2003-25-01 - Vrienden van Blijdorp

De laatste 14 dagen voor de bevallinghad Tamani duidelijk last van haardikke buik. Ze had geen zin meer inspelletjes, hoewel haar speelkameradenAya en Astra haar alsmaar blevenuitdagen tot wilde achtervolgingen. Zijsnapten er niets van dat Tamani nietwilde meespelen! Ook de eerstedagen na de bevalling waren dezetwee meiden vaak in de buurt van dejonge moeder: nieuwsgierig als ze zijnvonden ze dit kleine ding wel heelinteressant!Toen het nieuwtje eraf was konTamani genieten van wat meer rust enlag zij regelmatig op een dik bed vanstro te slapen met haar baby in dearmen. Na een week werd duidelijkdat het een zoon is. Hij is door deverzorgers Thomas, kortweg Tom,gedoopt. In tegenstelling tot het kleinegilamonster wordt Tom niet gewogen.De verzorgers letten op anderesignalen om te kijken of het goed methem gaat. De houding van de moederis daarbij heel belangrijk: verzorgt zehaar jong goed? Laat ze het regelmatigdrinken en wordt hij gewassen?Verder kunnen de verzorgers zien ofde kleine zich wel met een stevigegreep aan de vacht van moeder vasthoudt.De kleine Tom deed het allemaalprima; al snel kreeg hij veelmeer haar en ook dit is een positiefsignaal voor de verzorgers.Niet alleen het publiek kreeg beschuit metmuisjes op oudejaarsdag. Ook de gorilla'swerden door hun verzorger getrakteerd.De muizen werden er eerst zorgvuldigafgepeuterd, die vonden ze duidelijk nietlekker. Maar het beschuitje ging er wel in!Vreugde en verdrietin Taman IndahNeushoorn Namaste is op zaterdagavond 7december bevallen van een zoon. Debevalling verliep soepel en na anderhalf uurdronk het jonge dier al bij zijn moeder. Debaby neushoorn kreeg de naam Hugo. Hijis alweer de derde zoon van Namaste enNico. Moeder en kind verbleven de eersteweken nog in de stal achter de schermen;ze hadden nog geen zin om de helling af telopen naar het andere verblijf. Zelfs lekkerehapjes konden 'Nammie' niet verleiden omnaar beneden te komen. Via een monitorkon het publiek toch genieten van beeldenvan het jonge dier.Blijdorp heeft plannen om het buitenverblijfvan de neushoorns het komende jaar aan tepassen. Het is de bedoeling dat over dehele lengte van het verblijf vlonders komente liggen zodat het publiek de dieren beterkan zien. Ook krijgen de neushoorns meermogelijkheden om het water in te gaan.Tijdens de nieuwjaarslezing van 9januari jongstleden, gaf directeurTon Dorresteyn de aanwezigeVrienden een terugblik op hetjaar 2002. Dat jaar was zo goedbegonnen met de verrassendegeboorte van olifantje Senangop 20 januari. Helaas isSenang op 20 decemberoverleden, tot grootverdriet van veelmedewerkers entrouwe bezoekersvan de Diergaarde.Half december werd Senang ernstig ziek.Vermoedelijk had hij last van een verstoptedarm (koliek). Doordat zijn conditie achteruitging kon het herpesvirus, dat de olifantenbij zich dragen, de kop opsteken. Ditvirus eist regelmatig slachtoffers onder olifantenin dierentuinen.Dierenartsen en verzorgers hebben keihardgewerkt om het dier te genezen. Hetmocht echter niet baten. Sectie wees uitdat Senang uiteindelijk aan een geperforeerdedarm is overleden.VlindersuccessenSinds juni 2002 zijn de vlinders weer terugin de Reesemakas. Nadat duidelijk werd dathet Oceanium toch niet de juiste plek wasom vlinders te houden, is besloten om deoude vlinderkas weer in ere te herstellen.Immers, daar ging het heel goed met deeigen vlinderkweek van DiergaardeBlijdorp. In samenwerking met de botanischeafdeling is de kas in orde gemaakt.Het is belangrijk dat de juiste waardplantenaanwezig zijn. Op deze planten zetten devlinders hun eitjes af, zodat de rupsenmeteen kunnen gaan eten als ze uit het eikomen. Nieuw is de rupsenkweek: vanachtereen glazen wand kan hetpubliek diverse plantenzien met daarop devraatzuchtige rupsen.In de kaszelf zijn ookvolop rupsenaanwezig,maar die zijnmeestal zogoed gecamoufleerddatze niet te zienzijn. Sommigevlindersoorten zijnnet goochelaars: zeverstoppen hun eieren enpoppen zo goed dat zelfs eenzeer geoefend oog ze nietziet. Als de rupsen zich eenmaalhebben ingesponnen,verhuizen de poppen naar de'poppenkast', waar ze ongestoordkunnen transformerentot vlinder.Vorig seizoen waren 50 tot 60 verschillendevlindersoorten te zien en met 13 soortenis succesvol gekweekt. De passiebloemvlinderen de uilvlinder zijn inmiddelsoude bekenden, maar afgelopen zomer konhet publiek genieten van indrukwekkendecocons en vlinders van de Indische maanmot,de Madagascarkomeetstaartmot en deatlasmot. In het najaar vlogen er azuurvlinders(morpho's) en papiervlinders rond inde kas, en volgens vlinderverzorger loJ.Nederlof is dat wel bijzonder. De dierenzijn goed zichtbaar voor het publiek. Dit integenstelling tot het verblijf in hetOceanium, waar de vlinders niet of nauwelijkste zien waren.Foto: M. RijlaarsdamAls u regelmatig in de kas op bezoek gaat,heeft u vast wel de kleurige pannensponsjesgezien op de voedertafeis voor de vlinders.Zij blijken uitstekend geschikt als hulpmiddelbij het voeren. De sponsjes worden ineen bakje gelegd en dat wordt gevuld methoningwater. De vlinders kunnen op desponsjes zitten en het vocht opzuigen.Afgezien van honingwater krijgen de vlindersook fruit, zoals banaan , sinaasappel enananas. En dan zijn er natuurlijk de talrijkeplanten in de kas. Sommige zijn speciaalvoor de sfeer; het zogenaamde kijkgroen,Het zijn vaak grote en opvallende planten,waardoor het publiek zich in een tropischregenwoud waant. Ook zijn er speciaalplanten geplant waarbij de vlinders nectaruit de bloemen zuigen. Andere soorten zijner juist weer voor de rupsen. Zo leven depassiebloemvlinders onder andere van nectaruit Lantana en Pentas. Hun eitjes zettenze echter af op passieflora, omdat de rupsenvan deze blaadjes leven.Tropische vlinders leven gemiddeld 10weken, hoewel er soorten zijn die een leeftijdvan drie tot vier maanden kunnenbereiken. Pages hebben de kortste levensduur:zij vliegen 3 tot 5 weken rond in dekas. Soms kunt u een vlinder aantreffenmet gerafelde vleugels: dit is dan echt eenhoogbejaarde vlinder. Door het vliegen ver-OceaOlum strakl op zonneenergle . Foto: Koos van leeuwenliezen de dieren schubben van hun vleugels,en dat kan op den duur tot een zeer rafeliguiterlijk leiden. Dode vlinders gaan naar deeducatieve dienst van de Diergaarde. Zeworden geprepareerd, en gebruikt bij lessen. In de winterperiode vliegen mindervlinders in de kas; zowel planten als dierenmaken een rustperiode door. Als de dagengaan lengen zal de vlinderkweek weer opgang komen en kan het publiek weer genietenvan de levenscyclus van deze kleurrijkedieren. Het loont zeer de moeite om regelmatigeen kijkje in de kas te nemen!Buiten spelenDe tijgerpeuters Binjai en Sigli mochten halfdecember voor het eerst een uurtje buitenspelen.Dat is feest als je de eerste paar maandenvan je leven in een beperkt binnenverblijfhebt doorgebracht! Er viel heel wat te ontdekkenvoor de jongedames. Vooral hettouw waar je zo lekker in kan hangen enschommelen was in trek. Af en toe zatende dieren door het ravotten zo onder demodder, dat ze eerder op een beertjeleken dan op een tijger! Kim, het vorigejong van moeder Musi, was aan de molligekant. Binjai en Sigli hebben door al hetstoeien samen een aanmerkelijk slankerpostuur!Plannen voor 2003Het Henri Martinhuis raakt steeds leger. Dedieren die er nog wonen krijgen een plekjeelders in de tuin. Het gebouw zal wordenomgevormd tot een centrum voor de dierenartsenen curatoren van de Diergaarde.Nu is een groot kantorencomplex middenin de tuin niet aantrekkelijk voor hetpubliek. Er wordt daarom een aantal zakenin het gebouw gerealiseerd die voor ons alsbezoeker heel aantrekkelijk zijn . Zo komter een grote ruit in de ruimte waar de dierenartswerkt. In plaats van op televisiekunt u de dierenartsen hier in levende lijveaan het werk zien!Ook komt er permanent aandacht voor develdprojecten die Blijdorp op diverse plaatsenin de wereld steunt. De Diergaardeheeft natuurbescherming en -behoud hoogin het vaandel staan en draagt daar opactieve wijze een steentje aan bij. Datgebeurt door financiële ondersteuning,maar er wordt ook weleens een verzorgeruitgezonden naar zo'n project.Het dak van het Oceanium zal voor eengroot gedeelte worden bedekt met zonnepanelen.De energie die dat oplevertwordt gebruikt voor het Oceanium.Blijdorp krijgt voor dit project subsidie vande overheid en van de gemeente.Tijdens de Wereldhavendagen en deRotterdam Marathon kunt u een schip aantreffenmet daarop Diergaarde Blijdorp. DeDiergaarde is in het afgelopen jaar eigenaargeworden van een heuse tanker, voor hetvervoer van water voor het Oceanium. Totnu toe huurde Blijdorp regelmatig een tankertjevan het havenbedrijf. Nadeel was datzo'n schip ook voor andere zaken werdgebruikt. Met subsidie van het gemeentelijkhavenbedrijf is Blijdorp nu dus eigenaar vaneen schip. Als enige voorwaarde stelde desubsidiegever voor, dat dit schip meevaarttijdens Rotterdamse evenementen. DeDiergaarde geeft hier graag gehoor aan!

Algentene LedenvergaderingVereniging Vrienden van BlijdorpZaterdag 26 april 2003Financieel overzichtSTAAT VAN BATEN EN LASTEN 2002Hierbij worden alle ledenvan de Vereniging Vriendenvan Blijdorp uitgenodigdtot het bijwonen van dejaarlijkse AlgemeneLedenvergadering op zaterdag26 april 2003 in hetEauditorium van DiergaardeBlijdorp. Toegang tot hetEauditorium wordt alleenverleend tegen afgifte vande speciale coupon aan uwlidmaatschapskaart 2003.Programma10.30 uur Zaal openI 1.00 - 12.00 uur AlgemeneLedenvergaderingAgendaI . Opening2. Notulen AlgemeneLedenvergadering d.d. 27 april2002. Deze notulen zullen op telefonischeaanvraag worden toegezonden(0 I 0 -467 66 37) en zijnook ter vergadering aanwezig3. Jaarverslag van de secretaris.4. Jaarverslag van de penningmeester5. Verslag en benoeming van de kascontrolecommissie6. Verslag promotiewerkzaamheden7. Bestuursverkiezing. Aftredend volgensrooster zijn de heren Bos enGerritse. Beiden hebben zich herkiesbaargesteld.8. Vaststellen contributie 2004.9. 40-jarig jubileum Vrienden vanBlijdorp.10. Rondvraag.I I. Sluiting.Jaarverslag secretaris 2002NIEUW! NIEUW! NIEUW!!Dit jaar viert de Vereniging Vrienden van Blijdorp haar 40-jarigjubileum. Wat in 1963 begon met drie journalisten is inmiddelsuitgegroeid tot de grootste dierentuinondersteunende verenigingvan Europa. Dat ben je niet zomaar! Het enthousiasme en debetrokkenheid is nog altijd even groot als destijds. Maar het isnoodzakelijk dat er regelmatig vernieuwingen plaatsvinden. Enwe zijn weer vernieuwend bezig geweest, het afgelopen jaar!Nieuw 1: Vriendennieuws vernieuwdDat begon al gelijk op I januari om 0.00 uur: de invoering van de Euro! Dat dit ook aan deVereniging Vrienden van Blijdorp niet ongemerkt is voorbijgegaan heeft u kunnen merken:Uw lidmaatschapsbewijs, dat tegelijk met de acceptgiro wordt verzonden, viel in 2002 welerg laat bij u in de bus! De meesten van u kregen hem pas eind januari! Maar ja, vernieuwingengaan helaas niet altijd even soepel!Omdat één en ander niet alleen met de invoering van de Euro te maken had, hebben webesloten in zee te gaan met een nieuw mailingbedrijf (TDS) en een nieuwe vormgever(Argus) voor ons onvolprezen tijdschrift 'Vrienden nieuws' . En dat dit wel erg goed uitgepaktheeft is te zien aan de stijl van ons tijdschrift. En dit jaar mag die graficus zelfs nogmeer aan de slag op het nieuwe formaat!Nieuw 2: Geld voor natuurbehoudWat ook nieuw is: er is besloten om in het vervolg eveneens geld te geven aan DiergaardeBlijdorp voor natuurbehoudprojecten. Dierentuinen doen veel meer dan alleen beestjeslaten zien. En als Vereniging Vrienden van Blijdorp willen we graag de wetenschappelijkeonderzoeken steunen die Diergaarde Blijdorp vaak doet. Naast alle giften die we doen omnieuwe dierverblijven te bouwen gaat er dus voortaan ook geld naar natuurbehoud! Ik bendaar persoonlijk heel erg blij mee!Nieuw 3: Opening nieuwe stijlWe hebben in 2002 een geweldig nieuw bizonverblijf geopend! Die opening ging ook weeranders dan andere jaren. Werd 10 jaar geleden een opening nog gevierd met alleen eenkopje koffie of een glaasje fris of wijn; de laatste jaren kregen de openingen een steeds uitbundigerkarakter, maar het bleven besloten bijeenkomsten, 'alleen voor leden'. Het afgelopenjaar is besloten om de opening van de bizonprarie ook open te stellen voor de'gewone' Blijdorp-bezoeker. Het grote voordeel was dat de opening een wervend karakterkreeg: het leverde meer bekendheid voor onze vereniging en zelfs enkele nieuwe ledenop! Ook de samenwerking met Diergaarde Blijdorp is leuker: de opening van de bizonprairiewerd verricht door Indianen die gelijk de hele zomer bleven! Georganiseerd in prettigesamenwerking met Diergaarde Blijdorp!Nieuw 4: Nieuwe ledenTenslotte hebben we het afgelopen jaar weer 529 nieuwe leden mogen begroeten! Dankzijde wervende activiteiten van vele vrijwilligers (waar onze vereniging nog altijd op draait!) isde vereniging weer gegroeid. Ook al hebben 469 leden hun lidmaatschap beëindigd, erblijft een stijgende lijn zichtbaar: eind 2002 hadden we 640 I leden.Koos van Leeuwen, secretarisBATENLASTENContributie 206.943 VriendennieuwsGiften en legaten 43.981 Admin. LedenRente 15.874 Admin. DiversenReizen 15.532 ReizenDiversenVerkopen ex BTW 127.570 InkopenTerugontvangenIn- en VerkoopkostenVennootschapsbelasting 93 GeschenkenEx Voorzieningen 101.350 Voorziening TijgersVoordelig saldoTOTAAL 511.343 TOTAALBALANS PER 31 DECEMBER 2002ACTIVALiquide middelenKas 103Giro 149.889BankTOTAAL853.8741.003 .866Waarde goederenNog te ontvangen63 . 177777PASSIVAReeds ontvangencontributieTe betalen rekeningenTe betalen BTWVoorziening TijgersExtra voorzieningVermogen54.7605.4584.47714.9366. 10864.2189.392101.350250.000511.343147.508461.519680.000235.5403.207TOTAAL 1.067.820 TOTAAL 1.067.820BEGROTING 2003ONTVANGSTENUITGAVENContributie 209.500 Vriendennieuws 57.500Giften 30.000 Admin. Leden 6.000Rente 35.000 Admin. Diversen 3.000Reizen 25.500 Reizen 25.500Verkopen 130.000 Inkopen 62.000In- en verkoopkosten 7.000Diversen 3.000Tijgers I e fase 100.000 Voorziening Tijgers 366.000TOTAAL 530.000 TOTAAL 530.000Opening Bizonprairie ook voor niet-ledenFoto's: Koos van leeuwen

Tek.st: Gerhard TijssenInformatie en achtergronden:Sandra Bijholt, reptielenpostDiergaarde BlijdorpDitmaal in Koud Bloed aandacht voor een bewoner van deRivièrahal die zich volgens de Tv-reclame moeiteloos aanpastaan de kleuren van getoonde snoepjes. U heeft het vast al geraden:centraal staat ditmaal de kameleon. Vriendennieuws interviewdeSandra Bijholt, verzorgster van de reptielen en amfibieënin BIijdorp.Alle soorten zijn direct herkenbaar aan devorm van het lichaam. Hun lichaam is invergelijking met de lengte hoog en zijdelingsafgeplat. De meeste soorten hebbeneen grijpstaart die als extra houvast stevigrond een tak gerold kan worden.De tenen zijn tangvormig vergroeid: devoorpootjes hebben er drie aan de binnenkanten twee aan de buitenkant, de achterpotentwee aan de binnenkant en drie aande buitenkant. Daarnaast vallen ook de uitspringendeogen op aan weerszijden van dekop. Deze ogen kunnen onafhankelijk vanelkaar draaien, zodat de kameleon goedzijn omgeving kan observeren.JagenCamouflage is erg belangrijk voor een dierdat niet snel beweegt en toch een jager is.Kameleons hebben zelfs een aangepastemanier van lopen: uiterst langzaam omvooral niet op te vallen. Hierbij bewegen zijvoor- en achterpoot van de tegenovergelegenzijde tegelijkertijd. Kameleons vervellenperiodiek. Voordat het oude vel loslaat,ontstaat er een ruimte tussen het nieuween het oude jasje, waardoor een kameleoner bleek en doorschijnend uitziet. Dan splijtde oude huid achter de kop en valt deoude huid af.Kameleons voeden zich net als andere kleinereptielen voornamelijk met insecten,maar de grotere soorten pakken ookvogeltjes, hagedissen en kleine zoogdieren.Kameleons vangen hun prooi door hunlange tong te laten uitschieten: de prooikleeft dan aan het uiteinde en wordt dannaar de bek gebracht. Dit alles gebeurt ineen fractie van een seconde. Met een snellecamera is vastgesteld dat het uitstoten vande tong 1/16 van een seconde kost en hetweer intrekken van de tong 1/4 van eenseconde. Met het blote oog is dit nauwelijkste volgen. Het lijkt dan ook alsof plotselingde prooi is verdwenen en in de bekvan de kameleon is beland.KleurveranderingDe eigenschap waarom kameleons hetmeest bekend zijn, al in de derde eeuwvoor Christus is dit door Aristotelesbeschreven, is de eigenschap om van kleurte kunnen veranderen. Dat deze eigenschapvooral te maken heeft met camouflageis inmiddels wel duidelijk. De kleurveranderingis verder een uiting van verschillenin lichtintensiteit, temperatuur, gezondheid,emotionele gesteldheid en hormonen.Een kleurverandering kan binnen enkeleseconden plaatsvinden. De gespecialiseerdekleurcellen liggen in vier lagen onder detransparante huid. De buitenste laag wordtgevormd door cellen met rode of gelekleurstof. Onder deze laag bevinden zichtwee reflecterende lagen. De een reflecteertwit licht, de ander blauw licht.Daaronder ligt nog een laag cellen metbruine kleurstof. De kleurveranderingenontstaan door wijziging in vorm en groottevan de verschillende cellen en verplaatsingvan de kleurstoffen binnen de cellen.Daarnaast bepalen ook de reflecterendelagen welke kleur wordt getoond.VoortplantingDe mannetjes bezetten territoria, waarinde vrouwtjes vrij mogen komen. Over hetalgemeen zijn kameleons echter weinigsociaal en hebben zij sterk de behoefte omaan elkaars gezichtsveld te ontsnappen.Het ontsnappen aan elkaars gezichtsveld endaarna elkaar weer opzoeken is bovendiengoed voor het opwekken van de paringsdrift.Het mannetje paart met alle vrouwtjesdie in zijn territorium komen.Er bestaan levendbarende (wel eieren,maar deze komen uit in het lichaam) eneierleggende kameleons. De Jemenkameleonis een eierleggende soort.BlijdorpBlijdorp heeft op dit moment één soortkameleon in de collectie, de Jemen kameleon(Chameleo calyptratus). Op dit momentzijn er een mannetje en een vrouwtje tezien. Het mannetje kan een lengte bereikenvan 50 centimeter. Het vrouwtje groeit totmaximaal 35 centimeter. Zij zijn gehuisvestin de Rivièrahal, naast de longvissen (zieVriendennieuws 2002-4) en tegenover deKomodovaraan. Wanneer Sandra gevraagdwordt naar haar eerste ingeving wanneerwe spreken over de kameleon zegt ze"schitterende dieren maar mede door hunstressgevoeligheid zijn kameleons in hetalgemeen niet altijd even gemakkelijk tehouden of te kweken." Het verblijf van deJemenkameleons in de Rivièrahal is vanwegedie stressgevoeligheid in tweeën gedeelddoor een tussenschot. De twee dieren zijnzo in staat om uit elkaars gezichtsveld teontsnappen.Verder verlangen Jemenkameleons, naastvoldoende klimmateriaal naar schuilmogelijkheden,warmte, een afwisselende voedingbestaande uit krekels, sprinkhanen,maar ook groente, fruit en fiscusbladeren,bestrooid met extra vitaminen/mineralen.Zij worden ook door particulieren gehoudenen er wordt regelmatig met ze gefokt.Soms hebben ze zich zo goed gecamoufleerddat ook de verzorger ze met moeitekan ontdekken. Gelukkig zijn het een beetjegewoontedieren en hebben ze een vasteslaapplaats/verstopplaats in hun terrarium,Dat maakt het zoeken eenvoudiger.Binnenkort worden in de aangrenzendeverblijven ook kameleons gehuisvest enwordt er aan deze diersoort d.m.V.educatie meer aandacht besteed.Foro: Marianne TijssenRatten voerenEerst even iets anders. Recent bezocht ikde Zoo van Atlanta in de VS. Daar wordende gifslangen -waaronder de zwartemamba en de oostelijke diamondbackratelslang-voor de ogen van de bezoekers metratten gevoerd. De ratten worden in hetgezichtsveld van de slangen heen en weerbewogen met behulp van een lange grijper.De gifslangen slaan daarop de giftanden inde rat. Na enige tijd wordt de rat opgegeten.Het oogt spectaculair. Waarom zienwe dit nooit in Blijdorp?Sandra Bijholt: "Bij gifslangen is dat nogaleen risico! Blijdorp heeft twee soorten gifslangen:de Aruba ratelslang en de mangrovenachtboomslang.Hiervoor geldt dat inprincipe niet direct gevoerd en schoongemaaktwordt, maar altijd via een tussenschot,om direct contact tussen slang enverzorger met alle risico's van dien tevoorkomen. In Blijdorp worden sommigewurgslangen van de tang gevoerd. Het gaatdan om het aanbieden van dode ratten ofmuizen. De meeste wurgslangen krijgenechter levende ratten of muizen. Het voerenvan slangen gebeurd niet op een vasttijdstip en zal daardoor aan veel bezoekersonopgemerkt voorbij gaan."De kameleonKameleons vormen een aparte familie vanhagedissen. Er zijn ongeveer I 00 soorten.Zij komen grotendeels voor in Afrika, tenzuiden van de Sahara en in Madagaskar. Eénsoort komt ook voor in Zuid-Spanje. InBlijdorp is de Jemenkameleon te zien. Hijheeft zijn natuurlijk verspreidingsgebied inWest-Jemen en Saoedi-Arabië. Hier levenzij in zogenaamde wadi's, riviervalleien metstukken groene begroeiing. In sommige vandeze valleien is het klimaat woestijnachtig,met droge winters en af en toe extremekou. In het noorden van Jemen is het klimaatveelal subtropisch tot tropisch.Wie herkent deze Blijdorp bewoner?? Kijk voor /ret jlliste alltwoord op delIIebsite:llllllw.vrimdellvallblijdorp.1I1 oJ ",ac/a tot /ret vo/gellde 1II/111111er vanVrie"detllliellws.

De Europese molOnbekend maakt onbemind. Maar wat je niet ziet wekt meestalwel de nieuwsgierigheid op. We hebben het over de mol.Een dier dat men zelfs in dierentuinen liever kwijt dan rijk is.Een dier dat nuttig is in de natuur en dat de meeste mensennog nooit in levende lijve gezien hebben ...Mollen komen in Europa en het noordenvan Azië algemeen voor. Ze leven niet inIerland en Noorwegen en ze komen nauwelijksvoor in Finland en Zweden. In hetnoordoosten van Noord Amerika komt devariant de stermol voor, in zuidoost Azië deAziatische mol en in Zuid Europa vanPortugal tot en met Turkije leeft de blindemol.De gewone mol is een fluweelzacht, bolronddiertje. Het lichaam van de mol isprachtig aangepast aan het leven onder degrond. Hij is ongeveer 12 tot 16 cm lang, zijis iets kleiner. Ze hebben een knotsachtigstaartje van 3cm. De ogen zijnslecht ontwikkeld, het gehoor enreuk zijn de belangrijkste zintuigen.De uitwendige oren zijn niet meerdan een ribbeltje. Daarnaast vertrouwenmollen op hun tastorganenen zijn in staat om 'op afstand' tevoelen door lichte trillingen op te vangen.Dat doen zij met duizenden papillen, deorgaantjes van Eimer. De meeste daarvanbevinden zich op de snuit, maar ook op derest van het lijf en zelfs op de staart. Devacht bestaat uit haren die recht uit de huidgroeien, wat ook nodig is om in beide richtingendoor de gangen te kunnen kruipen.De voorpoten vallen deels in huidplooien,hebben vijf tenen met sterke nagels en eenextra botje om de klauwtjes breed te kunnengebruiken. De achterpoten zijn niet zosterk als de voorpoten, maar zeker nietzwak ontwikkeld.I Tekst: Theo van de VeldeFMollen zijn insecteneters. Het hoofdvoedselbestaat uit regenwormen. Ook eten zeinsecten, rondwormen en plantenaaltjes,die een plaag voor de landbouw kunnenzijn. Eén mol eet per jaar tussen de 18 en36 kilo voedsel. Hij jaagt en eet dag ennacht in perioden van 4'12 uur, afgewisselddoor een rustperiode van 3 1 / 2 uur.Doorgaans wordt een mol niet ouder dandrie jaar en is na een jaar volwassen.Een mol kan niet lang zonder voedsel. Ditveroorzaakt ook het rusteloze karakter vanhet diertje. Vindt hij meer wormen dan hijkan opeten, dan legt hij soms een voorraadjeaan op een speciale manier. De molvangt een regenworm, die hij de kop afbijt.Deze worm blijft desondanks gewoonleven maar kan zich niet meer oriënteren.Daarna legt de mol een knoop in de wormen stopt hem in de voorraadruimte. Als demol de verzamelde wormen later niet allemaalopeet dan groeit bij de worm na ver-__ 1 . __ L::t).()C...,\11E0~CI.l0.-.5~t).().- lN.-N.~~UtCUs..-Cru...,CI.l."0cCI.lcCI.l·S.c~CI.l>..~I),()~~.....foto: Theo van de VeldeGevaarlijke jeugdDe jonge molletjes die op zoek gaan naar___ .-: .... __ ............. ; .. "" ... i •• .......,.E0~~~0êCI.lI),()C~ ei.~ 0cI),()0 cc :aCI.ll:~ \1125 CI.l~~c\11 ."(I)~~ ~(I)::s.DCI.lCI.l N c(I)lil·2 CI.l c: '6C ." GI c>CI.l-=-GI ....." ~DO L: GIGI >C ~ DO GICI.l ::s EGI .ê. ::l.t: ::s 'ti ..:...,c ~::l ~ "0 "0\11 0 0 :J h ... o""on rol-:llt"i,o( \/~olMollen mollenDe metro verlaat Spijkelllsse met een geluidvan aanlopend Üzer. jeffrey stootte gUItigmet zijn sleet l' koffer~e de laploptas vanzijn bU\II'lllan aan. De dertigplusser keekgeschrokken orn en veegde zijn ,>tropdasrecht. In gedachten was hij al schadeclamlsaan het afllandelen. 'Mogge:groette hij routinematigtcrug.'b het nog ge lukt gisteren?''Dat wect ik nog niet. je Zlct ze niet hè?'zeljeffrey. I lij twütèlde of hij een succesverhaalzou vcrtellen of de waarhcld zeggen ell~~erp cen.ste.el~e b.I,i~ op de lap~optas. "id~0..c0~, - ~ , -~- , ---'l'-----,lil Ê L:c:Cl)::l~ ~ EGI ~ EDO ::l....GI c:Cl)~DO Q.iIicGI ..."0ë~ '"0 co'3'"Vi 0S ' iij -,.::l ~GI~ ~ (I)E e"0 0

__De Europese molOnbekend maakt onbemind. Maar wat je niet ziet wekt meestalwel de nieuwsgierigheid op. We hebben het over de mol.Een dier dat men zelfs in dierentuinen liever kwijt dan rijk is.Een dier dat nuttig is in de natuur en dat de meeste mensennog nooit in levende lijve gezien hebben ...Mollen komen in Europa en het noordenvan Azië algemeen voor. Ze leven niet inIprl::lnrf pn Nn("\nAllQoon on .,.0 t,"t"'\""ann .......... Ivoelen door lichte trillingen op te vangen.Dat doen zij met duizenden papillen, de........ __ ... _ .. :_ ... ~.1:::.: ___ r'\ ___ _Vereniging Vrienden van BlijdorpAntwoordnummer 305553030 WB RotterdamI Tekst: Theo van de VeldeEte. neen.Mollen zijn insecteneters. Het hoofdvoedmolde verzamelde wormen later niet allemaalopeet dan groeit bij de worm na verloopvan tijd zijn kop weer aan en kan hijontsnappen.Gan e lS elselHet jachtgebied van de mol is ongeveer450 m2. Zijn gangen graaft hij op verschillendediepten. De mollen verplaatsen zichvaak door de oppervlaktegangen. Deze liggenslechts enkele centimeters onder degrond. Op een diepte van 10 tot 15 cmgraaft hij meestal zijn permanente gangenstelsel.Daaronder op ongeveer 30cm ligtmeestal een tweede netwerk. Deze gangenzijn door verticale gangen met elkaar verbonden.Van hieruit gaan er afhankelijk vande grondsoort en vochtigheid gangen naareen diepte van soms 120cm. Vaak is er eengang die tot het grondwater loopt en dieook dient voor afwatering. De aarde die demol met het graven kwijt moet, wordt naarde oppervlakte getransporteerd en vormtde welbekende molshoop.Blij 0 pIn Blijdorp vormt de mol doorgaans geenprobleem. Momenteel vind je alleen aan dekant van de spoorlijn bij de Saoedischeoryxen een aantal molshopen. Daar doenze weinig kwaad. In de meeste weidenhebben de mollen niet veel te zoeken.Soms omdat de ondergrond niet geschiktvoor ze is en soms omdat de grazers doorlopendde gangenstelsels plat zouden trappen.Ook de verharde paden en de slootjeszijn barrières.K aamkameDe mol vergroot meestal een deel van eengang om een ovale nestruimte te maken.Zij bekleedt het met gras, twijgen en bladeren.Vrouwtjes lokken de mannetjes meteen hoge flUittoon. Mannetjes en vrouwtjeszijn slechts bijeen tijdens de paring in eindmaart! begin april. De draagtijd is 5-6weken, dan worden de 2 tot 7 jongen kaalen blind geboren. Na twee weken komt devacht door en na 22 dagen gaan de ogenopen. Het molletje wordt 4 à 5 wekengezoogd, blijft nog twee weken in het gangenstelselvan zijn moeder en trekt dan dewijde wereld in.Foto: Theo van de YeldeGevaarlijke jeugdDe jonge molletjes die op zoek gaan naareen eigen territorium, brengen relatief veeltijd door aan de oppervlakte. Daar vallenze vaak ten prooi aan bos- en kerkuilen,reigers, dassen, wezels, ratten, vossen enkatten. In bepaalde tijden van het jaarbestaat het voedsel van de kerkuil voor50% uit mollen! In Oost-Europa vormenmollen het hoofdvoedsel van onder andereboommarters.De mens en de molHet lijkt wel of Linda de Mol de enige populairemol is. Een bezoek op het internetleert al gauw dat er tientallen sites zijn dieiets over mollen vertellen. Negen van detien gaan echter over de bestrijding.De vindingrijkheid op dit gebied kent nauwelijksgrenzen. Nog steeds zijn de klemmenerg in trek, wat jammer is, omdat hetdier daarin erbarmelijk om het leven komt.Vergif wordt ook nog steeds aangeprezen,maar kan eigenlijk alleen door erkendebestrijdingsbedrijven gebruikt worden. Er isaltijd een risico dat een al vergiftigde mol inde klauwen komt van de wel geliefde huiskatof door de hond gevangen wordt.Tegenwoordig worden er ook lokstoffenaangeboden waarmee een mol in een zogenaamdekokerval wordt gelokt. Hij kan dangezond en wel elders uitgezet worden.Ook succesvol zijn pinnen die in de grondworden gestoken en boven de grond windvangen.De trillingen die zodoende veroorzaaktworden verjagen soms de mollen.Voor twee alternatieven vraag ik toch uwaandacht: als u uw tuin kan afscheiden doorb.V. in de grond gewerkt gaas zodat nieuwemollen geen toegang meer hebben, danzullen de aanwezige mollen na drie jaar uitstervenals ze van hetzelfde geslacht zijn.U kunt dit zien aan het gangenstelsel. Devrouwtjes maken s-bochten in hun gangenen de mannetjes hoekige rechte gangen.Waarom weet tot dusver niemand.Een tweede mogelijkheid is: laat de diertjesgewoon zitten en hark regelmatig de molshopenglad. Is nog goed voor de grondook! Waarschijnlijk had u toch al niet deprijs voor de mooiste tuin gekregen.Mollen mollenDe metro verlaat Spijkenisse met een geluidvan aanlopcnd ijzer. Jeffrey stootte guitigmet zijn sleetse kotTertje de laptoptas vallzijn buurman aan. De denigp lusser keekgeschrokken om en veegde zijn stropdasrecht. In gedachten was hU al schadeclall11saan het aDlandelcn. 'Mogge,'groette hij routinematigterug.'Is het nog gelukt gisteren?''Dat weet ik nog niet. Je ziet ze niet hè?'zeiJdTrey. II,j twijfelde ofhij een succesverhaalzou vcrtelIelI of de waarheid zeggen cnwierp een stccbe blik op de laptopta ·.'Nou, ik denk dat ik het IJU wel voor elkaarheb. Ik heb in elke molshoop een gasp

Jubileumreis naar New Vork/ 2 3Zoo's!Bij een speciaal jaar hoort een speciale reis!De Vereniging Vrienden van Blijdorp wil in 2003 eenVriendenreis organiseren naar New York. Wist u datNew York vijf dierentuinen heeft? Naast de wereldberoemdeBronx Zoo zijn er het Prospect Wildlife Park inBrooklyn met meer dan 400 dieren verdeeld over 80soorten dat in 1993 voor $37 miljoen is gere-noveerd.BronxzooWe kunnen een bezoek brengen aan het Wildlife Center(vooral gericht op de Noord- en Zuidamerikaanse natuur) en de BotanicalGardens in Queens. Natuurlijk wilt u een bezoek brengen aan Central Park.Ook daar bevindt zich een Zoo and Wildlife Center met 1400 dieren in 130soorten, een tropisch regenwoudverblijf met vogels, apen, reptielen en amfibieënen een Antarctisch verblijf met pinguins. Aquariumliefhebbers kunnenterecht in het New York Aquarium op Coney Island. De meeste tijd zullen wewaarschijnlijk doorbrengen in de beroemde Bronx Zoo, de grootste stadstuinvan de Verenigde Staten met wereldberoemde verblijven als het Congo GorillaForest, met onder meer (23!) gorilla's, mandrilIs en okapi's. Maar u kunt ookgenieten van sneeuwluipaarden en een grote savanne. Meer informatie over alleNew Yorkse tuinen vindt u op: www.bronxzoo.comNoorderDierenparkte EntntenI .11'.9 Inaart 2003, 11.00 - 12.30 uur. .WinterlezingJuul van Dam -:Bot~nische projec'têJl ' ..rf I11't/lit 16 oktober 2003,.Tl iq~l?i1eumreis naar New VorkProgrammaHet wordt een andere meerdaagse reis dan u van ons gewend bent. Eenmaal inNew York wilt u natuurlijk ook uw eigen programma samenstellen. In New Yorkis zoveel te zien en te doen dat het ons niet zinvol (en waarschijnlijk ook nietmogelijk) lijkt om een standaardprogramma aan te bieden. U zult dus veel vrijheidhebben. Bij voldoende belangstelling regelen de Vrienden de reis, het hotelen het bezoek aan de tuinen. Wij zullen natuurlijk ons best doen om in de tuineneen speciaal programma te regelen, waarbij u wordt geïnformeerd overzaken die voor gewone bezoekers onbekend blijven . Ook kunnen wij bemiddelenom vooraf kaartjes te reserveren voor bijvoorbeeld de musicals opBroadway. U bepaalt echter in hoge mate zelf uw daginvulling. U moet nietrekenen op constante begeleiding.KostenDe vliegreis Amsterdam-New York v.v. komt op ongeveer 450 euro (inclusiefbelastingen en toeslagen). Overnachting in New York is duur. We gaan uit vaneen goed en niet te duur hotel op Manhatten, met douche en toilet op dekamer, telefoon, Tv, koffieshop, zwembad en fitnessruimte. De kosten pernacht zijn afhankelijk van met hoeveel mensen u de kamer wilt delen. Een eenpersoonskamerkost 180 euro per nacht. Twee personen die een kamer delenbetalen 90 euro per persoon per nacht. Drie personen 66 euro en vier personen53 euro per persoon per nacht. U kunt het dus zelf goedkoper maken. Hetgaat hier overigens om prijzen inclusief ontbijt. Andere maaltijden moet u zelfregelen. Ook de reis en/of annuleringsverzekering moet u zelf organiseren.Wilt u rustig alles kunnen zien dan moeten we uit gaan van een zesdaagse reismet vier overnachtingen. U kunt zelf de kosten berekenen. Het is niet goedkoop,maar waarschijnlijk wel bijzonder. Een trip die u anders wellicht nooitzult maken.ReserverenWe kunnen in New York niet op het laatste moment reserveren. Als u mee wiltmoet u voor I april reageren. U kunt reserveren door voor 1 april 100 euroover te maken naar postbankrekening 1357803 tnv Vrienden vanBlijdorp, Rotterdam.Verder moet u per brief, fax of email drie zaken aangeven:I. Met hoeveel personen u een kamer wilt delen.2. Of u die personen al heeft georganiseerd of dat u de Vrienden vraagt eenindeling voor te stellen.3. Of u vooraf van de mogelijkheid gebruikt wilt maken om kaartjes te reserveren.Wij zorgen in dat geval voor een brochure/ bestellijst. Houdt u er rekeningmee dat een kaartje 2e rang op Broadway tussen de 80 en 140 euro kost perpersoon. De eerste week van april beslissen we of er voldoende belangstelling isom de reis door te laten gaan. Bij annulering ontvangt u natuurlijk uw 100 euroterug.

our••IJAmoer?Te st: Angeline Peters enAlex SchoutenMet nlc 11: Martin vanWees, assistent-curator inDiergaarde Blijdorphet vrouwtje Kumura alleen achter. Zielig isdit niet, omdat Amoerpanters in het wildsolitair leven. Toch werd besloten Leoterug te halen naar Rotterdam, maar ditbleek geen gelukkige beslissing. In een kortgevecht beet hij moeder Kumura dood. Nahet vertrek van Leo werd het verblijf sindsvan een Chinese panter die in de jaren '60in het fokprogramma was opgenomen.Ook de Blijdorpse Kumura en Komeetwaren geen raszuivere Amoerpanters. Omhet Europese fokprogramma te redden istoen een belangrijke beslissing genomen.Amoerpanter-hybriden met minder dankunnen leven en zich voortplanten zal uitwisselingtussen de twee populaties mogenplaatsvinden. Op de website van StichtingTigris (www.web.inter.nl.netlusers/tiger)kunt u meer lezen over de activiteiten ennatuurlijk over de Amoerpanter zelf.In april is het 10 jaar geleden dat het door de Vriendengesponsorde verblijf van de Amoerpanters is geopend. Blijdorpwas druk bezig met het Masterplan en een nieuw amoerpanterverblijfpaste prima in het 'nieuwe' werelddeel Azië. Samenmet Martin van Wees, roofdierverzorger, blikken we terug op10 jaar Amoerpanters en praten we over de toekomst van dezeprachtige roofdieren.VoedselaanbodDe Amoerpanters krijgen zo'n 5 kg vleesen pens per dag. Als dat in één groot stukwordt aangeboden, slepen de dieren datnaar een ligplek. Daar blijven ze dan rustigde hele dag liggen knabbelen, met eenbeetje pech uit zicht van het publiek. Doormeerdere keren per dag kleinere stukkenvlees te geven, blijven de dieren actief.Het meest spectaculair is natuurlijk de'vleeshaak' . Dit is een katrol recht voor éénvan de kijkplekken. Hier wordt regelmatigeen groot stuk vlees aangehangen, zo'n 2meter boven de grond. Het is prachtig omte zien hoe een Amoerpanter zijn 'bewegendeprooi' besluipt en bespringt. Hij kanzo enige tijd bezig zijn met het bemachtigenvan zijn eten. Een fantastisch schouwspelvoor het publiek en een prima maniervan gedragsverrijking voor de dieren.Vereniging Vrienden van BlijdorpAntwoordnummer 305553030 WB RotterdamVerblijf nog steeds prima!Nadat de Vrienden f 300.000,- gespaardhadden voor het nieuwe verblijf van deAmoerpanters werd in maart 1992 de eerstepaal geslagen. Tijdens de AlgemeneLedenvergadering van de Vrienden in 1993volgde de feestelijke opening. Op de vraagaan Martin van Wees of het verblijf na 10jaar nog steeds voldoet volgt een resoluutantwoord: Ja! Bij het ontwerp van het verblijfheeft men zoveel mogelijk rekeninggehouden met het natuurlijke gedrag vande dieren. Ze leven solitair en dulden alleentijdens de paartijd een partner in het territorium.Er zijn dan ook 2 buitenverblijvenwaarvan alleen het grootste voor hetpubliek is te zien. De binnenverblijven zijnin 6 afzonderlijke ruimtes te verdelen zodatde dieren ook daar alle rust kunnen krijgen.In de loop van de tijd zijn een paar kleinewijzigingen aangebracht. De beplantingbleek niet bestand tegen de ruigeAmoerpanters en is vervangen. De dierenvinden het namelijk heerlijk de nagels inhout te zetten en alles met hun urine temarkeren. Bovendien viel de zichtbaarheidvan de dieren af en toe wat tegen. Bij warmerweer lagen ze achterin bij de rotsen inde schaduw. Met het aanleggen van beschaduwdeligplekken in zicht van het publieken het aanpassen van de 'wandelroutes'staan de bezoekers nu regelmatig oog inoog met deze fantastische roofdieren. Maarbehalve deze aanpassingen is het verblijfnog steeds ' up-to-date '.Een stukje geschiedenisHet vrouwtje Kumura en het mannetjeKomeet waren samen met hun twee laatstejongen uit 1992 de eerste bewoners vanhet nieuwe verblijf. Beide ouderdierenwaren al enige tijd in Blijdorp en hadden aldiverse jongen gekregen. Ook in het nieuweverblijf werden jongen geboren, waarvanhelaas een aantal dieren overleed aanepilepsie. Dit was het begin van een mindereperiode. In 1997 hadden Komeet en zijnzoon Nun fikse ruzie, waarbij bij Komeeteen nekwervel verschoof en de dierenartsbesloot het dier te laten inslapen. NadatNun aan een epileptische aanval was overledenen kort daarvoor zijn broer Leo naareen andere dierentuin was gegaan, bleefmaatregelen genomen in het natuurlijkeleefgebied van de Amoerpanters. De activiteitendie door Tigris gefinancierd wordenvariëren van het opzetten van anti-stroperseenheden en een bijdrage leveren aan eeneducatie en rehabilitatiecentrum tot hetschadeloos stellen van veehouders die veeaan de panters verloren hebben. Bovendienondersteunt Tigris het gereedmaken vaneen nieuw gebied voor het uitzetten vanin dierentuinen geboren Amoerpanters.Zo ontstaat een tweede populatie Amoerpantersnaast de al bestaande populatie.Pas als de uitgezette dieren zelfstandighele zaak moeten heroverwegen. We kunnenhierbij volgens Martin van Wees denkenaan het omwisselen van het vrouwtjeof zelfs kunstmatige inseminatie.Als dit Vriendennieuws bij u op de mat ligtzal de verzorgers duidelijk zijn of de dierenalsnog succesvol bij elkaar zijn geweest, erparingen zijn geweest en of Nouschkaeventueel zwanger is. Nu maar hopen datde amoureuze gevoelens groot genoeg zijnen dat we in de zomer jongen zullen zien.Want zoals gezegd is nieuwe aanwas in hetfokprogramma hard nodig.Foto: M. Rijlaarsdam

L'Amor••IJe Amoer?(I)0::s~lil,..,..DlI»Cl'I»IINClIN.c~~::t~.,Cl.I»3I~Cl0I.j:o.Cl'...,Cl'Cl'IN...,Cl Cl m""tl~~ zCD 0 0-iii=ä' cr :3 ~ ~ (ó ~ OQ..!... 0~ ö' n!'! 3 CDOl 0 0 0CD~ 0- l::l::l CD!1! 0 Cl.,... 0- Q ~::lc ~ ~ca:3~3 ~ 3CD ~ I»:1 I»t-r:n:rI»"ti~I»Q.0 0::l I»I»"~Amoerpanters werd in maart 1992 de eerstepaal geslagen. Tijdens de AlgemeneLedenvergadering van de Vrienden in 1993volgde de feestelijke opening. Op de vraagaan Martin van Wees of het verblijf na 10jaar nog steeds voldoet volgt een resoluutantwoord: Ja! Bij het ontwerp van het verblijfheeft men zoveel mogelijk rekeninggehouden met het natuurlijke gedrag vande dieren. Ze leven solitair en dulden alleentijdens de paartijd een partner in het territorium.Er zijn dan ook 2 buitenverblijvenwaarvan alleen het grootste voor hetpubliek is te zien. De binnenverblijven zijnin 6 afzonderlijke ruimtes te verdelen zodat::!olnCD" óQ~ .m:3~wijzigingen aangebracht. De beplantingbleek niet bestand tegen de ruigeAmoerpanters en is vervangen. De dierenvinden het namelijk heerlijk de nagels inhout te zetten en alles met hun urine temarkeren. Bovendien viel de zichtbaarheidvan de dieren af en toe wat tegen. Bij warmerweer lagen ze achterin bij de rotsen inde schaduw. Met het aanleggen van beschaduwdeligplekken in zicht van het publieken het aanpassen van de 'wandelroutes'staan de bezoekers nu regelmatig oog inoog met deze fantastische roofdieren. Maarbehalve deze aanpassingen is het verblijfnog steeds ' up-to-date ' .Te :sr. Angeline Peters enAlex SchoutenMer dlln" IIl1n: Martin vanWees, assistent-curator inDiergaarde Blijdorp_.:::Jenn:r.,_.--..~S»S»~Komeet waren samen me! nun twee laatstejongen uit 1992 de eerste bewoners vanhet nieuwe verblijf. Beide ouderdierenwaren al enige tijd in Blijdorp en hadden aldiverse jongen gekregen. Ook in het nieuweverblijf werden jongen geboren, waarvanhelaas een aantal dieren overleed aanepilepsie. Dit was het begin van een mindereperiode. In 1997 hadden Komeet en zijnzoon Nun fikse ruzie, waarbij bij Komeeteen nekwervel verschoof en de dierenartsbesloot het dier te laten inslapen. NadatNun aan een epileptische aanval was overledenen kort daarvoor zijn broer Leo naareen andere dierentuin was gegaan, bleefhet vrouwtje Kumura alleen achter. Zielig isdit niet, omdat Amoerpanters in het wildsolitair leven. Toch werd besloten Leoterug te halen naar Rotterdam, maar ditbleek geen gelukkige beslissing. In een kortgevecht beet hij moeder Kumura dood. Nahet vertrek van Leo werd het verblijf sindseind 1999 bewoond door lynxen.Amoerpanters of niet?Hoewel de lynxen zeker niet misstonden inhet verblijf heeft Blijdorp besloten deAmoerpanters de eer te gunnen. De redendat Blijdorp met de Amoerpanter foktebestaat immers nog steeds: hij is met uitstervenbedreigd! In hun natuurlijk leefgebied,de Amoer-Ussuri regio op de grensvan Rusland en China, bleken nog maarzo'n 45 dieren te leven. Deze dieren zijnonderling allemaal verwant. Om de soortniet te laten uitsterven is het noodzakelijkhet aantal dieren in het wild uit te breidenmet panters die in dierentuinen zijn geboren.Voorwaarde is wel dat de uit te zettendieren van dezelfde ondersoort zijn. Datklinkt logisch, maar in het verleden zijndiverse 'missers' gemaakt in de fokprogramma's.Een aantal panters zoals deChinese panter en de Amoerpanter lijkenqua uiterlijk veel op elkaar. De kleine verschillenhebben onder andere te makenmet het leefgebied. Zo heeft de Amoerpantereen dikke, langharige wintervachtomdat de winters in hun leefgebied bitterkoudzijn. Eigenlijk kan alleen DNA-onderzoekzekerheid geven over de ondersoort.Genetisch onderzoek van alle panters inEuropese dierentuinen eind jaren '90 toondeaan dat er toen geen enkele raszuivereAmoerpanter was! Het waren allemaalhybriden die genetisch materiaal hebbenvan een Chinese panter die in de jaren '60in het fokprogramma was opgenomen.Ook de Blijdorpse Kumura en Komeetwaren geen raszuivere Amoerpanters. Omhet Europese fok programma te redden istoen een belangrijke beslissing genomen.Amoerpanter-hybriden met minder dan10 % genetisch materiaal van een andereondersoort kunnen toch in het fokprogrammablijven. Slechts 30 van de oorspronkelijke224 dieren in Europese tuinenvoldoen aan deze voorwaarde.Uit een Noord-Koreaanse dierentuin zijnvia Rusland en het toenmalige Oost-Europaeen aantal raszuivere Amoerpanters naarWest-Europa gehaald. Zij vormen nu samenmet de 30 ' goede ' hybriden de uiterstsmalle basis van het Europese fokprogramma.Door gerichte fok zal bij de nakomelingenhet percentage genetisch materiaal vande Chinese ondersoort steeds lager worden.Met andere woorden elk jong datgeboren wordt is weer een stapje dichterbijbij raszuivere Amoerpanters. Dit isbelangrijk omdat voor het uiteindelijk doel:het uitzetten in het wild, alleen raszuiveredieren geschikt zijn.TigrisBehalve het fokprogramma om het aantalAmoerpanters te vergroten is beschermingvan wilde Amoerpanters en hun leefgebieduiteraard zeer belangrijk. Via de stichtingTigris draagt Blijdorp hieraan bij. Naast eenvaste jaarlijkse bijdrage organiseert Blijdorpspeciale roofdierdagen waarvan deopbrengst naar Tigris gaat. Voor 2003 staanwederom een aantal van deze specialedagen op het programma. Tigris richt zichop het behoud van Aziatische grote roofdieren.waaronder de Amoerpanter. Insamenwerking met andere internationalenatuurbeschermingsorganisaties en lokaleoverheden zijn de afgelopen jaren allerleimaatregelen genomen in het natuurlijkeleefgebied van de Amoerpanters. De activiteitendie door Tigris gefinancierd wordenvariëren van het opzetten van anti-stroperseenheden en een bijdrage leveren aan eeneducatie en rehabilitatiecentrum tot hetschadeloos stellen van veehouders die veeaan de panters verloren hebben. Bovendienondersteunt Tigris het gereedmaken vaneen nieuw gebied voor het uitzetten vanin dierentuinen geboren Amoerpanters.Zo ontstaat een tweede populatie Amoerpantersnaast de al bestaande populatie.Pas als de uitgezette dieren zelfstandigkunnen leven en zich voortplanten zal uitwisselingtussen de twee populaties mogenplaatsvinden. Op de website van StichtingTigris ( www.web.inter.nl.net!users/tiger )kunt u meer lezen over de activiteiten ennatuurlijk over de Amoerpanter zelf.ToekomstmuziekOf het ooit zal lukken Amoerpanters uitBlijdorp terug te zetten in de vrije natuuris afhankelijk van Bogan en Nouschka.De vierjarige Bogan kwam eind 2000 uitPraag naar Blijdorp. Hij kreeg in het voorjaarvan 2002 'gezelschap' van de achtjarigeNouschka uit Leipzig. Bogan is een raszuivereAmoerpanter. Hij stamt af van de dierendie uit Noord-Korea naar Europa zijnverhuisd. Ondanks zijn raszuiverheid heeftBogan wel een 'schoonheidsfoutje': hijheeft maar één teelbal. Men heeft echtergoede hoop dat hij prima in staat zal zijnvoor nageslacht te zorgen. Nouschka is eenhybride die echter wel aan het fok programmamag deelnemen.Beide dieren hebben nog nooit voor voortplantinggezorgd. Of alles goed zal gaan isdus nog afwachten. Sinds augustus hebbende dieren zicht- en reukcontact. Ze kunnenelkaar zien en ruiken, maar fysiek contactwas er tot voor kort niet. Zoals gezegd duidende dieren alleen tijdens de paartijd(winter en vroege voorjaar) een partner inhet territorium. Gedurende de paartijd zijnde vrouwtjes een aantal maal krols. Beginjanuari zijn de dieren voor het eerst bijelkaar op bezoek geweest toen Nouschkakrols was. Het eerste contact verliep opzijn zachtst gezegd niet zo vriendelijk en opde tweede dag is het samenzijn afgebrokenomdat de dieren agressief op elkaarreageerden. Voor de komende maandenzullen de verzorgers nog de nodige moeitetroosten om het alsnog te proberen, maarals ze zo agressief blijven zal Blijdorp dehele zaak moeten heroverwegen. We kunnenhierbij volgens Martin van Wees denkenaan het omwisselen van het vrouwtjeof zelfs kunstmatige inseminatie.Als dit Vriendennieuws bij u op de mat ligtzal de verzorgers duidelijk zijn of de dierenalsnog succesvol bij elkaar zijn geweest, erparingen zijn geweest en of Nouschkaeventueel zwanger is. Nu maar hopen datde amoureuze gevoelens groot genoeg zijnen dat we in de zomer jongen zullen zien.Want zoals gezegd is nieuwe aanwas in hetfokprogramma hard nodig.foto: M. Rijlaarsdam

Aanleg Galapagos . foto's: Koos van leeuwenNieuw verblijf voorRotterdamse reuzenAl jaren droom ik van een reis naar Zuid-Amerika, en met nameeen bezoek aan de Galapagos-eilanden staat dan hoog op deverlanglijst. Regelmatig mijmer ik bij programma's op NationalGeographic en Discovery Channel over de interessante plantenendierenwereld op deze eilanden. Met name de reuzenschildpaddenspreken tot de verbeelding. Onlangs is in het Oceaniumeen nieuw verblijf voor de Blijdorpse reuzenschildpadden ingebruik genomen. Lavastenen, een strandje en Zuid-Amerikaansebeplanting geven een indruk van de natuurlijke leefomgevingvan deze reuzen.Als u van het verblijf van de koningspinguïnsnaar de zee van Cortes wandelt, komt udoor een heus scheepsruim. Met een beetjefantasie waant de bezoeker zich in debuik van de 'Beagle'. Dit is het schip waarmeede jonge natuuronderzoeker CharlesDarwin van 1831 tot 1836 een reis rond dewereld maakte. Op diverse plekken gingDarwin aan land en verzamelde daar planten,dieren, stenen, fossielen en dergelijke.Het materiaal werd geconserveerd enopgestuurd naar Engeland, waar hij hetlater kon onderzoeken en beschrijven. In1835 deed het schip de Galapagos-eilandenaan. De Galapagos is een archipel, een verzamelingvan eilanden. De eilandengroepligt 960 km uit de kust van Equador enbestaat uit 13 grote en 108 kleine eilanden.Ze zijn ontstaan door uitbarstingen vanonderzeese vulkanen en hebben nooit inverbinding gestaan met het vasteland.EvolutieDe eilanden die zo uit de zee oprezenwaren in het begin maagdelijk. Via natuurlijkeprocessen hebben planten en dierenzich op de eilanden gevestigd. Zij pastenzich aan de leefomstandigheden op deeilanden aan. Sommigen ontwikkelden zichtot unieke soorten, die alleen maar op eenbepaalde plaats voorkomen: dit noemt menendemische soorten.Bij veel mensen zal bekend zijn dat de dierenwereldvan de Galapagos veel endemischesoorten kent; denkt u bijvoorbeeldeens aan de Darwinvink. Darwin ontdektedat de vinkensoorten op de Galapagoseilandensterke overeenkomsten vertoondenmet de soorten van het vasteland vanZuid-Amerika. Door de verschillen in leefomgevingen voedsel zijn er echter tochkleine verschillen ontstaan. Ook bij de reuzenschildpaddenwaren kleine verschillen teontdekken. De verscheidenheid in leefomgevingop de eilanden varieert van drooglaagland tot vochtige hoogvlakten.Daardoor is de vegetatie op de eilandenzeer verschillend. Sommige schildpaddenleven van gras, terwijl anderen zich voedenmet cactussen. De dieren verschillen daardoorvan uiterlijk, en dat is onder andere tezien aan de schilden. Darwin ontdekte opde Galapagos, dat bepaalde omstandighedenal voldoende zijn om dieren te latenevolueren (ontwikkelen) tot andere soorten.De schildpadden kunnen onderling nogwel met elkaar paren en voor nageslachtzorgen. Daarom zijn het geen compleetverschillende soorten, maar spreekt menvan diverse ondersoorten.Unieke plantenDarwin is niet alleen belangrijk geweestvoor het onderzoek van de dierenwereldvan de Galapagos. Hij leverde ook eenbelangrijke bijdrage aan het verzamelen vanplanten in dit unieke gebied. Bij veel plantennamenkom je in de wetenschappelijkenaam dan ook de toevoeging Darwinii ofGalapagos tegen. Darwin verzamelde planten,droogde deze, en nam ze mee naarEngeland om ze te laten onderzoeken enbeschrijven.Inmiddels zijn er ongeveer 750 verschillen-Tekst: Monique van Leeuwen· MaatMet dank aan: Juul van Dam,botanische afdeling en Edo Visser,reptielenpostBron: infoborden educatieve dienstDiergaarde Blijdorpde soorten bloemplanten bekend van deeilanden!De beplanting op de eilanden komt vooreen deel overeen met de beplanting op hetvasteland van Zuid-Amerika, zoals inEquador. Men noemt dit inheemse beplanting;dit zijn planten die van nature in eengebied voorkomen. De wind, de zee enook vogels hebben gezorgd dat zaden vanplanten op de eilanden terechtkwamen.Een ander deel van de plantenwereld vormende 'exoten': planten die door mensennaar de eilanden zijn gebracht. Sommigevan die soorten zijn bewust naar de eilandengebracht. Dit zijn gebruiksplanten,zoals voedselgewassen en sierplanten.Andere zijn er onbewust binnengebracht,bijvoorbeeld zaden die met de schepenbinnenkwamen.Het overige deel van de planten op deeilanden bestaat uit endemische soorten:planten die alleen maar op de Galapagosvoorkomen. Sommige soorten komen zelfsmaar op één eiland voor. Evenals bij de dierenontdekte Darwin kleine verschillen tussenplanten op het vasteland en op dediverse eilanden. De verschillen in soortenontstaan door de unieke omstandighedenop de eilanden. De voorouders van deplanten komen van het vasteland van Zuid­Amerika. Klimaat en bodem zijn anders danvan het vasteland. Ook het al dan niet aanwezigzijn van bestuivers heeft invloed opde ontwikkeling van planten. Op het vastelandzie je heel ingewikkelde bestuivingsmechanismentussen planten en dieren.Op de Galapagos zie je die veel minder.Als bepaalde insecten en vogels ontbrekenmoet je als plant iets anders verzinnen omvoor nageslacht te zorgen. Er zijn op deGalapagos dan ook veel 'zelfbestuivers' tevinden. Planten passen zich ook aan de dierenaan, die op de verschillende eilandenvoorkomen. Een mooi voorbeeld is eenschijfcactus, de Prickly Pear. Op eilandenwaar geen schildpadden voorkomen heeftdeze cactus een laag vertakte struikvorm.Op eilanden waar de schildpadden welvoorkomen heeft deze cactus veel meereen boomvorm. Hij vertakt zich pas hoger,Foto: F.j. van Tielzodat de schildpadden niet bij sappige jongescheuten kunnen komen.SchipperenHet is niet gemakkelijk om plantensoortenuit zo'n uniek gebied naar Nederland tekrijgen. Toch doet Blijdorp er alles aan omeen zo natuurlijk mogelijk beeld te geven.Eigenlijk is er een jarenlange planning nodigom bijzondere planten via de zaadlijstenvan botanische tuinen te bemachtigen. Totnu toe is het gelukt om zaad van één endemischesoort te bemachtigen. De plantenzijn gelukkig ook opgekomen, wat lang nietaltijd lukt. Tropische zaden kiemen vaakmoeilijk hier. De zaadlijsten worden elk jaarbestudeerd in de hoop om nog meer endemischesoorten te bemachtigen.Het is voor de botanische afdelingaltijd schipperen tussen wat je wilten wat je kunt krijgen aan planten.Bij het samenstellen van een wensenlijstvoor het schildpaddenverblijfis gekeken naar bladvormen ennaar oorsprong van de planten. Bijvoorkeur worden planten gebruiktdie hun oorsprong vinden in Zuid­Amerika. Dat lukt lang niet altijd,en dan moet er gezocht wordennaar een compromis. Vaak lukt hetom een 'look a like' te vinden,waarvan de bladvorm sterk overeenkomtmet de gewenste soort.Sommige planten, zoals bepaaldeacaciasoorten had Blijdorp zelf inde collectie. Andere zijn besteld bijeen kweker die gespecialiseerd isin Zuid-Amerikaanse soorten.land in zichtOmdat de omstandigheden op deeilanden zo verschillen, tref je opsommige eilanden bossen aan, terwijlandere een droge, haast woestijnachtigevegetatie hebben. Inhet nieuwe verblijf heeft mengepoogd om beide uitersten telaten zien. Als u in het ruim van deBeagle staat en het binnenverblijfinkijkt, ziet u tegen de linkerkanten tegen de achterwand een dichte, bosachtigebegroeiing. Geleidelijk verandert debeplanting, om uiteindelijk rechts in hetbuitenverblijf te eindigen met yucca's encactussen, die in de droge gebieden voorkomen.De al eerder genoemde schijfcactusis een plant die op veel eilanden voorkomten deze zal dan ook na de winter eenplekje krijgen in het nieuwe verblijf. Debladplanten links in het binnenverblijf hebbenvrij grote bladeren. Meer naar rechtswordt de beplanting meer luchtig en open,met soorten met geveerde blaadjes. Onderde soorten in het binnenverblijf zijn enkelebijzondere exemplaren. Linksvoor staat eenplant met een bijzondere bladvorm; deBauhinia. De karakteristieke tweelobbigebladeren worden wel tweelingblaadjesgenoemd. Ook zijn er soorten geplant metbijzondere bloemvormen, zoals de koraalstruik(Erythrina crista-galli). Deze bloeitmet lange rissen fraaie bloemen in eenschitterende kleur rood.Het is de bedoeling om het gebouw zowelbinnen als buiten zoveel mogelijk tecamoufleren. Het mooist is natuurlijk als jehet gevoel krijgt in een echt stuk natuur tekijken, als je door de ruit van de Beaglekijkt.Het is nog spannend hoe het gras in hetbuitenverblijf zich zal houden. Er is gekozenvoor een zeer stevig, diep wortelendesoort. Bovendien zijn de grasmatten alenkele maanden geleden gelegd, en heefthet gras de tijd gekregen om zich te settelen.Maar het is afwachten of het bestand istegen de zware buikschuivers.Bloeiende Koraalstruik . Foto: Monique van leeuwenKapers Op de kustDe planten moeten natuurlijk welbeschermd worden tegen de schildpadden:zij eten alles wat groen is. Vandaar dat deplantenbakken in het binnen- en buitenverblijfzo hoog zijn. Ook liggen er stenenrondom grote planten om ze zo tebeschermen tegen de reuzen die altijd weleen sappig blaadje lusten. Als u weleensheeft gezien dat de dieren gevoerd werden,weet u ook dat deze reuzenschildpaddenbinnen korte tijd een enorme schotelandijvie kunnen verorberen. Wie durft erdan nog te zeggen dat schildpadden traagzijn?De Rotterdamse reuzen zijn eigenlijk nogjonkies: ze zijn in 1995 in de dierentuin vanZürich uit het ei gekomen. Sinds 1997wonen ze in de Diergaarde. Daar hebbenze al diverse interne verhuizingen achter derug. Bij aankomst wogen ze tussen de drieen vijf kilo. Bij de verhuizing naar hun nieuweverblijf zijn de dieren opnieuw gewogen.Hun gewicht varieert momenteel vanruim 30 tot bijna 50 kilo. Het grootste diermeet op dit moment een lengte van 67 cmbij een hoogte van 40 cm. Pas als ze 20 jaaroud zijn worden de dieren geslachtsrijp.Als u bedenkt dat ze uiteindelijk zo'n 250kilo kunnen gaan wegen en 120 cm langkunnen worden, zijn onze reuzen nog maar'ukkies'.Blijven dromen .....Ik weet niet of die reis naarZuid-Amerika en de Galapagoseilandenvoor mij ooit werkelijkheidzal worden. Het is alzo leuk om erover te dromen.En ondertussen ga ik, het liefstop een rustige dag, naar deDiergaarde. Daar zet ik mijop een kist in het ruim van de'Beagle', en doe mijn ogen dicht om teluisteren naar de geluiden van het schipen de zeevogels. Ik waan mij voor evenCharles Darwin, die zo dadelijk aankomtop de Galapagos om daar enkele bijzondereplant-en diersoorten te ontdekken ...Het is allemaal mogelijk in DiergaardeBlijdorp!

.8000000000'engang musim'"Als je niet weet dat ze er zitten, zou je ze heel goed kunnenmissen. Hun verblijf bevindt zich hoog in de Taman Indah,rechts van het verblijf van de neushoorns (als je daar met jeneus voor staat). Hoewel hun verblijf geen prominente plaatsheeft, hebben we het wel over een mooie opvallende vogel:engang musim, zoals de inlandse bevolking de jaarvogel noemt."Bovenstaand stukje leek een aardige inleiding voor ons artikel,echter: de jaarvogels zijn inmiddels (enkele dagen voor de deadlinevoor dit stukje) verhuisd en wel naar een goed zichtbare volièrein de Victoriaserre. Deze verhuizing is een tijdelijke en meteen bepaalde bedoeling. Welke, dat leest u verder in dit artikel.De jaarvogels behoren tot de bijzonderefamilie van de neushoornvogels en hebbenlange, grote en opvallende snavels, net alstoekans. Familie van elkaar zijn ze echterniet. Neushoornvogels zijn vogels van deOude Wereld. Ze komen voor in zowelAzië als Afrika. Met name op de Filippijnenkomt een aantal sterk bedreigde soortenvoor, maar ook elders gaat het helaas nietgoed met deze vogels. Vooral de groteresoorten hebben een groot leefgebied nodigen komen hierdoor sterk in de verdrukking.Vanwege deze bedreiging zien westeeds meer neushoornvogels in dierentuinenom zo toch te proberen deze vogels tebehouden.Er bestaan maar liefst 54 soorten neushoornvogels.De meeste soorten leven inbossen, maar een aantal soorten geeft juistde voorkeur aan savannes. De bekendstevertegenwoordiger hiervan is de hoornraaf(die wij eerder beschreven inVriendennieuws 1997-4). Bijna alle neushoornvogelshebben in hun leefgebiedbomen nodig, aangezien zij in boomholtennestelen. Daarnaast is voor veel van dezevogels fruit een belangrijk onderdeel vanhun dieet en slapen ze, buiten het broedseizoen,veelal in grote groepen in bomen.De jaarvogelJaarvogels danken hun naam aan de ribbelsop hun snavels. Toen Nederlandse zeeliedenhen vroeger voor het eerst zagenmeenden zij (overigens ten onrechte) datde vogels er ieder jaar een groef bij zoudenkrijgen. Er zijn vijf soorten jaarvogels, dieJaarvogel bij nestton - fOlO: JOl Nijkampallen alleen in Azië voorkomen. De jaarvogelzoals die ook in de Taman Indah te zienis stelt wetenschappers nog wel eens voorproblemen. De ene keer heet hij Acerosundulatus en dan weer Rhyticeros undulatus(nb: Aceros = 'hoornloos' en undulatus= 'gegolfd'). Maar steeds gaat het overdezelfde soort die een groot verspreidingsgebiedheeft van Bhutan, India en Vietnamtot de grotere Indonesische eilanden. Devogels zijn ongeveer 80 cm lang. Mannetjeskunnen tot 3650 gram en vrouwtjes tot2685 gram wegen.Bij deze voornamelijk zwarte vogels hebbenmannetjes een gele keel en vrouwtjeseen blauwe. Ze leven voornamelijk in deoerwouden en dan bij voorkeur aan devoet van bergen. Hier zoeken ze de heledag naar voedsel: fruit en kleine prooidiertjes.Broeden doen ze vaak op een hoogtevan 30 meter en bevalt het nest, dan zullenTekst: Jos en Anne Marie NijkampHosmanMet dank aan: Tj erk Wi ersma,verzorger voge ls Blijdorp.ze er jaren achtereen broeden De koppeltjeszijn dan ook monogaam. De tweeeieren broedt het vrouwtje in ci rca veertigdagen uit. Het mannetje krijgt het dan drukmet het aanslepen van voldoende voedsel.Na negentig dagen vliegt het jong (vreemdgenoeg blijft er altijd maar één jong over!)uit, samen met zijn of haar moeder. Hetvrouwtje heeft dan ruim 140 dagen in deholte gezeten. Na het uitvliegen blijft hetjong nog maanden bij zijn ouders.Gelukkig zijn er nog veel jaarvogels in hetwild te vinden, wel sterven ze uit in diegebieden waar altijd al een kleine populatieleefde. Zowel door verkleining van hetleefgebied als door de jacht neemt hun aantalaf. Zo wordt op Nieuw Guinea alles vande vogel gebruikt: het vlees wordt gegeten,de snavels worden als trofee bewaard enook wel gedragen (als versiering op de kleding).Jaarvogels in BlijdorpDrie dierentuinen in Nederland hebbenjaarvogels in hun collectie. Dit is bijzonderals je bedenkt dat er wereldwijd maar 22dierentuinen zijn waar jaarvogels te zienzijn . Alles bij elkaar leven er 46 jaarvogels indierentuinen en zijn er het afgelopen halfjaarvier jongen geboren. Zeer terecht isBlijdorp zeer trots dat twee van deze jongenin Rotterdam geboren zijn! Het is ooknog niet zo lang dat jaarvogels in gevangenschapworden gekweekt. Het eerste jongwerd in 1977 in het New York ZoologicalPare geboren.De Rotterdamse Diergaarde heeft momenteeldrie jaarvogels in haar bezit: eenouderpaar en één van hun jongen van ditjaar. Het andere jong is inmiddels verhuisd.Het ouderstel is al lang in Blijdorp: de mansinds 1976, het vrouwtje vanaf 1981 . Zeworden voornamelijk gevoed met fru it enwat universeelvoer. Zodra er echter jongenzijn verandert het dieet naar puur dierlijk.Er wordt dan uitsluitend levend voer alskrekels, eendagsmuizen en grote wormengevoerd. AI dat eiwit is nodig om het jongop te laten groeien.De jaarvogels doen het, ondanks hun leef-Koppel jaarvogell . foto: JOl Nijkamptijd, de laatste jaren erg goed in Bl ijdorp.Zo'n vijf a zes jaar geleden werd er voorhet eerst succesvol een jong grootge bracht. Een paar jaar later volgde erweer een succesvolle kweek en vlogen erzelfs twee jongen uit het nest. Iets wat inhet wild niet voorkomt, zoals we reedsschreven.Sinds enkele jaren doet de Diergaarde eenproef met zowel de jaarvogels als de dubbeleneushoornvogels. Na goede resultatenin Avifauna verplaatst ook Blijdorp om devier maanden de vogels, beide stellen wisselendaarbij van volière. Het idee hierachteris het volgende.Vanuit hun vertrouwde, mooie kooi in deserre gaan de jaarvogels naar de wat soberingerichte kooi in de Taman Indah. De dubbeleneushoornvogels verhuizen op datmoment de andere kant op. Na vier maanden'afzien' in Taman Indah verhuist dejaarvogel weer terug. Blijkbaar leidt hetgeluk terug te zijn in de mooie volière ooktot amoureuze gevoelens, gezien het feitdat de jaarvogels sinds de start van ditexperiment ieder jaar jongen hebben grootgebracht. In 200 I was dat één jong, afgelopenjaar waren dat er twee: een jongen eneen meisje. De verzorgers merken dat erjongen zijn zodra ze in hun verzorgerskeukenhun geluid horen. In de broedton hangtnamelijk een microfoon die in contact staatmet de radio in de keuken.Voor de verzorging zijn altijd twee verzorgersnodig, omdat de man, zeker in debroedtijd, iedere 'indringer' aanvalt.Vandaar dat altijd één verzorger met eenbezem (om de vogels op afstand te houden)op wacht staat, terwijl de ander dekooi schoon maakt of de vogels voert.Ook het uitvangen gebeurt met tweeverzorgers. De vogels worden met eenbezem op de grond gehouden en daarnain een transportkooi geplaatst.Deze gezonde vogels geven eigenlijk geenproblemen en hopelijk kunnen we dan ooknog lang van ze genieten, zeker als ze zogoed zichtbaar zijn in de serre. Sinds 14januari verblijven ze in de serre en wieweet metselt het vrouwtje zich binnenkortweer in!(9 oktober 2002 -15 januari 2003)[n deze rubriek vindt u delen van de mutati elij t va n de Diergaarde. Voor deze lij t isgebruik gemaakt van diverse (interne) Blijdorp-uitgaven. Er kan dus tussentijds het eenen ander zijn ve randerd . O o k kunnen die re n zich (niet zichtbaar voor publiek) achter deschermen bevinden. D e meest actuele lijst vi ndt u op het mededelingenbord op het voorpleintegenover de fl amingo' .Gearriveerd1 grij ze reuzen kangoeroe, 2 lndisc he stralenschildpadden, 2 stekelstaa rtvaranen, 1 gekko,1 groene ki kke r, I boomkikker uit Colombia, 8 pijlgifkikkers, 1 Mexicaan e sa lamander, 2zeesterren, I krabspin, 1 gnmdkoeskoes, 12 Nijl roeze ~ cs, 1 blauwgezichtho ninge ter, 1I:3razili aa nse tangd ra, 4 roodoorbuulbuuls, 1 salvator-varaan, 1 vOgclSplll, 2 Afrikaanse bidsprinkhanen,1 stekelva rken, 2 rin gpyth ons.Geboren1 zwarte sli ngeraap, 1 zwartnekvruchtenduif, 4 rijstvogels, 9 grotc textorwevers, 1Dominicaanse ka rdinaa l, 2 Amb one~e doosschildpadden, 3 n e u ~ h oo rnl egu a J1 e n , 1 Stoke'sstekelstaartski nk, 6 dwergzeepaardjes, 1 awu rvlinder, I pin ché, I Indische neushoorn, Imhorr-gazelle, 4 rijstvogels, 1 gilamonster, 192 zeepaa rdj es, 1 dwergocisti ti , 2 zwa rtvoetpInguïns,2 roelroei , I grote koedoe, 1 gorilla, 1 zwartnekvruchtendui f, 2 C ubaansehutia\, I addax, 48 Pederson ga rn aa l, 400 getrcepte zeepaardjes, 1 gekko.Verloren2 zandwa llaby, I l11ui smaki , I withandgi bbon, 9 C ubaanse hutia's, 1 wolf, 1 netgi rafTe, In o nn e ~ e, I zwa rte ooievaa r, 1 edelpapagaa i, 2 roelrocls, 1 VonderDeckentok, 1 oranj c­buikvruchtendui f, 1 groene boomhop, 1 zilveroornac htegaal, 1 rij 'itvoge l, 1 roodoorbullibUlll, 1 ~ n cc uw k a proodbor s na puit , 1 paradij sta ngara, 1 Braz iliaanse tangara, I Ambonesedoosschildpad, 1 blaublau, I woestijnpadj e, 1 zebravisje, I arowana, I Kongo-zalm , 1kegelvlekbarbecl , 1 vlamvisje, 1 stekelbaa rs, 1 wijting, 1 Bermllda-Ioodsbaars, 4 sepia's, 1(;rabham poetsga rnaa l, 1 kinjajoe, 1 bongo, 1 aa lscholve r, q grote zaagbek, I ge le boomeend,I Lady Amherstfaza nt, 1 Arfa k-boshoen, 1 kluut, 1 lori van de blauwe bergen, 2Dominicaanse kardinalen, 1 grote textorweve r, I Moorse landschildpad, 1 lndi che stralcnschildpad,1 bonte gordelstaa rthagedis, 1 tej u, I ge kko, I vuursalamander, I bl onderog, 1 golfrog, 1 zeepaardj e, 1 geelkoplipvis, 3 roodvintctra's, 1 gebande poetsgarnaal, 1sepia, 1 roodstaartmeelval, 1 ringpython, 1 witte hard er, 1 jagoearoendl, 1 grote zaagbek,1 beongoby, 1 buulbuul, 1 valse vl::!mvis, 1 rotspyth on, 1 reLt7encichlide, 3 sepia's, I neushoorleguaan, 1 choolmeester, 1 Az iatische oli fà nt, 1 verpleegsterh aa i.Verzonden1 grij ze reuzenka ngoeroe, 1 jagoearoendi, 6 Europese w il de ka tten, 1 penscelzwij n, Iaddax, 16 mandarij necnden, I langsnavclkaketoe, 10 l11u isvogels, 1 oranj ebuikv ruchtenduif.1 Ko ngopa llw, S blauwgezichthoningeters, 1 Braziliaa nse t3ngara, 4 sporcnschildpadden,2 Indische va ranen, 2 Mada!:,raskar-daggekko's, I groene leguaan, 1 Aziatisc hegrottcnslang, I arowana, 1 Aziatische beentongv is, S pacu's, 1 okapi , 1 koningsf.nallt,2Palawan-pauwfaza nten, 2 witnekkra

Zoo.n kinderboek:'Van KOP tot STAART''Van KOP lot STAART' is een kinderdieren(tuin)boek voor deleeftijd vanaf ongeveer negen jaar en ouder. Het is een boekmet heel veel informatie over het dierenrijk, maar op een bij·zondere wijze gerangschikt. Eigenlijk is het een boek over hetdagelijks leven van ... Nou, en dan blijkt dat de dieren tóchveel van de mensen weg hebben. Of omgekeerd natuurlijk.Het boek is geschreven door HansPost, jarenlang werkzaam bij 'onze'Diergaarde Blijdorp en auteur van'Het dierentuinboek voor kinderen',dal eerder in deze rubriek is, behandeld. De illustratoren zijnIngrid en Dieter Schubert, zekergeen onbekenden in de wereld vanhet kinderboek.Bij 'Van KOP tot HAART' valt alseerste op hoe mooi het boek oogt.De grootte is A4, net iets breder. Glanzend papier, wat overi·gens wél milieuvriendelijk, chloorvrij en verouderingsbemndigis. Het boek is ingebonden, met een omslag. En omdat de illu·straties alleen uit tekeningen bestaan en niet uit bijvoorbeeldfoto's, komt het boek vriendelijk over. De lettergrootte is forsen de hoeveelheid tekst per pagina beperkt. Met 195 pagina'sis het gewoon een 'sjiek' boek.Het boek bevat zesentwintig hoofdstukken en een verklarendewoordenlijst. De auteur beschrijft de levensloop en het dage·lijkse doen en lalen van dieren in talloze weetjes en interes·sante feilen. De hoofdstukken hebben allen een eigen thema,bijvoorbeeld over de wijzen van samenleven (of niet) die in denatuur voorkomen. Of over voortbeweging in het water, op hetland en in de lucht. Binnen een thema komen dan weer ver·schillende uitingsvormen aan bod. Bijvoorbeeld over de wijzevan samenleven de uitingsvormen: alleen leven, met een vampartner leven, in een grote groep of in kolonie leven enzo·voort.Wat knap is dal Hans Post de lezer door enkele zinnen kanmeenemen in de natuurlijke omgeving van een dier.Bijvoorbeeld: "De een na de ander keren de grote sterns teruguit de overwinteringgebieden. De kolonie op de afgelegenzandplaat in het waddengebied raakt langzaam vol. Hetlawaai dat de vogels maken is oorverdovend en gaat de heledag door ..... " Samen met de levensechte tekeningen zit delezer als het ware in een klap midden op het wad! Jammer isdat de stukken vrij kort zijn, ongeveer een driekwart pagina.Hierdoor moet je door de lekst heen lezend te snel van mmoming wisselen en is het moeilijk om geconcentreerd te blijven.Maar, wellicht is geconcentreerd blijven helemaal niet nodig.De tekst is het belangrijkste onderdeel van het boek en detekeningen zijn aanvullend. Toch is 'Van KOP tot HAART' ookgeschikt om alleen in te kijken of te bladeren. De tekeningenzijn immers stuk voor stuk bijzonder mooi en rustig in kleur·gebruik. Het maken van een goed kinderdieren(tuin)boek isgeen sinecure. Bij de liefhebber hoort 'Van KOP tot STAART' inde boekenkast.Van KOP tot STAART (ISBN 90 5637 409 5)Tekst: Hans Post. Illustraties: Ingrid enDieter Schubert. Uitgeverij Lemniscaat teRotterdam. Prijs: € 24.95.OOOOGOGGOGOOGOoeI 7 us Angeline Pe tersDe Vrienden die op 8 december naar de lezing van BenWesterveld zijn geweest zullen de hoefdieren in Blijdorp metandere ogen bekijken. De meesten zullen zich niet gerealiseerdhebben dat er zoveel diversiteit bestaat onder de hoefdieren.Ben Westerveld begon zijn lezing met een kort overzicht van deindeling van de hoefdieren.De hoefdieren zijn dus een zeer diverse groep die wat voedsel betreft allemaal hun specifiekeeisen stellen. Zo is een deel van de hoefdieren 'grazer', die met name grassen enkruidachtigen eet. Runderen zoals de bizon, maar natuurlijk ook onze Hollandse koe behorentot deze groep. De andere groep eet bladeren, knoppen en bast en worden 'browsers'genoemd. De giraf, okapi en bongo zijn voorbeelden van browsers. Het dieet van eenbrowser levert in ons Hollandse klimaat wel wat problemen op, in de winter zijn erimmers weinig bomen te vinden met blad. Daarom oogsten de hoefdierverzorgers en debotanische dienst tijdens dezomer een flinke voorraad bladerenen takken die wordengedroogd of ingevroren.Daarnaast krijgen de browsersspeciale korrels waar alle vezelsen voedingsstoffen in zitten.Over het algemeen zijn hoefdierenmakkelijke dieren. Eén vande weinige probleempunten metde hoefdieren in Blijdorp zijn dehoeven. Een verkeerde bodemkan bijvoorbeeld zorgen voorvergroeide hoeven. Met eenprachtige videopresentatie lietBen Westerveld zien wat er allemaalkomt kijken bij het verzorgenvan de hoeven van de girafmanin Blijdorp.Een ander probleem bij hoefdieren ontstaat door verveling. Doordat de dieren 'tijd over'hebben besteden ze overdreven veel aandacht aan hun vacht met kale plekken of erger totgevolg. Eén van de okapimoeders en haar jong zijn hier een 'goed' voorbeeld van . Door alte veel zorg heeft het jong nogal wat vachtproblemen gehad.Tot slot vertelde Ben Westerveld over de bijdrage van Blijdorp aan het behoud van hoefdierenin het wild via fokprogramma's en herintroducties van in dierentuinen geboren dieren.Een voorbeeld hiervan zijn de zwarte paardantilopen die onlangs naar Afrika zijn verhuisdom deel te nemen aan een natuurbehoudsproject.Het was een leuke en interessante lezing met veel mooie schema's, foto ' s en filmpjes,waarbij maar eens duidelijk werd dat het vak dierverzorger in Blijdorp erg veelzijdig is.Tekst: Jenny CockshullAlle links zijn directaan te klikken opwww.vriendenvanblijdorp.nlWeet u een leuke site.stuur dan een mailtje naarinfo@vriendenvanblijdorp.nleoooInternet biedt de mogelijkheid om informatie overdieren te zoeken. Maar het is niet altijd even eenvoudigom dit te vinden. Daarom spoort de rubriekDigibeesten een selectie van de meest interessantesites voor u op. Wij proberen zoveel mogelijkNederlandstalige sites voor te stellen, maar somszijn Engelstalige sites iets uitgebreider. Deze wordengekenmerkt met een 1, .In dit jubileumjaar besteden we aandacht aan dieren die een nieuw ofgerenoveerd verblijf van de Vrienden hebben gekregen. 40 jaar geledenzijn de Vrienden van Blijdorp begonnen met het inzamelen van geld tenbehoeve van de Diergaarde. Aanvankelijk werd dit geld gebruikt voorhet aanschaffen van dieren, maar in 1980 is men overgestapt op hetfinancieren van verblijven. Een van die eerste soorten die profiteerden van dit nieuwe beleid waren degorilla's. Het binnenverblijf werd gedeeltelijk gefinancierd door onze Vereniging en in 1999 werd eencompleet eiland voor ze gebouwd. De gorilla's in Blijdorp zijn westelijke laaglandgorilla's. Ze komenvoor in Gabon en het middenwesten van Afrika.De site www.sost.hhs.nl/pabo/websites/wildinafrika/gorilla.htm. gemaakt door een Pabo studentvan de Haagse Hogeschool, leest als een spannende roman en nodigt uit om steeds verder door te klikken.De site is geen technisch hoogstandje, maar bevat veel interessante historische gegevens, uitlegover de verschillende soorten, hun eetgewoontes en hoe ze communiceren. Er is ook een schattige animatie.. .Gorilla's zijn de grootste levende primaten, en zeer bedreigd. Van de westelijke laaglandgorilla's zijn nogzo'n 9000 exemplaren in leven. De bedreigde situatie wordt veroorzaakt door de langzame vernietigingvan hun natuurlijke leefmilieu. Verder werd er tot de 70'er jaren jacht gemaakt op gorilla's onder meervoor de verkoop aan dierentuinen. Dat is gelukkig veranderd. Inmiddels zijn er succesvolle fokprogramma's,onder andere in Nederland. De site van de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen www.nvdzoos.nl/beestachtig/6gorilla.htmlgeeft hier meer informatie over en heeft een lijst met Nederlandsedierentuinen waar westelijke laaglandgorilla's te zien zijn.Niet makkelijk om in te typen, maar wel de moeite waard is de site van het Wereldnatuurfonds (WWF):www.panda.org/about_wwf/what_we_do/species/what_we _ do/flagship _ species/great _ apes/western_gorilla/index.cfm * Op deze pagina's vindt u uitgebreide informatie over biologie, leefgebiedenen de WWF programma's ten behoeve van gorilla's.De mens is ongeveer tussen 8 en IS miljoen jaar geleden, ergens in de evolutie, van de apen afgesplitst.Dat kunnen we afleiden uit DNA-onderzoek. De gorilla zou het verst van de mens afstaan in deze classificatie.Desalniettemin doen wetenschappers onderzoek naar de communicatiemogelijkheden vangorilla's. Een van de onderzochte gorilla's is Koko, een zeer beroemde laaglandgorilla, omdat zij heeftleren communiceren met gebarentaal. Koko kent ongeveer 1000 gebaren en verstaat meer dan 2000gesproken woorden. Het fascinerende verhaal van Koko is te lezen op de site van 'The GorillaFoundation': www.koko.org *De zoektocht naar gorillasites leverde ook een interessante wetenschappelijke pagina op: www.animalinfo.org/species/primate/gorigori.htm*. Deze zeer uitgebreide site geeft cijfers over waarschijnlijkeaantallen en redenen waarom gorilla's een bedreigde diersoort zijn. U vindt er ook biologische en ecologischegegevens over de soort en allerlei extra informatie die bijna nergens anders te lezen is.'The Virtual Gorilla Exhibit Project': www.cnn.com(TECH/9606/ 12/tt. virtual.gorilla * is een samenwerkingsprojectvan het Georgia Institute of Technology's Virtual Environments en de dierentuin vanAtlanta. Ze hebben een virtuele driedimensionale wereld gecreëerd voor educatieve doeleinden. Ditproject wil mensen de mogelijkheid bieden om het leven door de ogen van een gorilla te bekijken.Realistische animaties en geluiden geven een bijzondere indruk van het leven van gorilla's zonder dat dedieren er zelf last van hebben. De site bevat een film en veel links over dit project.De site www.leonardodicaprio.org/gorilla/index.html * zal waarschijnlijk dubbel in de smaak vallenbij vrouwelijke Vrienden. Leonardo di Caprio heeft zich het lot van de berggorilla's aangetrokken. Desite geeft veel informatie, links, artikelen en er zijn mooie foto's (ja ook van gorilla's!).Gorilla's zijn echte vegetariërs en houden van rust. Meer hierover kunt u lezen op:www.ark.apeldoorn-onderwijs.nl/gorilla/gorilla.htmWilt u een gorilla als achtergrond (wallpaper) op uw computerscherm, dan kunt u een selectie vindenbij: www.billybear4kids.com/animal/zoo/ape_page.htm *Recensie: Marianne Tijssen·HummeTenslotte twee zeer uitgebreide sites met links over primaten: aap.pagina.nl enveederandld.20m.com/primates.html *

00000000 I Tekst: Marc DamenVriendenvoor het leven!In het kader van het 40-jarig jubileum van de Vrienden blikkenwe dit jaar terug op de geschiedenis van onze Vereniging. In ditartikel blikt Marc Damen, bestuurslid en hoofdredacteur vanVriendennieuws in de periode 1996-1999, terug. Marc is nuwerkzaam in Burgers' Zoo in Arnhem.We schrijven 25 april 1988;de Vereniging Vrienden vanBlijdorp viert tijdens deLedenvergadering met GerardCox en Joke Bruys haar 25-jarige jubileum. Als 17-jarigehad ik mijn spaarpot omgekeerdom vanuit's-Hertogenbosch met detrein naar Rotterdam tekomen. De reden was niet om deze tweebekende Rotterdammers te zien, maar omFrans Ramack te ontmoeten. In het jubileumnummervan 25 jaar Vrienden vanBlijdorp stond een artikel waarin hij als exbestuursliden erelid werd beschreven als'Mr. Zoo', de man die vanaf 1930 dierentuinenoveral ter wereld bezocht had. Als dierentuinfreakmoest en zou ik die man ontmoeten.Ik had pech, hij was niet bij dieLedenvergadering, maar mijn liefde voordierentuinen was definitief gewekt. Opdeze ledenvergadering ontmoette ik wèl deandere bestuursleden Lex Noordermeer(toenmalig redacteur van Vrienden nieuws)en Daan van Herwijnen (zijn opvolger enmijn voorganger als redacteur).In 1996 volgde ik Daan van Herwijnen opals bestuurslid en redacteur vanVriendennieuws. Terwijl mijn medestudentenin Wageningen nog even een biertjegingen pakken, voerde ik een eenzamestrijd om alle teksten enfoto's op tijd bij onze vormgeveren drukker te krijgen.Als 24-jarige bracht ik degemiddelde leeftijd van hetbestuur met vele jarenomlaag. Het was voor deandere bestuursleden, vanwie de meeste al vele jaren inhet bestuur zaten, wel evenwennen, maar de combinatie tussen jeugdigeen meer ervaren bestuursleden leiddetot vele leuke projecten.Eén van de hoogtepunten uit die tijd wasde opening van de actie om geld bijeen tebrengen voor het gibboneiland (dat nudoor mutslangoeren bewoond wordt).Het bestuur had in haar wijsheid beslotendat de twee jongsten van het bestuur(secretaris Koos van Leeuwen en ondergetekende)verkleed in een apenpak met veelbananen in een transportkist van het nachtdieren-en apenhuis naar de locatie waarhet eiland zou komen, vervoerd werden.Het was echter ongeveer 25 graden en dieapenkostuums lieten geen lucht door.We dreven werkelijk uit die pakken! Bij delocatie waar het nieuwe eiland zou komen,was een groot bord geplaatst met daaropeen beschrijving en een tekening van hetnieuwe project. Blijdorps directeur TonDorresteyn opende de geldinzameling officieeldoor het onthullen van dit bord en hetlaten horen van geluiden van gibbons Uiteen cassetterecorder. Deze geluiden warenin Apenheul opgenomen en de gibbons vanBlijdorp, die honderden meters van deopeningsactie zaten, hoorden dit geluid enzijn de rest van de dag ontzettend opgewondengeweest, want 'er waren anderegibbons in de buurt'!In 1997 kon ik voor het afronden van miJnstudie Zoötechniek vijf maanden naarPapoea Nieuw Guinea. Gelukkig had ik tijdensde Vriendenreis naar Zuid-Duitslandde huidige redacteur, Marcel Kreuger, ontmoeten hij heeft het tussenliggende nummerin elkaar gezet. Na mijn terugkeer zijnMarcel en ik begonnen met het vormen vaneen heuse redactie. Het aantal Vriendenwas inmiddels gestegen tot ruim boven5000 en het werd tijd om het aantal echtactieve Vrienden wat uit te breiden. Er wasgelukkig veel belangstelling en zodoendekon een redactie van zes personengevormd worden. Dit maakte het voor mijook eenvoudiger om uit het bestuur terugte treden toen ik in Burgers' Zoo inArnhem ging werken. Sindsdien heeftMarcel Kreuger de fakkel als hoofdredacteurovergenomen en met de andereredactieleden Vriendennieuws verder verbeterd.Dankzij een grotere redactie is ermeer afwisseling in de artikelen inVriendennieuws gekomen, met specialerubrieken over vogels, koudbloedigen,planten en bloemen in de Diergaarde enzelfs een column.Diergaarde Blijdorp kan trots zijn op haarfanclub. Er zijn niet veel parken in Europadie zo'n grote en actieve club hebben.De leden van de Vrienden van Blijdorpkunnen met recht Vrienden genoemd worden;immers, tegenover een vriendschaphoeft niet altijd wat te staan. Minstens zobelangrijk als de financiële steun aan deDiergaarde staat dan ook de morele steunvan inmiddels zo'n 6500 Vrienden dieBlijdorp een warm hart toedragen en datook uitdragen. Dat signaal moet ook in deRotterdamse politiek doordringen!25e jaargang, nummer I, oplage: 7250Vereniging Vrienden van BlijdorpSonoystraat 6a. 3039 ZT RotterdamYrlcndennleuws is een uitgave van de YerenigingYrienden van Blijdorp en verschijnt vier maal per jaarDe Vereniging Yrlenden van BlIJdorp stelt zóch ten doeJ:"Het In zo breed mogelijke zin ondersteunen vanDiergaarde BlIJdorp". De jaarlijkse minimale contributiebedraagt € 27.- . waarvoor de leden 4 keer per jaarhet verenigIngsorgaan Yriendennleuws ontvangen. alsmede2 gratis toegangsbewijzen voor DiergaardeBlijdorp In Rotterdam.Bovendien worden de leden In staat gesteld deel tenemen aan diverse activiteiten, die speCiaal voor hengeorganiseerd worden, zoals excursies en Jezingen.Secretariaat:K. van Leeuwen, Sonoystraat 6a,3039 ZT RotterdamVriendenfoon: 0 10 - 467 66 37Vriendenfax: 0 I 0 - 467 66 37Email: info@vrlendenvanbJiJdorp.nlPostbank. 1357803Bank: Fortisbank nr: 98.55.33 .099Afdeling Reizen:T SlijkoortAernt Bruunstraat I I I, 3067 JC RotterdamTelefoon: 0 I 0-421 193 IGiro: 20 71 059Promotieteam:Fam. H. GerncseSourystraat ld. 3039 SR RotterdamTelefoon/fax: 0 I 0 - 466 36 82Telefoon Vriendenwinkel:OIO - 443J43J CSt 220 (oude winkeJ) en250 (nieuwe winkel). Mobiel: 06-40323077Postbank: 62 J 7 9 J 7Redactie-adres Vriendennieuws:M Kreuger, hoofdredacteur.Goudsesingel 235d, 3031 EL RotterdamRedactie-medewerkers:J. Cockshull, M. van Leeuwen-Maat,J NIJkamp, A Nijkamp-Hosman. A Peters,A Schouten. G. Tijssen, T van de YeldeVormgeving en druk: Argus, RotterdamVrienden van Blijdorp op Internet:Website: http://www.vrlendenvanbllJdorp nlRedactie Website: J.Cockshull, A GelderblomAdvertentiewerving Vriendennieuws:T van de YeJde:Spaansekade 20, 30 I I ML RotterdamTeJefoon: 0 I 0-4127994Samenstelling Verenigingsbestuur:YoorzitterCM. GroenhorstYlce-voorzltter T SliJkoortSecretarisK. van LeeuwenTweede secretaris S NoordijkPenningmeester AM. BosLedenH. GerntseM. KreugerISSN: 1568-3400Artikelen geschreven door derden vertegenwoordigende mening van de auteur en niet noodzakelijkerwijs dievan de redactie. De redactie behoudt zich het rechtvoor artikelen in te korten of te weigeren.Toegezonden foto's kunnen met vermelding van denaam van de fotograaf rechtenvrij gebrUikt worden tenbehoeve van actiViteiten zonder winstoogmerk van deYerenlglng Yrlenden van BIlJdorp. TenZIJ schriftelijkanders wordt aangegeven worden toegezonden foto'sopgenomen in het fotoarchief van de YereniglngYrienden van Blijdorp en aldus niet geretourneerd.