouw inmiddels geen onderwijsbestemmingmeer kende en dat erplannen waren tot sloop. Dat stond echternog niet vast maar dan waren er ooknog wel andere gegadigden. Maar ditplan vond hij wel zo uitdagend, dat hijtoch intern de mogelijkheden gingonderzoeken.Ondertussen werd een voorlopige stuurgroepgeformeerd, werden contactengelegd met mogelijke participanten,moesten we een borg zoeken voor deboekwaarde van het gebouw en kregenwe een voorlopige 'ingebruikgevingsverklaring'.En in de zomervakantie van '93bevestigden we trots de naam van onsinitiatief op het gebouw. Later op eencamping in Frankrijk bleef het opgewondengevoel van iets nieuws. Wandelenddoor de bergen zag ik verten ... José,mijn vrouw en ook druk doende in hetonderwijs, nam het doorgaans voor lief.Meer structuurDe voorlopige stuurgroep koos eendagelijks bestuur en langzamerhandontstond er meer structuur in onze plannen,die we in een vergadering van deraadscommissie konden etaleren. Het isinmiddels echt teamwork geworden:een voorzitter die structureert, een penningmeesterdie meer kan dan boekhouden,een creatieve bestuurder voor plannen,een bestuurder die thuis is in jeugdzorg.Dan komt er ook het moment dat je -eerst nog onwillig - ontdekt dat je geesteskindalleen maar kan groeien, wanneerhet ook anders mag worden dan jezelf in je hoofd had. Het kind moet niethet slaafje van grote broer 'de Lanteerne'worden. Het mag, moet zelf eeneigen leven gaan leiden. En je beseft danook dat je nooit in je eentje in staat bentom de groei erin te houden. Daarvoormis je zowel kwaliteiten als voldoendetijd.De plannen groeien. Er komt een organisatiestructuur,er worden intentieverklaringenvoor samenwerking getekend,een bedrijfsplan opgesteld, verbouwplannenuitgewerkt, er worden subsidieaanvrageningediend, contracten voorbereiden last but not least mensen aangesteld:van kartrekker tot schoonmaker.Kortom: zodra gedachtenspinselsgeconcretiseerd gaan worden ben je opsamenwerking en openheid aangewezen.Dat is wel een heel nieuwe fase. EnKeerpuntMet de start van de verbouw begint weereen heel nieuwe fase. Zodra hijskranen,pneumatische hamers en bouwvakkersverschijnen is er een soort keerpuntbereikt. Het wordt allemaal echt. Aandromen kun je 'zachtjes' knutselen.Maar dromen realiseren gaat naastopwinding en verbazing ook gepaardmet angst, tegenvallers en onverwachtemogelijkheden.Zou 'een Slingertouw' echt worden: eentouwtje waaraan heel verschillende groteen kleine mensen zich kunnen vast houden?Een touw sterk genoeg om te kunnenbinden?Op dit moment is de oplevering van deeerste fase van de verbouw achter derug. De eerste gebruikers hebben hunplaats ingenomen. Er is enthousiasmeover wat tot nu toe bereikt is, over deruimtes en de kleuren. Maar er is ook despanning of al die beoogde samenwerkingen synergetische effecten wel zullenoptreden. De spanning tussen droom enwerkelijkheid houdt ons gaande.Echt worden!?Het zal mogelijk met 'een Slingertouw'net gaan als in dat prachtige kinderverhaalvan Margery Williams met 'Het fluwelenkonijn'."Er was eens een fluwelen konijn, en inhet begin was het echt heel mooi. Hetwas dik en mollig, zoals een konijnhoort te zijn; zijn pels was bruin met witgevlekt, het had echte snorharen enzijn oren waren gevoerd met rozesatijn. Op Kerstmorgen, toen hetbovenin de kous van het jongetje zatgeklemd, met een takje hulst tussenzijn pootjes, zag het er snoezig uit....Eerst komt het lange tijd in een speelgoedkastterecht. Daar doet in hetbegin vooral het duurdere speelgoed,dat net echt leek, heel lelijk tegen hem.Alleen een oud Leren Paard is er aardigvoor hem....MENSEN-KINDERENMAART 1996 7

'Wat is ECHT?' vroeg het Konijntje opeen dag toen ze naast elkaar lagen.'Betekent het dat je van binnen ietshebt dat zoemt en van buiten een palletje?''Echt is niet hoe je gemaakt bent,' zeihet Leren Paard. 'Het is iets dat met jegebeurt. Als een kind lang, heel langvan je houdt, en niet alleen om met jete spelen, maar ECHT van je houdt,dan wordt je ECHT.''Doet dat pijn?' vroeg het Konijntje.'Soms wel,' zei het Leren Paard, wanthij sprak altijd de waarheid. 'Als je Echtbent, dan geef je er niets om dat hetpijn heeft gedaan.''Gebeurt het allemaal ineens, net alsopgewonden worden?' vroeg hij, 'ofstukje voor stukje?''Het gebeurt niet allemaal ineens,' zeihet Leren Paard. 'Je wordt hetgewoon. Het duurt een hele tijd. Daaromgebeurt het niet vaak met dingendie gemakkelijk breken, of scherperanden hebben, of heel voorzichtigbehandeld moeten worden. In hetalgemeen ben je tegen de tijd dat jeEcht wordt, meestal kaalgeknuffeld,en je ogen zijn eruit gevallen en jepoten bengelen erbij en je ziet er haveloosuit. Maar dat geeft allemaal niets,want als je eenmaal Echt bent, ben jeniet lelijk meer, behalve voor de mensendie het niet begrijpen.''Dan ben jij zeker Echt?' zei het Konijntje.En toen wilde hij maar dat hij ditniet gezegd had, want het LerenPaard was misschien erg gevoelig.Maar het Leren Paard glimlachtealleen maar. 'De Oom van het Jongetjeheeft mij Echt gemaakt,' zei hij. 'Datis jaren en jaren geleden gebeurd;maar als je eenmaal Echt bent, kun jenooit meer onecht worden. Er komtnooit een eind aan.' ..."Een omgeving voor kinderen.We noemen een Slingertouw een verbindingtussen zorg, wereldoriëntatie,opvang en dienstverlening aan kinderen.In de organisatiestructuur worden devier projecten met hun activteiten onderscheiden.In onderstaand schema staande rondjes voor activiteiten. Er is eenverticale binding naar de aard van deactiviteiten en een horizontale bindingFiguur 2.naar de beoogde synergetische effecten.We beschrijven eerst de deels noggeplande activiteiten volgens de kolommenstructuur.Vervolgens geven wevoorbeelden van mogelijke dwarsverbindingen.Het Project Speciale ZorgDoorgaans wordt in het kader vanWSNS gesproken over 'zorgverbreding'.Dit woord roept al snel het beeldop van 'uitrekken van zorg'. Tot opheden was je in staat om voor eenbepaalde categorie 'gemiddelde' kinderenzorg te verlenen. En je probeert nu,denkend vanuit die gemiddelde groep, jezorg te verbreden.In dit verband wordt nog al eens verwezennaar gebieden waar weinig specialehulp voorhanden is. In zulke gebiedenmoet wel plaats gemaakt worden voorbuitenbeentjes, is dan de redenering.Integratievoorstanders benadrukkendan vooral de voordelen. Tegenstanderswijzen juist op de onvoldoend aanwezigespecialistische kennis.Het is weinig vruchtbaar om de vergelijkingvan voor- en nadelen van segregatieen integratie te laten leiden tot eensysteemkeuze. In een school heb je allegroeperingsvormen nodig.Door intensieve vormen van samenwerkingtussen regulier en speciaal onderwijsmoet veel meer mogelijk zijn.Soms de grote groep.Soms is het noodzakelijk en weldadigom met de hele schoolgemeenschap deweek te beginnen en te eindigen. Daarhoren de volwassenen, onderwijzend enniet-onderwijzend personeel en ouders,in al hun verschillende verantwoordelijkhedenbij. Maar daar horen in principeook alle kinderen van jong tot oud, rechtof krom van lijf en geest bij.Het slagen van een netwerk als een Slingertouwzal in hoge mate afhangen vande wijze waarop we ieders betrokkenheidbij en inzet voor de gemeenschappelijkheidvorm kunnen geven. Het isook de kern van de pedagogischeopdracht.8MENSEN-KINDERENMAART 1996

Trees Andree schrijft hierover 2 :Een generatie op weg naar morgenIn onze tijd en cultuur, waarin de twijfelomtrent de zinvolheid van het mensenbestaanvelen tot wanhoopbrengt, is het van existentieel belang inopvoeding en onderwijs de vraag naarwie de mens wezenlijk is, met alle consequentiesdie daaruit voortvloeien,tot centrale vraag te maken.In een gecompliceerde multiculturelesamenleving als de onze zal menslechts in samenspraak van mensenmet verschillende culturele en religieuzeachtergronden naar het antwoordop deze vraak op zoek kunnen gaan.Dat dient te gebeuren in een werkelijkedialoog, met respect voor iederseigenheid, op zoek naar wat bindt,(ook die gedachte speelde sterk meein de keuze van de naam 'een Slingertouw')en in het bewustzijn van onzemenselijke gelijkwaardigheid en gezamenlijkeverantwoordelijkheid.Slechts zo kan een antwoord gevondenworden, dat een tegenwichtvormt voor de in toenemende matevoorkomende normloosheid, voor hetgeweld, voor de onverdraagzaamheidjegens mensen met een andere nationaliteit,uit een andere cultuur, met eenandere huidskleur of met een anderelevensovertuiging. Slechts zo kan eenfundament gelegd worden voor eenwerkelijk humane, nieuwe samenleving.Opvoeding en onderwijs zijn debelangrijkste middelen die wij hebbenen die daartoe kunnen leiden. Opvoedingen onderwijs waarin leraren leerlingenhet besef bijbrengen en latenvoelen dat ieder mens uniek, dusanders, maar daarin ook juist gelijk engelijkwaardig is; en dat de gevarieerdheidin culturele en religieuze achtergrondende rijkdom uitmaken van depluriforme samenleving waarin wij aanhet eind van de twintigste eeuw inEuropa mogen leven. Dat besef, dieattitude, in haar totale functionerenzelf tot uitdrukking brengen en in haar(levensbeschouwelijke c.q. religieuzeen godsdienstige) onderwijs- en vormingsdoelenten opzichte van leerlingencentraal te stellen, is de belangrijkstetaak die de school mijns inzienshedentendage ten opzichte van desamenleving heeft.....'Daarom zijn bijeenkomsten, vieringenvan zo'n essentieel belang.Aan het begin van elke periode vragenwe ons af: Waar maken we ons - inGodsnaam, of wiens naam dan ook- dekomende periode druk om? Aan heteind van zo'n periode kom je weer bijelkaar. Welke resultaten kunnen weelkaar dan laten zien? Wat valt er te vieren?Bij deze gemeenschapsvorming gaathet om heel concrete zaken.Van de gemeenschapszin moeten allesentimentaliteit, alle overdrijving en alledweperij verre worden gehouden. Hetgaat simpel om zaken als:• De komende periode richten we onsop de verzorging van onze voorzieningen.• Nu is het tijd om van iedereen aandachtvoor rust te vragen.• En het is de moeite waard om bijzondereprestaties aan elkaar te latenzien:• Een groep ouders bedanken diesamen de speelplaats hebben opgeknapt.• Twee bovenbouwers in het zonnetjezetten die een week lang de middagpauzevan een groep kleuters veelleuker hebben gemaakt door hunpoppenkastspel.• De geslaagde tekst van een kind meteen leesprobleem laten horen.• De kinderen die via Internet een internationaalcontact hebben gecreëerdmogen hun verhaal vertellen.• ...Soms het individuVanuit zo'n gezamenlijk kader ontstaatook de ruimte voor het individu. Groteen kleine mensenkinderen zien in degemeenschappelijke bijeenkomstenieders bijzondere mogelijkheden enbehoeften. Het ene moeizaam gelezenzinnetje van Karel met z'n handicap kanop een even groot applaus rekenen alshet bekroonde verhaal van Kelly.In het gebouw van 'een Slingertouw'moeten de vieringsruimte en de therapieruimtescomplementair worden.Is in bovenstaande de aandacht vooralgelegd op de ontmoetings-, vieringsruimte,op dit moment is in het gebouwook een aantal therapieruimtes ondergebracht.Ze worden op dit moment alleennog gebruikt ten behoeve van de kinderenvan de participerende ZMOKschool.Deze school heeft de groepensteeds iets groter gehouden dan gemiddeld.Daardoor ontstond er ruimte vooradditionele individuele therapie. Er is eenspelkamer, een ruimte voor dramatherapieen één voor creatieve therapie. In dekelder hebben we allerlei geluidswerendevoorzieningen laten aanbrengen dienodig zijn voor muziektherapie. We verwachtendat in de nabije toekomst ookbudgetten beschikbaar komen om kinderenvan het regulier onderwijs vandeze voorzieningen gebruik te kunnenlaten maken. In de leerlingbesprekingenwordt dikwijls verzucht:" Een prima kind, maar je zou een uurtjeper dag moeten hebben om met hemalleen bezig te zijn. Zo is hij eigenlijk in degroep niet te handhaven." Zou dat metgerichte hulp wel mogelijk zijn? Of kande hulp nog simpeler zijn? Zou je bij of inde school niet ergens een verstandigemoeder of vader moeten hebben zitten,die kinderen 'die je wel even achter hetbehang zou willen plakken' kan opvangenvoor een time-out? Zou daar in 'eenSlingertouw' ook geen mogelijkheid voorzijn? En heb je dan meteen al niet destap gemaakt naar een laagdrempeligpedagogisch adviesbureau? Dat bureaukan naast consultatie ook oudercursussenorganiseren. De afgelopen jarenheeft de Ouderraad een aantal initiatievenin die richting ontplooid. En je merktdat zowel de behoefte als de animo vanouders groeiende is.Maar voorlopig zijn we al heel blij, datonze remedial teacher in 'een Slingertouw'ook een kamertje heeft. Want vandat soort kamertjes kom je in elke schoolvele tekort:• een kamerje voor de bouwcoördinator;• een spreekkamertje voor gesprekkenmet ouders en hulpverleners;• een kamertje voor de schoolarts, delogopediste en de ambulant begeleider;• een kamertje waar ook kinderen evenalleen kunnen zijn;• een kamertje om nog even je verslagvoor te bereiden;• een kamertje waar je na een ruzie hetweer goed kunt maken;• een kamertje voor de administratie enéén voor de conciërge en één voor ...'Omgaan met verschillen' vergt ookMENSEN-KINDERENMAART 1996 9

gewoon een andere schoolinrichting enmeer vierkante meters. Ook daarvoor issamenwerking nodig. Deze ruimtewinstzal het eerst als voordeel van participatiein een Slingertouw te merken zijn.Meestal groepen, soms groepjesIn de Jenaplanschool kennen weverschillende groeperingsvormen. Deschool, de stamgroep, de tafelgroep, deniveaugroep, de inscholingsgroep, dekeuzegroep, de werkgroep en het kleinetutorgroepje. Ook al is heterogeniteit alsordeningsprincipe je uitgangspunt, jemerkt heel goed dat een doorbrekingdaarvan vaak heel wenselijk is. Het isheerlijk om je bijzondere zangtalent verderte kunnen ontwikkelen in eenschoolkoor en een spellingsgroepje vankinderen die ook zo'n moeite met dicteehebben laat je minder een buitenbeentjevoelen.Een aparte school voor (hoog)begaafdekinderen lijkt me niet wenselijk maar hetis voor deze kinderen wel heerlijk omwekelijks een apart uurtje te hebben,waarin je bijvoorbeeld 'het probleem vande week' aan de orde stelt, verslag laatdoen van van verschilende werkzaamheden,nieuwe materialen introduceerten knelpunten 'op niveau' bespreekt.Erkenning van hun specifieke begaafdheidis doorgaans voorwaarde voorgoed sociaal functioneren in een groep.In 'een Slingertouw' wordt een uitgebreideexperimenteerruimte, een technieklokaalen een modern documentatiecentrummet computerfaciliteiten ingericht.Hier zijn ook de wekelijkse bijeenkomstenvoor de 'gifted childs' gepland.Op basis van vergelijkbare overwegingenis op de beneden- verdieping eenruimte gereserveerd voor een kleutergroepvan ortho-pedagogisch dagverblijf'Stijntje Buis'.In deze groep komen kinderen met eengeestelijke handicap die naar verwachtingwel in staat zijn één of andere vormvan (speciaal) onderwijs te volgen. Eenaantal zal ook met ambulante hulp instaat zijn in regulier onderwijs te functioneren.Sinds een jaar hebben we in éénvan onze kleutergroepen een kind methet syndroom van Down. De eersteervaringen zijn voor zowel het betreffendekind als voor de groep en zelfs dehele school prima. Bob ontwikkelt zichgoed, is enthousiast en is zeer gesteldop een aantal 'gewone' kinderen. Enmisschien hebben die 'gewone' kinderenwel het meest geleerd: gewoonomgaan met iemand met een handicap.Tegelijkertijd is het naast deze integratienodig dat je op gespecialiseerde hulpterug kunt vallen. Samen en apart sluitenelkaar niet uit, maar maken elkaar compleet.Het project Werkplaatsen voorWereldoriëntatie.In de komende jaren willen we onzewereldoriëntatie actualiseren en herstructurerenvolgens het spoorboekje bijde mappen 'wereldoriëntatie volgenshet Jenaplan'. In de onderbouw kiezenwe voor een ervaringsgerichte aanpak.Die keuzes zijn nu al vaak te zien aan hetaan- en afrijden van auto's van de collegaebij het begin en het eind van devakantie. Kratten vol spullen komen uitde eigen magazijnen. Als de appels rijpzijn, moet een oma appelmoes komenmaken. Dat betekent dat er met eenkookplaatje, pannen en potten en kruidenierswarengesleept moet worden.Als even later in de herfstnevel de spinnewebbende aandacht trekken moetenvan aquariumbakken en resten vitragespinnehotels gefabriceerd worden. Enwaar zijn nou de vergrootglazen, deinsectenvangers en de netjes gebleven?En als de kinderen zich eenmaal verdiepthebben in de talloos ingenieuze vangtechniekenvan dieren, moeten ze tocheigenlijk ook de gelegenheid krijgen omhun eigen vindingen te construeren of tespelen.Als je daar de zorg voor bijpassendeprentenboeken, videobanden en anderdocumentatiemateriaal nog even bijrekent, is duidelijk hoe groot de ruimtelijkeen logistieke problemen zijn. In onsenthousiasme willen we dat nog weleens vergeten.In 'een Slingertouw' willen we samenmet andere participanten een facilitairbedrijf voor wereldoriëntatie ontwikkelen.Naast een instructie- en presentatielokaalis er een grote experimenteerruimtegemaakt. Hier is ook het technieklokaalvan Pabo Groenewoudgevestigd. Studenten kunnen hier depraktijk van techniekonderwijs met kinderenoefenen. En evenals de mensendie hier de nascholing volgen kunnen zenaast ideeën ook materialen lenen.Centraal op de bovenverdieping komthet documentatiecentrum. In de opstellingvan boeken en materialen zijn deervaringsgebieden te herkennen: Hetjaar rond; Omgeving en landschap,Maken en gebruiken, Techniek, Communicatie,Samen leven en Mijn leven.Langs de wanden zijn tentoonstellingenen mini-musea, die de actualiteit van dethema's volgen.In een hoekje is een vaste opstelling vooreen t.v. De video en de c.d.i. apparatuurmoet door de kinderen zelf bediend worden.Er wordt gezocht en beheerd via eengeautomatiseerd systeem en de faciliteitenzij gecreëerd om middels een verbindingook te zoeken en te reserveren in deopenbare bibliotheek. We hopen op eennabije toekomst.Het project BuitenschoolseOpvang.Is de facilitering van het primair onderwijsin het algemeen al dikwijls karig, dangeldt dat zeker voor de belangrijkeopvangfunctie. Op onze school blijvende meeste kinderen gedurende de middagpauzeover. Dat betekent dat zo'nlegertje van 25 overblijfmoeders 450 kinderenmoet assisteren bij een huiselijkeen gezellige pauze. Er moet smakelijkgegeten kunnen worden, er moet een10MENSEN-KINDERENMAART 1996

ustig plekje zijn, ruimte en begeleidingbij buiten- en binnenspel. Je moet je tandenkunnen poetsen en er moeten plaatsenzijn waar je schoonmaakspullenkunt opbergen. Er moet een plekje zijnwaar een ziek kind even opgevangenkan worden. Na afloop moeten de moederseven bij elkaar kunnen zitten omonder het genot van een kop koffie evenbij te praten of om af en toe even echt detijd te nemen voor een pedagogischebespreking of een EHBO-cursus. In hethele programma van eisen voor scholenbouwnoch in de bekostiging vindt je vandit soort zaken iets terug. De vraag naaroverblijffaciliteiten is nog steeds groeiende.Dat geldt zeker ook voor buitenschoolseopvang.We zijn er blij mee dat we in 'een Slingertouw'ook een samenwerkingsverbandhebben met de overkoepelende StichtingKION (Kinderopvang Nijmegen). Deschool kan het niet alleen. In het gebouwis een ruimte voor naschoolse en vakantieopvang.Wellicht kunnen we gezamenlijkfaciliteiten creëren en in standhouden, waar we in ons eentje nooit toein staat zouden zijn.Samen een schoolomgeving inrichten,kan dat? Als iedereen nou meedoet: deZMOK-school naast ons, de buurt, hetorthopedagogisch dagcentrum, de buitenschoolseopvang, de overblijfcommissieen de school. Zou het dan lukken?Een speelplaats met verschillendezones, een bouw- en graafhoek, eenpraathoek, een picknickplaats, eensportveld, een 'garage' en timmerwerkplaats,een konijnehok en kippenren,verstophoekjes waar je ook hutten kuntbouwen maar ook plekjes waar je alleenmag komen als je er echt iets te zoekenhebt, zoals in de moestuin.Samenwerken lijkt zo gek nog niet.Het project Dienstverlening.De vierde poot van 'een Slingertouw'iszowel de oudste als nog de minst ontwikkelde.Onmiddellijk na de ingebruiknamedeed zich het probleem vanbeheer en onderhoud voor. Via hetVluchtelingenwerk kwamen we in contactmet Cafer. Hij had met z'n gezin najarenlange procedures net de vluchtelingenstatusgekregen. Eerst als vrijwilligeren later gedetacheerd vanuit de stedelijkebanenpool was hij de eerste dienstverlener.Hij beheerde de sleutels enmaakte aaanvankelijk schoon metslechts bezems. Van de eerste donatieskonden we zaken als een stofzuigerbetalen.Nu er meer gebruikers komen ontwikkeltzich onder leiding van de nog part-timeaangestelde maar veel meer werkendedirecteur een echte huishoudelijkedienst. De subsidies in het kader van deMelkert-banen zijn hierbij van een essentieelbelang.In de keuken zijn voorzieningen om completemaaltijden te bereiden en alle participantenkunnen gebruik maken van deinterne schoonmaakdienst.Een vrijwilligster en een JWG-er verzorgental van administratieve klussen. Enook al hebben we het grote administratievewerk in handen gegeven van eenextern bureau, het blijft fantastisch omte zien hoe directie en bestuur langzamerhandgebruik kunnen maken vaneen goed opgezet archief, een keurigbeheer van kasgelden en keurig verzorgdecorrespondentie.Uiteraard openen zich binnen het projectDienstverlening nog veel meer perspectieven.Dat begint bij het beschikbaarstellen van de ruimtes voor nevenactiviteiten.De hal is uitstekend geschikt vooreen feest voor kinderen of volwassenen.In de kleine ruimtes kan na schooltijd deblokfluitleraar, de logopedist en depedagoog terecht.Het Cultureel Centrum kan in de groteruimtes op een directe belanstelling vanuitde participerende instanties en debuurt rekenen.De amanuensis van het technieklokaal isnu nog druk doende met de inrichting.Straks zal ze van groot belang zijn bij deontwikkeling van nieuwe materialen ende uitleen.Bij de ontwikkeling van onze plannenhopen we juist door het project Dienstverleningvan groot regionaal belang teworden. Bladerend door brochures uitde jaren zeventig over onderwijswerkplaatsenkom ik ook fonkelnieuwe oudeideeën tegen.Synergie: gratis energie.Door het ook ruimtelijk bij elkaar brengenvan verschillende instellingen die zichmet zorg, scholing en opvang van kinderenbezig te houden hopen we opbelangrijke synergetische effecten.Schrijvenderwijs heb ik hier en daar alaangegeven hoe de activiteiten vande verschillende projecten aan elkaargekoppeld kunnen worden. De praktijkzal ons moeten leren welke mogelijkhedenreëel zijn. We hebben hele positieveverwachtingen. De volgende voorbeeldenkunnen die verwachtingen illustreren.Het technieklokaal kan zowel voorbegaafde als moeilijk lerende kinderenfantastische mogelijkheden bieden.Waar de één vooral met z'n handenbezig kan zijn, is er voor de ander demogelijkheid om zelf een programmavoor een robot te ontwerpen.En welke mogelijkheden mag je van zo'nexperimenteerruimte wel niet verwachtenvoor oudere kinderen in de kinderopvang?En wat gebeurt er, wanneer poppekastspelen,door bovenbouwers geschreven,ook uitgevoerd worden voor de kinderenvan het dagcentrum? Zouden diezelfdekinderen dan ook de lunch voordeze kinderen kunnen verzorgen?Als al die 'ikken' die bij het projectbetrokken zijn, nou eens af en toe kondenroepen of fluisteren:Ik heb een touwom vast te bindenalles wat ik mooi kan vinden.Als dat zo is dan moet 'een Slingertouw'maar echt gaan worden.NOTEN1. Afkomstig uit: Kees Both, ConceptontwikkelingJenaplan, een advies aan de NJPV,CPS, Hoevelaken, 1995.2. Andree, T. (1993), Onderwijs draagtpersé waarden over. In: Speling, jrg. 45,nummer 3, september 1993MENSEN-KINDERENMAART 1996 11

Ad BoesDE SCHOOLGIDS BASISONDER-WIJS: DE KOU UIT DE LUCHT?De overheid is al jaren voornemens veel meer aan de scholen over te laten, deregulering heetdat. Er zou een eind komen aan de bijna dagelijkse stroom van directieven uit Zoetermeer. In datkader krijgen scholen meer zeggenschap over hun financiën, over de manier waarop ze met deaanstelling van personeel omgaan, maar ook onderwijsinhoudelijk wil de overheid terughoudendzijn. Het laatste is natuurlijk niet alleen een kwestie van willen, de grondwet spreekt zich inartikel 23 in niet mis te verstane termen over onderwijsvrijheid uit. Onlangs bleek nog dat ook depaarse coalitie voornemens is die nationale verworvenheid te respecteren.hebben te wijten: ieder kan toch doorzich in te spannen hogerop komen?Velen zien wat daar gebeurt als eenschrikbeeld en vinden het onvoorstelbaardat bewindslieden van de Partij vande Arbeid bij buitenlandse contacten zogemakkelijk onder de indruk raken vanwat vergelijkend onderzoek vermag en(kennelijk) niet doorvragen naar sociaalmaatschappelijkegevolgen van hetinvoeren van harde evaluatiesystemen.PrincipieelGoede voornemens en de realiteitDat er tussen voornemens en uitvoeringvan de overheid verschil zit weet dieieder enigszins in de problematiek isingevoerd. Er komt nog veel nieuweregelgeving van het departement en debijlage bij Uitleg blijft omvangrijk. Eenandere ontwikkeling is dat scholensteeds meer te maken krijgen met nieuwe“overheden”. Gemeenten en overkoepelendebesturen nemen in eenhoog tempo het werk van het Ministerieover en bedenken allerlei aanvullenderegelgeving.Strijdig met het voornemen van de overheidlijkt de invoering van kerndoelen.Die werd verdedigd met het argumentdat inhoudelijke sturing gericht op kwaliteitsverbeteringnodig is, nu de overheidsteeds meer terugtreedt. Kerndoelen,zoals ze nu zijn geformuleerd, betekenengeen grote ramp. Maar waakzaamheidis geboden, want natuurlijk komen er naverloop van tijd andere kerndoelen.Geven die voor Jenaplanonderwijs denodige onderwijsinhoudelijke ruimte?Zodra kerndoelen vertaald worden naartussendoelen per leerjaar is er nu al eenprobleem, omdat dat een restauratie vanhet leerstofjaarklassesysteem zou betekenen.Dat uitgevers kerndoelen zo hanterenis onvermijdelijk, omdat zij scholenbedienen die in meerderheid dat systeem,in een strenge of in een milderevorm, gebruiken.Weer Samen Naar SchoolDe ontwikkelingen rond leerlingvolgsystemenin relatie tot WSNS baren grotezorgen. Binnen WSNS-verbanden ontstaatalom behoefte om afspraken temaken hoe de evaluatie van leerresultatenvorm krijgt. Al gauw leidt dat tot hetgezamenlijk invoeren van leerlingvolgsysteemals van het CITO, waartegen,als het compleet wordt gebruikt, bijJenaplanscholen terecht grote bezwarenbestaan. 'Compleet' wil zeggeninclusief het omrekenen van scores dievergelijking met gemiddelde vorderingenin Nederland mogelijk maken. De scoresworden ondergebracht in een vijftalcategorieën, van 'goed' tot 'onvoldoende'.Zwak-presterenden, kinderen vanouders met een lage scholingsgraad enuit zwak-sociale milieus en kinderen diezich relatief laat ontwikkelen scoren daarper definitie onvoldoende.Voor knellende WSNS-verbanden komter een mogelijkheid om te ontsnappen,alle leden-Jenaplanscholen zijn daaroveronlangs geïnformeerd.SchrikbeeldHet lijkt erop bij de ontwikkeling vangedachten rond een schoolgids verzetuit Jenaplan-kring enig resultaat heeftopgeleverd. Bij de introductie van plannenvoor een schoolgids werd gezegddat ouders er behoefte aan hebben precieste weten welke resultaten scholenboeken. De voorbeelden daarvoorwaren afkomstig uit Engeland en de VerenigdeStaten, waar het al gebruikelijk isdat toetsresultaten worden gepubliceerden ouders kunnen zien waar kinderenin het voortgezet onderwijsterecht komen.De sociaal-maatschappelijke status vaneen school kan daar van de scores wordenafgelezen, genoemde landen kenneneen duidelijke tweedeling in desamenleving, in kansrijken en kanslozen.Bij de politieke filosofie daarvan hoort ookdat kanslozen hun positie aan zichzelfDe Jenaplan-basisschool 'De Driestam'in Eindhoven heeft geparticipeerd in eengroep basisscholen die hebben geëxperimenteerdmet het samenstellen vaneen schoolgids. De schoolleiding heeft inhet overleg met begeleidende instantiesprincipieel stelling genomen tegen ontwikkelingendie zouden leiden tot hetverplicht publiceren van toetsresultatenen verwijzings- en doorstroomgegevens.Toetsen die de school hanteertworden diagnostisch gebruikt.De concept-schoolgids van 'De Driestam'bevat veel informatie over hetkarakter van de school. De basisprincipesvoor Jenaplanonderwijs zijn integraalafgedrukt, aard en inhoud vanbasisactiviteiten en pedagogische situatiesworden uitgelegd. Voorts komenaan de orde groeperingsvormen, ritmischweekplan, de plaats van ouders inde school, intercultureel onderwijs, NT2,zorgverbreding, relaties met het voortgezetonderwijs met inbegrip van de systematiekdie wordt gebruikt als scholenvoor voortgezet onderwijs en oudersadviezen krijgen. In een bijlage is aangegevenwelke objectieve toetsen wordengebruikt. Daarmee maakt de school duidelijkdat er behoefte aan is om bij kinderenperiodiek te kunnen vaststellen inhoeverre van individuele progressiesprake is. Goede toetsen geven aanwijzingenhoe eventuele stagnatie kan wordenaangepakt, op die eigenschap wordenze geselecteerd. De gids eindigt meteen uitnodiging om nader met de schoolte komen kennismaken.In april is een (meer) definitieve versie vande gids beschikbaar. Die kan voor eennog te bepalen (gering) bedrag wordenaangevraagd bij Nutsschool De Driestam,Schoenmakerstraat 2, 5612 ADEindhoven.12MENSEN-KINDERENMAART 1996

Resultaten?De inhoud van de gids voldoet niet aanwat in de beleidsnotitie 'De school alslerende organisatie' wordt gesteld. Daarstaat, op pagina 43, dat scholen zich inINHOUDSOPGAVE1. BRIEF AAN DE OUDERS2. NUTSSCHOOL DE DRIESTAM, JENAPLANSCHOOL VOOR BASISONDERWIJS3. DE DRIESTAM ALS JENAPLANSCHOOL3.1. Wat wij verstaan onder een jenaplanschool3.2. De twintig basisprincipes van hetjenaplanonderwijs3.2.1. waarom basisprincipes3.2.2. ordening van de basisprincipes3.2.3. over de mens3.2.4. over de samenleving3.2.5. over de school3.2.6. tenslotte over de basisprincipes3.3. De school als leef- en werkgemeenschap3.3.1. het “moeten en ontmoeten”3.3.2. enkele concrete praktische konsekwenties4. DE JENAPLAN IN DE PRAKTIJK OP SCHOOL4.1. Wat wordt er gedaan op De Driestam?4.1.1. de komponenten van het ritmisch weekplan4.1.2. pedagogische situatie4.2. Gesprek, werk, spel en viering4.2.2. het werk4.2.2.1. blokuur4.2.2.2. werken aan taken4.2.2.3. instruktieuren4.2.2.4. inscholingsuren4.2.2.5. keuze aktiviteiten4.2.2.6. de rol van de leerkracht4.2.3. het spel4.2.3.1. spel in de bovenbouw4.2.3.2. spel in de midden- en bovenbouw4.2.4. de viering4.2.4.1. de weeksluiting4.3. de groeperingsvormen op De Driestam5. ONDERWIJS OP DE DRIESTAM5.1. het ritmisch weekplan in de praktijk5.2. gebruik methodes5.3. voorzieningen5.4. buitenschoolse organisaties5.5. professionalisering5.6. huiswerk6. AFSPRAKEN OP DE DRIESTAM6.1. afspraken op De Driestam6.2. afspraken in de stamgroep6.3. afspraken binnen het team7. OUDERS OP DE DRIESTAM(of hoe je je als ouder jonger kunt voelen)7.1. relatie ouders-school7.2. de school geeft informatie7.3. aandacht voor het individuele kind7.4. ouders helpen op school7.5. ouders helpen bij het onderwijs7.6. ouders denken en beslissen mee over deopzet, inhoud en organisatie van het onderwijs opschool7.7. klasse ouders7.8. medezeggenschapsraad7.9. de schoolraad8. INTERCULTUREEL ONDERWIJS - ICO8.1. vooraf8.2. onderwijs door de culturen heen9. NEDERLANDS ALS TWEEDE TAAL - NT29.1. wat vooraf ging9.2. NT2 binnen het onderwijs op De Driestam10. ZORGVERBREDING10.1. over kwaliteit ....10.2. wat verstaan we onder zorgverbreding10.3. het team en de zorgverbreding10.4. een leerling volgsysteem10.5. leerling besprekingen10.6. hoe verder10.7. het bewaren van de gegevens10.8. de orthotheek10.9. plannen voor de komende jaren10.10. ouders in de zorgverbreding11. BOVO- CITO EN HET VERVOLGONDERWIJS11.1. op naar het vervolgonderwijs11.2. de BOVO procedure11.3. de Cito11.4. voorlichting aan ouders11.5. gegevens uit het voortgezet onderwijs12. AANMELDENde schoolgids in het openbaar verantwoordenover de doelen die ze nastreven,de activiteiten die ze daartoe ondernemenen de resultaten die ze daarmeeboeken. Een verder staat er: “Uiteraardlevert de beschikbaarheid van resultaatgegevensook een prikkel richting scholenom hoge kwaliteit na te streven”. Degids van 'De Driestam' mist deze gegevens.Uit recente informatie over de door deoverheid voorgestane ontwikkelingenblijkt dat scholen nu eerst moeten werkenaan een kwaliteitsplan. In de aanbevelingenvan het congres 'Kwaliteitszorgin scholen' (bij het formuleren waarvanook beleidsambtenaren van het Ministeriebetrokken waren) en die hoogstwaarschijnlijkvertaald zullen worden in beleidstaat onder andere:-'Wij adviseren scholen om een systematischeregistratie bij te houden van deontwikkelingen en leerresultaten vanleerlingen (leerlingvolgsysteem en leerlingsdossier).dergelijke registraties zijnniet alleen belangrijk om het handelenvan de onderwijsgevende optimaal tekunnen afstemmen op de vorderingenen problemen van de individuele leerling.Ze zijn ook van grote waarde bij hetopsporen van sterke en zwakke plekkenin de organisatie van het onderwijs binnende school.'-'Verder adviseren wij scholen om eenzelfevaluatue uit te voeren.', waarna eenaantal methoden worden geadviseerd,waaronder samengevatte gegevens uithet leerlingsvolsysteem, ouder-enquêtes,beoordeling van de school en/of lessendoor leerlingen, imago-onderzoekonder de locale gemeenschap en hetvervolgonderwijs, tevredenheidsonderzoekonder het eigen personeel.- Er wordt ook aanbevolen dat scholen inoverleg komen tot onderlinge visitatie.-'Wij adviseren de rijksoverheid om dewettelijke plicht tot kwaliteitszorg zodanigte faseren dat de kans op een succesvolleinvoering zo groot mogelijkwordt. Daarbij valt te denken aan invoeringstraject,waarbij de overheid in opeenvolgendejaren van scholen vraagt om:- voor de eigen school een plan van aanpakop te stellen voor de invoering vankwaliteitszorg (procedures, verantwoordelijkheden,tijdpad);- een zelfevaluatie uit te voeren (waarbijnadere criteria vastgesteld zullen moetenworden ten aanzien van wat minimaalvereist is); (hier zit een onzekerefactor voor de Jenaplanscholen, AB);- een klachtenregeling in te voeren; eneen schoolgids en schoolplan op testellen.'Verder wordt aanbevolen of de rijksoverheidde mogelijkheid en wenselijkheidkan onderzoeken van tijdelijke extra faciliteitenvoor de scholen bij de invoeringvan dit alles. De richtlijnen voor de gidszullen dus naar verwachting scholen veelvrijheid gegeven. Er zullen scholen zijndie voor een invulling kiezen die lijkt opdie van 'De Driestam', maar er zijn ookscholen die nu al integraal de vorderingenvan hun kinderen in landelijk perspectiefpubliceren, terwijl ouders ookkunnen lezen hoeveel kinderen naar dediverse scholen voor voortgezet onderwijsgaan. Het is niet moeilijk om te voorspellenwelke scholen daarvoor zullenkiezen. Uit solidariteit met wie in hetonderwijs werken met kinderen in mindergunstige omstandigheden zou mendaarvan natuurlijk moeten afzien. Maarals dat niet gebeurt is ook dat het gevolgvan de beurtelings geroemde en verfoeideonderwijsvrijheid in ons land.EffectEr kan met enige voorzichtigheid wordenvastgesteld dat verzet tegen wat onvermijdelijklijkt te zijn effectvol kan zijn. 'DeDriestam' heeft ontwikkelingen van binnenuitbeïnvloed. Ingezonden stukkenen brieven naar het departement kunnenook van betekenis zijn geweest om deopinie te beïnvloeden, maar zeker is datniet. Vast staat dat de staatssecretariszich had voorgenomen scholen te verplichtenCito-scoren in de schoolgids opte nemen: ze heeft uitgesproken datscholen 'niet uitsluitend' op Cito-scoreszouden worden beoordeeld.LITERATUUR-Boes, A. (1991), Achterstanden, regulier enspeciaal onderwijs, in: Mensen-kinderen,jaargang 5, nr. 1-Boes, A. (1994), Het CITO-leerlingvolgsysteem(1) en (2), in: Mensen-kinderen, jrg. 9,nr. 3 en 4.-Boes, A./K. Both (1996), Zorgverbreding enJenaplanschool, in: Mensen-kinderen, jrg.11, nr. 3-Dommelen, J. van/H. de Boer/J. Polderman(red.(1995), Kwaliteitszorg in scholen: verslagconferentie, Landelijke Pedagogische Centra/Ministerie van O.C. en W., Zoetermeer.MENSEN-KINDERENMAART 1996 13

Kor PosthumusIEDER KIND BETEKENTVERSCHILEen gesprek met Nguyen Van The, OETleerkrachtVietnamees te Heerenveen.Enige tijd geleden las ik het artikel 'Weet Sint niet waar ik woon?' (1) van Houkje van Randen,leerkracht aan 'de Ynlaet' te Heerenveen. Hierin beschrijft ze op heel aardige wijze hoe intercultureelonderwijs in haar groep op bewuste maar ook vaak heel onbewuste manieren vorm krijgt.De grootste groep allochtone kinderen wordt gevormd door de vietnamese kinderen. Dit brachtmij op het spoor van de OET-leerkracht Vietnamees aan 'de Ynlaet'.Arts-filosoof geeft OETNguyen Van The behoorde tot de eerstegroep bootvluchtelingen die in Nederlandwerd opgenomen. In Vietnam washij arts-filosoof en gaf hij soms biologielessenop middelbare scholen. Nu geefthij op een aantal scholen OETC-onderwijs,behaalde een HBO-diploma maatschappelijkwerk, is getrouwd en vadervan een jonge zoon.Nguyen Van The geeft OET-onderwijsop één Jenaplanschool en op een aantalreguliere basisscholen. Het eerstegespreksthema ligt hiermee voor dehand: Hoe ervaar je de verschillen tussendeze vormen van onderwijs en wat isvoor jou de meerwaarde van het Jenaplanonderwijs?Verschil als basis'De stamgroepen leveren grote voordelenboven de klassikale structuur. Kinderenzijn gewend zelfstandig te werken enonderling hulp te verlenen. Daardoorhebben kinderen niet het gevoel uit eenles gehaald te worden. Als ze in de groepterugkomen pakken ze hun eigen taakweer op. Zo krijgt voor mij het ritmischweekplan vorm. Je merkt aan de kinderendat hierdoor hun motivatie voor deOET-lessen groter is.Het begrip vrijheid vind ik in de Jenaplanschoolterug. De kinderen leren omelkaar te accepteren en te respecteren.Ik herken dat ook binnen het Taoisme,waar verschil de basis vormt.Ieder kind betekent 'verschil'. Binnen hetJenaplan vind je dat terug bij het bekendeuitgangspunt 'ieder kind is uniek'.Daarbij blijft de eigen identiteit gewaarborgd.De klassikale school gaat uit van hetgelijkheidsbeginsel, imitatie is het doel,alles ligt vast in patronen. De Jenaplanschoolvormt een kleine samenleving,waarin de kinderen werken op basis vanleerafspraken.Ik vind het van wezenlijk belang dat kinderenelkaar leren kennen, met elkaarleren omgaan. Ieder kind is rijk, zit volmet nieuw leven, dat moet worden ontplooid.In het Jenaplanonderwijs werkt het kindvanuit verschillende belevingen, datvormt ook de basis van intercultureelonderwijs.'Regelmaat en inhoudHierna richt ik de aandacht meer op deontwikkeling die Nguyen Van The zelf alsOETC-leerkracht heeft doorgemaakt enhoe zijn onderwijs nu vorm krijgt.'In het begin zag ik op de Jenaplanschoolalleen de chaos, ontdekte ik geenenkel patroon. Het was zo vrij. Later ontdekteik de regelmaat en de echteinhoud. Dat moest ik eerst zelf verinnerlijkenvoor ik er mee uit de voeten kon.In het begin werkte ik met groepjes vietnamesekinderen. Deels werkte ik mijneigen programma af, deels ging ik in ophet thema dat in een bepaalde groepspeelde of behandelde ik leerstof die dekinderen in de eigen groep moeilijk vonden.Ook heb ik zelf in de stamgroepgewerkt.DialoogNu kies ik bewust voor een individueleaanpak, waarbij ik kinderen ca. 30 minutenalleen neem. Het accent leg ik opdialoog, zodat ik werkelijk met het kind ingesprek raak en ook kan praten over deproblemen die het kind tegenkomt. Opeen Jenaplanschool kun je op een anderniveau met kinderen praten, niet vanuitvaste patronen maar vanuit vrije invalshoeken.De effectiviteit van zo'n aanpakis veel groter dan bij een groepsgerichteaanpak.Kinderen die ik in de beginperiode bij mekreeg spraken voornamelijk Vietnamees,dat is erg verschoven in de richting vanhet Nederlands. Een halve beheersingvan beide talen is voor mij een slecht uitgangspunt,omdat beide talen dan nietgoed worden beheerst en communicerenmoeilijker wordt. Als er problemenzijn heb ik contact met de groepsleid(st)eren drie keer per jaar is er overlegmet de bouw-coördinatoren overmijn programma.Altijd beschikbaar voor hulpIk verzorg een bijlage bij de rapporten enga elk jaar op huisbezoek. Je merkt datde Vietnamezen al langer in Nederlandzijn en voor veel problemen zelf oplossingenweten te vinden, maar ik ben altijdbeschikbaar om hulp te verlenen.Soms verzorg ik met de kinderen eenvietnamese pagina in de schoolkrant enals afsluiting van een kledingprojekt hebbenkinderen traditionele kleding getoond.Als er feesten zijn als Sint Maartenof Sinterklaas vergelijk ik dat metvietnamese feesten. De kinderen verliezennatuurlijk iets van hun eigen cultuur,maar dat is niet zo erg. Je moet de rodedraad, de inhoud bewaren, de vorm isniet zo belangrijk. Conflicten gaan vaakover uiterlijke zaken, onderwijs moet vanbinnenuit komen.Bekend maakt bemindHeel belangrijk vind ik ook mijn lessenaan de nederlandse kinderen. Ik kom opdeze school in alle groepen, van onderbouwtot bovenbouw. Dan vertel ik overmijn land, de taal, de muziek en de cultuur.Heel eenvoudig hoor, misschienkan ik later ook moeilijker zaken met zebespreken. Bekend maakt bemind, nietwaar?Op andere scholen mocht ik wel informatiegeven op een ouderraadsvergaderingof aan het team, maar in de groepenkom ik niet.'14MENSEN-KINDERENMAART 1996

AandachtTenslotte komen we terecht op de positievan de vietnamese bevolkingsgroepin Heerenveen.'De Vietnamezen werken ontzettendhard, ze willen een nieuw leven opbouwenen streven vooruitgang na en materieelwelzijn. Daarin slagen ze over hetalgemeen heel goed, maar ik heb daaroverweleens conflicten met ze. Hetleven kent een materiële en een immateriëlekant. Het leven is niet rijk door eeneigen huis of een dure auto, maar door'weten'. Het 'niet weten' betekent stilstand,niet leven.De sociale omstandigheden werkensoms nadelig. Als ouders al om 5 uurnaar hun werk in Harlingen vertrekken isdit voor hun kinderen niet altijd plezierig.Het valt me altijd positief op hoeveel tijden aandacht nederlandse ouders aanhun kinderen besteden. Ik hou de vietnameseouders ook voor om eens eenspelletje te doen, voor te lezen ofgewoon met hun kinderen te praten voorze gaan slapen. Mijn zoontje is nu vierjaar, het kost me vaak meer dan een uurvoor ik hem in bed heb. Voorlezen dusen met elkaar praten, wat een vragenzo'n kind al weet te bedenken, vast eenklein filosoofje!'NOOT1) artikel uit Byntwurk, dec. 1993Huisorgaan GCO- Friesland, LeeuwardenKor PosthumusDe Kimen 38447 EK Heerenveen0513-624324Cees JansmaEEN ONDERWIJSPROJECTUIT REGGIO EMILIA, ItaliëDe redactie van Mensenkinderen werd door Mattie Nijsse (werkzaam als PABO-docente aanHogeschool Gelderland; daarvoor als groepsleidster aan de Jenaplanschool 'De Weideblom' inDriebergen) attent gemaakt op een filosofie voor het onderwijs aan jonge kinderen zoals die opscholen in Reggio Emilia (Italië) in praktijk wordt gebracht. Cees Jansma (oud-collega van Mattie)verdiepte zich in deze materie en sprak in Arnhem met een groepje zeer enthousiasteonderwijsmensen, bestaande uit Mattie, Giuli Ciaccia (o.b.s. 'De Klimboom', Ewijk), MarjoleinBerg (o.b.s. 'De Regenboog', Bemmel) en Bernadet Tijnagel (o.b.s. 'Merlijn', Doornenburg). Deschool van Bernadet werkt volgens de Jenaplanideeën.Alle vier maakten zij deel uit van een groep van 22 mensen die een studiebezoek bracht aanReggio Emilia van 25 maart tot 1 april 1995.InleidingNa de Tweede Wereldoorlog beslotende vrouwen van Reggio uit de puinhopeneen school te bouwen. Ze verzameldenkeien en zand uit de rivier, maaktenbakstenen, en togen aan het werk. In1946 fietste een onderwijzer, Loris Malaguzzinaar de school in aanbouw en hijraakte zo onder de indruk, dat hij er nooitmeer wegging. Na wat experimentenwerd in 1963 de eerste Gemeentelijke'Preschool' voor kinderen van 3 tot enmet 6 jaar gesticht (scuola materna). In1971 werd de eerste Gemeentelijke kinderopvang(Infant-Toddlercenter) voorkinderen van 3 maanden tot 3 jaar gerealiseerd(ook wel 'nest-school' genoemd:asilo nido). Op dit moment zijn erin Reggio 19 Gemeentelijke Preschoolsen 13 Infant-Toddlercenters.In 1985 trad Loris Malaguzzi terug alsdirecteur van de school, maar hij hadeen onderwijsfilosofie voor jonge kinderengerealiseerd dat over de hele wereldwordt geprezen. 'Een school moet eenplaats zijn voor alle kinderen. Niet gebaseerdop het idee dat ze allemaal gelijkzijn, maar juist op het gegeven dat zeallemaal verschillend zijn'. Het verschiltussen kinderen wordt gezien als eenpositief gegeven.Ideeën van MalaguzziVolgens Malaguzzi wordt het kind geborenals een rijk, potent, krachtig wezendat een sterke drang heeft om te groeien,te verstaan en zijn eigen wereld wilverkennen en begrijpen hoe die in elkaarzit.Het kind is rijk, omdat het openstaatvoor de wereld en daar mee om kangaan. Het heeft een innerlijke kracht enhet is in staat tot interactie.Kinderen worden geboren met alle talenvan het leven. Deze talen zijn van natureinteractief en beschikken over mogelijkhedentot onderzoek en waarneming ominformatie en indrukken te ordenen. Vervolgenskan uitwisseling plaatsvindentussen kinderen onderling, maar ooktussen kinderen en volwassenen. Hoemeer talen we in een kind herkennen,hoe beter we ze kunnen helpen in hunontwikkeling.Wat de geïnterviewden vooral wasopgevallen in Italië, was de manier vanomgaan met kinderen. Kinderen nemenhet initiatief en de leraar, die in dezescholen een begeleider is in de ware zinvan het woord, activeert hen om zelfoplossingen te vinden, zelf te onderzoekenen uit te proberen. Het idee hierachteris: 'Een kind ontwikkelt zich vanweten hoe te doen, naar hoe te zeggen,naar hoe te zijn.' De leraar verstrekt nooitkant en klare opdrachten, maar reageertop de voorstellen en initiatieven van kinderen.Een continue evenwicht in het leven vankinderen is niet altijd het beste. Kinderengenieten dan weer van evenwicht en danweer van onbalans. Dit fleurt ze op enspoort ze aan om weer op te staan enverder te gaan. Het altijd doorgaan vannieuwsgierigheid en leren zit in de natuurvan het kind; ook om op zoek te zijn naargecompliceerde zaken waaraan ze huneigen betekenis geven.MENSEN-KINDERENMAART 1996 15

Zeker de honderd is er.Het kindbestaat uit honderd.Het kind heefthonderd talenhonderd handenhonderd gedachtenhonderd manieren van denkenspelen en praten.Honderd alsmaar honderdmanieren van luisterenverbazen, liefhebbenhonderd vreugdesom te zingen en begrijpenhonderd wereldenom te ontdekkenhonderd wereldenom uit te vindenhonderd wereldenom te dromen.Het kind heefthonderd talen(en nog eens honderd honderd honderd)maar ze stelen er negenennegentig.De school en de cultuurscheiden het hoofd van het lichaam.Ze zeggen hen:te denken zonder handente doen zonder hoofdte luisteren en niet te pratente begrijpen zonder vreugdelief te hebben en zich te verbazenalleen met Pasen en met Kerstmis.Ze zeggen hen:ik geef je de al ontdekte werelden van de honderdstelen ze er negenennegentig.Ze zeggen hen:dat spel en werkrealiteit en fantasiewetenschap en verbeeldinghemel en aardeverstand en droomdingen zijndie niet bij elkaar horenKortom, ze zeggen hendat de honderd er niet is.Het kind zegt:zeker de honderd is er.Loris Malaguzzi(vertaling: Giuli Ciaccia)Door de manier waarop kinderen bezigzijn en omgaan met dingen, mensen,fantasieën, realiteiten en ook met zichzelfis het verkeerd om ze 'op te sluiten'binnen hiërarchische en rechtlijnige wetten.Verbeelding, logica, gevoelens, creativiteiten esthetiek hebben 100 wortels.Niemand heeft het recht om zijnmethodes en voorschriften als de enigejuiste aan te merken. Argumenten vangenetische noch van cognitieve aardmogen daar verandering in brengen.Kinderen groeien op binnen hun omgevingdie mede gevormd wordt doorvrienden en volwassenen. Ze hebbenrecht op hulp en oprechtheid van volwassenenen de volwassenen moetenhen helpen de druk en de haast om dekinderen volwassen te maken, te bestrijden.Kinderen hebben een rijkdom aan bronnen.Als we hen inperken, dan perkenwe onszelf in .Volwassenen onderwaarderen vaak dekracht van kinderen. Ze zien onvoldoendein dat het kind kennis incorporeert,theorieën en hypothesen ontwikkelt,constructies bedenkt over de wereld omhem heen en dat het zichzelf een plaatsgeeft in de wereld om hem heen.De verantwoordelijkheid of het kind allemogelijkheden die het heeft ook kanbenutten en ontplooien, ligt bij alle volwassenen.Malaguzzi spreekt duidelijk uit dat hetkind rechten heeft: het recht om gehoordte worden, recht op respect alsactief persoon, recht om te weten, teontdekken wie ze zijn, recht op eigensubjectiviteit en persoonlijkheid, recht opexpressie. 'Rekening houden met debehoeften van het kind' vindt Malaguzzieen te zwakke uitdrukking voor wat hijbeoogt.Deze ideeën moeten wel consequentieshebben voor de rol van de leerkracht.Die wordt dan ook gezien als een 'transmitter'tussen kind en wereld.Hij brengt niet alleen kennis over, maarbouwt ook aan de identiteit van de kinderen.Hij geeft normen en waarden meeen weet hoe hij moet luisteren. Hij leerthet kind om alleen of met anderen tespelen en hij is altijd positief in zijn benadering.Hij is in staat ruimten te creërenwaar het kind zich kan bewegen(lichaamstaal) en waar het kan spelen enontdekken.Het kind gaat, met al zijn natuurlijke,positieve eigenschappen samen met deopvoeder 'op reis' en werkt aan zijn zelfbewustwording.Het leert door zelf teervaren antwoord te krijgen op vragenals: Wie ben ik? Wat ben ik? Waar sta ikin deze wereld? Hoe kijk ik tegen dewereld aan en hoe de wereld tegen mijaan?Door zelf te ervaren want: je moet tocheerst kunnen voelen voordat je kuntgevoelen? Je moet toch eerst kunnenvatten voordat je kunt bevatten?De school moet het kind zien als ééngeheel en het moet dan ook als één16MENSEN-KINDERENMAART 1996

geheel worden ontwikkeld; de leerstofmoet dus niet gesplitst worden aangeboden.De school moet werken aan een positiefzelfbeeld van het kind. Dat betekent datmen moet benadrukken wat het kind welkan en niet wat het kind niet kan! Niet heteindresultaat is belangrijk, maar het bijhet kind ontwikkelde denkproces en hetvermogen om bepaalde processen tedoorzien.Ideeën in de praktijkDe Reggio-scholen willen scholen zijnwaarbij de expressieve, communicatieveen cognitieve talen van het kind geïntegreerdworden, zodat het kind zijn eigendenken en het maken van keuzes ontwikkelt.De scholen in Reggio Emilia staan middenin woonwijken en in het centrum vande stad, maar ze zijn allemaal omgevendoor parken die zijn afgebakend enalleen door de scholen mogen wordengebruikt! In de parken bevinden zich terrassen,speelwerktuigen en grasvelden.De parken zijn een duidelijk onderdeelvan de school en het onderwijs.De gebouwen zien er aantrekkelijk uitmet veel glas waardoor een idee vanopenheid ontstaat.Wat opvalt als men een Reggio-schoolbinnenstapt, is dat het pedagogisch klimaatniet behandelings- maar ontwikkelingsgerichtis. De school zorgt voor eenklimaat, de mensen en de middelen dienodig zijn om elk kind, welke beperkingenhet ook heeft, zijn mogelijkheden endrang tot groei te laten verwezenlijken.De Reggio Emilia-scholen zijn zo ingerichtdat het kind door zelf te ervaren zichoptimaal kan ontwikkelen. De inrichtingvan de school is opvallend mooi, verzorgden doordacht. Alles ziet er schoonuit. Overal hangen foto's waarop kinderenbezig zijn. De jassen en tassen vande kinderen zijn netjes opgeborgen achterdeurtjes. In elke school is in de haleen verkleedhoek, gevormd door tweecirkelvormige wanden. Overal hangenspiegels die op ooghoogte van de kinderenzijn opgehangen, maar er staan ookspiegelobjecten om mee en in te spelen.De leerkrachten staan niet boven maarnaast de kinderen. Ze ontdekken metelkaar de wereld, waarbij ook de ouders(ouderparticipatie) intensief worden betrokken.Het werken in de klas is georganiseerdrondom thema's, hetgeen kinderende gelegenheid geeft een veelheidaan technieken te leren. Dit helpt hen dewereld beter te begrijpen. Op deze wijzeis de school een plaats van onderzoekwaar kind, leraar en ouders samen werken.De relaties tussen mensen, huninteracties, zijn een belangrijk onderdeelvan het onderzoek.De zintuigen oor - oog en handen speleneen belangrijke rol.Per groep zijn er twee leerkrachten, dieluisteren, observeren, documenteren,analyseren en reflecteren, altijd met eenoptimistisch waarderend oog.De voorbereiding van leraren is nooitgericht op een vastomschreven doel.Het is een hypothese op basis van devoorafgaande activiteiten, die onderzochtmoet worden: 'Ik heb wel eendoel, maar we zullen zien wat ergebeurt.' De leerkrachten leggen veelvast op schrift, foto's, dia's, tapes envideo. Maar dat is altijd een weergavevan processen en nooit van losse produkten.De leerkrachten laten vaak eencassette-recorder bij de activiteiten vande kinderen achter om te kunnen horenhoe de kinderen redeneren en zichzelfuiten. Van elk kind wordt jaarlijks eenzeer lijvig jaarboek gemaakt, waarin aande hand van beschrijvingen, foto's enzovoortde ontwikkeling van het kind wordtvastgelegd.Er is geen rooster. Er is geen sprake vandwang. De kinderen werken in kleinegroepjes, zodat ze elkaar kunnen helpen,stimuleren en ook respons krijgen.Het werk waaraan het kind begonnen is,moet wel worden afgemaakt. Dat kanook de volgende dag gebeuren.Personele bezettingDe scholen hebben niet een apartedirecteur, maar er is een centrale stafvoor een aantal scholen. Die staf is nietop school aanwezig, maar is gehuisvestin een eigen gemeentelijk gebouw.Ouders betalen een bijdrage aan deschool, die afhankelijk van het inkomenvarieert van ongeveer ƒ120,- tot ƒ450,-per maand! Toch zijn het geen elitairescholen, want kinderen uit één-oudergezinnenen gehandicapten worden zondermeer toegelaten. Bij de toelating vankinderen geldt een puntensysteem: hoewelvarender het gezin, hoe minder kansop toelating. Ouders waarvan de kinderenworden toegelaten, betalen graaghun maandelijks bedrag, is de ervaring.De scholen worden door een aantalbedrijven gesponsord en bovendiensubsidieert de (rijke) gemeente ReggioEmilia de scholen. Behalve de aanwezigheidvan twee leerkrachten per groep iser per gehandicapt kind een begeleiderextra voor de groep waarin het kindgeplaatst is. Bij gehandicapte kinderenmoet men zowel aan geestelijk als(zwaar) lichamelijk gehandicapte kinderendenken.Naast de leraren werkt in iedere schoolook een 'atelierista', iemand met eenkunstzinnige opleiding. Deze atelieristaleert het kind steeds beter de 'honderdtalen' te beheersen en te gebruiken omzijn communicatiemogelijkheden met dewereld te vergroten. De zogenaamdevisuele symbooltalen nemen naast degesproken taal een belangrijke plaats in.Elke school heeft een groot atelier, waarprachtige materialen zijn te vinden. Daarnaastheeft elke groep ook nog een kleinatelier aan het eigen lokaal, dat ongeveereen vierde deel van het eigen lokaalgroot is! Het atelier komt voort uit degedachte dat handen en gedachten,doen en denken, elkaar voortdurendbenvloeden in positieve zin. Creativiteit ishier niet een apart 'vak', maar een karakteristiekemanier van denken, van wetenen te weten komen. Men huldigt hetstandpunt dat creatieve ontwikkeling deMENSEN-KINDERENMAART 1996 17

cognitieve ontwikkeling bevordert.In de scholen is veel expressiemateriaalaanwezig en opvallend van kwaliteit zijnde uitingen van kinderen met beeldendmateriaal. Maar een werkstuk van eenkind is geen eindprodukt maar juist weeraanzet tot verdieping. Steeds weer gaathet om het proces dat een kind heeftdoorgemaakt. Een werkstuk is de visueelvorm gegeven 'taal' van het kind,waarmee het zijn voorstellingen van dewereld uitdrukt. De werkstukken staandan ook centraal en zijn een belangrijkcommunicatie- en interactiemiddel.Het is bijna onvoorstelbaar dat kinderenvan deze leeftijd tot zoiets in staat zijn,zowel wat betreft de fijn-motorischevaardigheden, het oog voor detail, hetruimtelijk inzicht en het vermogen eenbepaald gegeven vanuit verschillendestandpunten te bezien. (Bernadet liet mijfoto's zien van het werk van kinderen. Jegelooft je ogen niet! Onvoorstelbaarknap!)Op welke wijze kunnen Jenaplanscholenhun voordeel doen met de ervaringenvan de Reggio-scholen?Bernadet en Mattie waren eensluidendin hun oordeel dat de ideeën die zij gerealiseerdzagen in Reggio Emilia uitstekendaansluiten bij de basisprincipes vanhet Jenaplan. In Italië echter worden dieideeën optimaal uitgevoerd (en wordtdat natuurlijk financieel gezien ookbehoorlijk mogelijk gemaakt!). Maar ookzonder die financiële mogelijkheden zijner waardevolle ideeën te gebruiken dooronze Jenaplanscholen.Er wordt gebruik gemaakt van 'bijzondere'leermiddelen als spiegels, ijzerdraad,lichtbakken (waar tekeningen - ook opsheets!- en werkstukken van zijdevloeiop worden gelegd), overheadprojectors(om tekeningen te projecteren op eengroot scherm) en schaduwschermen.De school lijkt op een gezellig huis metveel 'kunst' van de kinderen aan demuren, op de ramen, aan het plafond enuitgestald op tafels. Er hangen mobilesvan draad en natuurlijke materialen. Erwordt trouwens veel gewerkt metnatuurlijke materialen: produkten vanbomen, stoffen, tule, linten, kralen, kleienzovoort.Maar bovenal is er die bijzondere benaderingvan het kind. Dat uit durven gaanvan de rijkdom, kracht en potentie vanhet kind! Het geen concessies willendoen aan de trend van testen en toetsen,liefst op zo jeugdig mogelijke leeftijd.De trend die helaas ook binnen deNederlandse Jenaplanscholen de kopsteeds meer opsteekt!Wat dit betreft houden de leerkrachten inReggio Emilia ons een spiegel voor:maken we onze verheven idealen échtwaar? Gaan we écht uit van de uniciteitvan het kind?VervolgonderwijsAls het kind 6 jaar (leerplichtig)is, gaathet naar de elementary-school. Het kindkan een jaar extra blijven, als dat nodigis. De elementary-school werkt niet volgensde principes van de preschool,maar volgens de richtlijnen van de Staat.Er is duidelijk sprake van een breuk.Toch is volgens de preschool de overgangnaar de elementary-school niet zogroot, omdat de kinderen daar in praktijkkunnen brengen wat ze geleerd (onderzocht,ervaren) hebben. Ze zijn nieuwsgieriggemaakt, daarnaast zijn ze rijk,sterk en capabel! Het kind 'klaarstomen'voor de elementary-school past absoluutniet in de onderwijsvisie van Malaguzzi!De afgelopen jaren zijn delegaties uitmeer dan veertig(!) landen op werkbezoekgeweest in Reggio Emilia. TerwijlMalaguzzi wereldwijd steeds meererkenning en waardering kreeg en krijgt,is zijn naam in ons land nog niet of nauwelijksbekend. Daar komt ongetwijfeldverandering in.Van 4 tot en met 21 september 1996 iser een tentoonstelling van werk uit descholen van Reggio Emilia te zien in deNieuwe Kerk te Amsterdam, waarbij hetvooral de bedoeling is het werk van dekinderen niet als kunst te zien, maar juistoog te hebben voor de processen waardoorhet produkt tot stand is gekomen.Wat mij betreft: zeer warm aanbevolen!Ik ben zeer onder de indruk geraakt vanwat er in Reggio Emilia wordt gedaan envan het enthousiasme waarmee Mattie,Giuli, Marjolein en Bernadet over hunervaringen hebben gesproken.Cees JansmaFoto pag. 16: Honderd handen...Foto pag. 17: Verven, tekenen, knippenen plakken....Foto’s pag. 18boven: allerlei activiteiten op en onder dezolder; telefoneren met de bovenbuurvrouw.onder: In de spiegel wordt het resultaatbekeken.18MENSEN-KINDERENMAART 1996

Felix MeijerEEN STUDIEDAG VOOROUDERRADENIn de loop van deze maand zal het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen deaftrap geven voor een actie, die 'Samen school maken' heet. Daarin worden ouders en scholengestimuleerd om na te denken over de betrokkenheid van ouders bij de school.Vooruitlopend op deze actie vond in januari een studiedag voor ouders plaats.Het beleid van het MinisterieOp zaterdag 20 januari jl. kwamen ongeveerhonderdzeventig ouders van veertigJenaplanscholen en twintig niet-Jenaplanscholennaar Maarssenbroek. Voorvelen betekende dat vroeg opstaan,daar de deelnemers uit alle delen van hetland kwamen, van Venray, Emmen,Tegelen, Oostvoorne, Oude Pekela totHeerhugowaard.Dat de interesse en het enthousiasmegroot was, bleek later onder andere uitde evaluaties. Eén van de opvallendstedingen was het feit dat ongeveer 15%van de aanwezigen het inschrijvingsgelduit eigen zak betaalde. Jammer dat nietalle scholen het belang van scholing voorouderraadsleden zien.Om 10.30 uur startte de dag met eeninleiding over het beleid van het Ministerie.Dit beleid kent op dit moment tweespeerpunten die voor de rol van deouders op school van belang zijn.OpvoedingScholen en ouders hebben samen eenpedagogische opdracht, namelijk deopvoeding van de aan hen toevertrouwdekinderen. Daarbij spelen verwachtingenvan beide partijen een belangrijkerol. In het rapport 'De school van jeleven', dat onder verantwoordelijkheidvan het Platform PedagogischeOpdracht van het Onderwijs uitgegevenis, worden deze verwachtingen geformuleerd.Hier willen we alleen ingaan ophetgeen ouders van school verwachten:a. De school moet een herkenbare duidelijkevisie hebben, zodat ouders eenweloverwogen keuze kunnen maken uitde diverse scholen.(Het is niet voor niets dat het Ministerie inde nabije toekomst alle scholen verplichtom een schoolgids uit te geven.)b. Scholen moeten problemen met kinderentijdig signaleren en met oudersbespreken.c. Ouders zoeken een school die afgestemdis op hun eigen wensen en opvattingen.Juist op dit punt kunnen spanningentussen ouders en scholen optreden.Verspreiding van schoolmelk is al jarengeaccepteerd, omdat dit de gezondheidvan kinderen zou kunnen bevorderen.Ook de levering van karnemelk, chocolademelken halfvolle melk is min of meergewoon geworden. Maar wat moet eenschool nu als veel ouders willen dat kinderentussen de middag warm eten opschool?Overblijven is op iedere school mogelijk;op sommige scholen is er een continuroosteren naschoolse opvang. Als hetaan de staatssecretaris ligt, zullen scholenook slaapgelegenheid gaan bieden.Uitgaande van het belang van kinderenzijn veel van deze ideeën te begrijpen,maar hoe moeten scholen daarmeeomgaan? Moeten zij op iedere persoonlijkewens van ouders ingaan? De schoolzou een schip zonder roer worden, metzoveel verschillende meningen. Datscholen zich zullen aanpassen aan deveranderende maatschappij, zoals in hettwintigste Jenplanbasisprincipe geformuleerdis, is voor de hand liggend. Decentrale vraag daarbij zal echter steedsmoeten zijn: Welke maatregel is in hetbelang van het kind? En niet: Wat willenouders vanuit hun eigen belang en wathouden scholen tegen, omdat dat tegenhet belang van leraren indruist?DereguleringHet tweede speerpunt van het Ministerieis de deregulering. In de (nabije) toekomstzal steeds meer aan de scholenovergelaten worden. Daarom stimuleerthet Ministerie ouders om een steedsgrotere rol te gaan spelen in de school,niet alleen in de medezeggenschapsraad,maar ook in het bestuur. Voor hetOpenbaar Onderwijs zal het dan mogelijkworden om een commissie te vormenvolgens artikel 61 van de Gemeentewet,waardoor ouders bij het besturen vaneen openbare school betrokken kunnenworden.De deregulering heeft tegelijkertijd deconsequentie dat steeds meer scholen(moeten) gaan fuseren. Het besturen vangrotere scholen vraagt om meer continuïteiten deskundigheid. Dat betekentdat de drempel voor betrokken ouderssteeds groter wordt om bestuurslid vaneen school te worden.Het Ministerie heeft de laatste tijd oudersdoor middel van wetgeving ook een rolgegeven bij de vaststelling van de ouderbijdrage.Het beleid van het Ministerie is er opgericht om bij het terugtreden van deoverheid ouders te stimuleren om zichactief op te stellen bij het maken vanbeleid van scholen. In de actie 'Samenschool maken' zullen daarvoor vele suggestiesgegeven worden.WorkshopsNa deze inleiding konden de aanwezigenéén workshop voor en nog één nade lunch volgen. Men kon een keuzemaken uit zeven verschillende thema's:a. De ouderbijdrageIn deze workshop, die vooral door penningmeestersvan ouderraden werd bijgewoond,werd het beleid van de staatssecretarisuiteengezet: in de nieuwe wetis vastgesteld dat de ouderbijdrage altijdvrijwillig blijft en dat de medezeggenschapsraadinstemming moet gevenaan de hoogte van de bijdrage.Jurisprudentie heeft inmiddels uitgewezendat ouders verplicht zijn de ouderbijdragete betalen, wanneer de school ende ouders na inschrijving van het kindeen overeenkomst aangegaan zijn. Hetsluiten van deze overeenkomst magechter geen voorwaarde van aannamezijn.b. OuderavondenIn deze workshop werden de organisatie,de uitnodiging, de planning en verschillendewerkvormen besproken. Tijdensde uitwisseling van thema's konmen veel ideeën opdoen voor eenMENSEN-KINDERENMAART 1996 19

ouderavond. We noemen er hier enkele:ouderavond rond muziek, waarbij kinderenen ouders samen musiceren; Sinterklaasavond,waarop de surprises diedoor de bovenbouwers gemaakt zijntentoongesteld worden, natuurpad rondde school voor ouders en kinderen; eenavond, waarop ouders en kinderensamen een aantal activiteiten doen, bijvoorbeelduit de blokperiode.c. De relatie tussen ouders en schoolIn deze workshop werd aan de hand vande oprichting van een nieuwe schoolbesproken wie (ouders of teamleden)verantwoordelijk zijn voor een aantalonderwerpen. Over het aanschaffen vaneen nieuwe rekenmethode werd menhet snel eens: het team kiest de methodeen legt ouders aan de hand van devisie van de school uit waarom ze juistdeze methode gekozen hebben. Overhet belonen en vooral straffen kon menhet echter niet zo snel eens worden. Hetwas opvallend om te zien dat het niet opiedere school duidelijk is wat de procedureis, wanneer ouders en het team hetniet eens zijn. Mag dat besproken wordenin de ouderraad? En als het team erdan nog niets aan wil doen? Moet dande medezeggenschapsraad geïnformeerdworden of moet men zich tot hetbestuur wenden? Het lijkt ons goed omin de komende tijd met ouders, deouderraad, de medezeggenschapsraad,het bestuur en het team af te sprekenhoe men in dit soort gevallen zou kunnenhandelen.d. StamgroepoudersDeze workshop werd gegeven doortwee ouders, die zelf stamgroepouderzijn. Bij hen op school is de stamgroepoudergekozen door een teamlid en eenschakel tussen ouders en teamlid. Hij/zijheeft een aantal taken, die allemaalbetrekking hebben op één stamgroep,bijvoorbeeld het ontvangen van nieuweouders, signaleren van problemen, vragenvan ouders en teamlid beantwoorden,helpen bij een activiteit, organiserenvan stamgroep-activiteiten en contactenleggen met de kinderen.e. SchoolgidsEen workshop over een, voor velen,nieuw fenomeen in de basisschool,waarbij het opvallend was dat er directeen gesprek ontstond over de sterke enzwakke punten van de school. Bij dezeworkshop bleek dat het heel goedmogelijk is om ouders te betrekken bij detotstandkoming van de schoolgids.f. Werken met een meerjarig beleidsplanAls de ouderraad van een school meertaken heeft dan het doen van boodschappenof het versieren van deschool, kan het goed zijn om een planningvoor een aantal jaren te maken. Danmoet echter wel duidelijk zijn welke positiede ouderraad in de school inneemt.Kan zij bijvoorbeeld advies geven aanhet team en de medezeggenschapsraad?In het meerjarenplan wordt bijvoorbeeldopgenomen hoe de informatievoorzieningaan ouders verbeterd kan worden,hoe de ouderparticipatie vergroot kanworden, hoe ouders en/of teamledeninhoudelijk ondersteund kunnen wordendoor bijvoorbeeld het organiseren vanouderavonden en cursussen.g. Liefdevol grenzen stellenEr zijn veel ouders actief op school. Alsparticiperend ouder wordt je geconfronteerdmet plezierige en minder plezierigemomenten: kinderen zijn van nature opzoek naar hun en jouw grenzen. Hoe gaje als leesouder om met een kind dat nietmee wil doen of als overblijfkracht meteen kind dat de beest uithangt? Kinderenvragen om een duidelijke, maar ookrespectvolle benadering. Als zij zichgezien en begrepen voelen, zal er ruimtekomen voor samenwerking en kan jemeer genieten van activiteiten op school.Naar aanleiding van de vele positievereacties op deze workshop heeft deSJPO besloten om een cursus van drieavonden te organiseren voor groepsleidersen ouders om te ervaren hoe jerespectvol met kinderen om kunt gaan.De afsluitingOmstreeks half vier werd deze intensieveen zinvolle studiedag afgesloten met eenkorte samenvatting van alle workshops.Tenslotte werden de ouders gewaarschuwdom niet direct maandagmorgen,vol enthousiasme na deze studiedag,met allerlei ideeën naar het team terennen. Aangeraden werd om in overlegmet alle geledingen een planning temaken, waarin het belang van het kindsteeds centraal gezet moet worden.Door steeds terug te komen op ditgemeenschappelijke belang wordtnamelijk voorkomen dat ouders enteamleden tegenover elkaar komen testaan en wordt het mogelijk om samenaan de slag te gaan zonder dat iemandzich aangevallen hoeft te voelen. In deevaluatie schreef iemand dat zij hetmoeilijk vond om het enthousiasme datzij deze dag opgedaan had over te brengenop de andere leden. Daarom merktezij op dat het goed zou zijn om een cursuste geven aan de ouderraad van éénschool, waarin vooral de eigen praktijkaan bod kan komen. Het doel van dezecursus zou dan het samenstellen vaneen meerjarenbeleidsplan kunnen zijn.Voor meer informatie over deze dag ofhet vervolg hierop kunt u zich wendentot Mieke Beijer, medewerker van deSJPO, tel. 0346-569135.de stad weifelt over huizende morgen vaart over de dakende stad binnende zon staat op tussen de huizenonder carillonmuziekde mensen wandelen in het donkerals het elf uur isde zon spoelt aan tussen de dakenaan het strand van de vertenligt de stille zee der luchtwaarin het schip van een kerktorenflikkertin de buik van de staddrinken wij koffieen de stad zeilt verderHans Lodeizen20MENSEN-KINDERENMAART 1996

Ad BoesLIO, DE OPSTAP NAAR EENZWART SCENARIO?In de kranten heeft gestaan dat de officiële LIO-experimenten (leraar in opleiding) nu van startzijn gegaan. In het laatste jaar van hun opleiding kunnen studenten van de lerarenopleiding voorhet basisonderwijs en voor het voortgezet onderwijs een gedeeltelijke aanstelling krijgen omzich voor te bereiden op hun werken in de school. Het LIO-schap is een van de onderdelen vanhet project Vitaal Leraarschap, waarvoor de commissie Van Es voorstellen heeft gedaan dievoor een groot deel door de Minister zijn overgenomen.Het enthousiasme voor LIO was in de Kamer en in de HBO-raad aanvankelijk niet groot. Maarwie meedoet krijgt voor de duur van het experiment de extra financiën, dat heeft een aantalopleidingen kennelijk van bezwaren doen afzien.in de laatste studiejaren plaats, afgezienvan een korte oriëntatie. De pabo vormthierop een uitzondering.Er werd gedacht aan een verbeteringvan de stage voor het voortgezet onderwijs.Die stage moest meer 'praktijknabij'worden dan tot nu gebruikelijk is.Met een gedeeltelijke aanstelling aan heteinde van de studie zou de praktijksituatiehet beste benaderd kunnen worden.Voor de Pabo lijkt de LIO geen stapvooruit, tenminste als alle mogelijkhedendie er nu zijn voor een praktische engeïntegreerde stage in voldoende mateworden uitgebuit.Stage: een vormgevingPraktijkvoorbereidingMet betrekking tot de opleiding van lerarenvoor het voortgezet onderwijs staatde voorbereiding op de onderwijspraktijkslecht bekend. De praktijkcomponentscoort een dikke onvoldoende. Andersdan in de meeste pabo's is de stage nietof nauwelijks geïntegreerd in het overigeprogramma. De meeste stagetijd wordtaan het einde van de opleiding geplaatst,voorbereiding en begeleiding zijnminimaal. Pas afgestudeerde lerarenmislukken mede als gevolg daarvan inde eerste jaren van hun loopbaan in hetvoortgezet onderwijs, zo wordt vaakgesteld.Ook op pabo's is er veel kritiek, die vooralbetrekking heeft op het niveau van hetonderwijs en van de kennis en vaardighedenwaarover afgestudeerden blijkente beschikken. Het eerste visitatierapportgaf een genuanceerd beeld (de persberichtte zoals gebruikelijk anders), eenaantal opleidingen kreeg een gele kaart.Waar verbetering uitbleef werd gedreigdmet vermindering of stopzetting van debekostiging. Alle pabo's kregen eenstrafexercitie in de vorm van vervolgvisitatieop korte termijn (vergelijk: eengroepje kinderen doet vervelend opschool, maar de hele klas moet nablijven).De resultaten van de tweede visitatiehadden al bekend moeten zijn, maarer is vertraging opgetreden.Geen sluitpostVan de pabo's kunnen ongetwijfeld veelslechte dingen worden gezegd, maarniet dat de praktijkvoorbereiding in destage er (letterlijk) sluitpost is. Studentenworden er over het algemeen goedopgeleid voor het werken in de school.Dat dat vooral onderwijs betreft met kenmerkenvan onderwijs voor de wet van1985 vertoont laat ik nog even onbesproken.Enige jaren geleden kwam de gedachteop dat de opleidingen voor basis-envoortgezet onderwijs zouden moetensamengaan. Argumenten waren er nauwelijks.In het buitenland is zo'n gecombineerdeopleiding gebruikelijk en dat isvoor veel beleidsmakers op zich al eenreden om hier de bakens te verzetten.Mij lijkt er veel op tegen, tenzij over hetleraarschap in het voortgezet heelanders gedacht zou gaan worden en deopleiding drastisch zou veranderen. Vanhet laatste is nog niet veel te merken. Inhet voortgezet onderwijs was en is eenleraar allereerst vakdocent, in de basisschoolis hij of zijn in de eerste plaatsbegeleider van sterk uiteenlopende leerenontwikkelingsprocessen.Een gemeenschappelijk eerste studiejaar,het eerste waaraan is gedacht, zoueen algemeen onderwijskundig karakterkrijgen en nog weinig onderwijs-specifiekzijn. Dat is een verkeerde keuze: studentenmoeten vroeg in de opleiding eengoed beeld krijgen van het toekomstigberoep om te kunnen bepalen of ze dieopleiding echt willen volgen. Enkeledagen 'snuffelen', een toenemende stage-praktijk,is daarvoor ontoereikend.Het gaat hier om een groot HBO-probleem.Zo goed als overal vindt de stageIk beschrijf de stage zoals die bij ons, inde Hogeschool Drenthe, pabo 'De Eekhorst'vorm krijgt. In alle studiejaren zijner tien weken stage, in de eerste driestudiejaren verdeeld over onder-, midden-en bovenbouw van een school. Dietien weken zijn verdeeld over negencomplete weken en een beperkt aantallosse dagen.De opbouw van de stage is concentrisch:aan de ervaringen in een bouwwordt het volgende jaar een nieuwe toegevoegden vindt verdieping plaats. Inhet derde jaar of zoveel eerder als mogelijkis wordt verantwoordelijkheid voorcomplete dagdelen en dagen genomen.De stage moet in het laatste studiejaar inalle drie perioden voldoende zijn. Datbetekent dat de student in principe instaat moet zijn om het onderwijs in eengroep te verzorgen. Harde criteria daarvoorzijn er niet om de eenvoudige redendat de werksituatie in de scholen sterkverschilt, maar ook omdat mentoren uiteenlopendeeisen stellen die weer afhankelijkzijn van de kenmerken van hunonderwijspraktijk.De zogenaamde beroepsprofielen lossendat probleem maar gedeeltelijk op:er kan slechts worden getoetst wat in destagegroep tot de onderwijspraktijk behoort.Het overgrote deel van de eindbeoordelingvan een stage is in handen vande mentor, niet van een begeleidendepabo-docent.Terug naar de beschreven praktijk. In hetlaatste jaar is er een periode van ten minsteeen maand waarin de student vooreen groot deel het onderwijs in eenMENSEN-KINDERENMAART 1996 21

groep zelfstandig verzorgt. De stagewordt niet meer (in voldoende/ onvoldoende)beoordeeld. Er wordt gewerktaan een aantal werkstukken, maar nietaan een omvangrijke scriptie (in NRC-Handelsblad onlangs terecht als eenonding in het HBO aangemerkt). In destage worden alle gebruikelijke activiteitenin een schoolpraktijk meegemaakten uitgevoerd, maar de mentor blijft devoor het onderwijs de eindverantwoordelijkheiddragen.We laten vierdejaars-studenten een stageplaatsvoor de zogenaamde langestage van vier weken in de basisschoolzelf kiezen. Zij zoeken een stageplaatswaar ze in de eerste drie studiejarenhebben ervaren er veel te kunnen lerenen waar de relatie met de mentor optimaalis (voor studenten die tijdens deopleiding ook een verbijzondering volgen,zoals voor Montessori- of Jenaplan,liggen de zaken enigszins anders)VariatiesDe hier besproken praktijk komt, metvariaties, in veel pabo's voor. Niet overalechter is gegarandeerd dat de stagesevenredig over onder-, midden- enbovenbouw zijn gespreid (er lopen inNederland afgestudeerden met eenpabo-diploma rond die in hun opleidinggeen enkele groep met kleuters hebbengezien). In veel pabo's vindt een aanzienlijkdeel van de stage plaats op lossedagen in plaats van in complete weken:zo leren studenten niet hoe enige continuïteitin het onderwijs aan kinderengerealiseerd kan worden.LOI verbetering?In welk opzicht kan een LIO-stage eenverbetering betekenen? Eerst de kenmerkenvan die stage.Voor de LIO-stage komen studenten inaanmerking die daarvoor worden geselecteerd.Er gaat vaak een echte sollicitatie-procedureaan vooraf. Ook al zoumen alle studenten een LIO-stage gunnen:er zijn niet voldoende plaatsenbeschikbaar. Wie voor LIO in aanmerkingkomt krijgt een onvolledige en tijdelijkeaanstelling.De LIO-stage wordt begeleid door stageschoolen opleiding samen. De stageomvat enkele dagen in de week, op deandere dagen gaat de student terugnaar de opleiding en verricht voorbereidingswerkzaamhedenvoor de stage.Tijdens de LIO-stage verricht de studentalle werkzaamheden die bij het beroepvan leraar basisonderwijs horen, waaronderhet bijwonen van teamoverleg, hetvoeren van gesprekken met ouders enhet bijhouden van onderwijsresultaten.Handhaven status quo?Als de praktijk van de LIO-stage zouovereenkomen met de goede praktijkenin de Pabo valt er weinig te vrezen. Maarer kleven aan de LIO-praktijk zoals diezich nu ontwikkelt een aantal bezwaren,terwijl enkele problemen waaraan dehuidige opleidingspraktijk mank gaat nietworden opgelost.Een van de grootste problemen van depabo's is dat studenten de praktijk vanhet onderwijs leren in overwegend traditionelescholen waar, om slechts enkelepunten te noemen, differentiatie ver tezoeken is (zoals lezen vanaf 1 septemberin groep 3 voor allen), waar zittenblijvenvoorkomt, waar een betrekkelijk smalcurriculum wordt gehanteerd, waarwereldoriëntatie bestaat uit een lesjelezen en antwoorden op stippeltjes invullen(een heel gangbare praktijk), waarhet leerstofjaarklassesysteem nog vastevoet heeft, enz. Als in de opleiding basisonderwijsvolgens de wet van 1985 aande orde komt en de student stage looptin een school waar dat niet te zien isvormt dat wat in de stage zichtbaarwordt het enige en doorslaggevendereferentiekader van de student. Danwordt al gauw gezegd dat de opleidingzweeft en praatjes verkoopt, want 'deprakijk is anders'.In de LIO-stage wordt de student vooralgetraind in het zich handhaven in eenonderwijspraktijk waar hij of zij kort werkzaamis. Scholen met een LIO-stageworden niet geselecteerd op hun onderwijskundigekwaliteiten, hetgeen betekentdat veel LIO-stages plaatsvinden intraditionele scholen, die zijn nu eenmaalverre in de meerderheid. Zo kan de LIOstagegemakkelijk bijdragen aan hethandhaven van de status quo in hetonderwijs.In de eerder beschreven praktijk zoekenstudenten stageplaatsen waar ze aanwat ze tot dan hebben geleerd iets kunnentoevoegen. De opleiding kan daarbijstimuleren dat studenten in de laatstestage kennis nemen van onderwijs dat inhoge mate overeenkomt met wat dat inde wet van 1985 wordt geschetst. BijLIO is dat niet het geval, de opleiding isafhankelijk van toevallige aanbod.Complexe praktijkIn basisonderwijs dat aan de eisen voldoetis het overnemen van het onderwijsdoor een nog niet bevoegde gedurendeenkele dagen in de week zonder eenintensieve coaching niet goed mogelijk.De mentor moet beschikbaar blijvenomdat die praktijk complex is. De vasteleerkracht kan het beste de voor kinderenzo noodzakelijke continuïteit garanderen.Voor kinderen die een intensievezorg behoeven geldt dat in het bijzonder.Voortdurend wisselen van leerkracht isvoor hen niet minder dan een ramp (hetWSNS-proces zou aanmerkelijk aankwaliteit winnen als dit probleem eensfors werd aangepakt).Tijdens de LIO-stage heeft de eigen leerkrachtvan een groep andere werkzaamhedenof geniet van ADV-dagen of eenopfrisverlof. Door de versnippering vantaken en functies in de scholen komt hetnu al te veel voor dat kinderen met meerdan twee of meer leerkrachten te makenhebben. LIO maakt dat probleem nogweer groter. Ik ken leerkrachten die omdeze reden hun groep niet voor een LIOstagebeschikbaar stellen. Zij latenterecht het belang van hun kinderen prevaleren.Maar ook over het omgekeerdeheb ik al gehoord: bewerkelijke groepenworden voor een LIO-stage gereserveerd...Ernstig is het dat de LIO-stage slechtsvoor een deel van de studenten beschikbaaris. Omdat wordt gesuggereerd datde LIO-stage de beste voorbereidingvoor de onderwijspraktijk is ontstaantwee soorten afgestudeerden, met enzonder LIO. In een aantal pabo's hebbenzich als gevolg hiervan al onverkwikkelijketonelen voorgedaan. Zo lang een LIOschapniet voor alle studenten beschikbaaris zou dat voor de pabo's al eenreden moeten zijn om er niet aan tebeginnen.Juridische problemen kunnen wordenveroorzaakt door het feit dat de LIO-studentnog niet bevoegd is, terwijl deze22MENSEN-KINDERENMAART 1996

wel de volledige verantwoordelijkheiddraagt voor wat er in een groep gebeurt.Ik heb begrepen dat de onderwijsinspectieom die reden voor LIO weinigenthousiasme kan opbrengen.De berekening van de formatie wordtmet de komst van LIO-stagiaires weeringewikkelder omdat er een nieuwe typewerknemer bijkomt. Dat lijkt het laatstewaar een school op zit te wachten.BegeleidingTijdens de LIO-stage krijgt de studentondersteuning van zowel de mentor alsvan de opleiding, zo is althans de bedoeling.Het klinkt mooier dan waar kan zijn,om meer dan een reden.De beschikbare formatie van opleidingenis geleidelijk aan tot een onaanvaardbaarminimum teruggebracht.Voor het begeleiden van studenten in destage is zo goed als geen tijd meerbeschikbaar. Dat betekent dat docentennauwelijks meer in staat zijn om een LIOstudentin de stage te bezoeken en tebegeleiden. Het is de afgelopen jarenwel duidelijk geworden dat begeleidingop afstand van beperkte betekenis isomdat de docent de situatie waar destudent werkzaam is niet kent.Het ontbreekt de meeste docentenvoorts aan de nodige kennis en vaardighedenop het niveau van basisonderwijs.Begeleiding moet specifiek zijn en aansluitenbij de dagelijkse onderwijspraktijk.Het is daarnaast de vraag in hoeverreleerkrachten van de school zelf in degelegenheid zijn om de LIO-stage adequaatte begeleiden. Het aantal takendat binnen een school verricht moetworden neemt nog steeds toe. Begeleidenis een tijdrovende zaak, voor reflectievegesprekken moet ruim tijd wordengenomen.Wie werkelijk iets wil doen aan deopvang van afgestudeerden moet deeerste school waar een afgestudeerdekomt te werken extra formatie geven dieuitsluitend voor begeleiding wordt gebruikt.Voor wie daarvoor worden ingezetmoeten er opleidingsmogelijkhedenkomen: begeleiden van leerkrachten iseen vak dat geleerd moet worden.Een zwart scenarioIn de titel van dit artikel sprak ik van eenzwart scenario. Dat moet ik nog toelichten.Er bestaat terecht vrees dat het volgendegaat gebeuren.De stage wordt steeds moeilijker teorganiseren. Door de concentratie vanopleidingen moeten studenten voor hunstage grote afstanden afleggen. Die reizenzijn met de OV-kaart nu nog welbetaalbaar. Maar die voorziening heeftniet het eeuwige leven en zal naar verwachtingeen volgende bezuinigingsrondeniet overleven. Zodra studenten vanhun lage studiebeurs reizen naar de stagesmoeten bekostigen komen velen inde problemen. De opleiding kan steedsminder aandacht een de stage besteden.De reiskosten van de stage bezoekendedocenten zijn, alweer vanwege deafstanden, steeds hoger geworden.Bovendien is er voor bezoek steeds mindertijd beschikbaar.Er is daarom een grote kans dat de stagewordt geconcentreerd in het laatstedeel van de opleiding. Docenten kunnenzich dan in de eerste studiejaren totdoceren van theorie beperken.De geschetste situatie is bekend uit hetbuitenland. Wellicht zijn beleidsmakersen bewindslieden daar trots op het opleidingsonderwijsomdat dat een, zo lijkthet althans, hoog wetenschappelijkniveau heeft. Onderwijs heeft echtergeen wetenschappelijke onderzoekersnodig, maar enthousiaste mensen diehet voor kinderen willen opnemen in eensteeds harder wordende samenleving.Zij dienen een grondige opleiding te krijgen,waar intensief met kinderen omgaanen hen een boeiend leerproceslaten ondergaan voorop staan.Met zorg volgenDe LIO-experimenten moeten met grotezorg worden gevolgd. Scholen doen ergoed aan hun stem laten horen als hetbelang van een goede opleiding met LIOniet wordt gediend. Wellicht zijn er hieren daar ook goede vormgevingen bedacht.Hoe enkele afgestudeerden in hun eerstepraktijk in Jenaplanscholen een goedebegeleiding hebben gekregen is hetonderwerp van een artikel dat in een vande komende nummers van Mensenkinderenzal verschijnen.EbIk trek mij terug en wacht.Dit is de tijd die niet verloren gaat:iedere minuut zet zich in toekomst om.Ik ben een oceaan van wachten,waterdun omhuld door ’t ogenblik.Zuigende eb van het gemoed,dat de minuten trekt en dat de vloeddiep in zijn duisternis bereidt.Er is geen tijd. Of is er niets dan tijd?M. VasalisMENSEN-KINDERENMAART 1996 23

TOMZONNEVERHALEN'O ja, dat zou ik altijd nog eens vragen.Waar komt de zon precies op?'Het is een heldere ochtend, eind januari.We zitten, bij wijze van dagopening, tekijken naar het opgaan van de zon. Alseen grote rode luchtballon rijst hij opachter het zwarte takkenajour van deelzenwal. Verder zijn de kleuren bijnawit,de strakke lichtblauwe lucht en delichtbesneeuwde weilanden. Het is eenadembenemende lichtshow.'Daar lig ik nou steeds over te piekeren,de laatste tijd', meldt Jan Geert. 'Hoe zitdat nou met de zon. Hoe die opkomt enzo. Want als je hier kijkt lijkt het alsof hijdaar ergens bij Aalze zijn huis opkomt,maar als je daar heen gaat is het weerverder weg....... Ik snap dat niet, ik vinddat vreemd.'Jan Geert is van het type dat 's avonds inbed regelmatig aan zijn wereldbeeld ligtte sleutelen.Ik vraag: 'Wie heeft daar een idee van?'Drie handen.'Hans...?''Nou, ik stel het me zo voor: Er is eenhele grote vulkaan met gloeiende lava.En daar komt de zon dan uitomhoog......' Hans maakt een gebaaralsof hij een grote strandbal langzaamomhoog heft en maakt er het sonoregeluid van een oceaanstomer bij: 'Phoeoe-oe-oe.....!''Ja maar,' zegt Lisa, 'de zon is toch groterdan de aarde. En als die vulkaan opde aarde staat......''Die vulkaan staat op mars!'Wolter: 'Maar nou nog even over de zon:Hoe komt het eigenlijk dat die niet naarbeneden valt?' Een vraag die herkenningoproept. Ja, wie weet daar een antwoordop?Ik heb natuurlijk allang besloten dat wevanmorgen meer uit zijn op eigen zonneverhalendan op de laatste stand derwetenschap (die komt vast nog wel eensaan de beurt). Tja waar haalt de zon zijnvastigheid vandaan? Bart heeft daar weleen beeld voor.'Kijk het zit zo, ik ben in het planetariumgeweest en die man daar heeft het uitgelegd.Heel hoog aan de hemel is daar demelkweg. Dat is een soort richel. En daarrolt-ie over heen. Denk ik.'Dat laatste tweewoord zinnetje is evensubtiel als wezenlijk. Het ontlokt Mirjamde volgende uitspraak: 'Ik denk wel eensdat de hele wereld in iemand zijn buik zit.Heel klein. En dat die weer in een eigenwereld woont die dan ook weer iniemand zijn buik zit......'Ik verbaas mij over het gemak waarmeein onze kring (groep 5/6) minstens vijfverschillende kosmologieën naast elkaarkunnen bestaan zonder dat de kinderenzich daar merkbaar druk over maken. Erwordt geïnteresseerd ingegaan op devraag of we nu in de wereld of op dewereld wonen. Zitten we nu op een bolof erin? Het laatste idee krijgt verrassendveel bijval. Maar beide beelden blijvenovereind. De waarde van het een is nogniet een reden het ander min te achten.Waarom zou je weggooien wat je op ditmoment nog niet nodig hebt?Ineens flitst het door me heen: het zijnallemaal voorlopige beelden. Kinderenzijn gewend om met voorlopigheid tewerken, ze doen niet anders. Of misschienkun je beter zeggen dat hun beeldenvitaal zijn. Ze ontvouwen zich, zegroeien en bloeien alsof het levendeorganismen zijn. Ze drukken een basisgevoeluit van: verwondering, vangrootsheid, van geborgenheid en vaneen hoopvolle toekomst.Uiteraard komt ook het 'ware' model tersprake. En hoewel daar vele bezwarenaan kleven (de zwaartekracht bijvoorbeeldblijft problemen opleveren), krijgtook deze een plaats in de rij. Het curieuzevan dit wereldbeeld is dat de meestegrote mensen het met zich meedragen.En, hoewel ook zij soms lyrisch kunnenspreken van een zon die ondergaat,vaak als enige. Want dit model gedraagtzich als een koekoeksjong: het werpt alleandere over de rand van het nest.'s Middags staat Sander bij mij met eenzwaar boek in de handen. Hij deelt mijglunderend mee: 'Nou weet ik waar dezon opkomt!' Hij ontvouwt het boek opmijn buro. 'Kijk hier staat het:De Stille Oceaan is zo groot dat er eenplek is waar je, zelfs vanuit een vliegtuig,'s ochtends de zon uit het water zietopkomen en 's avonds er ook weer inziet ondergaan.Dus de zon komt op uit de zee!'Ook Sander werkt aan zijn wereldbeeld.24MENSEN-KINDERENMAART 1996

Tjitse BouwmeesterRUBRIEK:JENAPLAN: OP WEG NAARZORGVERBREDING PLUS..(1)In eerdere nummers van Mensen-kinderen is regelmatig aandacht besteed aan de kwaliteit vande zorgverbreding binnen het Jenaplanonderwijs. In haar inleiding bij het jubileumnummer, signaleerdeook staatssecretaris Netelenbos deze kwaliteit van de Jenaplanschool. Berust dezekwaliteit op constateringen binnen de Jenaplanpraktijk of is het meer het concept dat deze kwaliteitkoppelt aan de Jenaplanscholen? Kees Both en Ad Boes hebben het in dit verband over demogelijke werking van de wet van de remmende voorsprong (Mensen-kinderen, jrg 11 nr. 3) enspreken over de noodzaak om de zorgpraktijk binnen de Jenaplanschool grondig aan te pakken.Deze nieuwe rubriek wil met name publikatiesop het gebied van een brede zorgonder de aandacht brengen van lezersvan Mensen-kinderen. Aandachtspuntendaarbij zijn onderwerpen als 'adaptiefonderwijs', 'sociaal-emotionele ontwikkeling','omgaan met gedragsproblemen',een 'preventieve en curatievebenadering', 'het hanteren van kant enklare pakketten', 'omgang met sociaalemotioneleproblemen', 'een breed leerling(kind)volgsysteem'.We hopen dat deze rubriek een bijdragemag leveren aan de zorgverbreding plusin het Jenaplanonderwijs. Uw eigenideeën, gelezen publikaties, eigen praktijkbeschrijvingen,ze zijn alle welkomvoor bespreking in deze rubriek. Stuurdeze naar de redaktie! Samen op wegnaar zorgverbreding plus....Een brede zorgWanneer we de beginontwikkeling vanzorgverbreding bekijken en de publikatiesdaaromtrent, lag daarbij sterk denadruk op de invloeden van watgenoemd werd de effectieve schoolbewegingmet accenten op leerrendement,op doelen op van lezen (vooral technisch),taal (met name spelling) en rekenen(nadruk op mechanistisch rekenen).Het ging over individuele handelingsplannenen het opzetten van een leerlingvolgsysteemwaarbij het hebben vanorthotheek in de vorm van 'pakketjes'het summum was om leerlingen te helpen'die meer dan normale zorg nodighebben'.De zorgplannen die gepubliceerd zijn,tonen een vergelijkbaar beeld.Sinds de start van het Weer Samen NaarSchoolproces (WSNS), zien we een brederebenadering. Het gebied van desociaal-emotionele ontwikkeling komt inde belangstelling, het accent wordtgelegd op het belang van een goedonderwijsklimaat, het begrip integraleleerlingenzorg doet zijn intrede, in plaatsvan een sterk curatieve inslag (aandachtvoor problemen) nu ook steeds meeraandacht voor een preventieve benadering,waarbij geprobeerd wordt om in deleeromgeving voorwaarden te scheppenom (het erger worden van) problemen tevoorkomen.In deze rubriek gaan we uit van deze bredebenadering.Invloed speciaal onderwijsDeze brede benadering heeft volgensmij vooral te maken met de inbreng vanhet speciaal onderwijs. In het WSNSprocesmoet o.a. de professionaliteit vanhet speciaal onderwijs binnen het basisonderwijsworden ingebracht, om dekwaliteit van de omgang met de zorgleerlingente verbeteren.Maar ligt deze professionaliteit wel ophet vlak van de leergebieden, de didactiek?Heeft de goede opvang van probleemkinderenbinnen het speciaalonderwijs niet veel meer te maken metde brede benadering, waarbij kinderenopgevangen worden binnen een bredeorthopedagogische context? Gaat hetniet veel meer om een omgeving waarbijdoelen, inhouden en werkwijzen aangepastworden aan de verschillen tussenkinderen? Aan een omgeving waarbinnende speciale leraar oog heeft vooraangepaste omgangsvormen tussenopvoeder en kinderen en kinderenonderling? Aan een instructie die explicietaandacht besteedt aan aspecten alstaakbeleving, zelfbeeld, zelfvertrouwenen brede kwaliteiten van kinderen inogenschouw neemt (meer oog voor depersoon van de leerling!)?Diverse praktijkervaringen bevestigenhet beeld dat de professionele inbrengvan het speciaal onderwijs met name indeze pedagogische aspecten gezochtmoet worden. Het speciaal onderwijszou best meer van de didactischemogelijkheden en kwaliteiten van hetbasisonderwijs gebruik kunnen makenen het dan leren vertalen naar de eigensituatie. Het gaat dan om nieuwe methodenop het gebied van rekenen/wiskunde,taalonderwijs en ook vooral wereldoriëntatie.Het gaat om een wederzijdse inbrengmet gebruikmaking van elkaars kwaliteiten.In deze rubriek zullen we in de eersteafleveringen vooral aandacht bestedenaan publikaties waarin de meer pedagogischecomponent naar voren komt,omdat ook dat juist een van de sterkepunten van het Jenaplanonderwijs wordtgenoemd.Het gaat o.a. om de volgende publikaties,veelal verschenen binnen hetWSNS kader;1. Adaptief onderwijs in een lerendeschool, een APS uitgave;2. Sociaal emotionele ontwikkeling,een zorg voor de school, een KPCuitgave;3. Beter omgaan met jezelf en deander, een CPS-uitgave;4. Orthopedagogische afstemming(Op-a, verspreid door het CPS);4. Zien en gezien worden, een APSuitgave;5. Ik, jij, wij, een uitgave van uitgeverijde Ruiter;6. Gedragsproblemen, een uitgave inde Ortho-reeks.In deze eerste aflevering, de eerste tweegenoemde publikaties.Adaptief onderwijs in een lerendeschoolOm meer kinderen een goede opvang tegeven binnen het basisonderwijs zijnMENSEN-KINDERENMAART 1996 25

innen het kader van WSNS standaardsgeformuleerd voor groeps- /school- enbovenschools niveau.In deze brochure worden de standaardsin praktische zin vertaald naar groepsenschoolniveau. De auteurs leggen denadruk op het bereiken van adaptiefonderwijs, waaronder ze onderwijs verstaan:a. dat is aangepast aan de onderwijsbehoeftevan leerlingen;b. waarbij gebruik gemaakt wordt vanuiteenlopende materialen en instructieroutes;c. waarbij de leerkracht gevarieerdeinstructieprincipes gebruikt om deleerling in de gelegenheid te stellen deinstrumentele vaardigheden te lerenbeheersen;d. waarbij leerlingen in toenemendemate zelf verantwoordelijkheidnemen voor de planning en evaluatievan hun eigen leerproces.Bij de uitgangspunten voor adaptiefonderwijs, die de auteurs hebben gekozen,hebben ze zich vooral laten inspirerendoor opvattingen van de orthopedagoogprof. Stevens in het z.g. OP-aproject(we komen daar later op terug!)en Prof. Laevers, in Jenaplan-kringeneen bekende. Het leren van kinderenwordt daarbij geplaatst binnen eenpedagogische klimaat, waarin kinderenzich geaccepteerd en veilig voelen,omdat ze ervaren dat hun leraar vertrouwenheeft in hun goede wil en in hunmogelijkheden.De auteurs beschrijven in het eerste deelvan de brochure hoe zo'n adaptief klimaatvorm krijgt, waarbij kinderen uitgedaagdworden om te presteren naarbeste kunnen, terwijl ze daarbij deondersteuning krijgen waaraan ze op datmoment behoefte hebben.In een zeer plezierige stijl (gelardeerdmet vele praktijkvoorbeelden), geeft debrochure aan leerkrachten mogelijkhedenom deze uitgangspunten te vertalenin een pedagogische omgang (ze noemendit de interactie leerkracht-leerling),de instructie als specifiek didactischhandelen (o.a. hoe een leerkracht taalgebruikt) en in het klassemanagement.(organisatie, omgang klasseregels,inrichting exploratieve omgeving). Hetmodel waarvan de auteurs uitgaan hebbenwe hierboven afgebeeld.Juist de uitgangspunten die de auteurshebben gekozen, maakt deze brochuretot een zeer zinvolle bijdrage aan dezorgverbreding in de Jenaplanpraktijk.De door de autuers gekozen praktischeuitwerkingen maken een eigen vertalingnoodzakelijk naar de Jenaplanpraktijk.De voorbeelden die gekozen worden ende vragen die opgeroepen worden,geven een uitstekend kader om binnende Jenaplanschool tot adaptief onderwijste komen, waarbij het taalgebruikvan de leraar, de omgang met taakbelevingbij kinderen, en met name deomgang met het kind als persoon, eenbelangrijke sturende werking geven aande wijze waarop het onderwijs wordtingericht.De situatie, dat zorgenkinderen meer bijde hand genomen worden in hun taakuitoefening,maakt helder dat de leraardeze hulp goed moet afwegen tegen demate waarin het kind zich afhankelijkgaat opstellen ten opzichte van de helper.Oog hebben voor het ego van kinderenmoet betekenen dat kinderentoch vooral zichzelf verantwoordelijk blijvenvoelen voor de taken en problemenwaarvoor ze staan. Het streven naar hetcompetentiegevoel bij kinderen en deafstemming daarop in omgang eninstructie wordt in deze brochure heelhelder gemaakt.In het tweede deel van de brochure ('Opweg naar een lerende school'), beschrijvende auteurs een proces waarbinneneen school kan werken aan deze vormvan adaptief onderwijs en welke essentiëleelementen daarbij een rol spelenzoals de lerende leerkracht, de inbrengvan het team en de rol van de schoolleider.In de beschrijvingen in beide delen vande brochure krijgt de leraar zicht op dewijze waarop de WSNS-standaards vertaaldkunnen worden in een adaptieveschoolomgeving waarbij pedagogischedoelen een belangrijke plaats innemen.Ik zou zeggen een must voor alle Jenaplanscholendie bewust bezig met deeigen vorm van zorgverbreding.Binnen de nascholing Jenaplan zal dezebrochure ongetwijfeld zijn plaats vindenbinnen de blokken, achtergronden,antropologie of praktijkschetsen.Sociaal-emotionele ontwikkeling,een zorg voor de schoolDeze publikatie, in 1995 verschenen inde vorm van een ringband met werkma-26MENSEN-KINDERENMAART 1996

teriaal en aangevuld met een videoband,dient 'om de begeleiding van verniewingsprocessenop het vormingsgebied'sociaal-emotionele ontwikkeling' teondersteunen. Het materiaal is gerichtop zowel externe als interne begeleidersin het primair onderwijs.De map is een bewerking van de materialendie eerder (1987) verschenen binnenhet kader van het Diepteprojectsociaal-emotionele ontwikkeling voorhet ZMOK-onderwijs. Dat project ginguit van de vakgroep Ontwikkelingspsychologievan de Katholieke UniversiteitNijmegen o.l.v. professor Van Lieshout.De resultaten van dit project zijn verschenenin 6 boeken en in het kader vanhet Invoeringsprogramma SpeciaalOnderwijs verspreid.Van een van deze uitgaven verscheeneen handelseditie bij uitgeverij de Ruiteronder de titel: Sociaal-emotionele ontwikkeling,de vertrouwensrelatie alsbasis.De map, die een duidelijk scholingskarakterheeft, gebruikt dit boek als handboek.Bij gebruik op teamniveau is aanschafvan meer exemplaren van dit boeknoodzakelijk.De map beschrijft in 8 bijeenkomstenhoe op teamniveau de inhoud van ditZMOK-project hanteerbaar gemaaktkan worden voor bevordering van sociaal-emotioneleontwikkeling binnen hetprimair onderwijs. Basisscholen, ookJenaplanscholen, die samenwerken meteen school voor speciaal onderwijs, kunnendeze inhoud uitstekend gebruikenals topic binnen een samenwerkingsverband.Het KPC heeft in de map het Nijmeegsmateriaal aangevuld met inhouden vanuithet EGO-project, met de nadruk opde wijze waarop je werkt aan betrokkenheiden een vertrouwensrelatie tussenkinderen en leraar.Voor de bijeenkomsten is aanvullendeen videoband gemaakt. Op basis vanervaringen met studenten aan de opleidingspeciaal onderwijs wil ik aangevendat op een eigen en specifieke maniermet dit middel omgegaan moet worden.De 'gespeelde sociaal-emotionele situaties'op de band doen erg geforceerdaan, wat te verwachten is bij dit thema,en 'cursisten' moeten dan ook extragewezen worden op de scholingsfunctievan deze band.Het totale materiaal is mijns inziens goedbruikbaar binnen een (Jena)planschooldie bewust de sociaal-emotionele componentbinnen de school wil doorlichtenen verbeteren en daarbij met name wilwerken aan de bevordering van desociale ondersteuning door de leraaraan de kinderen in omgangssituaties.Inschakeling van een schoolbegeleidingsdienstbij het scholingstraject lijktme gewenst, vooral om de vertaling naarde Jenaplan-omgeving te bevorderen.Let vooral op het aanbod dat sommigebegeleidingsdiensten doen of vraag ditonderdeel in het aanbod op te nemen.Onderdelen van dit project zullen hunweg vinden binnen de nascholing Jenaplano.a. bij groepsprocessen en kinderantropologie.Besproken literatuur:- R. Dijkstra, N. v.d. Meer, Adaptief onderwijsin een lerende school, APS, Utrecht 1994.- M. Bosch e.a. Sociaal-emotionele ontwikkeling:een zorg voor de school, 'Hertogenbosch,KPC, 1995.- P.A. van Lier e.a Sociaal-emotionele ontwikkeling,de vertrouwensrelatie als basis, DeRuiter, Culemborg 1993.Susanne van CapelleveenRECENSIESSAMEN LEREN,'Een reis van duizend mijlen, begint met één enkele stap'Met deze spreuk begint het boek van Paul Roeders over begeleidend onderwijs in kleine groepen.De stap naar een andere manier van onderwijsgeven, namelijk een meer begeleidendemanier, waarbij je kinderen met elkaar laat samenwerken, begint met de vraag naar je visie opmensen en onderwijs.Zelfverantwoordelijkheid encreativiteitOns Jenaplanonderwijs begint daar ook,die mens- en onderwijsvisie van Petersenis geactualiseerd in de twintig basisprincipes.Basisprincipe 2 benoemt eenaantal belangrijke kenmerken van demenselijke identiteit: zelfstandigheid,kritisch bewustzijn en sociale rechtvaardigheid.Petersen zag als belangrijk kenmerk vande mens dat deze kon 'dienen' en verantwoordelijkgedrag ten aanzien van detaak en de ander liet zien.Paul Roeders' visie past geheel in dezetraditie: hij spreekt van zelfverantwoordelijkheiden creativiteit. De taak vooronderwijs en opvoeding is het maximaalstimuleren van de zelfverantwoordelijkheiden creativiteit van iedere leerling.Daarbij wijst hij op het je inzetten vooreen ander, de maatschappij.Ik voel me hierdoor aangesprokenomdat zo eerst de vraag beantwoordwordt: waarom moeten kinderen lerensamenwerken?Levende systemenPaul Roeders gaat uit van de systeemtheorie.Daarbij gaat men ervan uit, datelke levende werkelijkheid bestaat uiteen aantal systemen (en subsystemen)die met elkaar samenhangen, dit integenstelling tot de lineaire samenhangvan oorzaak en gevolg. Alle levende systemenworden gekenmerkt door dynamiek,maar zijn daarbinnen ook stabielen gericht op de bestendiging van diestabiliteit. Alle eenmaal doorleefde ('zohebben wij altijd gewerkt en dat is altijdgoedgegaan') onderwijssystemen zijnbijzonder moeilijk te doorbreken. Ombuiten je systeem te kunnen stappen isMENSEN-KINDERENMAART 1996 27

creativiteit nodig. Je kunt ook stellen dater creativiteit nodig is om de knellendebanden van je systeem niet te voelen.Volgens Paul Roeders is creativiteit eenkwaliteit die nagestreefd zou moetenworden in het onderwijs.Noodzaak en voordelen van samenwerkendleren.Alle opvoedingssituaties, thuis of opschool (1) richten zich op leren en ontwikkelingen (2) vereisen sociale interacties.De kwaliteit van de interacties beïnvloedenhet leervermogen van elk kind. Interactiesmet de leerkracht, maar ook tussende kinderen onderling beïnvloedende leerprestaties en de persoonlijkheidsvormingvan kinderen.Een zekere mate van structurering vansociale interactievormen is daarvoor vereist.Het alleen maar bij elkaar in eenschoolklas plaatsen van kinderen, inafwachting van het optreden van socialeinteracties, is zeker niet voldoende. Hetgaat dus om sociale vormen van leren enhoewel iedereen het belang hiervan inziet, overheersen in het normale schoolgebeurenindividualisme en wedijver.Ook in Jenaplanland is er sprake van eentoegenomen leerdruk en daardoor lijkenfrontale doceermethoden toe te nemen,aangevuld met individualistisch leren.Deze vorm van leren wordt dan 'verkocht'onder de noemer van 'stimulerenvan de zelfstandigheid'. Maar het ontbrekenvan sociale interacties hoeftzeker niet tot zelfstandigheid te leiden,het kan ook tot arrogantie of hulpeloosheid(bij de kinderen) leiden!Tot de taak van elke groepsleid(st)erbehoort de begeleiding en stimuleringvan de sociale- en persoonlijkheidsontwikkelingvan de leerlingen (zie de wetop het basisonderwijs). Dit schept verplichtingen,die tot uiting zouden moetenkomen in het onderwijs.Samenwerken in plaats vanwedijverDit alles behoeft eigenlijk in Jenaplankringengeen nader betoog meer. Ookzal iedere groepsleid(st)er ervan overtuigdzijn dat de begeleidende rol van deleerkracht samen moet gaan met eencoöperatieve sfeer tussen de kinderenonderling. Een niet-competitief klimaat inde stamgroep en de school draagt bijaan het welbevinden en het leren vanieder kind. Dit blijkt ook uit verschillendestudies, in tegenstelling tot de meningvan veel ouders dat kinderen maar vroegzich moeten leren 'harden' in een klimaatvan wedijver, want dat komen ze laterook tegen.Een dergelijke niet-competitieve pedagogischesfeer is te verkrijgen doorbegeleidend onderwijs (de leerkracht isdaarbij begeleider), waarbij de kinderenin interactie met medeleerlingen een deelvan de taak van de docent overnemen.Daarbij kan dankbaar gebruik gemaaktworden van al bestaande vriendschapsrelaties,aangezien die volgens diverseonderzoekers een positief effect op deleervorderingen hebben. Een vriend(in)zal minder schroom hebben om met een'gewaagde' veronderstelling, verklaringof oplossing te komen in een samenwerkingsrelatie.Door deze, door spontaniteitgekenmerkte uitwisseling vanideeën, verwerven de kinderen kennis eninzicht van/in zichzelf en de wereld. Eenbelangrijk, zo niet het belangrijkste doelvan onderwijs.Petersen schreef dat de werkgroepjes(in blokperiode en wereldoriëntatie) doorde kinderen zelf gekozen werden,onderlinge vriendschappen konden zobenut worden. Hij lijkt nu door onderzoekvan diverse wetenschappers diesamenwerkingsrelaties en cognitieve (ensociale) vorming onderzoeken, gelijk tekrijgen.Verdraagzaamheid en plezier inschoolHet blijkt dat de cognitieve vorminggebaat is (en in ieder geval niet verminderdin niveau) bij onderlinge samenwerking.Maar wat altijd ook of met nameverbetert door samenwerkingsrelaties isde sociale vorming. Perspectief-nemen,het begrijpen hoe een ander tegen desituatie aankijkt en hierop reageren, iseen van de vaardigheden die in coöperatiefleren wordt bevorderd. In de VerenigdeStaten is dit een van de aanleidingengeweest om coöperatieve leervormen inte voeren, om te proberen kinderen vanverschillende culturen verdraagzamermet elkaar te laten omgaan. En met succes,ook later onderzoek naar integratievan multi-etnisch samengestelde groepenvan leerlingen geeft hetzelfde resultaatte zien.Veel studies tonen ook een toename aanin de leermotivatie van kinderen. Wanneerze effectief samenwerken in leergroepen,tonen ze meer interesse in deleerstof, gaan ze met meer plezier naarschool en bereiken alleen daarom albetere resultaten.Leren omgaan met openheidHet lijkt er nu op dat samenwerkendleren voor iedereen grote belofteninhoudt. Toch is hier een waarschuwingop zijn plaats. Uit onderzoek blijkt dateen belangrijke factor in het welslagengelegen is in de persoonlijkheidsstructuurvan de leerling. Het gaat hier om devaardigheid met onzekerheid in het levenom te gaan. Kinderen die opgroeien ineen overmatig voorgestructureerde omgeving,dit geldt zowel voor autoritairopgevoede als overbeschermde ofemotioneel afgewezen kinderen, belevenin hun sociale systeem telkensopnieuw hoe hun eigen initiatieven afgewezenworden en ze leren daardoorzogenaamd gedwee gedrag. Zij kunnenop een gegeven moment niet meer levenzonder een door anderen min of meeropgelegde vaste structuur. Willen dergelijkekinderen toch van dit onderwijssysteem('coöperatief leren', 'begeleidendleren', Jenaplan) kunnen profiteren, danzullen ze eerst stapsgewijs moeten lerenmet (sociale) onzekerheid en met hetontplooien van initiatieven om te gaan.Elke groepsleid(st)er in een Jenaplanschoolzal herkennen, vooral op hetmoment dat er een kind van een andereschool ons onderwijs instroomt. Maarook bij het differentiëren van de begeleidingvan kinderen in de blokperiode (ziedaarover het betreffende hoofdstuk inhet invoeringsprogramma 'Werken alsproces', uitg. CPS).Werkvormen van samenwerkendleren.Paul Roeders beschrijft in zijn boek eenaantal werkvormen die waard zijn om inje groep structureel in te voeren. Dankan samenwerkend leren in de praktijkpas echt gestalte krijgen.28MENSEN-KINDERENMAART 1996

TandemDe simpelste en direct in te voeren vormis die van de tandem. Het is vergelijkbaarmet de fiets, waarbij de activiteiten vande ene fietser de ander sneller vooruitdoen komen. Zo wordt de tandem gekenmerktdoor een structuur van min ofmeer stabiele tweetallen van kinderen.Er kan sprake zijn van twee gelijkwaardigekinderen of van twee kinderen metverschillen in leerprestaties. Dan kanzo'n tweetal lijken op een tutor en tutee(vergelijk Agnes Vosse in het novembernummervan Mensen-kinderen) of eensoort mentorsysteem.In een gelijkwaardige tandem kan eenvoortdurende wisseling van rollenplaatsvinden, dan neemt deze keer kindA de rol van leider op zich en de volgendekeer kind B.Juist het omgaan met verschillende rollenvormt een groot deel van de waardevan samenwerkend leren, het zogenaamde'perspectief nemen'.Ik denk dat het verschil met wat er al opveel Jenaplanscholen gebeurt, gelegenis in de structurering. De tweetallen diesamenwerken zijn niet vrijblijvend, maarwerken (in een of meerdere vakgebieden)steeds samen en de kwaliteit vanhet samenwerken vormt ook een leerdoel.LeerlingenteamsEen tweede genoemde werkvorm vormthet werken met leerlingen-teams.Het is vergelijkbaar met een rally, waarbijeen team is opgebouwd uit mensen metverschillende vaardigheden: een bestuurder,een kaartlezer en een monteur.Groepen kinderen proberen als 'teams'een zo goed mogelijke prestatie te leveren.De leerlingen weten zich verenigddoor één doel, ieder levert zijn/haareigen inbreng, heeft een eigen rol.Engels, rekenen, begrijpend lezen, enandere kunnen middels opdrachtkaartenzo tot samenwerk-projecten wordengemaakt. Ook veel spelvormen, boggle,kwartet, en dergelijke kunnen zo bijdragenaan coöperatief leren.LegpuzzelmethodeWerkvorm drie is de legpuzzelmethode.Om een taak tot een goed einde te brengenzijn de kinderen genoodzaaktsamen te werken, omdat ieder slechtsover een deel van de informatie beschikt.Er is een sterke wederzijdse afhankelijkheid,alle stukjes samen vormen pas eenzinvol geheel. Bij deze werkvorm wordteen sterk heterogene samenstelling vande legpuzzelgroepen bepleit, waarbijelke groep representatief voor het niveauvan de stamgroep zou moeten zijn. Eente bestuderen tijdperk in de geschiedeniskan bij wereldoriëntatie bijvoorbeeldin een aantal deelonderwerpen opgesplitstworden.Converse discussie-methodeDe volgende werkvorm is de zogenaamdeconverse-discussiemethode. Dezemethode lijkt veel op de in Amerikaansehighschool populaire 'debating club'. Dediscussie als leersituatie heeft daar totdoel overtuigend bij de ander over tekomen. Twee teams van kinderen krijgeneen tegengesteld standpunt te verdedigen,na elk debat worden de rollenomgedraaid. Het doel van deze methodeis oorspronkelijk door discussie totnieuwe inzichten komen en zodoendetot een oplossing voor een controverse.Door deze werkvorm worden kinderengedwongen zich in een andere meningte verplaatsen, tevens stimuleert dezevorm het vinden van een (creatieve)oplossing. Zo leren kinderen om eenconflict positief te benutten, in plaats vaneen conflict als eindpunt van de discussiete zien.GroepsprojectenAls laatste werkvorm wordt het doen vangroepsprojecten genoemd. Deze werkvormis redelijk bekend, de taakgroepenonderzoeken een deel van de werkelijkheidechter zelf (enquêtes, interviews,observaties e.a.) en dragen tevens bijaan de presentatie van de taak. In hetbeste geval kunnen ook die zakenonderzocht worden die een probleemvan de kinderen zelf zijn, zoals lawaaioverlastof sociale problemen in de wijk.Deze manier van werken lijkt op hetdoen van actie-onderzoek (zie de artikelenin Mensen-kinderen, maart en mei1992, van Wals/Stapp) en dient net alsde vorige werkvormen gestructureerd,stapsgewijs te verlopen. Dit vraagt vande groepsleid(st)ers veel in de voorbereidendesfeer ('Führung des Unterrichts').Kinderen leren om samen te werken vereisteen nauwkeurige planning en voorstellingsvermogen.Het stelt eisen aanhet didactisch repertoire en het organisatievermogenvan groepsleid(st)ers, erkan veel fout gaan als je je niet grondigvoorbereidt op wat er fout zou kunnengaan!Eerste stap?Dit boek van Paul Roeders stimuleerdemij om de eisen die aan samenwerkendleren gesteld moeten worden en devoordelen van samenwerkend lerenweer eens met nadruk aan de orde testellen. Bij deze doe ik dat en ik hoop dater veel groepsleid(st)ers zijn die (nalezing) een eerste stap willen makenin de richting van de reis van duizendmijlen.DIT ARTIKEL WERD GESCHREVEN NAARAANLEIDING VAN:Samen leren, begeleidend onderwijs in kleinegroepen -door: Paul Roeders.Uitgeverij Garant, Leuven-Apeldoorn, 1995.Prijs ƒ 24.ISBN90-5350-379-XMENSEN-KINDERENMAART 1996 29

Felix MeijerSIGNALEMENTKlik, ik heb je.Dit boek stimuleert kinderen om zelf tegaan fotograferen. In tien hoofdstukkenwordt vooral aandacht besteed aan deonderwerpskeuze. Daarbij worden velefoto's ter illustratie gebruikt. De tekstenzijn in de ik-vorm geschreven: de fotograafgeeft uitleg en aanwijzingen bijhaar eigen foto's. Daardoor wordt debetrokkenheid bij het boek en hetenthousiasme om zelf aan de slag tegaan vergroot.Het laatste hoofdstuk geeft een aantaltechnische adviezen over de positie vande fotograaf, de stand van de zon, deverschillende lenzen, het gebruik van deflitser en de relatie tussen het diafragmaen de dieptescherpte.Bij veel ervaringsgebieden, zoals bijvoorbeeldOmgeving en landschap, het jaarrond, Samen leven en Mijn leven gevenfoto's de gelegenheid om ontwikkelingenvan kinderen en in de omgeving vande school vast te leggen en te volgen.Een mooi voorbeeld daarvan is te lezenin het artikel 'Het jaar van de acacia'(Mensenkinderen, jaargang 3, nummer 4).Voor scholen die regelmatig gebruik (willen)maken van foto's is dit boek eenaanrader. Ook bovenbouwers kunnen erzelfstandig mee uit de voeten.BESPROKEN WERD:Klik, ik heb jeMaak van je fototoestel een schatkamerdoor Marije van der HoevenSjaloom, Amsterdam, 1994ISBN 90 6249 218 5, 122 pagina's,prijs f 29,90Kees Both (red.)GELEZEN, GEHOORD, GEZIENDe kleine schoolis weer 'in'Je zou het bijna niet geloven (of wistenwe het eigenlijk al?): kleinere scholen zijn'effectiever' dan grote scholen. Al kun jeerover discussiëren wat een optimaleschoolgrootte is en al hangt het er vanafwat men 'groot' en 'klein' vindt. Het lijkterop dat het streven naar steeds groterescholen onder kritiek komt te staan. Wevonden dit bericht in Didaktief:De verdedigers van schaalvergroting inhet onderwijs kunnen hun borst natmaken.Een uitgebreid onderzoek in de VerenigdeStaten heeft uitgewezen dat kleinescholen gemiddeld betere resultatenboeken dan grote. En dat niet alleen; zewerken vaak ook nog goedkoper.Het onderzoek, uitgevoerd door hetgezaghebbende American LegislativeExchange Council, is gepubliceerd inThe Report Card on American Education.Het onderzoeksteam heeft deresultaten van high schools in alleNoord-Amerikaanse staten vergelekenen noteerde de beste scores in statenmet relatief veel kleine scholen. De resultatenhielden nauwelijks verband met deomvang van het onderwijsbudget: bij hetmerendeel van de tien staten met dehoogste scores lagen de onderwijsuitgavenonder het gemiddelde.Uit het rapport komt het volgende profielnaar voren: een succesvolle schoolgelooft in de capaciteiten van de leerlingen,stelt hoge eisen, heeft lage overheadkostenen onderhoudt nauwe bandenmet de ouders. Kleine scholen kunnengemakkelijker aan deze eisen voldoendan grote.In de stad New York wordt de schaalverkleininginmiddels voortvarend aangepakt.Daar is een bedrag van bijna 100miljoen gulden vrijgemaakt om een aantalvan de kolossale leerfabrieken te vervangendoor vijftig kleinere scholen.Bron: Lucy Hodges, Less is more in thequest for success, Times Educational Supplement,14 oktober 1994, p. 17.De nacht vanhet boekWat denk je van het volgende idee: éénavond per jaar komen de kinderen metluchtbed/matras en slaapzak na hetavondeten op school, tevens gewapendmet een of meer boeken. Het is de'nacht van het boek'. Ze slapen in deschool en mogen in bed net zolang lezentot ze erbij in slaap vallen. Daarbij wordende volgende regels gehanteerd:lezende kinderen worden niet gestoord;slapende kinderen worden niet wakkergemaakt; er wordt voorzichtig omgegaanmet de boeken; in de lokalen isiedereen rustig, rent niemand rond enwordt geen ergernis veroorzaakt; wie's nachts of 's morgens vroeg wakkerwordt doet heel stil en maakt niemandanders wakker.Er wordt ook aan elkaar voorgelezen,sommige kinderen lezen samen eenboek, groepsleid(st)ers lezen af en toeook voor. Op een bepaald moment gaathet grote licht uit en mogen kinderen diedat willen met een zaklantaren verderlezen.Om 7 uur staat iedereen op, wordt allesopgeruimd en wordt er gezamenlijk ontbeten.Een van de vele mogelijkheden vanbevordering van leesplezier. En wel eendie de kinderen niet zo gauw zullen vergeten!Bron: Die Grundschule, november 1995.30MENSEN-KINDERENMAART 1996

Schoolsysteemvaak zelfgewelddadigEr is een nota verschenen over 'De veiligeschool'. Er vinden allerlei projectenplaats om pesten en sexuele intimidatiete bestrijden. Er komen steeds meer'probleem-leerlingen'. Maar wat is hetaandeel van de school zelf in het ontstaanvan problemen? Dit is ook eenbelangrijk aspect van 'kwaliteit' van deschool, en wel met name op pedagogischterrein. Tot de pedagogische kwaliteitbehoort het afstemmen van werkvormenop verschillen tussen kinderen,op het samenwerken en elkaar helpenen wel binnen de randvoorwaarden(wet- en regelgeving) vanuit de landelijkeoverheid. Het gevaar bestaat echter datcriteria vanuit het gezichtspunt vanbeheer (financiën, etc.) gaan domineren,ten koste van het pedagogisch klimaat."Een dergelijk schoolsysteem heeft zelf'gewelddadige' trekken voor bijvoorbeeldde relatief zwakste en beste leerlingenin elke groep of klas'. Met vaaknegatieve gevolgen voor leerkrachten:sympathieke leraren krijgen dikwijlsordeproblemen. De vrijheid van onderwijskan ook positief en constructiefingevuld worden, waarbij gewerkt wordtaan het voorkomen van problemen vanleerlingen en leraren. Gerichte aandachtvoor gewelddadige trekken in hetschoolsysteem is gewenst.Bron: Schoolsysteem heeft vaak zélf gewelddadigetrekken, door Ton Mooij, Didaktief,december 1995Hoge cijfersbrengen geen gelukPsycholoog René Diekstra schreefonder deze titel een stuk in de regionalekranten. Hij laat zien dat het IQ of schoolcijferseen beperkte voorspellende waardehebben met betrekking tot schoolsucces,laat staan met betrekking totsucces in het leven. Er zijn blijkbaarandere factoren in het spel. Diekstrahaalt dan een boek aan met de titel'Emotionele intelligentie'. In het onderwijswordt de nadruk gelegd op het typeintelligentie dat met een intelligentietestgemeten kan worden en dat betekenteen bedenkelijke versmalling. In de VerenigdeStaten is er zelfs een cultus ontstaanrond schoolcijfers: slechte cijfers(c.q. testresultaten) leiden tot paniek bijouders en school, goede leiden ertoe tedenken dan het kind heel wat in zijn ofhaar mars heeft. Bij ons is een dergelijkeneiging ook steeds meer te bespeuren.Leerlingen met hoge schoolcijferskomen echter niet op de hoogste positiesterecht en velen van de hoogbegaafdenblijken als groep ook niet het gelukkigstin vriendschappen, partner-relaties,e.d. Leren leven is blijkbaar ietsanders dan met cijfers vastgesteld kanworden. 'School- of academische intelligentiebiedt vrijwel geen voorbereidingop de golfslagen van het leven ..... entoch ... zijn ons onderwijssysteem enonze cultuur volledig op die (beperkte)begaafdheid gefixeerd. Ze negeren bijnavolledig dat andere type intelligentie:emotionele intelligentie, die tenminstenet zo ons persoonlijk lot bepaalt.'Tot die 'emotionele intelligentie' behoort:- zelfbewustzijn, of je eigen gevoelens(her-)kennen en onder woorden kunnenbrengen; mensen die dit goedkunnen zijn 'betere piloten van huneigen leven';- omgaan met gevoelens, en wel zo datze hanteerbaar zijn: angst toelaten,jezelf gerust stellen, irritatie binnen deperken houden, etc.- jezelf kunnen motiveren, dat wil zeggengevoelens en de daarmee verbondenenergie in dienst kunnen stellenvan een bepaald doel op langeretermijn;- herkennen van gevoelens bij anderen,empathie; daardoor is een betereafstemming mogelijk op behoeftenvan anderen;- omgaan met relaties, voortbouwendop het voorgaande.Hij besluit aldus: Zolang (hoge-) scholenen universiteiten niet meer gevoel (ofaffectie) in hun donder en programmahebben, zullen veel van hun leerlingen enstudenten beneden hun maat blijven. Ofanders gezegd: alleen een affectieveschool is effectief'.Bron: Noordhollands DagbladHerfstfeest voornieuwe ouders'Het Hoge Land' in Epe organiseert elkjaar twee feesten: een 'Herfstfeest' voornieuwe ouders en een 'Lentefeest' voorde hele schoolgemeenschap.Het 'Herfstfeest' vindt plaats op eenavond. Een belangrijk onderdeel is een'open podium', waarop oude en nieuweouders iets laten zien en horen. Nieuweouders kunnen in een informele settingiets proeven van de sfeer op school entevens merken ze iets van de centraleplek die de kunstzinnige vorming heeft indeze school. Dit herfstfeest maakt deeluit van een geheel aan activiteiten dieertoe dienen om nieuwe ouders hun plekte laten vinden in de school.Bron: Het hoge woord, schoolkrant van'Het Hoge Land', Epe.MENSEN-KINDERENMAART 1996 31