UNIVERSITE LIBRE DE BRUXELLES Centre de Sociologie du ...

UNIVERSITE LIBRE DE BRUXELLESCentre de Sociologie du Travail, de l’Emploi et de la Formation(Sociologisch centrum voor arbeid, tewerkstelling en opleiding)VALSTRIKKEN EN HINDERPALEN BIJ DE TEWERKSTELLING VAN VROUWELIJKE NIEUWKOMERSONDERZOEK BIJ EEN GROEP VROUWEN AFKOMSTIG VAN VERSCHILLENDE LANDENEEN PRAKTIJKEVALUATIEEindredactieEvaluatieonderzoek uitgevoerd op vraag van hetCentrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding(Federaal Programma /Objectief 3)1 september 2006Estelle KrzesloMejed Hamzaoui

InhoudstafelOns referentiekader............................................................................................................4Inleiding : de projectontwikkeling .........................................................................................6Benadeling van vrouwelijke nieuwkomers: bestaat er een alternatief?........................................7De voornaamste lessen uit vroegere evaluaties: .....................................................................8De mensen waar het over gaat: hun parcours ......................................................................10Vrouwelijke nieuwkomers en migrantenvrouwen: de invloed van de internationalisatie van demigratie op het onthaalbeleid.............................................................................................19Algemeen kader...............................................................................................................19Ervaringen ......................................................................................................................26De centrale rol van tewerkstelling – de malaise van de inactiviteit .............. Fout! Bladwijzer nietgedefinieerd.28Een arbeidsmarkt, markten van arbeid ................................................................................30Onzekere jobs, kortstondige tewerkstelling ..........................................................................30Tewerkstelling in een grijs circuit........................................................................................34Legale tewerkstelling ........................................................................................................39Ondernemende vrouwen ..............................................42Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Hindernissen, valkuilen en omwegen op de weg naar tewerkstelling ........................................45Waartoe dienen diploma's? ................................................................................................54Kenmerken van het vrouw zijn ......................................... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Aan zichzelf denken........................................................ Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd.Slotbemerkingen zonder besluitvorming ..............................................................................68Gedeeltelijke bibliografie ...................................................................................................71Bijlage 1: Vragenlijst ........................................................................................................73Bijlage 2: Overzicht van de personen in de onderzoeksgroep ..................................................75Vrouwelijke nieuwkomers -3- ULB-TEF September 2006

Bijlage 3: Deel van het versalg van de bijeenkomst tussen de drie gewestelijke projecten ..........80Vrouwelijke nieuwkomers -4- ULB-TEF September 2006

ONS REFERENTIEKADERIn december 2003 formuleerde de Europese Vrouwenlobby (European Women’s Lobby) eenaanbeveling voor het invoeren van een genderperspectief in het Europees immigratiebeleid.Wij citeren :« De maatregelen van de Europese Gemeenschap hebben over het algemeen geengenderdimensie: de discriminatie, ervaren voor migrantenvrouwen, komt met anderewoorden niet tot uiting en men houdt dus geen rekening met hun specifieke situatie. Uitgaanvan een « neutrale » benadering van de immigratie heeft als gevolg dat de mensenrechtenvan vrouwen, alsook hun ervaringen en behoeften niet worden erkend in het actuele politiekedebat over de migratie (…) »Dit is een opmerking, die slaat op de meerderheid van de sociale projecten voorprofessionele inschakeling van migranten en nieuwkomers op de arbeidsmarkt, dieontwikkeld worden in België en in Europa met de steun van het Europees Sociaal Fonds.De aanbevelingen, die benadrukken dat er rekening moet worden gehouden met deproblemen in verband met de gelijkheid van kansen ongeacht geslacht, blijven evenwel vaagof te algemeen als het gaat over de middelen om hiertoe te komen. Hoe deze aanbevelingenvertalen? Promotoren van projecten voor inschakeling van allochtonen of van nieuwkomersvertalen deze aandacht voor de genderdimensie tot nu toe in een bekommernis voor gelijketoegang tot het aanbod van opleidingen of, in functie van de gelijke kansen, in de zorg voorhet inrichten van cursussen, speciaal gericht op vrouwen. In het merendeel van de gevallenricht deze opleiding en vorming zich dan tot die vrouwen die het meeste achterstand hebben,zoals ongeletterde vrouwen of laaggeschoolden.Ondanks deze aandacht voor gelijke kansen, blijft de ongelijkheid tussen man en vrouwevenwel bestaan, en niet alleen na afloop van een vorming of opleiding: vrouwen op zoeknaar werk worden, nadat zij een bepaalde opleiding of studierichting hebben gevolgd, hoedan ook geconfronteerd met een gesegmenteerde arbeidsmarkt, die aan vrouwen de minstgunstige jobs voorbehoudt. Binnen de opleidingsvoorzieningen zelf bestaat echter evenzeerdeze ongelijkheid. De organisatie, de doelstellingen en de interne evaluatiecriteria van dezecursussen zijn namelijk afgestemd op neutrale criteria voor de inzetbaarheid op dearbeidsmarkt , want onvermijdelijk leidt tot een onderschatting van de bekwaamheden en devaardigheden van vrouwen. Deze thematiek verdient zonder meer een diepgaandebezinning. Hier enkel bij wijze van voorbeeld een paar concrete elementen: het bestaandeopleidingsniveau hanteren als selectiecriterium, om toegelaten te worden tot een bepaaldevorming, heeft een averechts effect, vermits dit criterium geen rekening houdt met deopgedane ervaring in het circuit van de informele economie, waar vrouwen veruit demeerderheid vormen; de aandacht, die wordt besteed aan de invloed van de cultuur van hetland van herkomst, kan in een ander cultuurregister leiden tot een onderwaardering van devrouwelijke bekwaamheid tot het nemen van initiatief of beslissingen en bijvoorbeeld van deVrouwelijke nieuwkomers -5- ULB-TEF September 2006

ereidheid van vrouwen om te gaan werken. Denken we ook aan de keuze van het soortopleiding of vorming, enzovoort. Bekommerd om het resultaat of ingegeven door realisme,verkiezen projectpromotoren eerder dat type van opleiding, waarvan geweten is dat dezesneller naar een job toe leidt, die evenwel geen enkel concreet perspectief inhoudt, noch intermen van opbouw van sociale rechten, noch in termen van carrière.De knowhow en de competentie van deze instellingen staat niet ter discussie. Wat we hierwel in vraag stellen is de tegenstrijdigheid, waar alle sociale actoren mee wordengeconfronteerd. Zij zitten constant tussen twee vuren. Om te beantwoorden aan de vraagkunnen ze uiteindelijk niet anders dan de segregatiemechanismen van de arbeidsmarktversterken, terwijl zij deze aan de andere kant juist op losse schroeven willen zetten. Invoorgaande evaluaties van de projecten voor professionele inschakeling in Brussel hebbenwij, samen met de consulenten van de BGDA, al gewezen op een merkwaardig feit. Demeeste en de best toegankelijke werkaanbiedingen houden evenveel kansen in voormannen en vrouwen. Er zijn ook evenveel geschikte vrouwelijke kandidaten. En toch wordener minder vrouwen tewerkgesteld, alsof zij minder bekwaam zijn dan mannen om zich aan temelden op de arbeidsmarkt.We zouden wat dit betreft de lezer willen uitnodigen om eens te gaan kijken naar de criteria,die worden gehanteerd bij de begripsomschrijving van « kritische functies », zoals we diekunnen terugvinden in de publicaties van FEDERGON, de Federatie van partners voor werk,die de bedrijven vertegenwoordigt, die actief zijn op het vlak van bemiddeling, outsourcing enopleiding. De criteria, op basis waarvan het 'kritische' van een functie wordt bepaald, sluiten -zoals men zal zien - vrouwen uit (althans voor de functies met de hoogsteberoepskwalificaties, waarop deze criteria zich richten).Wat te doen dan met de dringende suggestie om rekening te houden met de genderdimensiein het onthaalbeleid van nieuwkomers?Hiervoor moeten we het antwoord niet alleen gaan zoeken in een hervorming van de praktijkbinnen de organisaties. Het antwoord hangt af van een geheel van maatregelen op niveauvan de politieke overheden, die het onthaal van vreemdelingen en de mogelijkheden voorhun inschakeling in het gastland versoepelen of belemmeren.Het huidige vreemdelingenbeleid richt zich hoofdzakelijk op de verscherping van de controleaan de grenzen. Dit staat de ontwikkeling in de weg van een nieuw positief onthaalbeleid, datrekening houdt met recente vaststellingen, zoals bijvoorbeeld de vervrouwelijking van deimmigratie. Migraties gebeuren vandaag veel meer op initiatief van vrouwen. Deze sterkevertegenwoordiging van vrouwen botst op structuren, tot stand gekomen op basis van kennisover en ervaring met een mannelijk migratiemodel. Deze structuren beschikken over redelijkbeperkte middelen voor onthaal en de roep om aanpassing vindt geen weerklank.In het licht van integratiemaatregelen, gezien de positie van vrouwen in de recente migraties,dringt zich hier een meer fundamentele bezinning op over de sociale veranderingen in deactuele migratiebewegingen, en in het bijzonder het stedelijk en vrouwelijk karakter van dehuidige migratie, duidelijk verschillend van vroegere migratiegolven.Vrouwelijke nieuwkomers -6- ULB-TEF September 2006

Inleiding: de projectontwikkelingDit rapport is het resultaat van een gemeenschappelijke reflectie van een aantal veldwerkersen organisatieverantwoordelijken, betrokken bij het project van het ESF voor de begeleidingvan nieuwkomers op de arbeidsmarkt. Samen met het Centrum voor gelijkheid van kansenen voor racismebestrijding, dat de programmering in het kader van dit project van bij de startheeft gecoördineerd, hebben wij afgesproken om heel in het bijzonder aandacht te hebbenvoor de belevingen van de vrouwelijke nieuwkomers, begeleid door de projectpartners.In het programma van het Europees Sociaal Fonds was inderdaad voorzien dat er speciaalaandacht zou zijn voor de gelijkheid van mannen en vrouwen bij de begeleidingsinitiatievenvoor nieuwkomers.Bij nadere observatie van het begeleidingsproces bij tewerkstelling of professioneleinschakeling, viel meteen een fenomeen van achterstelling op. Vrouwen bleken duidelijkminder in staat voordeel te halen uit de hen geboden hulp, dan mannen. Dit verschijnselstond volledig los van het type van beroepsopleiding of begeleidingstraject, alsook van dewijze waarop deze werden ontwikkeld.Dit fenomeen heeft te maken met de dynamiek van de arbeidsmarkt in z'n geheel, waarvrouwen nog steeds moeten onderdoen voor mannen, zowel qua verloning, als op vlak vande mogelijkheid om carrière te maken of om een opleiding te volgen. In dit opzicht is het danook niet verwonderlijk dat het eveneens geldt voor de vrouwelijke kandidaten voortewerkstelling. Dit publiek is daarnaast echter ook nog slachtoffer van zwaardere of meerspecifieke handicaps in vergelijking met andere vrouwen in een gelijkwaardige socioeconomischecategorie 1 .Het gaat hier namelijk over buitenlandse vrouwen die nog maar pas in ons land zijnaangekomen. Zij kunnen karakteristieke materiële, sociale, culturele of zelfs psychischeproblemen hebben en, daar bovenop, is hun administratief statuut verre van stabiel. Dat istrouwens wat hen tot « nieuwkomers » maakt.Er werd dus afgesproken om speciaal aandacht te hebben voor dit deel van het publiek vande projecten en hen precies over deze specifieke problemen te bevragen.Zoals voor het publiek in z'n geheel, zijn we uitgegaan van de hypothese dat alle personen,ingestapt in om het even welk begeleidingsinitiatief, effectief hoopten en wensten om zo snelmogelijk en legaal aan het werk te gaan. Deze hypothese werd bevestigd door degesprekken met deze vrouwelijke nieuwkomers. Het is een vaststelling, die verder ook alleenmaar kan versterkt worden door alle studies over de inschakeling van nieuwkomers, waarop1 Lees over dit onderwerp in: Maruani M., Reynaud E., Sociologie de l’emploi, La Découverte, coll. Repères,herz. uitg. 2004 ; C. Verschuur en F. Reysoo (dir.), « Genre, nouvelle division internationale du travail etmigrations », `Cahiers genre et développement, n°5, L’Harmattan, Paris 2005Vrouwelijke nieuwkomers -7- ULB-TEF September 2006

wij ons hebben gebaseerd, meer bepaald in Frankrijk en in Québec 2 . Het streven naar legaletewerkstelling is een van de duidelijkste karakteristieken van de strategieën, aangewend omzich in het gastland te integreren.BENADELING VAN VROUWELIJKE NIEUWKOMERS: BESTAAT ER EEN ALTERNATIEF?Is het mogelijk een specifiek type van begeleiding uit te werken voor vrouwelijkenieuwkomers, waarbij meer zou worden rekening gehouden met hun karakteristieke positie,en dit niet enkel in algemene termen, maar daadwerkelijk gericht op reële sociale integratievia tewerkstelling? Welke aanbevelingen kunnen worden geformuleerd aan het adres vanprojectpromotoren en van het Sociaal Fonds, en verder, aan het adres van de overheid ende overheidsinstellingen?Dat is het voorwerp van deze studie. Het is meteen ook de verantwoording van het eenzijdigaccent op de vrouwen in het project.Het zal wel niemand ontgaan zijn dat vrouwen specifieke hindernissen kunnen tegenkomen,als vrouw, als vreemdelinge. En dit ongeacht hun voorervaring, hun opleidingsniveau of hetsoort werk dat hen wordt aangeboden, - het soort jobs waar zij zich op voorbereiden ismeestal te situeren in de sector van de huishoudelijke of familiale hulp (op z'n hoogst desector van de gezondheidszorg). Afgaande op de actuele economische omstandighedenhebben we het hier over onzeker, slecht betaald, weinig gewaardeerd werk, zonder enigvooruitzicht of enige kans op ontwikkeling van « bekwaamheden ». Dat is trouwens de redenwaarom vrouwelijke nieuwkomers precies zo'n soort werk kunnen krijgen.De projecten voor onmiddellijke tewerkstelling, die wij opvolgden, bevestigen ook dehypothese van eerder onderzoek naar ongelijke kansen op de arbeidsmarkt, volgensdewelke de ongelijkheid ingebakken is in de sociale constructie van de tewerkstelling 3 . Vanafhet moment dat er genderanalyses van de arbeidsmarkt worden uitgevoerd, wijzen deze ophet feit dat de man in een gunstiger positie staat wat tewerkstelling betreft dan de vrouw. Endeze bevoordeling wordt bevestigd door onze ervaringen. Zo zijn mannen in een zelfdepositie als "nieuwkomer" ten opzichte van hun vrouwelijke collega's bevoordeeld in termenvan tijdelijke beschikbaarheid, van verplaatsingsmogelijkheden, maar ook in de zin van« mentale » beschikbaarheid ten overstaan van de verantwoordelijkheden voor het gezin, diemeestal door de vrouw worden gedragen.Deze poging tot analyse van de specifieke moeilijkheden voor vrouwen lijkt ons belangrijkom twee redenen: om de empirische vaststellingen en waarnemingen te objectiveren, infunctie van de verhoging van deskundigheid en ervaring van sociale werkers, en anderzijds,om een bijdrage te leveren aan de verbetering van de opvang van dit publiek. Andersgeformuleerd, misschien iets bescheidener, willen we graag op z'n minst de vinger leggen opeventuele tekortkomingen.2 Zie bibliografische lijst3 M. Maruani, C. Nicole, la sociologie de l’emploi, Ed. La Découverte, Paris, 2001 (herz.uitg.).Vrouwelijke nieuwkomers -8- ULB-TEF September 2006

Door de feitelijke gegevens, materiële feiten, naar voren te schuiven, willen wij nietteminvermijden dat de moeilijkheden, ervaren door vrouwen, eenzijdig worden teruggevoerd totbeschouwingen van zogenaamd culturele of religieuze aard, die nogal eens worden gemaaktals het over vrouwen gaat, en die gemakkelijke relativistische interpretaties inhouden,waartoe bepaalde analisten of politieke verantwoordelijken hun toevlucht nemen, zoals wesoms kunnen vaststellen.De hier voorgestelde analyse is eerder embryonaal. Daar zijn we ons van bewust. Hier endaar worden elementen overgenomen uit andere meer diepgaande studies, waarvan er eenaantal in de bibliografische gegevens terug te vinden zijn.Langs de andere kant dient eveneens opgemerkt dat we lang niet alle gegevens hebbengebruikt, die we hebben verzameld uit de gevoerde gesprekken. We hebben ons beperkt totdie elementen, die aansluiten bij de initiële onderzoeksvraag.De voornaamste lessen uit vroegere evaluaties:Het Europees Sociaal Fonds heeft dus een budgetlijn geopend voor de ondersteuning vaninstellingen, die een specifiek onthaalbeleid voeren voor « nieuwkomers » in de verschillendelanden van de Europese Unie.In België werd het Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding belast metde coördinatie van de projecten en elk Gewest heeft eigen uitvoeringsmodaliteitenvastgelegd. Hierin vinden we evenwel één constante, namelijk de verbinding van het eigenproject met de overheidsdienst voor tewerkstelling en opleiding, alsook met een aantalgespecialiseerde organisaties voor sociaaleconomische integratie.In de procedures was een externe evaluatie van de initiatieven voorzien. Het Centrum voorArbeid, Tewerkstelling en Opleiding van de Vrije Universiteit Brussel (TEF-ULB) evalueerdede projecten van het Waals Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.Het project van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest legde de klemtoon op de rechtstreeksetewerkstelling van kandidaten in bedrijven, met vestiging in het Gewest, door actievetussenkomst van de Gewestelijke Dienst voor Arbeidsbemiddeling (BGDA/ORBEm).Het project was een onderdeel van een begeleidingsproject van de BGDA/ORBEM, dat zichspeciaal richtte tot een publiek van moeilijk plaatsbare werkzoekenden: er werd met dezemensen een bijzondere methode uitgeprobeerd van actieve prospectie van de arbeidsmarkt 1 ,geïnspireerd op de methode "IOD" ("Intervention sur l’Offre et la Demande"- "Ingrijpen inAanbod en Vraag ") 4 , toegepast door diverse organisaties en lokale steunpunten voortewerkstelling in Frankrijk.4 Voor meer details over deze methode kunt u het volgende raadplegen: « La lettre de l’Insertion parl’économique », abécédaire ; uitgegeven door het tijdschrift Alternatives économiques, uitg. Scop-SA'Alternatives Economiques' en meer bepaald de site van de vereniging « construire l’égalité ensemble », Nord-Pas de Calais, http://www.egalite-mixite.com/article.php3?id_article=151Vrouwelijke nieuwkomers -9- ULB-TEF September 2006

Grosso modo komt de "IOD"-methode neer op het volgende: er wordt ingewerkt op degenedie werk biedt, de bedrijfsleider, met de vraag een arbeidsplaats voor te stellen, waarin dewerkzoekende tewerkgesteld kan worden, gecoacht door een "IOD"-consulent, vanuit deopvatting dat de arbeidsgeschiktheid wordt opgebouwd in de job. De "IOD"-methode wil opdie manier een netwerk uitbouwen van partnerbedrijven. Zij is bedoeld voor jongeschoolverlaters zonder diploma of probleemjongeren in specifieke sociale omstandigheden,randdelinquenten, enz., en richt zich vooral tot de KMO's uit een bepaalde streek. Dezemethode veronderstelt wel dat er een netwerk bestaat van bedrijven, die aan een dergelijkopzet willen meewerken.Met de steun van het ESF heeft men binnen de BGDA/ORBEM een gespecialiseerde celkunnen uitbouwen, de "Cellule SIDE" ("Service d’intervention directe sur l’Emploi" – Dienstvoor rechtstreekse arbeidsbemiddeling) die de "IOD"-methode hanteert bij de begeleidingvan de nieuwkomers. Hierbij is het dan precies de rol van de partnerorganisaties om binnenhet eigen publiek, dat door hen wordt begeleid, die kandidaten te selecteren die voor eendergelijke rechtstreekse tewerkstelling in aanmerking komen, en hen daar ook in de matevan het mogelijke op voor te bereiden. Deze partnerorganisaties kregen in het project defunctiebenaming « prescripteurs» of « doorverwijzende instantie », waar de gespecialiseerdecel van de BGDA/ORBEm gedurende het hele verloop van het project overleg mee voerdeen ervaringen mee uitwisselde, steeds in het bijzijn van de projectcoördinator.Het project van het Waals Gewest betrof de regio's Luik en Verviers. Hier werd de klemtoongelegd op de beroepsopleidingen, georganiseerd door de openbare dienst voor opleiding entewerkstelling, de FOREm. Het project streefde in het bijzonder naar een grotere mobiliteiten doorstroming van personen van de basisinstellingen naar de FOREm.De steun van het ESF ging naar initiatief, gericht op de toegankelijkheid van opleidingen voornieuwkomers. Op voorstel van het Ministerie van het Waals gewest, werd aan deoverheidsdienst "FOREm-formation" en in het bijzonder het departement « Espaceinternational » gevraagd om samen te werken met de regionale integratiecentra (« lescentres régionaux d’intégration of CRI ») en met de vereniging « Lire & Ecrire » van Luik envan Verviers, voor het onthaal en de begeleiding van de kandidaten voor opleidingen.Hiertoe werd door het departement een workshop (atelier de recherche active d’emploi)ingericht met een aantal voorbereidende sessies, speciaal bedoeld voor deze kandidaatnieuwkomers.Vermits echter de opleidingscycli van de FOREm enkel bedoeld zijn voor kandidaten diehouder zijn van een diploma, volgen die kandidaten, die niet over een diploma beschikken,eerst nog een voorbereidende vorming bij een van de partnerorganisaties, meer bepaald bijde vereniging « Lire & Ecrire » .In de twee projecten is er dus een samenwerking tussen de overheidsdienst en een aantalbasisorganisaties, ofwel rechtstreeks zoals het geval is in Brussel, ofwel onrechtstreeks viade CRI. Het Waalse en Brusselse project volgden verder elk hun eigen logica enevolueerden elk op eigen manier in de loop van het experiment.Vrouwelijke nieuwkomers -10- ULB-TEF September 2006

Dit verliep in twee fases (2002-2003 en 2004-2005), gebaseerd op dezelfde uitgangspuntenvoor de twee Gewesten, maar dus elk met een eigen ontwikkeling. De hoofdlijnen hiervanzullen worden onderzocht bij de globale evaluatie op het einde van het project, na 2006-2007.TER HEINNERING, DE RICHTLIJNEN VOOR DE EERSTE EVALUATIEFASE (2002-2003)Deze eerste evaluatie stelde de vraag naar de toepasselijkheid van de voorzieningen invergelijking met het parcours, het profiel en de vraag van de rechthebbenden (gebruikers).Er waren drie analysestappen:- Hoe kijken de gebruikers aan tegen de ondernomen actie? Met schriftelijkevragenlijst, opgestuurd per post of ingevuld tijdens gesprek.- Hoe verliep de samenwerking tussen de privé-organisaties en de overheidsdiensten?Op basis van gesprekken.- Hoe ontwikkelde de professionele praktijk binnen de privé-organisaties om zich aante passen aan het doelpubliek? Op basis van gesprekken.DE TWEEDE EVALUATIEFASE 2003-2004Voor de tweede evaluatie werd een gelijkaardige structuur gevolgd, aangepast aan deconcrete situatie.Ze bestond eveneens uit drie stappen:- Het profiel van de deelnemers.- Waar stonden de deelnemers op het moment van de uitstap uit het projecttraject enwat is er van hen geworden op dit moment? Met schriftelijke vragenlijst, opgestuurdper post of ingevuld tijdens gesprek.- Evaluatie door de veldwerkers van de beroepspraktijk en van het partnership. Opbasis van gesprekken.HET DOELPUBLIEK: HUN TRAJECTSlechts een beperkt aantal personen deed een werkervaring op, in aansluiting op deopleiding. En het gaat hierbij hoofdzakelijk om mannen.Een meerderheid van de mensen, zowel de mannen als de vrouwen, betrokken bij deprojectinitiatieven, heeft wel werkervaring, maar van voor hun aankomst in België. Het is nietuitgesloten dat sommigen van hen in het zwart werken of hebben gewerkt. Maar met werkvan vluchtelingen en illegalen, dat niet werd aangegeven, wordt officieel geen rekeninggehouden als werkervaring.Een belangrijk deel van hen heeft een diploma.Als we spreken over socio-economische integratie is er niemand die ervan uitgaat datopleiding volstaat. Maar het zou op z'n minst kunnen helpen voor het zoeken naar werk (deVrouwelijke nieuwkomers -11- ULB-TEF September 2006

werkwinkels -"ateliers de recherche active"-, meer kennis over diensten en voorzieningen,inschrijving als werkzoekende, toegang tot interim-bureaus) en voor de voorbereiding opgaan werken.We stellen vast dat van de personen, die een opleiding volgden, het aantal werklozen meteen uitkering zo goed als nul is; het merendeel van de nieuwkomers is afhankelijk van eenOCMW-uitkering. Het is trouwens dikwijls op aandringen van het OCMW dat de mensen zichopgeven voor het volgen van een opleiding.We hebben eveneens duidelijk kunnen vaststellen dat de mensen met de hoogste diploma'sde voornaamste vragende partij zijn voor het volgen van opleiding. Het onderzoek toont aandat mensen op die manier de ene opleiding na de andere volgen, zonder dat ze ooit aanwerk geraken (althans niet officieel).Taallessen worden des te meer gewaardeerd naarmate de organisaties hieraan een stukinburgering koppelen, in termen van kennismaking met het sociale leven en de instellingen inBelgië, én als hiernaast ook nog concrete hulp wordt geboden bij administratieve problemen.Rechtstreekse tewerkstelling betrof maar een beperkt aantal personen, rekening gehoudenmet de gevolgde procedure. Maar de werkaanbiedingen waren vooral voor mannen.Vrouwen werden doorverwezen naar opleidingen, die steevast oriënteerden naar dedienstensector of dienstverlenende functies.DE PROFESSIONELE WERKZAAMHEDEN VAN DE ACTOREN, BETROKKEN BIJ HET PROJECTOok al heeft de deelname aan het project de praktijk van de basisorganisaties niet echt doorelkaar geschud, het partnership en de ervaringsuitwisseling naar aanleiding hiervan hebbentoch een klaardere kijk gegeven op het complexe en tegenstrijdige van hun opdracht.Prioritaire aandacht voor de socio-economische inschakeling van deze publieksgroep dwongde partners tot verduidelijking van hun interventies en tot een aanpassing van hun praktijkaan de meest verscheiden vragen en profielen.De projectpartners noemden drie elementen positief voor hun deelname aan het project.- de professionalisering: een ruimere inzetbaarheid van de beroepskrachten en eenverbetering van hun capaciteit om zich aan te passen aan een nieuwe publieksgroepen aan nieuwe vragen- de samenwerking: samenwerken met andere organisaties, contacten onderhoudenen informatie uitwisselen, uitbreiden van de samenwerkingspraktijk van een projectnaar een ander- de innovatiedeskundigheid: uitdenken van nieuwe methodes, bij afwezigheid vanaangepaste werkinstrumenten, een versterking van het aanpassingsvermogen.Vrouwelijke nieuwkomers -12- ULB-TEF September 2006

Synthese van de informatie over het profiel van de deelnemers.Onderstaande tabel geeft een overzicht van de populatie, betrokken bij het project in de twee fasen en voor hetgehele project in de twee Gewesten. Als we rekening houden met het feit dat het hier gaat om reële kandidatenvoor tewerkstelling, is het aandeel van de vrouwen, 42%, relatief belangrijk.Totaal Mannen VrouwenBrussel1 80 63 17Brussel 2 183 117 66Wallonië 1 292 164 128Wallonië 2 197 93 104Totaal 752 437 315In % 58 42Over het algemeen ziet de actuele beroeps- en sociale situatie er eerder slecht uit. Een grote meerderheid (82 %)zit zonder werk (niet uitkeringsgerechtigde werklozen) en zijn afhankelijk van sociale steun.Beroepssituatie* Mannen Vrouwen Totaal In %Heeft werk 29 22 51 10Werkzoekend en sociale steunvrager (Wall.1) 132 107 239Werkzoekend (Wall.2) 31 50 8182Sociale steun (Wall.2) 46 35 81Student 1 1 2 2Zonder inkomen 2 8 10Andere 5 3 8onbekend 11 5 16 3Zelfstandige 0 1 1Totaal 257 232 489(*enkel voor het Waals Gewest)Een belangrijke groep beschikt over een diploma.Diploma Mannen Vrouwen Totaal In %Universitair 101 88 189 33Graduaat 47 40 87 15Hoger Middelbaar 63 37 100 17Lager Middelbaar 43 25 68 12Lagere School 15 31 46 8Geen 25 21 46Onbekend 25 8 33 6Totaal 319 250 569Een derde van deze populatie beschikt over een universitair diploma (33%). Praktisch de helft (33% + 15%) heefteen diploma hoger dan middelbaar, wat betekent dat ze dus hun studies verdergezet hebben na hun 18 jaar.Deze diploma's kregen voor het overgrote deel geen gelijkwaardigheidsattest. Dit houdt in dat sommigen in Belgiëopnieuw iets anders moeten gaan studeren of een of twee bijkomende studiejaren moeten volgen. Met of zonderdiploma, al deze mensen zien zich genoodzaakt ernstig in te binden op hun ambities.Vrouwelijke nieuwkomers -13- ULB-TEF September 2006

De onderzoeksgroepDe vrouwen, die deelnamen aan dit onderzoek, werden voor het merendeel gecontacteerdvia de sociale organisaties voor socio-economische inschakeling van Brussel, Verviers enCharleroi. Zij verblijven legaal in België, wat immers een basisvoorwaarde is om zich tekunnen inschrijven voor een opleiding. In de groep zitten in feite ook enkele vrouwen zonderwettelijke verblijfsvergunning, ofwel omdat ze als asielzoeker uitgeprocedeerd zijn, ofwelomdat ze zich (voorlopig) niet hebben aangemeld bij de Dienst Vreemdelingen of elders. Zijzijn evenwel niet clandestien, vermits zij hoe dan ook gekend zijn bij de sociale diensten ensommigen onder hen genieten zelfs een of andere vorm van steun van deze diensten. Watde toegang tot de arbeidsmarkt ( en de toegankelijke jobs) betreft merkt men evenwel geenverschil op tussen vrouwen, die legaal in ons land verblijven of illegaal.Wij hebben geprobeerd meer zicht te krijgen op hoe de vrouwen zelf de mechanismen vande arbeidsmarkt begrijpen en hoe zij de ervaren moeilijkheden zelf uitleggen, meer bepaaldwat betreft de nadelige gevolgen van de ongelijkheid waarvan ze het slachtoffer zijn. Ditbracht ons er onvermijdelijk toe om terug te gaan tot de manier waarop zij hun migratiehebben beleefd en tot de verwachtingen, die zij koesterden over hun tewerkstelling. Hetgewicht van het verleden, bijvoorbeeld het verlies van hun werk of, in sommige gevallen, deveranderingen in hun persoonlijke situatie, blijkt voor hen een zware invloed te hebben op demanier waarop zij de migratie beleven, wat op zijn beurt misschien een rem kan zetten ophet proces van professionele herinschakeling of een specifieke hindernis hiervoor kanvormen.Validiteit van de onderzoekspopulatieHet is ongetwijfeld overbodig om te preciseren dat de groep van 33 vrouwen geenrepresentatieve waarde heeft.Het enige selectiecriterium, als we dit tenminste zo mogen beschouwen, is het behoren totde groep van nieuwkomers.Dit criterium heeft op zichzelf geen enkele intrinsieke waarde. Dit is uitsluitend gehanteerdom te beantwoorden aan de aanbeveling van het Europees Sociaal Fonds voor het opzettenvan specifieke hulpprogramma's, en omdat dit zo wordt toegepast binnen de organisaties,die genieten van de steun van dit Fonds voor specifieke onthaalprogramma's.De definitie van wie "nieuwkomers" zijn is voorwerp van discussie en verschilt naargelang deinstelling, die de uitvoerende organisaties op het terrein ondersteunt. We kunnen in elk gevaltwee elementen onderscheiden: 12 maanden of meer op het grondgebied verblijven en dit oplegale wijze. Dit tweede element is een vereiste om bij de organisaties in aanmerking tekomen.Vrouwelijke nieuwkomers -14- ULB-TEF September 2006

Er bestaat geen enkel criterium op basis waarvan wat voor representativiteit dan ook zoukunnen worden geargumenteerd. Niemand is in staat om met voldoende precisie aan tegeven hoe de bevolking van nieuwkomers er op dit ogenblik uitziet in België, waarmee eenrepresentatieve steekproef zou kunnen worden samengesteld.Wij zijn er echter van overtuigd dat de toevallige groep, die wij hebben onderzocht,voldoende representatief is, in die zin dat de inlichtingen die wij hebben kunnen verzamelenop basis van de interviews de informatie bevestigt die uit eerdere gelijkaardige onderzoekennaar voren is gekomen.De enige beperking, die wij wel aan deze representativiteit willen stellen, houdt verband methet feit dat wij de meerderheid van de personen, die door ons werden ondervraagd, hebbenontmoet binnen een organisatie. Daardoor is ons onderzoek enkel representatief voor diegroep van vrouwen, die geniet van een omkadering of begeleiding. En die groep vormt weleen minderheid binnen de gehele groep van vrouwelijke nieuwkomers, een minderheid diewe zonder twijfel een bevoorrechte minderheid kunnen noemen, die kan terugvallen op eenondersteuning waarvan de meerderheid van de vrouwen gespeend blijft. Laat dit echter geenvoldoende reden zijn om aan hun getuigenis geen belang te hechten, integendeel.KENMERKEN VAN DE ONDERVRAAGDE PERSONENHieronder geven wij het overzicht van de personen, die deelnamen aan het onderzoek, methun naam, hun leeftijd en hun land van herkomst.We hadden hier ook de gegevens aan kunnen toevoegen in verband met scholingsniveau,beroepservaring en talenkennis. In de loop van het verhaal zullen we deze gegevens zonodig ophalen, als er bijvoorbeeld iets meer moet gezegd worden over de omstandighedenvan hun migratie.Deze elementen op zich geven ons al een idee van de ontsluiting van de wereld, waarvan demigraties van vandaag de stille getuigen zijn.Voornaam (ofaangenomenvoornaam)LeeftijdLand – stadvan herkomstHoe lang reeds inBelgië?Maritale situatie - Gezinssituatie1. Souad 22-25 Marokko 6 jaar Gehuwd in Marokko met een manuit België2. Clara Colombia Anderhalf jaar Alleenstaande3. Mimmie 30-35 Rwanda 2 jaar Alleenstaande moeder met 2minderjarige kinderen4. Zohra + 50 Tsjetsjenië 3 jaar Gehuwd, als koppel aangekomen5. Irina 25-30 Litouwen Gehuwd in België, met een Belg6. Lisa Somalië 4 jaar Gehuwd in Marokko met een manuit België7. Aïcha 20-25 Marokko Meer dan 10 jaar Gehuwd in Marokko met een manuit België8. Zahra 40-45 Iran Alleenstaande moeder met kind9. Maniema 40-45 Guinee 4 jaar Alleenstaande moeder met kind10. Meriem Afghanistan 5 jaar GehuwdVrouwelijke nieuwkomers -15- ULB-TEF September 2006

11. Honorine Congo -Sekoumbata,Voorheen Senegal,Casamance12. Khadija 30-35 Marokko -CasablancaSinds 199813. Zailin 25-30 Cuba 2,5 jaar2 ° definitief verblijfWeduwe met kinderenHertrouwd met een Belg,gescheidenSlechts een kind kwam met haarmee. Een zoon is laterovergekomen. 2 minderjarigekinderen in Congo4 jaar Gehuwd in Marokko met een manuit België.GescheidenHertrouwdGehuwd met een Belgische expatin Havanna14. Sevami 21 Mauritius 2 jaar VrijgezelHierheen gekomen op vraag vanhaar moeder, die was hertrouwdmet een Belg15. Naïma 20-25 Marokko 3 jaar Gehuwd in Marokko met een manuit België.Een kind hier geboren16. Saana 20-25 Marokko 4 jaar Gehuwd in Marokko met een manuit België.Na 2 jaar gescheidenMomenteel alleenstaande17. Nadia 1 25-30 Marokko 7 maanden Gehuwd in Marokko met eenMarokkaan uit Frankrijk.Geen kinderen18. Maria 2 Somalië 6 jaar GehuwdKinderen in Somalië gebleven19. Natasha 3 35-40 Armenië-Voorheenvluchtelingin Rusland20. Vera 4 MontenegroVoorheenvluchtelingin Servië6,5 jaar Gehuwd met een landgenoot,politiek vluchteling, die vriendenheeft in België3 kinderen, waarvan 2 hier geboren4 jaar Gehuwd in BelgiëKinderenIn België aangekomen alsminderjarige, samen met familie,erkend als oorlogsslachtoffers(vader en zus in België)21. Robertine 5 Rwanda 9 maanden AlleenstaandMENA oorlogsslachtoffer, hierheengebracht door eenmensensmokkelaar22. Lucia 36 Ecuador - Ambato 10 jaar Verloofd in Ecuador, daarnagehuwd in Belgiëgescheidenhertrouwd met een landgenoot1 kind uit het tweede huwelijk23. Elsa 42 Ecuador – Quito 8 jaar Gehuwd, 2 dochtersAlleen naar België gekomen enlater zijn man en dochtersovergekomen24. Patricia 30-35 Ecuador - Quito 6 jaar GehuwdUit elkaar, maar later weer samen,2 dochtertjes, geboren in EcuadorVerwacht een kind25. Karima Marokkodaarna Frankrijk26. Talhaoui 40 ans Marokko- daarnaNederland en hier27. Cheryl 42 ans Kameroen -Yaoundé3 jaar Gehuwd in Marokko met eenFransman van Marokkaanseorigine, later zich in Belgiëgevestigd8 maanden maar10 jaar in MarokkoGehuwd1 kindHertrouwd met een Belg, die ze 5jaar geleden heeft ontmoet.7 aangenomen kinderenVrouwelijke nieuwkomers -16- ULB-TEF September 2006

28. Idrissia 33 Marokko KenitraVoorheen vier jaarin Frankrijk2 jaar Eerste huwelijk op 15 jarige leeftijd;gescheiden en hertrouwd in 2005met een Belg29. Tchuupalqua 4,5 jaar Alleenstaande moeder met zoonvan 18 jaar ; politiek vluchteling30. Francine 18 ans Congo Kinshasa 3 jaar Minderjarige, alleenstaandemoeder met 1 baby, hier geboren31. Mikhaila 51 ans TsjetsjeniëDaarna Rusland(St Petersburg)32. Sofie 35-40 Rwanda TanzaniaKenia, Centr. Afrik.Rep. (1994-1998)33. Kathia 2 35 ans Rusland -5 jaar Aangegeven als alleenstaande,maar met verdwenen echtgenoot;Alleenstaande moeder met zoonvan 18 jaar, politiek vluchtelingSinds 1999 Gehuwd; 5 kinderen, waarvan 3geadopteerdPolitiek vluchtelingSinds 2001Gehuwd3 zonenKaliningrad34. Marina 35 ans Rusland -Omsk Sinds 2002 Gescheiden1 (mindervalide) zoonEnkele vrouwen zijn in België aangekomen toen zij nog minderjarig waren, waarondermeerbepaald twee alleenstaande jongeren, die werden opgevangen door een Open Centrumvan Fedasil. Strikt genomen zijn dat dus geen nieuwkomers. Eenmaal meerderjarig, dienenzij echter het asielcentrum te verlaten en staan dan meestal zonder steun op straat.In de onderzoeksgroep vinden we geen enkele vrouw uit Azië en de Oost-Europese vrouwenzijn relatief laag vertegenwoordigd, in vergelijking met het aantal dat wordt opgevangen doorde basisorganisaties.Onze onderzoeksmethodeDe basis van het onderzoeksmateriaal is een corpus van gesprekken met zo'n drie en dertigvrouwen, waarmee wij hetzij rechtstreeks, hetzij via tussenkomst van de partnerorganisatiesuit het project contact hadden. Deze gesprekken werden opgenomen en de opnameswerden integraal uitgeschreven. Zij vormen een ruw materiaal, dat wil zeggen zonder dat eriets werd herschreven of geïnterpreteerd.Tot dit corpus behoren ook delen van gesprekken, die werden gevoerd gedurende devoorgaande stappen van het onderzoek (van 2002 en 2004), maar het overgrote deel vanhet materiaal werd bijeengebracht in het kader van dit onderzoek.Daarnaast konden wij als ruw materiaal ook nog beschikken over de uitgeschreven opnamesvan gesprekken gevoerd door het SAMV 5 , waarover verslag werd uitgebracht tijdens destudiedag van 15 december 2005, georganiseerd door het Centrum voor gelijkheid vankansen en voor racismebestrijding. Deze gesprekken hadden evenwel een ander doel enwerden dan ook niet gebruikt als directe bron voor ons onderzoek.5 (SAMV) Steunpunt Allochtone Meisjes & VrouwenVrouwelijke nieuwkomers -17- ULB-TEF September 2006

Er werd een basisstramien met mogelijke vragen uitgewerkt (Bijlage 1), met als rode draadde identificatie van de specifieke hinderpalen, waardoor vrouwen benadeeld worden in hunproces van integratie. Twee opeenvolgende stappen werden onderscheiden, op basis vaneen min of meer theoretische chronologische logica.In een eerste gedeelte gaat het over de identiteitsgegevens: leeftijd, afkomst, burgelijkestand bij aankomst, de plaats die België inneemt in het migratietraject en de manier waaropzij in het land zijn gekomen.Het tweede gedeelte gaat over de arbeidsmarkt: beroepservaring, huidige beroepssituatie ende eventuele arbeidsomstandigheden. Dit laatste aspect wordt slechts weinig ontwikkeld inde interviews, omdat slechts weinig vrouwen effectief aan het werk zijn en het over hetalgemeen niet hun eerste zorg is. Het thema van de vroegere werkervaring daarentegenneemt een belangrijke plaats in, die zelfs verder gaat dan de strikte beroepservaring.Als het gaat over de kanalen waarlangs zij werk vinden, hebben we echter een reeksbelangrijke inlichtingen gemist, omdat we uitgingen van de vooronderstelling dat het ging omlegaal werk. Het is gekend dat werk vinden niet zomaar het product is van een eenvoudigeprocedure. Je moet om te beginnen al weten waar je de informatie over werkaanbiedingenkunt vinden. Het leek ons belangrijk aan dit thema meer aandacht te besteden, vermits hetons kan terugvoeren tot bepaalde zeer doeltreffende, hoewel minder duidelijk zichtbarevormen van discriminatie.Het derde gedeelte gaat in op hun inkomenssituatie, over het algemeen onbeduidendeinformatie, vermits de vrouwen, die geen inkomen hebben, afhangen van OCMW-steun ofafhankelijk zijn van het inkomen van hun eventuele partner.Met de laatste vraag gaan we ten slotte in op hun verwachtingen en hun plannen.Over het algemeen ging het in de gesprekken over de plannen voor economische integratie,dikwijls met een heel precies doel: « Ik wil verkoopster worden, verpleegster, enz. ». En mengaat dan door op de wegen om daar te geraken, zoals bijvoorbeeld « Ik moet Frans leren,een beroepsopleiding volgen voor …. », en op wat er in de weg staat. Uittekenen van zo'nberoepstraject is trouwens een onderdeel van de vorming. Het is logisch dat zij hier dan ooknaar verwijzen.DE GESPREKSMODALITEITENWe hielden het stramien voor de interviews redelijk soepel en open, met een relatief kortegespreksduur van ongeveer drie kwartier tot een uur per persoon.Sommige gesprekken gebeurden in groep, andere individueel. We gingen ervan uit, en datbleek ook te kloppen, dat mensen die elkaar reeds van vroeger kenden er niets op tegenhadden om hun problemen publiekelijk ter sprake te brengen. Het ging immers ombestaande groepen. Groepsgesprekken hebben het voordeel dat er soms vragen naarbovenkomen, waaraan wij zelf niet zouden denken, doordat de vrouwen hun situaties met elkaargaan vergelijken. Daarbij kwam een praktisch voordeel, namelijk dat de vrouwen elkaar zoook konden helpen als er een probleem was voor vertaling. Door de omstandigheden vandeze studie was er bovendien geen enkele reden om aan te nemen dat het omvertrouwelijke informatie zou gaan. We herinneren eraan dat alle groepsleden een legaalVrouwelijke nieuwkomers -18- ULB-TEF September 2006

statuut hadden en dat de specifieke sociale situatie van elk van deze mensen gekend was bijde beroepskrachten.Een ander deel gesprekken werd individueel gevoerd, wat gebeurde voor die personenwiens statuut niet duidelijk was. Het gaat om een kleine groep. Deze vrouwen haddenaanvaard om met ons te spreken, nadat wij werden geïntroduceerd door iemand waarin zijvertrouwen hadden. Van bij de aanvang hebben we ook telkens gesteld dat hun persoonlijkstatuut voor ons slechts belang had vanuit het gezichtspunt van de beroepsactiviteit en datzij niet verplicht waren, wel te verstaan, om iets te zeggen dat ze niet wilden zeggen.Sommige van deze vrouwen bevonden zich in een zeer geïsoleerde positie. In ruil voor hunvertrouwen konden wij hen nuttige informatie geven, adressen van diensten waar ze voorhulp terecht konden, voor zichzelf of voor hun kinderen.Tenslotte kunnen we hier nog aan toevoegen dat de getuigen over het algemeen vlot bereidwaren om antwoord te geven zelfs op eerder persoonlijke vragen, over hun relatiebijvoorbeeld, of over de relaties op het werk, of bijvoorbeeld over zwart werk. Daar waar deantwoorden onbeduidend zijn, ligt dat eerder aan het feit dat niet de juiste vragen werdengesteld.HOE KOMT DE GENDERDIMENSIE TOT UITING?Het migratiebeleid berust ondermeer – niet uitsluitend – op het nemen van maatregelen, diede integratie bevorderen.Bij een eventuele actualisering van deze maatregelen zou men van gezichtspunt moetenveranderen en afstand moeten nemen van de overheersende visie op de migratie vanvrouwen als een fenomeen, afhankelijk van een project van mannen (of in het kader vangezinshereniging).Met andere woorden, een visie die rekening houdt met de genderdimensie kan enkelgebaseerd zijn op de erkenning van de vrouw als vrouw, de erkenning van hun fundamentelerechten als persoon, in plaats van als echtgenote of dochter van migrantenmannen of alsmoeder van migrantenkinderen.Dit houdt tevens de erkenning in van de migratie-ervaring van vrouwen als een specifiekeervaring met een eigen karakter, ongeacht de omstandigheden waarin deze migratie plaatsvond. Bovendien mag deze erkenning van de eigen aard zich niet beperken tot deomstandigheden, waarin die migratie plaats vond, maar moet zij uitgebreid worden tot demotivatie voor de migratie en zelfs tot de materiële voorbereiding ervan.Voortgaand op deze redenering, moet het uitgangspunt zijn dat migrantenvrouwen voorzichzelf een aantal stappen hebben moeten ondernemen, dat wil zeggen, voor zichzelfbijvoorbeeld een eigen persoonlijke motivatie om te vertrekken hebben moeten uitwerken,ook als zij het niet zelf waren die het eerste initiatief hebben genomen. Hiermee wordt nietbedoeld dat zij anders tegen het vertrek wilden aankijken of zich tegen het migratieplanVrouwelijke nieuwkomers -19- ULB-TEF September 2006

wilden verzetten, integendeel, het houdt in dat de vrouwen zich ook zelf als persoon achterhet plan hebben geschaard. Ze hebben het zich eigengemaakt. En daar ligt precies de kernvan onze bevraging.DE THEORETISCHE GEGEVENS.Er bestaat heden ten dage een overvloed aan bibliografische gegevens rond het thema 'werkvoor vrouwen afkomstig uit de migratie' en over de relatie tussen geslacht en migratie.Het thema 'vrouwen en migratie' staat op de agenda sinds de jaren 80, ingegeven door degelijkheid van kansen, als gevolg van allerlei werkzaamheden rond vrouw en arbeid.De hypothese over de relatie tussen geslacht en migratie, zoals hier door ons uitgewerkt,was voorwerp van meer recente ontwikkelingen.Uit de overvloed aan literatuur haalden wij vooral die tijdschriftartikels of verslagen, die zichbaseerden op eenzelfde type van onderzoek als het onze. Dit soort onderzoek wordt meeren meer gevoerd in onze buurlanden, zoals Frankrijk of Zwitserland, en ook in Spanje en inQuébec. De onderzoeken werden uitgevoerd in samenwerking met basisorganisaties meteen praktijk, die analoog was aan deze van onze partnerorganisaties, waardoor ze des teverrijkender waren voor onze onderzoeksvraag en in het kader van dit project. Om voor onsonduidelijke redenen ontbreekt het in België aan dit soort onderzoek. Toch bestaan erverschillende publicaties over deze kwestie. De publicaties, waarvan wij op de hoogte zijn,zijn beschrijvend van aard maar toch van groot belang omdat er zo weinig gegevensbeschikbaar zijn. Vooral het ontbreken van kwalitatieve analyses en nieuwe hypotheses is tebetreuren, vooral wat betreft de analyse van de relatie tussen de migraties en dearbeidsmarkt vanuit de invalshoek van de veranderingen tussen het profiel van de migrantenen de prioriteiten op de arbeidsmarkt.Dit tekort maakt dat wij ons eerder machteloos voelen, niet alleen ten aanzien van hetbegrijpen van de mechanismen die leiden tot de achterstelling van vrouwen, maar ook watbetreft het voorstellen van alternatieven, of zelfs maar het amenderen van het huidige beleid.Vrouwelijke nieuwkomers en migrantenvrouwen: de invloed van deinternationalisatie van de migratie op het onthaalbeleidHET ALGEMEEN KADER.De tijden zijn veranderd. We gaan hier niet uitweiden over de analyse van de socioeconomischeveranderingen ten gevolge van de globalisering. Het valt niet te ontkennen dater een verband is met de uitbreiding en de versnelde toename van de internationalemigraties, als we alleen al kijken naar de lijst van de landen van herkomst van denieuwkomers in onze onderzoeksgroep, of ook nog naar de omzwervingen, die sommigenonder hen maakten door de wereld.Vrouwelijke nieuwkomers -20- ULB-TEF September 2006

Het staat buiten kijf dat de notie "migratie" vandaag de dag veel complexer is geworden,zelfs als deze gemeenzaam nog altijd wordt geïnterpreteerd als een arbeidsmigratie vanuitde Derde Wereld. Dat heeft te maken met het feit dat de gastlanden zich nog altijdvastklampen aan een migratiemodel, gebaseerd op uitwisseling van diensten tussen het landvan oorsprong en het land van opvang (uitwisseling van arbeidskrachten en aanbieden vaneen toevluchtsoord).Een dergelijk migratiemodel, dat goed functioneerde in de naoorlogse jaren, heeft hetvoordeel relatief doorzichtig te zijn. Het is inderdaad gebaseerd op een onderscheid tussende toevloed van migranten als gevolg van wat genoemd wordt 'arbeidsmigratie' en detoevloed van migranten als gevolg van het humanitair beleid en het vluchtelingenbeleid,zoals gedefiniëerd in de Conventie van Genève van 1951.Door de actuele socio-economische en politieke realiteit van de wereld van vandaag is ditonderscheid voorbijgestreefd: deze werkelijkheid wordt inmiddels gekenmerkt door deuitbreiding van de economische ruimte (de internationalisering van de economie en deontwikkeling van de concurrentie op wereldschaal), veroorzaakt door de economischeintegratie en het vrij verkeer van kapitaal, van goederen en van personen. In regio's waarrijkdom en armoede en oorlog en vrede hand in hand gaan, is het moeilijk om uit te maken ofde mensen de armoede ontvluchten of een toevluchtsoord of veilig onderkomen zoeken,omdat het een en het ander nauw met elkaar vervlochten zijn.De regeringen van de Europese Unie doen alsof er geen interacties zouden bestaan tussendie 2. Ze stellen onrust en onlusten in de wereld aan de kaak, maar staan er weigerachtigtegenover om de band te leggen tussen politieke onlusten en de economische puinhoop vande landen van herkomst, bang om verplicht te worden tot concrete actie.Hun onmiddellijke zorg, tot op heden, is zich in te dijken tegen de ongewenste neveneffectenvan dergelijke onlusten, waaronder een grotere toevloed van migranten/vluchtelingen naarons land. Zo nu en dan gebeurt het dat de druk zo groot is (of het schuldgevoel), dat zeaanvaarden om de grenzen om humanitaire redenen open te stellen voor bepaalde volkeren,als die het slachtoffer zijn van oorlogsgeweld, zoals bijvoorbeeld in Kosovo. Men kan erzeker van zijn dat in andere omstandigheden die grenzen gesloten zouden blijven.Het merendeel van de landen heeft in dit perspectief dan ook een dubbeleontspanningsstrategie uitgewerkt: verscherpte afsluiting van de grenzen, met een versterkingvan de controles aan de buitengrenzen, en tegelijkertijd een strikter reglementair kader voorde maatregelen voor humanitaire opvang en voor onthaal in het kader van gezinshereniging.Dit gebeurt door voortdurend de criteria te herzien om toegang te krijgen tot het land of omde regularisering van een verblijfsstatuut te krijgen.Uiteindelijk heeft deze aanpak precies het tegenovergestelde resultaat, namelijk eenvoortdurende toename van het legertje mensen zonder wettige papieren, waardoor dan weerde noodzaak om op gezette tijdstippen over te gaan tot een regulariseringscampanje, om "devoorraad af te bouwen”.Samen met de toename van criteria, de veranderende reglementering en een praktijk diesteeds verder af gaat staan van de teksten, resulteert dit op zijn beurt in een situatie waarinVrouwelijke nieuwkomers -21- ULB-TEF September 2006

het steeds moeilijker wordt om een onderscheid te maken tussen toegestane migratie enillegale migratie.Een dergelijke evolutie creëert allerlei onzekerheid, zowel voor de migranten die hier hetslachtoffer van zijn, als voor diegenen die belast zijn met hun omkadering, opvang enbegeleiding, en zelfs voor hen die belast zijn met de uitvoering van repressieve maatregelen.ONDERSCHEID MAKENBelgië heeft geen patent op ingewikkeldheid en omfloerstheid van de teksten over hetonthaal en het verblijf van vreemdelingen op het grondgebied. Dit fenomeen wordt aan dekaak gesteld in zo goed als alle Europese landen, en de redenen zijn steeds dezelfde.Als we ons alleen tot België beperken 6 , weten we dat er niet minder dan vijf federaleinstellingen betrokken zijn bij de problematiek, op verschillende terreinen van de procedure,zonder hierbij dan nog gewag te maken van de andere overheidsniveaus, die elk ook nogeens een stuk verantwoordelijkheid dragen.Om klaar te zien in de categorieën van migranten en terug te vinden wie wel wordttoegelaten en wie wordt afgewezen, beschikken we over minstens vijf brochures ofdocumenten met criteria en definities, zonder, nog maar eens, rekening te houden met watop dit gebied wordt gepubliceerd door de hulporganisaties. En dan kunnen we daar nog dereferenties aan toevoegen, waarop deze publicaties gebaseerd zijn, de wetten en koninklijkebesluiten. Of de informatie correct is, moet altijd worden geverifieerd om te voorkomen dat ernog meer verwarring wordt gezaaid.Binnen het kader van deze studie is het belangrijk de grote lijnen te hernemen, al was hetmaar om zich rekenschap te geven van de grote waaier aan situaties, die we zijntegengekomen binnen een zo beperkte populatie als de drie en dertig vrouwen, diegetuigden.We laten hierbij de arbeidsmigratie terzijde, die altijd wordt toegestaan 7 en waarvoor er eenaparte wetgeving bestaat.Ondanks de sluiting van de grenzen en ondanks het ordewoord voor zero migratie wordtover het algemeen immigratie in België altijd toegestaan in het kader van een duurzamerelatie, (wat valt onder de noemer van gezinshereniging). Verblijfsrecht wordt voor bepaaldepersonen eveneens erkend op grond van een speciale reglementering voor gevallen vanmensenhandel. En niet begeleide minderjarigen worden beschermd tegen uitwijzing,6 Wij baseren ons hier op het document « Vers une modernisation des statuts de séjour des étrangers », (februari2006) onder redactie van de Werkgroep "verblijfsstatuten van onbeperkte duur", p/a Vlaamsminderhedencentrum, VMC, te raadplegen op de website http://home.scarlet.be/~pj971263/index.htm7 Uitgebreid door de Richtlijn voor detachering, en nog meer door de Richtlijn ex-Bolkestein.Vrouwelijke nieuwkomers -22- ULB-TEF September 2006

minstens tot ze meerderjarig zijn, omdat België de conventie voor de rechten van het kindondertekende.Verder geeft België ook een verblijfsvergunning en de mogelijkheid tot regularisering van hunstatuut aan sommige vreemdelingen, die een asielaanvraag indienden en die niet kunnenworden "verwijderd" van het grondgebied, omdat:- ze ernstig ziek zijn;- hun procedure de « redelijke » termijn heeft overschreden;- ze duurzame banden hebben (opgebouwd);- er specifieke humanitaire omstandigheden zijn …Er wordt van uitgegaan dat dit kader voldoende breed is om alle situaties te dekken vanpersonen die zich aan onze grenzen aanbieden.Dit is onmogelijk in werkelijkheid. Er zullen altijd categorieën van personen blijven, die ondergeen enkel criteria te vatten zijn. Zo zouden er sommigen vergeten zijn, bijvoorbeeld de« staatlozen », of mensen die worden beschouwd als « niet verwijderbaar » en die mogengenieten van een bijkomende bescherming. De facto zullen er altijd weer nieuwe categorieënvan vluchtelingen zijn, als we rekening houden met de veranderingen in de wereld, nieuweoorlogen, natuurrampen, regimewijzigingen en opstoten van xenofobie of nationalisme.Criteria zullen telkens opnieuw moeten worden geherdefinieerd.Deze vereenvoudigde opsomming van erkende categorieën zou ons in staat moeten stellenom duidelijker de situatie te begrijpen van de personen, die wij gingen ontmoeten.De informatie, dat willen we benadrukken, is belangrijk. De administratieve en sociale positiedie aan de nieuwkomers wordt toegekend door de bevoegde administratieve diensten zalbepalend zijn voor hun integratietraject in de Belgische samenleving, in die zin dat dit hunrechten en de bestaansmiddelen, waarop ze aanspraak kunnen maken, bepaalt. Dat gebeurtdus niet in functie van hun persoonlijke kenmerken of hun geschiedenis, maar in functie vanhun administratief statuut. En het gaat dan om een statuut, als resultaat van een analysedoor de administratieve diensten van een politieke situatie van een welbepaalde plaats (vanherkomst), op een welbepaald moment.VERBORGEN VROUWENVerschillende internationale studies 8 hebben aangetoond dat de toenemende plaats dievrouwen innemen in de migratie vandaag, rechtstreeks verband houdt met de toenemendeonlusten in de wereld. In de evaluatie van het aandeel van de vrouw in de migratie, is het degewoonte 9 om twee soorten migraties te onderscheiden: enerzijds, deze die samenhangtmet familiale redenen, vrouwen gaan mee met hun echtgenoot of komen hem achterna, en8 S.Jolly, H. Reeves (Bridge): genre et migrations, Kit Actu’ 2005. ("Bridge" is een onafhankelijke dienst vooronderzoek, gespecialiseerd in Gender en ontwikkeling, opgericht in de schoot van het "Institute of developmentStudies" (IDS) UK. Het gaat om een verslag van een worskshop "Gender en migraties", die doorging in Genèvein maart 2005.9 Volgens de telling van het Hoog Commissariaat voor de Vluchtelingen, zie Hoofdstuk 7« Grensoverschrijdende migraties van arbeidskrachten », rapport opgesteld voor het USRI, 2004.Vrouwelijke nieuwkomers -23- ULB-TEF September 2006

anderzijds de migratie van vluchtelingen en asielzoekers, waarvoor vrouwen de voornaamstevragende partij zijn.Deze studies stellen dat een meerderheid van vrouwen nog steeds het land in komen alsechtgenote of dochter van migranten. Een groeiend aantal migreert echter alleen of samenmet haar kinderen. Men schat het aandeel van mannen in de internationale migratie op 52%en dat van vrouwen op 48% 10 . Het fenomeen wordt vastgesteld in alle gastlanden en in hetbijzonder in die landen waar men, zoals in Engeland of Italië, speciaal op zoek is naarvrouwelijke arbeidskrachten voor de zorgsector.Bij gebrek aan nationale cijfers moeten we terugvallen op algemene indicaties: in hetspeciaal nummer van het Zwitserse Tijdschrift "Genre, nouvelle division internationale dutravail et migrations." rapporteert F. Reysoo 11 in een artikel, onder de titel "Féminisation desmigrations." dat volgens de statistische studies van de UNO in 2005 50% van de migrantenvrouwen zijn.In België ontbreekt hierover echter elke informatie, wat ons niet verwondert als we rekeninghouden met de manier waarop de gegevens worden verzameld.Voor de oorlog al werd het dossier van de Vreemdelingenpolitie voor vreemdelingen die naarBelgië kwamen (die toen nog geen "nieuwkomers" werden genoemd), opgesteld per« huishouden ». Voor koppels of families, maar ook voor alleenstaande vrouwen metkinderen werd één enkel dossier opgesteld op naam van de echtgenoot. Voor de overheid iseen huishouden samengesteld ofwel uit een koppel, met of zonder kinderen, ofwel uit eenalleenstaande of een alleenstaande met kinderen.FEDASIL gaat nog steeds op dezelfde manier te werk: de statistische gegevens dieFEDASIL publiceert in haar jaarverslagen geven niet het aantal personen weer, maar hetaantal dossiers, waarbij een dossier dan overeenkomt met een huishouden. Om op basisvan de dossiers toch tot een schatting te komen van het aantal personen, baseert men zichop het « equivalent personen », een theoretisch aantal personen waaruit een huishoudenbestaat volgens een bepaalde ratio, een gemiddeld cijfer dat werd berekend door de DienstVreemdelingenzaken 12 . Een dossier per huishouden, of een dossier per alleenstaande. Datverklaart het verschil tussen het aantal dossiers en het aantal personen.Volgens de cijfers van FEDASIL vertegenwoordigden in 2004 de huishoudens 45 % van devreemdelingen die ons land in komen en de alleenstaanden 55 %. Het aantal huishoudensneemt af.Wat interessanter lijkt is het feit dat van de 55% alleenstaanden 10% vrouwen zijn en 4%niet begeleide minderjarigen. 41% zijn alleenstaande mannen. We hadden graag willenweten of het aantal dossiers van alleenstaande vrouwen met de tijd toeneemt, of beter nog,10 Volgens gegevens van de IAO, in 2003, geciteerd in S.Jolly, ibid.11 F. Reysoo, Féminisation des migrations in C. Verschuur en F. Reysoo (dir.), Genre, nouvelle divisioninternationale du travail et migrations, `Cahiers genre et développement, n°5, L’harmattan, Paris 2005, 119-12112 FEDASIL, Jaarverslag 2004, blz..36-38.Vrouwelijke nieuwkomers -24- ULB-TEF September 2006

hoeveel personen van het vrouwelijk geslacht het grondgebied binnen zijn gekomen. Deverslagen geven echter geen cijfers over de individuele personen.De overheid heeft ongetwijfeld goede redenen voor deze aanpak. Deze modus operandibleef trouwens tot in de jaren 60 en tot het verdwijnen van de notie « gezinshoofd » uit dewetgeving ook voor de Belgische burgers de norm voor de administratieve praktijk. Men kanvermoeden dat het hardnekkig blijven voortleven van deze praktijk in de Administratie vanVreemdelingenzaken schatplichtig is aan de hardnekkigheid van het "mannelijk beeld" datmen heeft van de migratie, waarbij voor de administratie het besluit en de uitvoering van hetplan om te emigreren op rekening zijn te schrijven van het gezinshoofd, steeds de man.Voor België heeft deze manier van registreren van nieuwe vreemdelingen hoe dan ook alseffect dat de aanwezigheid van vrouwen in de toevloed van migranten wordt verhuld, terwijlinternationale instellingen en studies er juist op wijzen dat er een groeiend aantal vrouwen isin de migratie.Met deze vaststelling blijkt men echter geen rekening te houden in het officiële discours overde migratie, en meer bepaald in het politieke discours, waar ook de media zich dikwijls bijaansluiten. Men kan veronderstellen dat deze onderwaardering haar grond vindt in deadministratieve praktijken, die zelf werden uitgebouwd vertrekkende van het overheersendebeeld van de migrant, zoals ons land die heeft gekend gedurende de laatste decennia: eenmannelijke migratie van gespierde maar beetje ruwe arbeiders, die werken in de mijnen of inde bouw en die zowel bijdragen aan de industriële ontwikkeling als aan de herbevolking vanhet land. De onderwaardering is zonder twijfel ook te wijten aan het feit dat hetopvangdossier zich vastpint op één situatie, die toch snel kan veranderen, bijvoorbeeld bijhet uit elkaar gaan, bij het verlaten van de vrouw, enz. … Dat soort wederwaardighedenregistreren wordt natuurlijk moeilijk voor een administratie, die gewend is aan een schema,zoals dat vertoond werd in de eerste Belgische film over de immigratie in België « Déjàs’envole la fleur maigre », de Paul Meyer 13 .In de openingsscène van deze film stopt een trein in een Waals stationnetje, mannen staanop het perron te wachten. Een van hen, een Siciliaan, komt zijn vrouw en twee kindjes halenen brengt hen naar de woonkazerne, die voorbehouden is voor nieuwe migranten, waar hijiets heeft ingericht dat op een "thuis" moet lijken 14 . De film toont verder vrouwen die drukdoende zijn in hun huishouden en die geleidelijk aan gewend raken aan een leven op hetritme van de thuiskomst van de man van z'n werk in de mijn en van de kinderen die uitschool komen. Ze hebben zich geïnstalleerd in de schaduw van de zware arbeid van hunechtgenoot en van hun spelende kinderen, met als enige aspiratie zorgen voor het welzijnvan hun gezin. We hadden hen graag willen vragen wat er allemaal in hun hoofd omging,maar blijkbaar had men in die tijd geen aandacht voor dat deel van het vrouwenlichaam.13 1959. België (1u 30). Realisatie, scenario en dialogen: Paul Meyer. Beeldmateriaal: Freddy Rents, JulesBechof, Philip Cape, Claude Gabriels. Montage: Rose Tuytschaver, Paul Meyer. Geluid: Roland de Saiency.Muziek: Arsène Souffriau. Productie: Paul Meyer. Distributie: Cinéma Public Films.14 Lees hierover ook T. Santocono, Rue des Italiens, Editions du Cerisier, Mons, 1986.Vrouwelijke nieuwkomers -25- ULB-TEF September 2006

Deze manier van voorstellen van de migratie was niet de enige 15 , maar ze was voldoendedominant om zich op te dringen als model dat de Overheid voor ogen stond, die belast wasmet de controle en de regulering van de toevloed van migranten. En dat is zo gebleven, totop het moment van de sluiting van de grenzen in 1974.In een tijd dat de vrouw op de voorgrond komt als initiatiefnemer van haar eigenimmigratietraject, alleen of met haar gezin, wordt dit schema op losse schroeven gezet. Hetinadequate van dit schema is duidelijk geworden in 2000, toen de operatie voor collectieveregularisering in België werd gelanceerd.Als het over collectieve regularisering gaat, dan is België zeker geen pionier. Eenzelfdeoperatie werd door Frankrijk al uitgevoerd in 1997 en Italië en Spanje blijven dit nogregelmatig doen.Deze operatie, die werd aangekondigd als eenmalig, heeft echter heel wat effecten gehad,ook een aantal onverwachte: er kwamen niet alleen zo'n 60.000 personen uit de schaduw tevoorschijn, wat de bedoeling was, maar het heeft ook de voorstelling die politiekeverantwoordelijken hadden van vluchtelingen en migranten gewijzigd, meer dan ze zelf willentoegeven, en het had daardoor ook invloed op het politieke beleid, onder meer doordat hetdebat opnieuw open was over de mogelijke herziening van de "zero-migratie".Deze collectieve regularisering, die er kwam na veel barensweeën en conflicten, hadinderdaad de aankondiging kunnen zijn voor een opening in het migratiebeleid, omdat hierbijniet alleen de disfunctionering aan het licht kwam, veroorzaakt door de ondoeltreffendheidvan de reglementering, maar ook de verandering die het profiel onderging van de mensendie op een statuut wachtten. Hoewel de reglementering werd bijgeschaafd en er nieuwestatuten en nieuwe criteria werden gecreëerd, is de dichotomie blijven bestaan tussenenerzijds pragmatische versoepelingen en anderzijds verstarring van de maatregelen totopsluiting en uitwijzing.In dit opzicht heeft het aan het licht komen van de vervrouwelijking van de migratie, waaraanhet verenigingsleven en het werk van de basisorganisaties haar steentje hebbenbijgedragen, de politieke overheid er niet toe aangezet om af te stappen van het patriarchaleschema. Het standpunt is ietsje meer gesofistikeerd: de vrouw is niet meer alleen deechtgenoot van … en de moeder van wettige kinderen, ze is nu ook een alleenstaandeouder, en ze kan ook een seksuele prooi zijn of slachtoffer van mishandeling.Er is een zekere vooruitgang vandaag in de aandacht voor een genderperspectief, er zijnmaatregelen genomen voor de bescherming van het kind (de vrouw als moeder) en voor destrijd tegen de mensenhandel (de vrouw in de prostitutie). En ook al bestrijdt niemand datbescherming noodzakelijk is, toch blijft nog alles te doen voor de overwinning van de ideedat de vrouwen rechten hebben, als persoon, als onafhankelijke werkende vrouw.15 Men heeft ongetwijfeld over het hoofd gezien dat met elke nieuwe migratiestroom ook een aantal sterkeonafhankelijke vrouwen mee kwamen, vrouwen waaraan de toegang tot studeren werd geweigerd, politiekemilitanten, allerlei activisten. Het is dus geen totaal nieuw fenomeen, maar waarmee niemand rekening hield,tenzij feministische historica. (Emma Goldman, épopée d’une anarchiste, Complexe Bruxelles, 2001)Vrouwelijke nieuwkomers -26- ULB-TEF September 2006

Ondanks alles gaat men dus vooruit op dit terrein en met dit onderzoek willen wij hiervoorverder materiaal aanbrengen.Om die reden hebben wij ons ook veel gebaseerd op de studie die werd gemaakt door deorganisaties, gespecialiseerd in de hulp aan slachtoffers van mensenhandel, voor hetovergrote deel immers vrouwen, die terecht komen in de prostitutie. De nota « Migration etgenre » (Migratie en gender), die werd gepubliceerd in het Jaarverslag 2000 van Cabiria 16 ,een organisatie uit Lyon, wijst op de specifieke moeilijkheden die vrouwen tegenkomendoorheen hun migratietraject in zijn geheel, dat wil zeggen vanaf het ogenblik dat debeslissing om te emigreren is gevallen. De analyse is nogal origineel in die zin dat ze nietzozeer blijft stilstaan bij de situatie van de vrouwen in hun land van herkomst, maar precieseen vergelijking gaat maken tussen de middelen, waarover de mannen en de vrouwenbeschikken om hun plannen te realiseren. Daaruit blijkt dat de achterstelling van vrouwen alis ingeschreven in hun migratietraject, lang voor dat het geval is ook in het gastland.Zo is gebleken dat de ervaring van de vrouwen, die in de prostitutie terecht komen, bijzonderis, niet zozeer door hun situatie als prostituee, maar als vrouw, die noch 'echtgenote' nochmoeder' is (ook al is een aantal van hen dat ook). Dit perspectief leek ons daaromverhelderend zelfs voor de « gewone » vrouwen, die niet in de prostitutie terecht komen,maar niettemin hebben moeten zoeken naar middelen om te overleven of om hun kinderenen hun gezin in leven te houden.ErvaringenTOEGANG, HINDERNISSEN, OMLEIDINGENOns onderzoek bij vrouwelijke nieuwkomers concentreerde zich op één van de aspecten vande migratie-ervaring: de zoektocht naar werk, als het enige en het eerlijkste middel om z'nbrood te verdienen en volledig zelfstandig te voorzien in het levensonderhoud van denaastbestaanden.Bovendien zullen de getuigenissen ook een licht werpen op het bijzondere van de migratieervaringvan vrouwen, als er in het ene geval verwezen wordt naar de subtiele pogingen totemancipatie binnen hun gezin, of in het andere geval naar de crisis, ontstaan door deconflicten in de wereld, die hun lotsbestemming veranderde en hen dwong tot vertrekken.Uit hun verhalen raakten wij overtuigd van twee fundamentele zaken: het zoeken naar werkbetekent voor deze vrouwen dat ze aan het einde gekomen zijn van hun migratietraject, enaan de andere kant dat zij erin geslaagd zijn hun angsten te overwinnen. Ondanks dehindernissen, ondanks teleurstellingen of zaken die zij betreuren, vandaag kunnen zij zich16 Cabiria is een organisatie, actief op het terrein van de gezondheid die werkt met prostituees in Lyonhttp://www.cabiria.asso.fr, "Rapport annuel 2000 Migrations et genre"; "Rapport annuel 2001"Vrouwelijke nieuwkomers -27- ULB-TEF September 2006

door het zoeken naar werk beschouwen als "geïnstalleerd" in België en met het recht op eengelijkwaardige behandeling als alle andere vrouwen in het land.Dat is ongetwijfeld de reden waarom de gesprekken uitlopen op een reflectie over deverschuivingen, die er in hun leven hebben plaatsgevonden.Er dient opgemerkt dat in België de weg naar werk bezaaid is met heel wat hindernissen, enniet alleen voor de vreemdelingen, die recent in België zijn aangekomen. Als men tenminstede regels wil respecteren. Iedereen, die werk zoekt, wordt in feite verondersteld een aantaladministratieve stappen te zetten, waar zelfs de meest reguliere burger niet aan kanontsnappen: zich met z'n C4 of z'n diploma aanbieden bij de bevoegde overheidsdienst in z'nregio om zich in te schrijven als werkzoekende, zich aansluiten bij een werkloosheidskasvoor de uitbetaling en vervolgens een dossier samenstellen om te kunnen antwoorden opalle vragen, die zullen worden gesteld door de organismen voor begeleiding en controle(RVA, BGDA, FOREm, VDAB), proberen zich indien mogelijk in te schrijven voor eenberoepsopleiding, zich aanbieden bij een organisatie voor socioprofessionele inschakelingals men die kent, zich gaan laten inschrijven bij interimbureaus, naar een werkwinkel gaan,een CV opstellen en motivatiebrieven schrijven om z'n kandidatuur te stellen, … Allemaalstappen, die onvermijdelijk blijken voor wie zijn rechten als werkloze wil verkrijgen enbehouden. En dan hebben we het nog niet over inburgeringstrajecten en andere voorstellenvoor begeleiding …. Al heel wat Belgen geraken er niet aan uit en raken de weg kwijt, watmoet het dan niet zijn voor vreemdelingen - nieuwkomers?Maar het gaat hier om de vraag of de hindernissen op de weg naar werk, die vrouwelijkenieuwkomers tegenkomen, nog een speciaal karakter hebben door het feit dat zij vrouw zijn,door het feit dat zij vreemdelinge zijn en door het feit dat zij nog maar recent op hetgrondgebied verblijven.Bij de hinderpalen voor tewerkstelling moet ook de mogelijkheid gerekend worden om eenbaan te vinden, dus om door een werkgever aan het werk gezet worden. De toegang tot dearbeidsmarkt heeft ook te maken met de « inzetbaarheid » van de tewerkstellingskandidaat:de moeilijkheden om z'n diploma te laten valideren of een gelijkwaardigheidsattest tebekomen, de moeilijkheid om een nuttige beroepsopleiding te vinden, allerlei ontbrekendevaardigheden die moeten worden geïdentificeerd, tekorten die moeten worden opgevuld …Op het einde van die etappe, als men dus ook "inzetbaar" op de arbeidsmarkt wordtverklaard, dan is de tewerkstelling bij een werkgever nog niet verzekerd. Dan komen erandere hinderpalen naar boven, die door geen enkele voorziening te overwinnen zijn:praktijken van racisme en discriminatie, vooroordelen.Toegelaten worden tot een opleiding is een ander hindernissenparcours: nieuwkomers dieeen specifieke opleiding willen volgen, staan dikwijls voor specifieke problemen: vanmateriële aard, als men z'n brood moet verdienen kan de wachttijd voor men de opleidingkan starten bij voorbeeld te lang zijn; of problemen in verband met het statuut: alswerkzoekende ingeschreven staan is niet altijd voldoende voor sommige opleidingen, die zijnvoorbehouden aan uitkeringsgerechtigde werklozen; problemen die verbonden zijn aan eenvoorafgaande onderwijsvereiste, want de inrichtende macht van onderwijsinstellingen vragenVrouwelijke nieuwkomers -28- ULB-TEF September 2006

een erkend diploma; en uiteindelijk de taalproblemen … Het komt erop neer dat men zich bijelke opleidingscyclus moet conformeren aan de specifieke vereisten ervan… .En voor nieuwkomers komt hierbij onveranderlijk als eerste etappe het passeren bij eenorganisatie voor onthaal en begeleiding of bij een jobatelier of een "atelier de rechercheactive d’emploi".De hierboven beschreven procedure geldt in feite alleen voor nieuwkomers, die afhankelijkzijn van sociale steun. Hierdoor kunnen we volgende groepen terzijde laten: geschooldevreemdelingen, die gevraagd werden om zich in België te vestigen; vreemdearbeidskrachten waarvan de toegang tot de Belgische arbeidsmarkt afhangt van een contractvan onderaanneming, afgesloten tussen hun bedrijf en een inlandse opdrachtgever - hoewelin werkelijkheid de marge tussen deze praktijk en illegaal werk heel nauw is - ; en natuurlijkal diegenen die officieel niet gekend zijn bij de administratie.Instappen in een begeleidingstraject veronderstelt tijdelijke beschikbaarheid, een inkomen eneen dosis zelfvertrouwen.DE CENTRALE ROL VAN TEWERKSTELLING – DE MALAISE VAN DE INACTIVITEITHet lijkt ons niet overdreven om de kwestie van de toegankelijkheid van de arbeidsmarkt inhet centrum te plaatsen van de problematiek van de integratie van nieuwkomers, want ditgeldt als bewijs voor de legitimiteit van hun aanwezigheid op het grondgebied en dus ookvan hun goed recht niet alleen op toelagen, of om hun kinderen onderwijs te laten volgen,maar ook om hun klachten te laten horen over de dagelijkse problemen, bijvoorbeeld hetontoereikend zijn van de steun of de logheid van de administratie.Het volgende hoofdstuk is opgebouwd aan de hand van uittreksels uit de gesprekken die wijhebben gevoerd met de getuigen.Al is het voornaamste onderwerp de relatie tot werk, ook andere thema's worden zo nu endan aangekaart, soms zijdelings, soms zodanig expliciet, dat we in functie van een logischeopbouw van ons betoog bepaalde uittreksels soms meer dan één keer zullen moetenhernemen. Rekening houdend met de bijzondere situatie van nieuwkomers is het zoekennaar werk tegelijk de start en het eindpunt van een proces van vestiging in het gastland, datwel iets anders is dan « een lange, rustig voortkabbelende rivier». Het houdt een aanzienlijkewijziging in van hun levensloop, op persoonlijk, familiaal en professioneel gebied. Dieveranderingen hebben gewogen op de ondernomen stappen om zich te integreren in dearbeidsmarkt of, meer nog, ze zijn een onderdeel geworden van het eigenlijke proces, vanhet uiteindelijke mislukken of slagen. Zo maken, bijvoorbeeld, de veranderingen in hunpersoonlijke situatie, het afzien van hun diplomakwalificatie of het leren van een nieuwe taalallemaal integraal deel uit van de relatie tot werk.De relatie tot werk die, zoals we hebben benadrukt, de motor is van het integratietraject, zaldus onze gids zijn doorheen het parcours vol hindernissen, waarmee dit traject is bezaaid.Vrouwelijke nieuwkomers -29- ULB-TEF September 2006

Er zit nogal wat irritatie in de antwoorden, wat niet vreemd is aan het feit dat de getuigen zichverplicht voelen om zich te rechtvaardigen ten aanzien van de instelling, die wijvertegenwoordigen. Dit ongemak is niet geveinsd. De verklaringen van oprechtheid, die wijhierbij opnemen vormen misschien geen bewijs; des te meer getuigen die van de enormeenergie en ondernemingsgeest waarover deze vrouwen beschikken.De afhankelijkheid wordt ervaren als pijnlijk en lastig, niet zozeer ten aanzien van dediensten voor onthaal, het OCMW, of de opleiding waarmee zij bezig zijn, maar wel voor hetzelfbeeld van deze vrouwen.Cheryl: « Oh, ik leef op de kosten van mijn man, dat is alles, want ik heb niks. Op het OCMWhebben ze gezegd mijn man werkt, ze kunnen mij niks geven. We hebben problemen omeen werkloosheidvergoeding te krijgen omdat ik ben getrouwd. Ik ben ten laste, ja, ja. Het isdaarom dat ik daar nu tegenin ga, ik moet werk vinden, om zelfstandig te zijn en op mezelf tekunnen staan. Niet altijd je handje moeten ophouden, want dat is bedelarij, daar hou ik nietvan. Zelfs als het mijn man is, gruw ik van het idee om altijd te moeten zeggen ‘alsjeblieft,kun je me 25 euro geven?’Ik heb altijd gewerkt, ik heb altijd mijn eigen geld gehad. Ik ben nooit ten laste geweest vaniemand, van niemand. Zelfs toen mijn vader leefde was het anders. Het is allemaal heelanders in Afrika, de kinderen zorgen voor zichzelf».Marina: « Mijn inkomen, alles wat ik trek? In het begin was dat wel eigenaardig, nu ben ik eral aan gewend, maar als ik terugdenk aan mijn land, maakt mij dat bang. (…) Ik krijg steun,maar ik weet niet, zonder werk denk ik dat …, ik verlies mijn … Ik kan zo leven, maar datgaat toch niet, het is niet leuk. Het is moeilijk voor mij om zo te leven. Als ik op deschoolbanken zit, dan vergeet ik.».Lucia: « Ik heb tegen mezelf gezegd, ik ga werken, ik weet niet wat of hoe, maar dat staatvast, ik ga werken.»HET VERLANGEN OM TE WERKEN, HET VERLANGEN NAAR INTEGRATIELaat ons onmiddellijk duidelijk maken dat er niet één vrouw is die niet de wil om te werkenuitdrukt, dat wil zeggen om zelf haar brood te verdienen en dus niet van anderen afhankelijkte zijn. Werken, dat betekent zelf voorzien in een inkomen door eigen inspanning, en dus nietlanger steun te vragen van een instelling, als het genoeg zou zijn om te leven en de kinderente eten te geven. Dit verzet tegen afhankelijkheid wordt zelfs geformuleerd door de jongevrouwen zonder ervaring wat buitenhuis werken betreft.Men zou hiertegen kunnen inbrengen dat de vrouwen die wij hebben ontmoet zichzelf in eengoed daglicht willen zetten om te beantwoorden aan de sociale norm van een westersevrouw, die wij in hun ogen vertegenwoordigen; of dat zij zich verplicht voelen het discours teweerleggen van de instelling waar zij de lessen volgen. Wij geloven van niet. Voor allevrouwen is vandaag buitenhuis werken noodzakelijk geworden als een recht of eenbescherming, maar voor alles een levensnoodzaak.Vrouwelijke nieuwkomers -30- ULB-TEF September 2006

De paradox, waar wij ons in bevinden, is echter dat het merendeel van de vrouwen dieaanvaard hebben om met ons te praten over arbeid en tewerkstelling, geen werk hadden.Geen enkel van hen beschouwt zichzelf echter als behorend tot die categorie van nietwerkende vrouwen, de « vrouw aan de haard », die zelf « gekozen 17 » heeft om niet tewerken. Zij zijn gedwongen werkloos.Toch zijn er onder deze momenteel niet beroepsactieve vrouwen een aantal die vroeger welhebben gewerkt in België. In hun ogen is dat van essentieel belang, omdat zij hierdoor hunaanwezigheid in België kunnen rechtvaardigen en het feit dat hun inschrijving in eenopleidingscyclus hen er niet van weerhoudt om werk te zoeken.Vraag: Hoe ziet u zichzelf over tien jaar? Waar denkt u dat u over tien jaar zult staan?Meerderen tegelijk: « Aan het werk !Khadija: Werk, een mooi huis.V Ik hoor altijd hetzelfde « werk ».Khadija: Ja, dat is wat wij nu nodig hebben, werk.Naima: Als we werk hebben, dan kunnen we iets anders doen. Je hebt werk nodig.Nu ga ik een mooi, enfin ik zeg een mooi, ik ga een huis kopen. Maar mijn man werkt, ikwerk niet, het is niet mogelijk».Een arbeidsmarkt, markten van arbeidONZEKERE BANEN, KORTSTONDIGE TEWERKSTELLINGDe jonge vrouw van Marokkaanse afkomst, Salma, had een eerste en enige werkervaring.De echtgenoot die haar van Marokko naar België bracht, had haar direct ingeschreven ineen interim-bureau en die boden haar een deeltijdse baan aan voor drie maanden alskamermeisje. Daarna kreeg ze geen enkel voorstel meer. Ondertussen kreeg Salma eenzoon en vandaag is zij, drie jaar na haar aankomst in België, gescheiden en voedt haarzoontje alleen op. Zij heeft geen recht op een werkloosheidsuitkering en krijgt een socialetoelage. Ze heeft geen diploma, maar ze wil opnieuw werk vinden omdat « het is niet nodigom geld te vragen aan iemand anders; eenmaal als je werk hebt, dan kun je iets andersdoen ».In afwachting,« Als ik geen werk heb gevonden, dan ga ik een opleiding volgen, ik hoop dat ik hierniet met m'n armen over elkaar moet blijven zitten.»Khadija is getrouwd in Marokko en samen met haar echtgenoot naar België gekomen. Integenstelling tot Salma, werkte zij in Marokko al vanaf haar 15 jaar. Eenmaal in België wasde vraag "al of niet werken" dan ook niet aan de orde. Ze was bovendien snel weergescheiden en alleen.« Toen ik naar hier gekomen ben (was dat om te) werken, om meteen aan het werkte gaan. Ik heb 9 maanden in een hotel gewerkt en daarna het jaar daarop 3 maanden als17 Een onjuist woordgebruik, zelfs voor de vrouwen die hier aanspraak op maken.Vrouwelijke nieuwkomers -31- ULB-TEF September 2006

kamermeisje. Dat was aangegeven werk. En daarna, in de verzorging, in een ziekenhuis,schoonmaken.V. En hoe hebt u dat werk gevonden?« Ik ben er helemaal alleen op uit getrokken om te zoeken. Gewoon, ik vraag werk,en ik heb er gevonden;V. Maar hoezo, helemaal alleen, wat wil dat zeggen? U bent ergens gaan aanbellen en hebtdan om werk gevraagd?Ja en op het bureau. Ik heb daar gepraat met mevrouw, zij heeft gezegd kom binnen,wat voor werk zoekt u? En ik heb gezegd: werk in een hotel, dat soort dingen.Daarna ben ik bij het OCMW gekomen, twee maanden, daarna heb ik opnieuw werkgevonden, bij het onderhoudsbedrijf, direct, dus ik ben niet lang op het OCMW gebleven.Mijn man, de eerste, is op het OCMW gebleven, daarom ben ik van hem weggegaan: geenwerk, hij rookt veel drugs, dat soort dingen. Want ik, ik ben hierheen gekomen om te werken.Hij werken, ik werken, dat gaat. Maar hij thuis blijven, ik werken, dat is niet goed. Nu doe ikde opleiding, achteraf … maar ik heb meteen gewerkt. Ik volg de opleiding om bij Delacre tegaan werken, in de fabriek, dat zijn koekjes. Ik heb de testen gedaan, maar die zijn allemaalin het Frans. En het is mislukt, twee keer.»De eerste tewerkstelling van Salma en Khadija was als kamermeisje. Dat is een functie diezeer dikwijls wordt uitgeoefend door nieuwkomers, niet omdat zij hiervoor aanleg hebben,maar omdat er een chronisch tekort aan kamermeisjes bestaat en er een onuitputtelijkaanbod is van weinig veeleisende en zeer flexibele arbeidskracht. Bij een tewerkstelling alskamermeisje komt men nooit in contact met de klanten. Als kamermeisje moet je dus geencorrect Frans spreken en nog minder kunnen schrijven. In tegenstelling tot wat men ondereen dergelijke functie zou kunnen verstaan, is er een hemelsbreed verschil tussen dezetewerkstelling en wat het beroep inhoudt in de grote hotels. In het merendeel van de gevallenworden de contracten trouwens afgesloten met onderaannemers, die aan hotels eenonderhoudsdienst aanbieden voor een forfaitaire prijs.Voor de werknemers in deze sector, net zoals voor de uitzendkrachten, geldt ook dat als hettijdelijk contract is afgelopen het zoeken van werk weer kan begin van nul. Van nul, omdat ditsoort banen, zelfs al zijn ze volledig legaal, hen niet meer sociale rechten heeft verleend danals ze in het zwart zouden hebben gewerkt.In verband met ditzelfde probleem van elke keer opnieuw moeten beginnen, gaan we hierook in op het geval van Honorine, een Congolese vrouw. Zij heeft de vernederingenondergaan bij de machtswissel en al haar bestaansmiddelen verloren. Kortom, ze is in Belgiëaangekomen als vluchteling, haar asielaanvraag is niet ontvankelijk verklaard, maar zij isgebleven.« Ik heb werk gevonden, dat werk was niet aangegeven, het was werk, een middelom in leven te blijven zeg maar, het is de enige manier om echt te kunnen leven, alscafévrouw. Het is echt heel moeilijk.Er zijn geen papieren, ik ben daar een jaar gebleven. Daarna heb ik een andere baangevonden, als gezelschapsdame (voor een bejaarde mindervalide man). Er zijn daar geenuren, ik blijf de hele dag, ik slaap daar, ik doe de boodschappen, ik breng hem naar hetziekenhuis. Alles doe ik, ik kleed hem aan, ik was hem (…)… . Later ben ik daar weggegaan.Vrouwelijke nieuwkomers -32- ULB-TEF September 2006

Nu ben ik normaal, ik heb de kaart voor vijf jaar. Ik heb hier de vorming gevolgd bij G.(in het jobatelier). (Ik ben) beginnen rondbellen, in een telefoonboek gaan zoeken, vragenwelk soort werk je wilt … Maar ik wilde het liefst in een rusthuis, want ik was begonnen metal dat gedoe met viezigheid en troep toen ik begon met dat werk als gezelschapsdame, endat is toch hetzelfde in een rusthuis. Ik heb gebeld, gebeld, en gebeld. En uiteindelijk heb ikiets gevonden (…)Ik heb vijf maanden gewerkt, maar dat is te (zwaar): in de voormiddag ben je er vroegin de ochtend, ik doe de karretjes met de ontbijten. Op het middaguur, bij het eten, ik beginmet het ophalen van de borden in het centrum, je zet alles op het karretje en gaat ermeenaar beneden. Daarna zijn er de dienbladen, waar ze de borden voor de patiënten op zetten.Je moet al die dienbladen afkuisen, voor 70, 80 patiënten, en daarna de borden … Je doet erhet werk voor twee mensen, zo gaat het echt waar (…)Ik ben werkloosheidsuitkeringen gaan vragen, dat is niet aanvaard, ik heb 438 dagengewerkt, je moet er 624 hebben, ik ben naar het OCMW gegaan en heb daar werk gevraagdals Artikel 60».Er is slechts een smalle, haast onbestaande lijn tussen een legaal ingeschreven werk meteen kort tijdelijk contract, waarmee men niet het noodzakelijke aantal arbeidsdagen kancumuleren om z'n rechten te openen, en illegale arbeid. Verder zullen we zien dat in dewerkelijkheid van de markt van de huishoudelijk arbeid, er niet alleen een constanteverschuiving is van legaal naar illegaal, maar dat ze elkaar overlappen. Zulk soortcombinaties van arbeidsstatuten is een van de kenmerken van het werk van nieuwkomers,en van de vrouwelijke nieuwkomers in het bijzonder.EEN KONINKLIJKE WEG OF EEN DOOD SPOOR, DE DIENSTEN VOOR HUISHOUDHULP EN DE HULP AAN PERSONENDe vrouwen, die verklaarden te werken of gewerkt te hebben, deden dit allemaal alspoetsvrouw bij particulieren of in rusthuizen, of als kamermeisje in hotels. Twee vrouwen dieeen sociale toelage kregen waren op een bepaald moment tewerkgesteld op basis vanArtikel 60, als werkvrouw in een home van het OCMW.De vrouwen met plannen om zich in te schrijven voor een opleiding of die al een stagededen, oriënteerden zich naar werk als keukenpersoneel of in de verzorging.Zij die van plan zijn wat later een opleiding te volgen, waarvoor de inschrijving in eenbepaalde richting van beroepsopleiding nog afhankelijk is van een aantal voorafgaandelijkevoorwaarden (bijvoorbeeld met succes afwerken van een taalopleiding) oriënteren zich op deverkoop of op secretariaat.Tenslotte probeerden een aantal al een specifieke beroepsrichting, als apotheekassistente ofin de informatica (tekstverwerking), maar zij zijn niet geslaagd.In alle gevallen, ongeacht de fase van het project van integratie via werk, speelt dit zich af inde dienstensector, dat wil zeggen het meest "vrouwelijke" segment van de arbeidsmarkt.Voor de beroepsinschakeling ligt de hoofdcontradictie precies in de sector zelf, waarvanoverleven of uitbreiding nauw verbonden zijn met de lage arbeidsvoorwaarden en lonen.Omdat er in andere sectoren geen werk is, waarvoor zij in aanmerking komen, hebben devrouwen als nieuwkomer kans om werk te vinden in deze sector. Probleem is dat zij, zelfs alsVrouwelijke nieuwkomers -33- ULB-TEF September 2006

ze aan het werk zijn, voortdurend het mes op de keel voelen van andere categorieën vanarbeidsters die bereid zijn te werken aan nog slechtere voorwaarden. Zo vormen de vrouwenmet een illegaal staat een bedreiging voor de vrouwen met een legaal statuut, en vrouwendie later in het land zijn gekomen, en die bereid zijn te werken aan nog slechterevoorwaarden, voor vrouwen met een illegaal statuut.Lucia, een vriendin uit Ecuador die wij hier teruggevonden hebben, heeft daar ondergeleden. Zij is werkvrouw bij een welgestelde familie in Rixensart. Zij was bereid met ons tepraten over haar angsten.« Ja, ik zie als voorbeeld bij de Poolse vrouwen: er zijn veel minder problemen, ziet u,omdat zij hier mogen werken … het geld houden … en opsturen naar hun land … en alsvoorbeeld, ze wonen in een appartement met 5 …6 samen , op die manier … ze werken, endan gaan ze terug naar Polen, ze komen terug… dus dat is … dat is niet … mijn manier vanleven… ziet u omdat… da's waar dat ik niet kan gaan … komen van Ecuador.Maar ik zeg, ik probeerde iets van mijn leven te maken … vorm geven aan mijn levenvoor de kinderen hier … voor mijn man… Bij ons, dat is moeilijk als iemand tegen mij zegt…u komt werken voor 5 euro… voor mij is dat niet genoeg want ik betaal het appartement… ikkan niet gaan werken voor 5 euro... Het gemiddelde is 8 euro, maar bij de Polen is het veelgemakkelijker… want ze kunnen wonen met 5, 6 of meer samen... dat is veel gemakkelijker… je betaalt misschien 500 euro voor een appartement, zij betalen elk 100 euro… maar ik, ikmoet alles betalen. Ofwel zij werken, de dochter, de mama of de zoon en de papa. Op diemanier… ziet u…dus het is heel moeilijk… Het is heel anders. Voor de Latino's… en voor deOost-Europeanen, voor hen is het veel gemakkelijker.V: En dus denkt u dat er een concurrentie bestaat op die markt tussen de Poolse vrouwen ende Latino's, als ik dat zo mag zeggen…Het is waar dat die mevrouw tegen mij heeft gezegd… want op een keer heb ik tegenhaar gezegd… "Ik moet bij u weggaan want het is te ver voor mij… en ik moet de treinnemen." Dus toen heb ik tegen haar gezegd: "Maar ziet u… er zijn ook Polen die hierkomen." …"Nee, nee, ik waarschuw je, jij moet hier blijven… kijk, ik zal je het treinticketbetalen." Nu hebben ze de prijs al opgetrokken van 10€ naar 15€… en daar bovenop hetabonnement van Brussel… Dus dat is al 60€…dat is… dat maakt 60€… »In tegenstelling tot wat men zou kunnen denken, bestaat er geen verzadigingsdrempel voordit soort banen, zowel omdat de vraag naar werk hoog blijft, als omdat een kans op integratiein andere sectoren niet bestaat. Dit verklaart ook waarom de tewerkstelling meestal vankorte duur is, zodat zelfs als ze werken het moeilijk is om voldoende dagen te accumulerenom recht te hebben op een werkloosheidsuitkering. Illegale vrouwen en nieuwkomers zijnonderling verwisselbaar, de enen vormen een bedreiging voor de anderen.Het circuit van de huishoudelijke diensten in de thuishulp verschaft werk, en dus middelenvan bestaan, maar ze snijden de werknemer af van de buitenwereld, van de hulp die hij ookkan nodig hebben en ook van de organisatiestructuren. Uiteindelijk betekent het werk hierhet tegengestelde van een middel tot emancipatie. Elsa had bijvoorbeeld geen enkel middelvan verweer tegen de slechte behandeling die zij onderging tijdens de periode dat ze werkteals inwonende dienstmeid en die haar uiteindelijk in het ziekenhuis deed belanden. Toch isVrouwelijke nieuwkomers -34- ULB-TEF September 2006

er geen sprake van dat ze klacht zou neerleggen, niet alleen omdat ze illegaal is, maar ookomdat daardoor voor iemand anders de kans op een inkomen zou worden belemmerd.Verre van een anekdote, illustreert dit voorbeeld een vreselijk efficiënttewerkstellingsmechanisme, dat zeker niet alleen tot clandestiene banen beperkt is.Deze markt draagt bij tot de uitbouw van een parallelle economie die welig bloeit dank zij demonopolisering van de informatiekanalen, nu eens binnen een gemeenschap, dan weerbinnen een bepaalde sector van activiteit of een familie.We staan zeker nog ver af van de maffia of van de Chinese slangenhoofden, die declandestiene werkplaatsen bevoorraden op de "Sentier" 18 in Parijs en voedsel geven aanpolitiefeuilletons. Alle onderzoek over tewerkstelling van vluchtelingen en migranten inandere landen tonen aan dat het hier om normale praktijken gaat, die blijkbaar bijzonderrendabel zijn als de beschikbare arbeidsplaatsen geschikt zijn voor om het even welkekandidaat. Het gaat om banen waarvoor het minimum aan voorkennis en ervaring is vereist,maar die wel een voorgeschiktheid vereisen om flexibel, slecht betaald, uitgebuit en mobielte zijn. Overgangsbanen in afwachting van de kans op iets beters.De kwetsbaarheid van de vrouwen heeft ook te maken met het feit dat de meesten van hen,als nieuwkomer en illegaal, niets weten over sociale reglementering, zelfs niet van hetbestaan daarvan. De sociale werkers stellen dat keer op keer vast. Een van hen gaf hetvoorbeeld van een Turkse vrouw, nieuwkomer, die zich niet de minstens vragen had gesteldbij het feit dat ze moest betalen om een echt arbeidscontract te mogen tekenen, wat ze danook gewoon heeft gedaan.Heel weinig vrouwen kunnen wegkomen uit de sector waarin ze werk vonden, tenzij er eenduidelijke breuk of verandering in hun leven komt, met een andere bestaanszekerheid. Ditimpliceert dat een verandering van oriëntatie, om bijvoorbeeld terug een functie uit teoefenen die beter overeenstemt met hun opleiding, of om nieuw initiatief te ontplooien - endaaraan ontbreekt het hen niet - het risico inhoudt dat ze zonder inkomen vallen, omdat zeop zichzelf geen recht hebben op sociale steun.Het hoeft dan ook geen betoog dat voor het opheffen van de hinderpalen voorsociaalprofessionele integratie van vrouwelijke nieuwkomers allereerst hun eigenheid dientte worden erkend, een individualisering van hun rechten en het veilig stellen van hunberoepstraject.TEWERKSTELLING IN EEN GRIJS CIRCUITLucia, Elsa en Patricia, die we ontmoetten in een centrum van de Latijns-Amerikaansegemeenschap, hebben werk, maar geen verblijfsvergunning. Opnieuw die tegenstrijdigheid,deze nieuwkomers beleven de realiteit van werken, maar ze werken illegaal.18 Gao Y. en V. Poisson, de handel en de Chinese uitbuiting van Chinese migranten in Frankrijk, Speciaalactieprogramma ter bestrijding van de dwangarbeid (SAP-FL), Internationaal Arbeidsbureau,Vrouwelijke nieuwkomers -35- ULB-TEF September 2006

Hiermee willen we niet beweren dat nieuwkomers veroordeeld zijn tot illegaal werk, maar wemoeten toegeven dat het illegale werk de meest eenvoudige weg naar de arbeidsmarkt is, dekortste en de snelste, op voorwaarde dat je de risico's erbij neemt. Om het anders teformuleren, het volume aan banen als huishoudhulp is des te hoger naarmate de eisen vande kandidaten lager zijn: de beste kandidaten zijn zij die geen vragen stellen … .Lucia komt uit Ecuador, maar zij spreekt vloeiend Frans. Ze kwam naar België om eenhuwelijk te vermijden. Lucia had haar studies van geneeskunde al opgegeven.V.: Wanneer bent u in België aangekomen, hoe bent u te werk gegaan, wist u wat u te doenstond?Bij mijn aankomst hebben ze mij dat een beetje uitgelegdV.: Wie gaf u die uitleg?Een vriendin van mij, die … Zij heeft mij uitgelegd wat ik moest doen, wat voor soortwerk er was en dat ze al een plaats wist voor mij, een baan voor mij.V.: Zij had al iets gezocht voor u?Ja, ja, ja, en dan heeft ze een beetje uitleg gegevenV.: U was niet op de hoogte van de instellingen en al die zaken, waar u zich moest gaaninschrijven…?Nee, nee, neeV.: Uw vriendin heeft u dus begeleid?Als je dat zo kunt zeggen, ja. Ik heb gewerkt, ik denk dat het veertien dagen was, datwas een inwonende betrekking. Dat was voor mij iets heel nieuws, ik kon dat niet goed, enmet kinderen, dat was een beetje moeilijk. Ik wist niet goed hoe ik dat moest aanpakken, endat is dus niet goed gegaan, daarom heeft het maar veertien dagen geduurd, en daarna zatik zonder werk, acht … zes of acht maanden, zoiets. En daarna heb ik nog eens zoietsgedaan, inwonend, maar dan voor drie maanden, denk ik. Het was ook bij particulieren en,wat kwam er daarna, daarna ben ik in een ander huis gaan werken, extern, het was danzonder inwonen, en dat was al wat beter, voor ongeveer zes maanden, en daarna ben ik peruur beginnen werken bij verschillende mensen, en zo is dat verder gegaan.Elsa komt ook uit Ecuador. Zij spreekt echter geen Frans, het gesprek vond plaats met dehulp van een tolk.« Ze zegt dat ze acht jaar geleden alleen hier gekomen is en dat drie jaar geledenhaar man en haar dochters konden overkomen...Zij is hierheen gekomen om te werken omdat het ginder heel moeilijk is, in feite werktzij hier… en toen haar man en kinderen nog ginder waren, wel, met wat zij hier verdiendekon zij haar familie ginds onderhouden… Haar man had ginds werk in een bedrijf, zij werkteniet, en om gezondheidsredenen is hij moeten stoppen en heeft hij geen ander werk meergevonden, wat maakt dat zij naar België is gekomen.Ze hebben dat zo beslist toen ze beseften dat het voor een vrouw gemakkelijker wasals poetsvrouw werk te vinden in België, dan voor een man.»De redenering, gemaakt in het huishouden van Elsa, laat zien hoe het komt dat heel watvrouwen, die hier als alleenstaande aankomen, in werkelijkheid getrouwd zijn. In dit gevalbestond er een akkoord tussen man en vrouw. De opgegeven reden is echter niet teveralgemenen. De markt van de huishoudelijke hulp aan particulieren is niet zo gemakkelijktoegankelijk als zij beweert: om tot de gelukkigen te behoren moet je op een of andereVrouwelijke nieuwkomers -36- ULB-TEF September 2006

manier een toverwoord hebben ("Sesam, open u!"), een contact, een tussenpersoon, eenadres… .We blijven nog even stilstaan bij Elsa, een archetype van de clandestiene inwonendedienstmeid 19 .Behalve een paar spectaculaire revelaties over gevallen van moderne huisslavernij vanjonge meisjes in de villa's van diplomaten, wordt er weinig gesproken over deze discretedienstbodes, die inwonen bij hun patroons, niemand kennen, en enkel buiten komen in dekring van hun eigen gemeenschap. Het is dus relatief gemakkelijk om hen afgeschermd tehouden van blikken van de buitenwereld, want noch de meesters, noch zij zelf hebben erbelang bij om deze situaties openbaar te maken.Zelfs in geval van misbruik, geven de slachtoffers er de voorkeur aan om zich stilletjes terugte trekken uit het netwerk, zonder daarom van activiteit te veranderen. In het beste gevalslagen ze erin om werk te vinden in buitendienst.Ook Elsa zal bij haar aankomst in België opgevangen worden door een « vriendin» die haaropwacht om haar rechtstreeks bij de werkgever te brengen.« Ze zegt dat ze iemand kende… Eigenlijk, daar in Ecuador, kende ze niemand hier,maar er waren vrienden die iemand kenden en die de naam aan elkaar doorgaven en ..voilà… Zij had een naam van een persoon in België en dus heeft ze gezegd 'Het wordtBelgië…V.: Had u papieren toen u hier aankwam?Toen ze hier aankwam had ze enkel haar paspoort, waarmee ze Ecuador konverlaten… en ze is hier aangekomen in totale illegaliteit. Ze zegt dat ze bij haar aankomsthier, onmiddellijk contact heeft opgenomen met het ... het contact, dus met die persoon dievoor haar dat werk als inwonende dienstmeid had gevonden, maar ze voelde zich ellendig…en ze zal dat zo meteen uitleggen… omdat ze de hele week opgesloten zat voor dat werk,en ze mocht geen contact… geen enkel contact opnemen met haar familie, en dan is ze ziekgeworden ...Dus ze heeft een tijdje gewerkt bij die persoon, maar ze is ziek geworden doorondervoeding omdat die persoon haar enkel het strikte minimum te eten gaf, dus ze was ziekvan ondervoeding maar bovendien ook psychologisch omdat ze geen enkel contact mochthebben met haar familie… waardoor ze dus ziek geworden is, ze was ongeveer acht dagenin het ziekenhuis en ik heb haar gevraagd of ze daarna terug is gaan werken, zij heeft neegezegd, ze heeft niet meer bij die persoon gewerkt.Toen ze uit het ziekenhuis ontslagen is, kon ze niet meer bij die eerste persoon gaanwerken, ze is iemand van Ecuador tegen gekomen die hier leefde die een heleboel mensenkende en die mensen hebben haar in het begin een paar uur werk gegeven, en ze warentevreden en dan kreeg ze meer uren en ze voelde zich dan veel beter want daar was ze veelvrijer en ze kreeg ook te eten.V.: Was ze toen nog altijd inwonend?Nee, nee, daar werkte ze per uur, bij allerlei mensen, Belgen, Engelsen, al diemensen hebben haar goed behandeld.V.: En altijd in het zwart?Dus in feite, ze moest alles betalen (voor het ziekenhuis), dus die hebben haargeholpen, in het zwart altijd... enfin dat ze haar geholpen hebben… ..19 Koning Boudewijnstichting: « Het internationaal huispersoneel in België » - 26/02/03, verkennende studie,beschikbaar op de website http://www.kbs-frb.be (er werd een hoofdstuk gewijd aan de Ecuadoriaansegemeenschap in België, blz. 55-56)Vrouwelijke nieuwkomers -37- ULB-TEF September 2006

Alles laat veronderstellen dat er bij het netwerk van « vrienden », dat zogezegd goedgelegen kwam, weinig aan het toeval was gelegen.Men zou het een redelijk normaal fenomeen van nationale solidariteit binnen eengemeenschap kunnen noemen, dat zich heeft geprofessionaliseerd als een dienst, enerzijdsvoor onthaal en tewerkstelling van landgenoten die nieuw in het land aankomen, enanderzijds voor het leveren van huishoudelijk personeel aan wie er naar op zoek is. De rolvan de tussenpersoon bestaat erin van vraag en aanbod op elkaar af te stemmen op basisvan hetzelfde criterium, namelijk vrouwelijk, illegaal personeel.Men kan vermoeden dat dit soort « vrienden » zelden filantropische motieven hebben, maarin het voorliggende geval beperkte de rol van de tussenpersoon zich tot contact leggen enverhinderde deze persoon niet dat de vrouwen, die dat wilden, er konden uit stappen zonderrisico's. Het is trouwens een fout van ons geweest dat wij Elsa, noch de andere vrouwen nietgevraagd hebben naar de prijs, die ze betaald hebben voor dat onthaal en die tewerkstelling.We hadden moeten weten of er betaald werd in het begin, in Ecuador, om het adres van devriendin te krijgen, en wat de vriendin heeft gevraagd om haar aan werk te helpen. Van deandere kant hadden we ook moeten weten of die tussenpersonen ook door de werkgeverswerden vergoed voor het leveren van personeel.Elsa is een goede kandidaat. Om hiervan overtuigd te zijn, volstaat het te weten dat zij nogaltijd geen woord Frans spreekt, terwijl ze al acht jaar in België is. Het is pas nadat haar manen dochters zijn overgekomen dat zij zich vragen is gaan stellen over haar situatie. Dat issinds twee jaar.« Ze hebben een aanvraag voor regularisatie ingediend... Ik heb haar gevraagd of datwas als vluchteling. Zij heeft nee gezegd, het is echt om de kaart te vragen om hier legaal temogen werken en dan belasting te betalen…Nadat ze ziek was geworden, heeft ze in feite een verblijfsvergunning gekregen voordrie jaar. Die is ondertussen vervallen, dus nu is ze opnieuw illegaal en … Het is een soortverblijfsvergunning, die ze moet laten zien bij politiecontrole. Toen ze is gaan vragen om diete verlengen, toen heeft die persoon op de Dienst Vreemdelingen haar gezegd: 'Maar kijk, jekunt beter een aanvraag voor regularisatie indienen'. Daar zijn ze nu mee bezig.»Het statuut van inwonende dienstbodes en de bijzondere omstandigheden van uitbuiting zijnvoorgelegd aan de overheid. Er zijn ondertussen een aantal hervormingen doorgevoerd omeen einde te stellen aan de misbruiken. Men kan hier meer over lezen in de aanbevelingenbij het rapport van de Koning Boudewijnstichting. (cit.Supra).Elsa heeft kunnen ontsnappen uit deze dramatische situatie, maar haar aanvraag voorregularisatie werd geweigerd en ze is nog altijd illegaal, maar niet meer clandestien.Het voorbeeld van Elsa illustreert een van de facetten van die ondergrondse economie, diezich kan ontwikkelen dank zij de marginale positie van bepaalde groepen nieuwkomers, zogoed als niet op de hoogte van hun elementaire rechten, en al helemaal niet van de socialerechten die gelden in het gastland.Het feit dat dit soort dienstverlening bestaat binnen een bepaalde nationaliteitsgroep,betekent daarom niet dat het over een etnisch metier of niche gaat. Het gaat er alleen overVrouwelijke nieuwkomers -38- ULB-TEF September 2006

dat de huishoudhulp inmiddels georganiseerd lijkt als een economisch integratiecircuit, optouw gezet door een groep, die hier al is ingeplant, ten voordele van diegenen die nieuw inhet land komen 20 .De bloei van het circuit trekt zijn voordeel uit de constante aanvulling van de voorraad vanillegalen, gecreëerd door het aanschroeven van de criteria voor regularisatie en door detraagheid van de procedures.Wat in elk geval wordt aangetoond door het voorbeeld van de Zuid-Amerikaansehuisbedienden is het feit dat er bepaalde voorwaarden zijn voor een tewerkstelling op demarkt van het huispersoneel, precies omdat die markt in volle opgang is, en bijzonderconcurrentieel en selectief. En een van deze voorwaarden, zoals zal blijken uit de volgendegevallen, is dat men op deze markt moet worden geïntroduceerd.Om een werkgever te vinden, of het nu gaat om een particulier of om een bedrijf, moet menop de hoogte zijn van en deel uit maken van een formeel (etnisch) of informeel netwerk,ingeschreven staan bij een agentschap, gestuurd zijn door het OCMW, of door om het evenwelke instelling. Alleenstaand en geïsoleerd, zoals de Russische vrouw, Marina, diehelemaal niemand kent, vindt men geen werk. « Ik weet niet waar ik moet zoeken ». Zeheeft gelijk als ze dat zegt, maar ze vergist zich als ze denkt dat haar goede wil moetvolstaan.« Ik heb altijd gedacht dat ik vlugger werk zou hebben, kuisen, afwassen, dat gaatvlugger, want in Rusland is dat niet te tellen… Ik weet dat ik veel kan. Eerst dacht ik te gaanwerken als keukenhulp, maar ze hebben nee tegen me gezegd. Dat is vervelend…voor mij,ik zou dat kunnen, waarom niet? In een fabriek, als verkoopster, ik kan dat, ik leer heel snel.Maar ik weet niet waar ik moet zoeken. Bijvoorbeeld, als ik die vrouw zie, zij wast voormensen, ik kan dat doen, de crèche, ik kan dat ook doen.»Zoveel is duidelijk, als er één vrouw slecht voorbereid is, dan is het wel Marina. Zij redeneertalsof alles wel van zelf in orde zal komen: op de vraag hoe zij het zich had voorgesteld, haaronthaal hier, is haar antwoord:« Ik dacht aan een groot gesloten huis, je leeft er en je werkt er, je betaalt geen huuromdat je buitenlandse bent, maar je werkt. Ik dacht dat het veel eenvoudiger was, ze sturenje naar een fabriek, of naaien … ».Maar voor haar is de essentie, en het doel van haar reis, niet haar eigen toekomst, maar dievan haar zoon.« Ik dacht, mijn leven is toch om zeep, maar mijn zoontje, hij zal naar school gaan».Blijkbaar werd ze beïnvloed door televisiebeelden over kandidaatvluchtelingen, verzameld intransitkampen.20 L. Costes, « Quel sens donner aux métiers ethniques? » in C. de Wenden en V. Vuddamalay, Existe-t-il desmétiers ethniques?, revue Panoramiques, Uitg.. Cordet et Marianne, 2003Vrouwelijke nieuwkomers -39- ULB-TEF September 2006

LEGALE TEWERKSTELLINGOp het moment dat wij deze nieuwkomers hebben ontmoet, waren er maar een paar dielegaal aan het werk waren. Slecht één is klassiek tewerkgesteld, met een voltijds contractvan onbepaalde duur. Een andere vrouw werkt als PWA en een derde vrouw istewerkgesteld volgens Artikel 60.Geen enkele vrouw heeft een werkloosheidsuitkering, zelfs als ze voorheen legaal heeftgewerkt. Dit komt door het feit dat ze niet aan het voldoende aantal dagen kwamen om hunrecht te openen.De vrouw met een klassiek contract is tewerkgesteld bij een Nederlandstalig lokaalsteunpunt voor werk. De vrouw werd onder Artikel 60 ter beschikking gesteld van eenBrusselse "Mission locale". Het gaat hier om atypische werkgevers.Sofie is Rwandese en heeft vijf kinderen ten laste. Sinds kort werkt zij voor een initiatief vande Vlaamse Gemeenschap in Brussel. Zij studeerde af aan een sociale school. Haar diplomawas voor Sofie de laatste fase van een geslaagd integratietraject.Sofie ontvluchtte de burgeroorlog in Rwanda in 1984. Na enkele jaren ballingschap inverschillende Afrikaanse landen is zij in 1999 in België beland« Ik ben op de luchthaven aangekomen met een toeristenvisum. Wat heb ik dangedaan? Ik heb iemand opgebeld, een kennis van Rwanda, die hier woonde. Daar heb ikaan gevraagd wat je moest doen om het grondgebied in te komen. Hij heeft mijgezegd: « Als je door de controle bent gekomen zonder je te melden, dan moet jij je zo vlugmogelijk ergens gaan aangeven, vooraleer naar buiten te gaan. Je moet je onmiddellijk gaanmelden.»Zij heeft een dossier ingediend bij de Dienst Vreemdelingen.« Ik had een oranje kaart voor twee jaar, voor een tijdelijk verblijf voor twee jaar. Zo'noranje kaart, dat was niks voor mij. Er is dan geen echte asielaanvraag. Je meldt je aan, zevragen een serie formulieren, ze zeggen dat de aanvraag ontvankelijk is. En dan lees je opde papieren die ze geven dat het geen echte verblijfsvergunning is. Dat werkt ook op hetmoreel van de mensen. Zolang ik een oranje kaart had, wilde ik niet investeren op langetermijn. Na twee jaar werd ik opgeroepen voor een interview en daarna kreeg ik de papierenals erkend vluchteling. (In die tussentijd) stond ik op het OCMW. De Dienst vreemdelingenhadden mij dat aangeraden.»Nu zij werk heeft, is er voor Sofie geen reden meer om de donkere periodes uit haarintegratietraject te verbergen.« Ik heb in het zwart gewerkt, omdat de steun van het OCMW niet voldoende is omeen familie te eten te geven. Ik werkte in een hotel, ik was kamermeisje, en daarnaast hielpik ook bij het onthaal van Engelstalige klanten.»Sofie had een diploma van onderwijzeres, maar zij kon geen gelijkwaardigheidsattest krijgenomdat er bepaalde certificaten ontbraken. Alleen haar middelbare schooldiploma werdgevalideerd, een gelukkig toeval.« De Franse Gemeenschap kende de scholen, ik was op een internaat van Belgischezusters, die ook hier in België zaten. Als je dus vertelde over welke school het ging, danVrouwelijke nieuwkomers -40- ULB-TEF September 2006

gingen ze dat aan die zusters vragen. En dan konden die zusters bevestigen: ‘Deze persoonheeft bij ons gestudeerd. Zij heeft haar diploma behaald.' »Ze gaat opnieuw studeren.« Ik kon hier niet werken. Ik heb een beetje de gemakkelijke weg gezocht. Ik ben ietsgaan studeren in dezelfde zin. Ik heb voor sociaal assistent gekozen, omdat ik dacht dat delessen ongeveer hetzelfde zouden zijn. Dus heb ik me daarvoor ingeschreven.»Dat Sofie werk vond, komt niet "door geluk". Ze kreeg de juiste raadgevingen: ze heeftkunnen profiteren van correcte en betrouwbare informatie van een persoon uit haarkenniskring en van de nauwe banden tussen instellingen in Rwanda en in België. Voor heelwat andere hooggeschoolden is zoiets niet het geval.Het atypische van haar parcours zit in feite in de ontmoeting met een werkgever van eenbasisorganisatie, die in haar het model heeft gevonden van het geslaagde beroepstraject,zoals ze dit aan hun publiek aanbieden.Het geval van Varvara T. is een illustratie van een andere vorm van legale tewerkstelling,waar nieuwkomers toegang toe hebben, via de gesubsidieerde Agentschappen voorPlaatselijke Werkgelegenheid (PWA).Varvara is Tsjetsjeense. Zij is sinds 2001 in België met een statuut van politiek vluchteling.Ze werkt als PWA en doet het huishouden bij particulieren.«Ik mag 45 uur per maand werken, niet meer, met 4.18 euro per uur. Ik doe hethuishouden bij bejaarde personen. Maar nu werk ik maar bij 10 mensen. Maar het is moeilijk,niet fysiek, maar moreel is het… Behalve, ik doe het wel graag omdat ik voor die oudemensen niet alleen huishoudster ben, maar zij zijn ook een beetje alleen, ze praten gaan, opdie manier.Varvara is 51 jaar, ze studeerde aan het Financieel-economisch Instituut van Leningrad, zeheeft gewerkt als financieel directeur, eerst van een bedrijf, daarna in een bank. Zij spreektEngels.Er bestaat maar weinig kans dat ze een werk op hetzelfde niveau zal vinden.Ik begrijp nu dat ik veel tijd heb verloren. Ik had me moeten inschrijven, omdat mijnaanvraag niet ontvankelijk was, kon ik dat niet. En omdat ik in januari al 2,5 jaar hiergebleven ben. Ik had voor een diploma-equivalentie moeten zorgen, dat zou misschien betergeweest zijn. Dat hebben ze tegen me gezegd, als raad. Maar ze hebben gezegd: "Nee, hetis te laat. Het is te lang geleden dat u uw studies afmaakte. Het is geen goed idee." Nu weetik het niet, eerlijk waar, ik weet het niet …. »Het geval van deze vrouw illustreert meerdere aspecten. Varvara is één van het groeiendeaantal vrouwen met een diploma, die hun land hebben moeten verlaten om politiekeredenen. Ondanks hun beroepsbekwaamheid, en bijvoorbeeld hun talenkennis, staat zijuiteindelijk in precies dezelfde schoenen als Honorine, wiens geval verder wordt beschreven,huisbediende op het scherp van de snede tussen legaal en illegaal werk. Laat ons naarVarvara luisteren:Vrouwelijke nieuwkomers -41- ULB-TEF September 2006

« Er was een van die vrouwen, ze is gestorven, en daarna wilde haar dochter dat ikbij haar werkte, ze was maar een beetje ouder dan ik. En dan ben ik daar dus binnen gegaanom bij haar te werken, alleen aan de binnenkant, zij had niet het recht (op gebruik van PWA).Ik ben drie maanden bij haar gekomen, maar dan werd het een beetje te heet. Het OCMWheeft gezegd dat ik mag werken, maar ik mag geen geld verdienen. Alleen, ik doe het, inblack. Ze hebben me gezegd dat met het OCMW je maximum 5,70 € hebt, of zoiets.Sommigen zeggen dat dat veel is, maar dat is niet veel. En ook, als je gewoon wasom meer uit te geven, dan is het moeilijk, ik probeer om netjes te leven.»Als aanvulling op de toelage van het OCMW, die niet volstaat, kan Varvara enkel als PWAgaan werken. Nu is het zo dat ze precies datzelfde werk kan doen in het zwart. Dat wijst nogmaar eens concreet op de concurrentie en het onderling inwisselbare van de werkstatutenop een en dezelfde markt van de huishoudhulp.SCHOONMAKEN EN VERZORGEN.Allochtone migrantenvrouwen en (kandidaat)vluchtelingen hebben dus relatief beperktemogelijkheden om werk te vinden, en heel wat minder dan hun mannelijke collega's. Studieen onderzoek hebben aangetoond dat de meeste van deze vrouwen, als ze aan het werkzijn, werken als huishoudhulp, bejaardenhulp, ziekenoppas of babysit bij particulieren, of inde HORECA werken als kamermeisje, afwasser, of serveerster. Verder werken ze ook alssanitaire helpster in de rusthuizen en homes voor bejaarden, in de schoonmaak op zaal inziekenhuizen, of als poetsvrouw in een bedrijf. Enkelen onder hen hebben eenadministratieve job, zijn verkoopster, of houden soms een filiaal open van een keten,bijvoorbeeld van wasserettes of droogkuis. Zeldzaam zijn diegenen, die werk vinden in eengroot bedrijf, en nog zeldzamer, diegenen die een job vinden in overeenstemming met hunberoepskwalificatie, zelfs voor knelpuntberoepen, zoals verpleegster, laat staan alsziekenhuisarts.Voor alle sectoren van huispersoneel en huishoudelijke diensten geldt hetzelfde, namelijk dathet de meest vrouwelijke sectoren zijn, die een maximum aan tijdelijke tewerkstelling vooreen laag loon aanbieden. Het is precies om die reden dat de vraag naar dit type vandiensten onuitputtelijk lijkt en dat de ingeschreven banen er in concurrentie staan enerzijdsmet illegale banen en anderzijds met de gesubsidieerde banen onder de noemer van deplaatselijke werkgelegenheid. Deze interactie speelt een typische rol in de functionering vande sector en is soms een voorwaarde voor de rendabiliteit van deze sectoren 21 .Alle vrouwen, waarmee wij hebben gesproken, vertelden ons dat ze werkten of gewerkthadden in de dienstensector, nu eens legaal, dan weer in het zwart. Dit fenomeen van hetsamengaan van verschillende tewerkstellingsstatuten voor dezelfde functies is een21 A ce propos, dans l’enquête que nous avons mené sur le secteur de l’hôtellerie, nous avons eu l’occasion dedécrire les mécanismes de pressions sur les prix qui amène à recourir au travail illégal dans certains segmentsd’activité, dont, notamment, le nettoyage des chambres. (Projet européen SMALL (représentation syndicale dansles PME en Europe)Vrouwelijke nieuwkomers -42- ULB-TEF September 2006

weerspiegeling van de gelaagdheid van de arbeidsmarkt voor vrouwen, die tot uiting komtdoor de hiërarchiesering, niet zo zeer van de banen, als wel van de kandidaten voortewerkstelling.En de criteria hebben niets te maken met professionele bekwaamheid, ervaring of diploma.Grondslag voor de hiërarchie is de graad van sociale kwetsbaarheid. Op deze schaal staande vrouwelijke nieuwkomers niet alleen helemaal onderaan, wat inhoudt dat zij de slechtstebanen krijgen, maar binnen de groep van nieuwkomers staan dan ook nog de illegalen lagerop de ladder dan de legalen, en binnen de groep illegalen staan de Zwart-Afrikaansevrouwen lager dan de Europese vrouwen, enzovoort.Het is niet zozeer de sector van activiteit op zichzelf, die probleem stelt voor de vrouwen diewerk zoeken als nieuwkomer, maar wel die concurrentiesfeer, die hen bijzonder op hunongemak stelt, en het zo goed als onmogelijk maakt om weg te raken uit deafhankelijkheidspositie waarin zij zich bevinden, zowel ten aanzien van de arbeidsmarkt, alsin hun relatie met de autoriteiten.Als afsluiting van dit hoofdstuk willen we stilstaan bij twee voorbeelden, die een beetjespeciaal zijn, maar die toch meer voorkomen dan men zou denken. We willen hiermeeaantonen dat sommige vrouwen in staat zijn om van de nood een deugd te maken en vanhun verbanning gebruik te maken om aan hun leven een geheel andere wending te geven, inplaats van zich door hun verleden verpletterd te voelen en passief te staan tegenover wathen overkomt. Het komt neer op het uiteenzetten van dromen, maar die dan wel eenswerkelijkheid zouden kunnen worden.Men kan tegenwerpen – zonder twijfel terecht – dat er meer mislukkingen zijn dansuccessen.ONDERNEMENDE VROUWENHet toeval wil dat onder de vrouwen, die onze getuigen zijn, twee vrouwen zichonderscheiden door hun strijdbaarheid, die ze niet verloren hebben onder het gewicht van deproblemen.Drissia volgt een opleidingscyclus in een organisatie, zij volgt onder meer taallessen Frans,omdat ze het niet voldoende goed kanschrijven. Momenteel heeft ze geen werk en is bereidom het even welk werk, dat zich zou aanbieden, aan te nemen.Patricia, van Ecuador, werkt in het zwart, zij is uitgeprocedeerd en krijgt een financiële steunvoor medische zorgen van het OCMW.Beiden vertonen sterke overeenkomst met het profiel dat François Brun beschrijft voor dieChinese arbeiders van de "Sentier", die zich geleidelijk aan hebben geïnstalleerd als patroonvan een atelier, met dit verschil dat zij vrouwen zijn … : « En tant que migrants, leurs profilssociologiques sont souvent proches : loin de représenter toute la misère du monde,beaucoup disposent d’un petit capital social, culturel, voire financier qui leur a permis departir et qu’ils imaginaient de faire fructifier aussi vite que possible. Une partie de ceux quitravaillaient étaient indépendants. Venus pour travailler (beaucoup) et gagner de l’argentVrouwelijke nieuwkomers -43- ULB-TEF September 2006

(beaucoup), ils ne disposaient pas en revanche des moyens de faire reconnaître et valoirune éventuelle qualification, ne serait-ce que pour des problèmes de langue (…) ». (Usaged’entreprise et inactivation du droit social, Cahier quatre pages, n°49, janvier/février 2002,Centre d’Etudes pour l’Emploi).In Marokko was Drissia erin geslaagd om het winkeltje van haar moeder uit te breiden en ereen zekere bekendheid aan te geven door de creatie van een eigen lijn van traditionelekleding. Ze organiseerde zelfs modeshows in de andere Maghreblanden en in Frankrijk.Drissia heeft hoegenaamd geen gewoon levensparcours: op haar 15 jaar was ze getrouwd,maar al vlug weer gescheiden. Ze is daarna alleenstaande gebleven, waarbij zesystematisch elke verloofde, die haar ouders voorstelden, weigerde. Ze was dus verplichthaar eigen brood te verdienen in Marokko. Dan heeft ze alles achter zich gelaten. Na heelwat avonturen is ze uiteindelijk in België beland, illegaal. Ze ontmoet een Belgische man,waar ze ook mee trouwt. Zo heeft ze haar papieren gekregen. Ze heeft geen werk en geeneigen inkomen. Ze is ook Nederlands aan het leren.« Ik heb wel gewerkt, als verkoopster, maar bij een Turkse baas. Hij wilde mijn werkniet aangeven. Ik heb er een week op gewacht of hij mijn nummer van de bankrekening zouvragen, maar hij gaf me het geld zo, uit de kassa. Ik zei: 'Mijn excuses, maar kan ik nietgedeclareerd werken?' Dat was te duur, zei hij. 'Maar schrijf me dan in voor minstens tweeuur.' Nee, zwart. Dan heb ik gezegd 'Sorry, dan niet.'Op dit moment, wat ik zou willen, maar dat is duur, een winkel openen, dat kost veelgeld. En de bank vraagt een borg, en ik heb geen borg. Ik wil doen zoals in Marokko, datmarcheert goed, ik doe dat graag, ik kan dat goed, maar … Maar ik ken ook niet veelmensen, ik heb hier niemand, geen familie, geen … Alleen maar nieuwe vrienden, maar datis het niet. Normaal heb ik de vrienden veel nodig. Dus eerst de taal, en het geld.V.: Zou u hetzelfde gaan doen, traditionele kleding?Ja, ik doe zelf de aankoop van de stoffen.V.: En zou dat hier kunnen lukken, denkt u?Ja, dat gaat, met zo'n beetje overal modeshows, dat gaat. Maar nu wil ik werken alsverkoopster en daarna kan in het geld investeren. Inch’ Allah. Ik hou wel van de verkoop, hetis heel tof, ik vind de mensen altijd …Maar natuurlijk, welke bank zou een nieuwkomer willen helpen op een markt, die niet zonderrisico's is. Maar hoe dan ook, Drissia kent het vak en heeft ervaring, en in dit segment van demarkt zou ze niet de enige zijn.Patricia studeerde marketing in Ecuador, maar is weggegaan om de familiale conflicten tetemperen. Op aanraden van een schoonmoeder, die in België leefde, is ze naar Brusselgekomen. Haar aanvraag voor regularisatie werd onontvankelijk verklaard, maar ze is vanplan een nieuwe aanvraag in te dienen. Onmiddellijk na haar aankomst heeft haarschoonmoeder gezorgd voor een werk als poetsvrouw. Haar man en kinderen zijnnagekomen. De echtgenoot werkt min of meer in het zwart, en Patricia poetst bijparticulieren. Ze verwacht een kind.Vrouwelijke nieuwkomers -44- ULB-TEF September 2006

«Als onze regularisering in orde is, dan willen we hier voor altijd blijven, want we hebbenons leven hier al uitgebouwd. … We hebben van alles gekocht. We zijn het hier al gewoon…Ze zeggen … ik, ik ben hier graag… Mijn man ook.. en mijn kinderen ook…. In feiteherinneren ze zich niet zoveel van Ecuador. Ik zou hier graag willen blijven… maar niet omaltijd te werken zoals nu …We denken … ik zou wel graag een winkel hebben... of iets in die zin, begrijpt u…liever een werk als zelfstandige. Ik heb zoiets gedaan als een marktonderzoek: bij voorbeeld… er zijn hier veel Latino's… dus Latijns-Amerikaanse producten … of zoiets … producten …begrijpt u? Er zijn er hier niet zoveel te krijgen… of veel te duur, omdat ze via Spanjekomen… en vanuit Spanje worden ze dan hier ingevoerd, dus dat is te duur… Dus, heb ikgezegd, misschien als … als we een bedrijf zouden hebben … een rechtstreeks netwerk vaninvoer uitbouwen. Het is aan zoiets dat ik heb gedacht.Deze voorbeelden zijn natuurlijk niet voldoende als bewijs van de deskundigheid en deaspiraties die leven bij de vrouwen die hier aankomen als nieuwkomer, maar ze gaan integen het beeld van passiviteit en defaitisme, dat zo dikwijls aan deze vrouwen wordttoegedicht.Vrouwelijke nieuwkomers -45- ULB-TEF September 2006

Hindernissen, valkuilen en omwegen op de weg naar tewerkstellingDeze weg naar tewerkstelling en de ondervonden hindernissen vormden de kern van onzegesprekken.De vraag naar de hindernissen werd gesteld zonder enige vooringenomenheid, maar deenorme verscheidenheid aan antwoorden leerde ons dat de vrouwen deze vraag op demeest diverse manieren interpreteerden. Het ging er zo'n beetje aan toe alsof zij hierbij vande gelegenheid gebruik maakten om een soort zelfonderzoek te doen, vertrekkende van deherinnering aan de eerste hinderpaal, die zij als een soort ontgroening beschouwen.We hebben ons er dan voor behoed om teveel aanwijzingen te geven over wat we zelf in onshoofd hadden, om zo de vrije loop te laten aan hun redenering, waar de werkelijkheid en hunperceptie van die werkelijkheid door elkaar lopen.Er zijn hindernissen van allerlei orde, en het is niet gemakkelijk om hier enige hiërarchie inaan te brengen: in de loop van het gesprek gaan de vrouwen zich afvragen of de eerstehinderpaal diegene is, die het moeilijkste was om te overwinnen, of diegene die het eerst ophun weg kwam.Gaat het om één afgebakende hindernis, of is het een complex geheel? Eenmaal dehindernis genomen, staat de weg dan verder open, of is het de aankondiging van nieuwe,lastiger obstakels, zoals in het sprookje van Madame d’Aulnoy, waar de arme Gracieuse, diegevangen zit, telkens een nog ingewikkelder borduurwerk krijgt tot aan de finale proef vooreen jurk in maandraad, waardoor haar belofte zal uitkomen ….Of ook nog, zijn deze hinderpalen wel reëel, materieel, of zijn ze subjectief, enkelonoverkomelijk voor mij, door wie ik ben, ik, die niet de kracht heb om ze te overwinnen ….Je moet met iets beginnen. Dat 'iets' is meestal de taal leren.DE TAAL VAN AESOPUSUiteindelijk komt het altijd op hetzelfde neer, wat de vrouwen zeggen: «Ik spreek niet goedFrans of ik kan niet goed Frans schrijven … dat is wat de werkgevers me elke keer zeggenals ik ze ontmoet ».Wat de reflectie over de rol van het aanleren van de taal in het sociaalprofessioneelintegratieproces vertroebelt, is niet zozeer het nut van dat aanleren op zich, datonbetwistbaar is, maar wel datgene dat daar allemaal onder schuil gaat.Er spelen twee zaken: er is de selectie, als het vereiste niveau zo hoog is dat het diepersonen uitsluit, die van in hun land van herkomst analfabeet of weinig geletterd zijn, endaarnaast is er de kwestie van het etnocentrisme, die van het aanleren van de taal een testmaakt, waarmee de « de vreemdeling », of meer bepaald « de anderstalige » het bewijs kanleveren van zijn of haar loyaliteit ten opzichte van het gastland. In de twee gevallen is hetvoor de vluchteling of de migrant niet het praktisch nut van het kennen van de taal die hetVrouwelijke nieuwkomers -46- ULB-TEF September 2006

aanleren van de taal verantwoordt, maar wel de controle door het gastland, die zijn voorkeurte kennen geeft voor bepaalde categorieën en die een bewijs van loyaliteit vraagt.Ten aanzien van onze problematiek bekijken wij de kwestie van het aanleren van de taal inrelatie met de sociaalprofessionele integratie.Voor de overheden is de uitnodiging om de taal te leren of de verplichting om de taal tekennen niet altijd ingegeven door de tewerkstelling. Soms heeft dit, zoals in Vlaanderen of inandere landen (Duitsland, Nederland) 22 , een veel bredere bedoeling en is het bijvoorbeeldeen voorwaarde voor de hele integratie, de mogelijkheden om van steun te genieten, om eentijdelijke of permanente verblijfsvergunning te krijgen, of voor een naturalisatie.Hoe dan ook, er bestaat geen enkele twijfel over het feit dat de vrouwen het niet kennen vande taal beoordelen als de eerste hinderpaal op hun weg naar werk. Tussen de regelsschijnen echter een aantal andere elementen door.Laat we eerst duidelijk stellen dat het niet kennen van de taal van het gastland nog nietbetekent dat men geen andere taal kent 23 , of dus onontwikkeld of ongeletterd is. Hetdominerende gevoel is echter dat het niet kennen van de taal een stigma met zichmeebrengt, een teken van onwetendheid, een kenmerk van onaangepastheid, het bewijs van« niet geïntegreerd zijn ».Dat er een band zou bestaan tussen het kennen van de taal van het gastland en de matevan geïntegreerd zijn kan niet worden bewezen. Er zou allereerst al eensgezindheid moetenbestaan over wat men als "geïntegreerd" beschouwt, of liever als « niet geïntegreerd ». Alswe er de sociologische werken op moeten nagaan om een precieze betekenis te geven aande term 'integratie' (en bijvoorbeeld het onderscheid met assimilatie), denkt iedereendaarentegen precies te weten wat de term « niet geïntegreerd zijn » betekent.Wie niet geïntegreerd is, is noodzakelijk een « andere », een vreemdeling, een « alien ». Eengevaar.Volgend citaat van Norbert Elias 24 toont aan hoe de vreemdelingen, door het feit dat zevreemdeling zijn, een risicofactor zijn voor de « inheemse bevolking ».« Un groupe installé a tendance à attribuer à son groupe intrus, dans sa totalité, les‘ mauvaises ‘ caractéristiques de ses pires éléments. (…). A l’inverse, le groupe installé atendance à calquer l’image de lui qu’il a dans sa section exemplaire (…) sur la minorité des‘meilleurs ‘. Cette distorsion dans des directions opposées, permet au groupe installé de seconvaincre lui-même en même temps de ses propres allégations : il y a toujours un élémentou un autre pour prouver que son groupe est bon et que l’autre est mauvais »22 Verslag van de studiedag, georganiseerd door het Franse Ministerie van Tewerkstelling, van Arbeid en vanSociale cohesie en het Ministerie van Cultuur en Communicatie, « l’intégration linguistique des adultesmigrants en Europe », 28-29 juni 2004, Sèvres.23 « Formation linguistique et intégration socio professionnelle des réfugiés », in Migrations Etudes, tijdschriftvan het Agenschap voor de ontwikkeling van de interculturele relaties (l’Agence pour le développement desrelations interculturelles - ADRI), 110, november december 200224 N. Elias, J-L.Scotson., Logiques de l’exclusion, geciteerd door J-L Tabin, « les paradoxes de l’intégration » inParadoxe de l’intégration, Essai sur le rôle de la non intégration des étrangers pour l’intégration à la sociéténationale, uitg. ESP Lausanne, 2000.Vrouwelijke nieuwkomers -47- ULB-TEF September 2006

De wederzijdse samenhang "niet geïntegreerd - gevaar" behoort tot de evidenties. Hetvolstaat om terug te denken aan de enorme verbazing toen de identiteit aan het licht kwamvan de Britse bommenwerpers in de Londense metro in juli 2005. In plaats van exotischewezens met lange baarden en gekleed in djellaba, ging het om vier doodgewone jongemensen, met jeans en vesten, netjes geschoren en kort haar, dat wil zeggen onopvallend, …geïntegreerd, dus onschadelijk.Vrouwen die niet geïntegreerd zijn, roepen niet noodzakelijk het beeld op van 'bedreiging' of'gevaar', maar eerder dat van slachtoffer, de vertrapte vrouw die moet worden gered. Ditsoort vrouw draagt onvermijdelijk de hoofddoek, is analfabeet, onderworpen en zwijgzaamen heeft een massa kinderen. Een dergelijke vrouw heeft niets te zoeken op dearbeidsmarkt, zij kan niet tewerkgesteld worden.Op slag wordt het aanleren van de taal voor de vrouwen, als nieuwkomer, eerder dannoodzaak voor het vinden van werk, een garantie voor erkenning. Omdat hun diplomablijkbaar geen enkel nut heeft, omdat hun talenkennis geen waarde heeft, blijft voor hen, omte bewijzen dat ze bekwaam zijn, niets anders over dan zich te identificeren met de bevolkingvan het gastland, dus, op de allereerste plaats te praten zoals iedereen. Als je praat zoalsiedereen is er kans dat je op dezelfde voet behandeld wordt als iedereen….Iets wat Zaïlin goed gezien had! Zij heeft haar naturalisatie aangevraagd en is getrouwd meteen Belg.« Want als je zegt dat je Belg bent, denkt de baas bij zichzelf, ze zal correct praten,ze is goed geïntegreerd. Maar als je zegt dat je uit een ander land komt, zeggen ze,misschien praat ze niet goed Frans, misschien is ze niet goed geïntegreerd. (…) dus ik denkdat de dag dat ik zal zeggen dat ik Belg ben, dan denk ik dat ze me misschien zullenopbellen: ‘ Mevrouw u mag eens komen praten’, en dat is het. Toch om te praten, en dankunnen ze zien of ze me nemen of niet. Maar om te praten, dat ze me laten praten ».Het leven van Zaïlin zou er beter uitzien als ze de taal goed zou spreken.Zij is Cubaanse. Ze studeerde landbouwkunde in Cuba, maar ze werd ziek en heeft haarstudies moeten opgeven. Ze is verkoopster geworden in een luxeboetiek van een groothotel. Zo is ze in contact gekomen met haar toekomstige man, een Belg die voor z'n beroepop reis was.Dit koppel heeft de boodschap van de overheid perfect begrepen: zolang Zaïlin niet goed detaal spreekt, zal ze niet beschouwd worden als een geïntegreerde vrouw.« Ik, mijn man, en ik ook, we hebben beslist dat ik Frans moest leren als ik me wildeintegreren in België, en dus zijn we begonnen met aan mensen te vragen waar ik lessen konvolgen om Frans te leren. En toen hebben ze ons gezegd dat we ons moesten inlichten bijFOREm. Toen ben ik naar de FOREm opleiding geweest, en daar hebben ze ons het adresvan Lire & Ecrire gegeven, en ik ben onmiddellijk gegaan. Ik ben hier (in Verviers)aangekomen in september en ben gegaan in september. »Vrouwelijke nieuwkomers -48- ULB-TEF September 2006

Zaïlin heeft zelf de achtereenvolgende stappen van haar traject uitgestippeld. De eerste stapis het Frans, want dat is de meest zichtbare hinderpaal, daarna komt deberoepsbekwaamheid, want alles moet herbegonnen worden omdat de werkgever geenrekening houdt met diploma of ervaring. En ten slotte de laatste stap, de naturalisatie, wantblijkbaar worden de vreemdelingen gediscrimineerd. De strategie van Zaïlin bestaat erin deterughoudendheid van werkgevers en instellingen voor te zijn. Ze wil opgaan in de massa,« geassimileerd » zijn. Ze eist deze anonimiteit op als een recht. Dat was de betekenis die ermoest worden gegeven aan "integratie".« Als ik bijvoorbeeld hier klaar zal zijn met school, zal ik werk zoeken : maar als ikgeen werk vind denk ik er ook aan om een handelsopleiding te volgen, zoals handelsvertegenwoordigster voor kleding en dan denk ik eraan om dat te doen, en dat is het, dat ismijn droom. Het is mooi, het is samen met mensen zijn, mensen kennen, zich iemandvoelen, dat is het. Maar wel als ik geen werk vind.Op een dag had ik een advertentie gevonden voor schoenenverkoopster, en ik benme gaan aanmelden. Ze hebben me gevraagd « heeft u Activa », als u Activa heeft danneem ik u direct, maar ik had dat niet. Maar als ik dat die dag had gehad, dan ben ik zekerdat ik werk had gehad, want ze had snel iemand nodig.Kortom, ik hoop snel mijn Belgisch paspoort te krijgen. De dag dat ik mijn paspoortzal krijgen, zal ik me echt vrij voelen, ik voel me nu al vrij, maar als ik mijn paspoort zalkrijgen zal ik me nog meer vrij voelen. En als ik werk zal zoeken zal ik nooit schrijven dat ikgenaturaliseerd ben, ik ben Belg, en misschien zal ik iets hebben.V.: Denkt u dat dit meespeelt ?« Want als je zegt dat je Belg bent, denkt de baas bij zichzelf, ze zal correct praten,ze is goed geïntegreerd. Maar als je zegt dat je uit een ander land komt, zeggen ze ,misschien praat ze niet goed Frans, misschien is ze niet goed geïntegreerd. Er is zoveelvraag, er zijn zoveel mensen die willen werken, niet alleen Belgen, iedereen, er is zoveelkeuze : dus ik denk dat de dag dat ik zal zeggen dat ik Belg ben, dan denk ik dat ze memisschien zullen opbellen: ‘ Mevrouw u mag eens komen praten’, en dat is het. Toch om tepraten, en dan kunnen ze zien of ze me nemen of niet. Maar om te praten, dat ze me latenpraten ».V. : En u denkt dat u dat nu niet kunt?Maar neen want elke keer als ik mij CV laat belt niemand me, zelf niet om te vragenhoe ik ben, om me te zien. Dat is het probleem, laat me praten, geef me de kans om tepraten, om te tonen of ik geschikt ben of niet, maar niemand belt me op. Dat ze toch kunnenzien dat ik wil werken, echt waar, niet om niets te doen. Ik wil echt werken. Maar niemandbelt me, en het is daarom dat ik daarnet zei dat de moraal niet goed is ».Laten we toegeven dat het moeilijk is om te ontsnappen aan de schijnbare logica van deredenering: welke patroon wil er nu een verkoopster aannemen die niet goed Frans spreekt?Zeker als het verkoop van luxeartikelen betreft.Maar hoe moeten we dan de taalvoorwaarde uitleggen die Creyf’s Interim stelt om Maria enZohra in te schrijven, die alle twee werk zoeken in een koekjesfabriek?Het taalargument bewijst altijd zijn doeltreffendheid om een werkweigering te verantwoorden,als het in werkelijkheid om een selectiecriterium gaat bij een overvloed aan aanvragen.Vrouwelijke nieuwkomers -49- ULB-TEF September 2006

Maria, die uit Somalië komt, halt ook haar taalproblemen aan, maar ze is zich terdegebewust dat er iets anders achter zit.« Nooit werk gevonden. Ik heb gezocht maar het is niet gemakkelijk voor ons als menniet goed Frans praat en als we het briefje moeten geven, dan weet men niet dat het daaromis… En nu denk ik eraan … Wanneer je in een Interim of ergens vraagt, zeggen ze : ‘Zie je,je praat niet goed Frans, je begint altijd op school’ ; Dat is daarom, omdat ik 6 jaar hebgestudeerd, 4 jaar hier en 2 jaar daar, en dan nog, het is niet … genoeg. Er is geen anderprobleem … Neen».Maria is weg van haar man. Als nieuwkomer kent zij alleen maar landgenoten of andereArabisch sprekenden. In haar geval is het aanleren van de taal niet gemakkelijk omdat zeweinig gelegenheid heeft om zich te oefenen in de taal van haar gastland.« Maar uiteindelijk ben ik helemaal alleen thuis. En ken ik alleen maar Marokkanen,Ethiopiërs, Nigerianen, en we praten soms Arabisch et soms Somalisch, dus het is eenbeetje ingewikkeld».Dat haar kennissenkring zo eng is, vormt zeker een handicap op gebied van taal, maar ookin haar traject als emigrante. Aanvankelijk was haar enige contact met de buitenwereld hetOCMW, die haar een toelage uitbetaalde. Omdat ze geen enkel ander circuit kende om werkte vinden, richtte zij zich allereerst tot het OCMW.« Ik heb werk gevraagd bij het OCMW, maar dat was heel lang geleden. Maar toenhad ik niet goed gesproken, maar nu heb ik het niet gevraagd. ».Het OCMW heeft haar naar taalopleiding doorgestuurd en nu zij in het integratiecircuit zit van"Lire & Ecrire", verwacht zij geen hulp meer van het OCMW.«Ik wil werken, maar nu ben ik de opleiding gestart, we wachten op de stage van ditjaar en nadien gaan we werk zoeken. ».V.: Wat voor werk?« In de schoonmaak »Als we het traject van Maria goed begrijpen, dan biedt "Lire & Ecrire" haar een antwoord optwee bijkomende problemen: door de taal te leren kan ze loskomen uit de familialebeslotenheid, waardoor ze steun kan vinden, relaties die haar zullen steunen bij haarzoektocht naar werk. Sindsdien voelt Maria zich in staat om werk te zoeken en zelfs omstages te doen.Zohra is van Kroatië. Ze heeft een kappersdiploma en ze is klaar om te gaan werken.« Op dit moment, zoek ik niet (een opleiding die een band heeft met mijn opleiding inhet begin (kapster)). Ik weet niet, maar ik zoek werk als arbeidster in een chocoladefabrieken zo, want ik heb daar ervaring daarvan, ik heb in mijn land als student gewerkt. Ook alsverkoopster en arbeidster in een fabriek, met chocolade, met koekjes, en zo. Ik heb hier inBelgië ook geprobeerd, bij Delacre, maar mijn niveau van Frans was niet goed, dus ik ga nogeens proberen dit jaar.Die interim die Creyfs heet, (die mij heeft gezegd dat mijn niveau van Frans niet goedis) En daar op de computer en zo, heb je vragen. Ik was met mijn vriendin, en zij kon geenFrans praten. Misschien is het daardoor, ik kan niet samen luisteren en schrijven en dus hebik mijn examen mislukt.Vrouwelijke nieuwkomers -50- ULB-TEF September 2006

Ze zeggen altijd « er is niets, wacht… ». Ik denk dat het niet alleen de taal is. Maar ikmoet echt gemotiveerd zijn, actief »Eenmaal op gang gaat Zohra nog verder in haar betoog: ze staat ook nog voor eenadministratieve hinderpaal, en daarnaast aan een gevoel van minachting:«En ik ben ook interim geweest, maar ze zochten een werkvergunning. En ik hadniet direct een werkvergunning, ik verwacht mijn naturalisatie binnenkort, ik hoop het. Endaar, hebben ze dat gezocht. Maar ik heb geen werkvergunning bij me, want ik moet datniet. En ze zijn niet beleefd geweest met mij, helemaal niet et ze hebben gezegd ‘Ik hoop datik je niet meer zie in de interim’ Toen heb ik buiten gegaan en heb ik niet binnen gegaan ».Robertine is Franstalig. Ze is niet zo lang naar school geweest en ze weet date en opleidingzal moeten volgen op werk te vinden. Ze heeft geen hoge beroepsaspiraties. Ze wil ietsvinden in de schoonmaak of in de huishoudhulp. Maar kijk, er zijn ongetwijfeld een boelkandidaten voor die opleidingen en ze zullen dus moeten selecteren. Robertine heeft testengedaan. Maar het is duidelijk dat ze niet goed begrijpt wat ze had moeten doen om in dietesten te slagen, want het soort banen dat zij zoekt vereisen niet veel schrijfwerk.« Ik kan goed schrijven, luisteren (begrijpen), maar het probleem is schrijven. Dus hij(de man van de opleiding) heeft me formulieren gegeven om in te vullen en ik heb niet goedgeschreven. Ik heb gekozen voor een opleiding « onderhoudspersoneel» in ziekenhuizen. Hijheeft me gezegd dat ik omwille van het schrijven niet ben gekozen. « Je moet goed kunnenschrijven om de opleiding te doen ». Want voor ik hier kwam om een opleiding te doen warener veel mensen. Hij heeft me op de wachtlijst gezet (…) hij heeft me gezegd dat alle plaatsengenomen waren, hij heeft me gezegd te wachten tot in september. Maar wachten tot inseptember dat is nogal iets, dat is moeilijk voor me (…) dus heeft hij me formulieren gegevenom mijn niveau van het Frans te bekijken. Maar spijtig genoeg heeft hij me niet gekozen, ikheb dan gewacht , ik heb gewacht op een telefoontje. Ik heb gewacht, hij heeft me gezegd« kom langs », en daarom ben ik hier gekomen. Dus als ik hier afrond, als ik werk vind, ga ikwerken. Als ik geen werk vind, in plaats van te wachten, ga ik opleidingen doen.Je kan restauratie, of schoonmaak in ziekenhuismilieu, of thuishulp doen. Dus daarwaar ik kan ga ik proberen overal mijn CV te plaatsen in de drie, en dat wat zich het eerstewordt voorgesteld zal ik doen, want dat doe ik graag ».Met Francine ten slotte komt ook de positieve dimensie van het aanleren van de taal naarboven. Doorheen de opleiding kan een heel schoolparcours heropgebouwd worden,waarvoor Francine vroeger nooit de kans kreeg. Voor Francine is het grootste probleem nietde kennis van de taal, maar haar algemene kennis. Zij is nooit naar school geweest. Hetkomt er voor haar op aan om alles in te halen wat haar ontbreekt om een beroepsopleidingte kunnen volgen. Als wij haar goed begrepen hebben, dan moet Francine niet leren praten,maar leren communiceren, dat wil zeggen dingen leren begrijpen en zich leren uitdrukken.Francine is vandaag twintig jaar en kreeg pas een baby. Ze leeft alleen. Afkomstig uit Congo,Kinshasa, werd ze naar België gebracht door een lid van de congregatie, die haar van destraat heeft opgeraapt. Tot aan haar meerderjarigheid verbleef ze in een open asielcentrum,maar nu is ze aan haar lot overgelaten. Gelukkig lossen de sociale werkers elkaar af omhaar raad te geven over de stappen die ze moet zetten, en over de noodzaak om eenopleiding te volgen. Een opleiding volgen loopt voor Francine via de weg van de taallessenFrans.Vrouwelijke nieuwkomers -51- ULB-TEF September 2006

« Wanneer ik ben aangekomen, omdat ik de Franse taal niet begreep, vanaf het KleinKasteeltje, zat ik zo in een hotel, waar we Frans leerden. En toen ik klaar was ; ben ik in eenopleiding gestapt met alternerend leren en werken, kokopleiding, maar op school hebben zeme gezegd dat omdat het Frans niet ging, dat zij een adres voor me zouden zoeken, zehebben me naar hier gestuurd, dicht bij Sint Gillis. Ik heb toch een jaar daar die kokopleidinggedaan, het ging goed, maar dus omdat ik niet goed Frans begreep, dan heeft de sociaalassistente van de school me naar hier gestuurd om Frans te leren. Nadien ga ik eenopleiding doen om te kunnen werken (…)Voor mij, dus, omdat ik een beetje problemen heb met het Frans, heb ik niet echt eencertificaat, of een papier om te tonen aan de bazen dat ik zoek, dus dat gaat ook niet. Echteen niveau hebben. Goed Frans begrijpen, want men kan me soms zeggen … Ik praat, datweet ik, maar ik ben niet zeker over elke letter, is het wel echt het woord dat ik zoek ? Somsbegrijp ik zelf niet wat de letters van het OCMW betekenen, en het is daarom dat ik eerstFrans moet begrijpen, en ook praten, en schrijven. Een beroep dat ik ga afwerken,gekwalificeerd. Maar mijn project is te komen tot een opleiding, om goed Frans te kunnenpraten, lezen en schrijven, en nog een gekwalificeerde opleiding.Vroeger kende ik niets, maar ik doe echt mijn best om te veranderen, werken in hetleven, onafhankelijk zijn.HET BOS EN DE BOMENWanneer zij veroordeeld zijn om zich op een primitieve manier uit te drukken, zijn devrouwen beducht om in diskrediet te worden gebracht, hun diploma's geweigerd te zienworden en hun bekwaamheden in vraag gesteld.Sommige vrouwen ergeren zich over de weigering om een opleiding te volgen of over eenwerkweigering, die ze hebben moeten incasseren vanwege hun institutionele bemiddelaars,want ze zien daarin een manier om de eigen handen in onschuld te wassen en telkens deverantwoordelijkheid op de rug van de kandidaat te schuiven.Dat is de logica zelf van de instellingen: de verantwoordelijkheid van de overheid isrechtstreeks verbonden aan de persoonlijke verantwoordelijkheid van de migrant 25 . Deoverheden zetten voorzieningen op, financieren die, maar het is aan de migranten om er aanmee te doen. Sommige landen verplichten een deelname, andere rekenen op een vrijwilligedeelname, maar in alle gevallen is het de migrant die er het middelpunt van is. En ook elkemislukking, die het gevolg is van het niet beheersen van de taal, is toe te schrijven aan demigrant zelf.Opgesloten zitten in deze vicieuze cirkel is blijkbaar moeilijk te verdragen voor zo iemand alsCheryl, wiens geschiedenis bewijst dat het haar niet bepaald aan dynamisme ontbreekt.Cheryl komt van Kameroen en is tweetalig, Frans en Engels. Ze heeft haar middelbareschoolopleiding en een hogeschoolopleiding van secretariaat, aangevuld met een medischespecialisatie. Zij is ook artieste. Na heel wat beroepservaringen, zoekt ze werk en volgt eenjobatelier. Zij moest formulieren invullen in verband met haar kennis van de taal, maar hetzag ernaar uit dat er een misverstand was ….25 Verslag van de studiedag « l’intégration linguistique des adultes migrants en Europe », op. cit.Vrouwelijke nieuwkomers -52- ULB-TEF September 2006

« Ik zei bij mezelf, dus, voor zover ik heb kunnen opmerken, zei ik dus, met hetonderwijs dat we hebben gehad, zijn het wel niet dezelfde vragenlijsten die ze hier stellen.Want wij weten bijvoorbeeld dat als we testen doen om te werken, dan is het soms éénvraag, of een kennis van een test, of een begrip van een test… En het Frans, dat menbijvoorbeeld geeft, dus ik geef een voorbeeld, want ik ben een test gaan doen, waarbij menme vroeg, de kous en de schoen, waarop lijkt dat ? Dus heb ik geschreven, dat zijn kleren,maar ik denk niet dat dat het juiste antwoord was. En wanneer ze vragen, het oog en het oorwaarop lijkt dat, dan heb ik gezegd zintuigen, maar iemand heeft me gezegd dat dat niet hetantwoord was.Ik weet niet hoe het hier gaat en het is ook zo ingewikkeld. Voor ons die aankomen,men stelt ons vragenlijsten die we nooit hebben gezien, en dan moet je veel nadenken, enzo van dat alles.»Marina, die bereid is om het even waar te gaan werken, botst telkens weer op een slechtekennis van het Frans:« Het OCMW heeft me gezegd ‘U moet Frans leren’ maar ik begrijp niet wat ze wil,misschien gebruikt ze een specifieke woordenschat die ik zou moeten begrijpen. Zij (desociaal assistente) wil me niets voorstellen (een job) want ze vindt dat het voor mij nog nietnodig is.»Men zou uiteindelijk kunnen zeggen dat het probleem niet zo zeer zit in het nut van dat lerenvan de taal, maar wel in de eenvormigheid van de vereiste, ongeacht de persoon, ongeachtde omstandigheden. De vereiste stelt zich inderdaad op dezelfde manier voor iemand dieverkoopster wil worden in een schoenenwinkel en aan iemand die een opleiding wil volgenvoor schoonmaakster in het ziekenhuis; aan iemand die universitaire studies heeft gedaanen aan iemand die nooit naar school is geweest…En dit gaat gepaard aan het niet erkennen van het beheersen van andere talen van sommigenieuwkomers. Dat die andere talen ook nuttig kunnen zijn is van geen betekenis om detoegankelijkheid van een baan te beoordelen, en dit terwijl de werkgevers zich beklagen overhet gebrek aan meertalige kandidaten.We sluiten deze reeks getuigenissen af met deze van Drissia die niet bepaald de minstdynamisme lijkt van onze getuigen. Slimme vogel die ze is, begrijpt ze heel zeker de wareinzet van de verwijten over een gebrekkige taalbeheersing:« Ja, ik heb veel werk gezocht, en sinds ik de oranje kaart heb, ben ik werk beginnenzoeken. Met de oranje kaart, zoals ik hier heb, heb je geen werkvergunning nodig. Ik ben ermee naar de gemeente geweest. Die heeft ja gezegd, ze hebben getekend en me de kaartgegeven. En door de manier waarop ik Frans spreek, mis ik veel werk want ik spreek nietgoed Frans. Ik heb ervaring in de verkoop, dus ik zoek werk als verkoopster, dus heb ikervaring. Maar voor de mensen, omdat ik niet goed praat, vegen ze hun voeten aan mijnervaring.Het is daarom dat ik hier ben, om mijn Frans te verbeteren. En ik heb ook Nederlandsgevraagd, zo leer ik ook Nederlands.En ik heb nog een probleem, een klein probleempje, wanneer ik mijn voornaam ennaam gebruik, krijg ik zelden een telefoon van de interim, en nu gebruik ik de naam van mijnman, en dat gaat… (lachen)Vrouwelijke nieuwkomers -53- ULB-TEF September 2006

In dit opzicht lijkt ons de ervaring interessant van die Vlaamse basisorganisatie, waar deEngelstalige nieuwkomers de vorming in het Engels volgen. De opleidingen waren gericht opsectoren zoals de HORECA , waar men deze taal wel kan gebruiken. Het merendeel van denieuwkomers, die op deze manier snel aan werk werden geholpen, waren echter mannen.DE ROL VAN HET BEROEPSVERLEDEN IN HET PROCES NAAR WERKDe manier waarop nieuwkomers aankijken tegen werk wordt sterk beïnvloed door hunsituatie in het land van herkomst, hun statuut en burgerlijke stand, en ook hunberoepservaring en diploma.De helft van de vrouwen in onze groep werkte in hun land, en sommigen waren de enigekostwinner.Enkelen lieten hun werk staan om hun man te volgen naar het buitenland. Anderen zijnmoeten vluchten en lieten hierbij een gunstige werksituatie achter. We hebben het al eerderonderstreept, de aanwezigheid van beroepsactieve vrouwen, kaders en universitairen, is eenvan de elementen waardoor de samenstelling van de huidige groep migranten –nieuwkomers, verschilt van de vroegere migratiegolvenBeroepservaring, diploma's, talenkennis, het zijn allemaal zaken die echter niet dikwijls eentroef waren in een integratietraject naar werk. Er zijn studies die aantonen dat detewerkstellingsgraad in het gastland hoger ligt voor vrouwen, die in hun eigen land aan hetwerk waren. Op basis van ons panel hebben we deze hypothese niet kunnen verifiëren.Toch kunnen we ervan uitgaan dat de kennis van de arbeidsmarkt een gunstige facto ris omwerk te vinden.Voor het diploma bestaan er wel tegengestelde effecten. Er wordt slechts zeer uitzonderlijkrekening gehouden met een behaald diploma, tijdens een integratietraject naar werk. Somsheeft het ook een averechts effect, zoals blijkt uit de ervaring van Canadese onderzoekers.In dit geval vormden de diploma's en de andere bekwaamheden een bijkomende hinderpaalvoor de sociaalprofessionele integratie: Cardu en Sanschagrin 26 citeren het geval vanAfrikaanse universitairen, wiens diploma's met minachting en wantrouwen worden bekekendoor werkgevers, overtuigd dat zij dit enkel via slinkse wegen op de kop hebben kunnentikken.Het gebrek aan waardering voor de behaalde opleiding in het land van herkomst ziet men alseen onrechtvaardigheid en sommige vrouwen willen het niet graag toegeven. Maar degeschiedenis van vrouwen in de migratie 27 tonen aan dat over het algemeen vrouwengemakkelijker dan mannen de professionele declassering aanvaarden, net zoals ditaangetoond wordt door de ongelijkheid in lonen en kansen op carrière. De vrouwen die26 Cardu et Sanchagrin, op.cit ; onze eigen evaluatiewerkzaamheden.27 Nancy L. Green, Repenser les migrations, coll. le nœud gordien, Presses universitaires de France, Paris, 2002Vrouwelijke nieuwkomers -54- ULB-TEF September 2006

willen werken, zijn bereid elk soort werk te doen dat voor hen toegankelijk zou zijn. En, in hetgeval van nieuwkomers, meestal hebben ze niet te kiezen.Dat is wat Drissia ook zegt:« Ja, ik heb veel werk gezocht, en sinds ik de oranje kaart heb ben ik werk beginnenzoeken. Met de oranje kaart, zoals ik hier heb, heb je geen werkvergunning nodig. Ik ben ermee naar de gemeente geweest, Ze heeft ja gezegd, ze heeft getekend en me de kaartgegeven. En door de manier waarop ik Frans spreek, mis ik veel werk want ik spreek nietgoed Frans. Ik heb ervaring in de verkoop, dus ik zoek werk als verkoopster, dus heb ikervaring. Maar voor de mensen, omdat ik niet goed praat, vegen ze hun voeten aan mijnervaring.V. Dus op dit ogenblik heeft u geen werk?Neen omdat ik niet goed praat, het is daarom dat ik hier ben, om mijn Frans teverbeteren. En ik heb ook Nederlands gevraagd, zo leer ik ook Nederlands. En ik heb nogeen probleem, een klein probleempje, wanneer ik mijn voornaam en naam gebruik, krijg ikzelden een telefoon van de interim, en nu gebruik ik de naam van mij man, en dat gaat…(lachen)Waartoe dienen diploma's?Er zijn maar weinig personen, die een werk hebben gevonden in overeenstemming met hundiploma. Dat is vooral zo voor de vrouwen. En dit situeert zich dan meestal buiten hetnormale circuit van de aanwerving van geschoolde mensen door bedrijven. Het gaat bijnaexclusief om mannen.En hierbij speelt het diploma dan ook nog enkel indirect een rol.Zo kan het diploma bijvoorbeeld, in theorie, de basis zijn voor toelating tot een bepaaldeberoepsopleiding. In werkelijkheid is er van de vrouwen in ons panel geen één tot eenberoepsopleiding toegelaten, zelfs indien zij hiervoor het vereiste niveau hadden. In Brusselhebben de vrouwen alleen de kans om een beroepsopleiding te volgen in het specifiekekader van de samenwerkingsakkoorden voor sociaalprofessionele integratie van nietuitkeringsgerechtigde, laaggeschoolde werkzoekenden 28 . Hierdoor zijn de geschooldevrouwen met diploma dus uitgesloten. Beschikken over een diploma is dus duidelijk niet altijdeen troef.In de praktijk is het diploma een selectiecriterium voor het volgen van een opleiding, waarbijde selectie niet gebeurt op basis van het statuut, maar op basis van de vooropleiding. Eenstage bijvoorbeeld in de « internationale» werkwinkel van de FOREm is enkel mogelijk voorwerkzoekenden (ook zonder uitkering of met een steuntoelage) met een diploma van28 Op basis van de gegevens van het Jaarverslag 2004 van "Bruxelles Formation" is het niet mogelijk om eenevaluatie te maken van het aantal vrouwen in het opleidingscircuit in samenwerking met de basisorganisatiesvoor sociaalprofessionele integratie, die als enige opleidingen hebben, die leiden tot een « beroepskwalificatie »die open staat voor nieuwkomers. Dat is wellicht geen vergetelheid.Vrouwelijke nieuwkomers -55- ULB-TEF September 2006

minstens hoger secundair. Maar een dergelijke stage geeft niet automatisch ook toegang totde eigenlijke beroepsopleiding.Het diploma of het specialisme kan ook een rol spelen in de keuze van het beroepscircuit. Bijvoorbeeld een baan in de gezondheidssector.We hebben het voorbeeld gegeven van Natasha, verpleegster, die een opleiding volgde voorapothekersassistente, maar niet geslaagd is voor de toelatingsproeven. Mimmie, die ooitverpleegkunde begon, zal zich richten op een opleiding als familiehulp, hulppersoneel in deverzorgingssector ….In een van de groepen van nieuwkomers, die wij hebben ontmoet, had een belangrijk deelvan de vrouwen interesse voor dit soort opleiding. Nochtans beschikten niet al deze vrouwenover een vooropleiding of ervaring op het terrein van de gezondheidszorg. Het gaat met ditsoort banen net zoals bij de jobs als kamermeisje, waarvoor dan weer in een andere groepveel interesse bestond, omdat ze a priori gemakkelijk toegankelijk lijken, de vraag naararbeidskracht in die sector hoog is en ze veel gebruik maken van allochtone vrouwen. Debegeleiders van de basisorganisaties ondersteunen de vraag, temeer daar de vereistevoorkennis en ervaring relatief miniem is. De organisaties, die zich vooral met allochtonevrouwen bezig houden, promoten dit soort opleidingen.EQUIVALENTIE VAN DIPLOMA'S, EEN GELUK EN EEN ONGELUKEen bepaald aantal nieuwkomers met een diploma hebben stappen ondernomen om eenattest van gelijkwaardigheid te bekomen. De gevallen van erkenning van het diploma zijnechter uitzonderlijk. En de procedure is complex en kost veel geld. Staat de inrichtendemacht van het onderwijs in België hier aanzienlijk terughoudender tegenover dan deze inandere landen? We kunnen begrijpen dat elk land een beveiligingsmuur optrekt als filter voorhet binnenkomen van beschermde beroepen zoals verpleegsters, dokters, boekhouders,enz. … En, in elk geval, worden ze hiervoor onder druk gezet door de corporatistischeverenigingen, die verondersteld worden de markt te beschermen. Er is trouwens geenevolutie te verwachten in deze houding, behalve voor de Europese onderdanen, en dan nogmet beperkingen ten aanzien van de burgers uit Centraal Europa. Maar onderdanen vanlanden buiten Europa krijgen niet de kans om hun kunnen hier te ontplooien, althans nietofficieel, tenzij binnen het model van de « geselecteerde migratie », waarbij de toelating omhet land in te komen en de verblijfsvergunning precies afhankelijk zijn van het beschikkenover een bepaald diploma 29 .Toch kan een diploma-equivalentie bekomen worden op basis van bijkomende studies. Maarde toegankelijkheid van die studies hangt in sterke mate af van de manier waarop dezestudies hier zijn georganiseerd. Hier kan zich een verschil in behandeling van mannen en29 Verblijfsvergunning « bekwaamheden en talenten », zoals aangeboden door het Ministerie van BuitenlandseZaken van Frankrijk, zie Le Monde, 28 april 2006, blz. 9. Een dergelijk beleid wordt ook gevoerd in Engelanden Duitsland.Vrouwelijke nieuwkomers -56- ULB-TEF September 2006

vrouwen voordoen door de concrete mogelijkheid om dergelijke studies te volgen. Voorvrouwen is het niet altijd evident omdat zij de last dragen van de zorg voor kleine kinderen.Dat is onder andere het geval voor een jonge vrouw in onze groep die alleen haar kindopvoedt: overdag lessen volgen is voor haar onmogelijk, waardoor zij er de voorkeur aangeeft om zich om te scholen naar een baan als familiehulp of bejaardenhulp.Maar er stellen zich nog andere hinderpalen dan de praktische mogelijkheid om de lessen tevolgen: Natasha, uit Armenië, heeft meer dan 15 jaar beroepservaring in haar land, alsverpleegster, en daarna als polyvalente bediende en later boekhoudster in een bank inRusland. Ze verneemt dat ze haar verpleegsterdiploma kan laten gelden om werk te vinden.Ze krijgt de raad om Frans te leren en dan een diploma-equivalentie aan te vragen, wat haarverplicht opnieuw te beginnen studeren.« Ik ben hier aangekomen, ik heb Frans geleerd, daarna zat ik thuis met kleinekinderen. Ik wilde een diploma-equivalentie. Maar wat heb ik gekregen voor dat diploma, kijk,ik ben er hier mee naar een verpleegsterschool gegaan, en ik moet nog bij studeren. Maar ikben nu 44. Ik heb geen zin om nog te studeren. Je moet daar veel tijd voor hebben. Vorigjaar heb ik een opleiding voor apotheekassistente geprobeerd, maar ik ben niet geslaagdvoor het toelatingsexamen. Ik dacht dat ik het wel goed gedaan had, dat ik erdoor was. Maartoen ik opbelde, zeiden ze nee. Dat is jammer, want het sloot wel dicht aan bij mijn beroep.Ik zal het misschien nog eens proberen. Ik wil zoiets verder doen. Ik wil geen poetsvrouwzijn.»Natasha voelt zich te oud om verpleegsterstudies te hernemen.Maar ze heeft het vooral over het feit dat alleen jongeren kans hebben op een interim-job.Vooral voor een beroep dat zo zwaar is.Veel meer kans om werk te vinden voor jonge mensen als interimair. Ik weet het niet,ik voel dat zo aan, dat heeft met de leeftijd te maken.Aan de anderen zegt zij dat haar beurt in elk geval voorbij is.voor.»« Want je bent jong, nu moet je blijven werken , daar heb je nu de goeie leeftijdNatasha geeft hier een redelijk scherpzinnige analyse van de moeilijkheden die zij zoumoeten overwinnen: het is waar, vertelt ze ons, dat ik een diploma heb en dat ik eenequivalentie zou kunnen aanvragen, zoals ze mij hebben aangeraden. Maar op mijn leeftijdzou het toch een hele inspanning vragen om zowel mijn kennis van het Frans weer helemaalop te frissen, als mijn vakbekwaamheid weer op niveau te brengen, een zware maar vooralnutteloze inspanning. En ze beklemtoont dat het vooral jonge mensen zijn, die kans makenop een betrekking. Ten slotte blijft er voor haar enkel de optie als poetsvrouw. En dat wil zeniet.Haar situatie doet ons denken aan die van Varvara, waar we het eerder over hadden, die nuvia PWA werkt in de familiehulp. Varvara is 51 jaar en heeft een universitair diploma, maarniemand gaf haar de raad om een gelijkwaardigheidsattest aan te vragen.Er waren maar een paar vrouwen in ons panel boven de veertig. De hoogstgeschooldenonder hen, die in eigen land trouwens een job hadden, zouden zeker nooit een equivalentieVrouwelijke nieuwkomers -57- ULB-TEF September 2006

ekomen voor een specialisatie, die in ons land als hopeloos verouderd zou bekeken worden( economie binnen een geplande markt, ingenieur, …). Toch is de voornaamste hinderpaalde leeftijd, waardoor ze het niet kunnen halen van jongere vrouwen, zelfs ongeschoolde.Beide groepen vrouwen zijn kandidaat voor dezelfde banen.Het diploma kan vrouwen met werkervaring in de medische sector aanzetten om zich teoriënteren naar kortlopende opleidingen in een verwante sector, zelfs als die een flink stukbeneden hun bekwaamheidsniveau liggen. En dit wordt dikwijls ook aangemoedigd, omdathet om sectoren gaat waarvan bekend staat dat er werk te vinden is. De werkelijkheid isechter dat die verzorgingsinstellingen, waar er behoefte bestaat aan geschoold personeel,zich hoegenaamd niet geroepen voelen om rekening te houden met het feitelijke diploma vande nieuwkomers, in de mate dat deze nieuwkomers werk nodig hebben en dus bereid zijn ditte doen aan een minimumloon.We hebben gesproken met Albertine Tshikenondo, studente aan de ULB, die nachten draaitin een rusthuis. Ze heeft een studie gedaan naar de Afrikaanse verpleegsters, die alsverpleegassistente aan het werk zijn in de rushuizen.We geven hier heel in het kort een paar van de bevindingen weer uit de thesis van MadameTshikenondo 30 .Er wordt een hoofdstuk gewijd aan de gediplomeerde verpleegsters, die stappen hebbenondernomen om een diploma-equivalentie te bekomen. Zij citeert het cijfer van 400 à 600dossiers voor de aanvraag van een gelijkwaardigheidsattest, ingediend bij de FranseGemeenschap, volgens de cijfers van het Riziv.Een ander hoofdstuk is gewijd aan de wettelijke reglementering en de officiële proceduresvoor de erkenning van diploma's en opleidingen. Bij de analyse van de motivaties voorweigering wordt een opsomming gegeven van de leemtes en het gebrek aan samenhang,waarbij de auteur het bestaan van duidelijke en objectieve criteria in vraag stelt.Ten slotte maakt Mevrouw Tshikenondo een analyse van de praktijk in de rusthuizen en derust- en verzorgingstehuizen, die buitenlandse gediplomeerde verpleegsters aanwerven alsbejaardenhulp, gezinshulp, hulpverpleegsters. Deze analyse is gebaseerd op een enquêtebij de betrokken personen. Wij geven hier een korte samenvatting.Elementen van het onderzoek bij Afrikaanse verpleegsters, te werk gesteld in rusthuizen.30 « L’insertion professionnelle et le vécu des « infirmières » immigrées d’origine africaine dans les maisons derepos et les maisons de repos et de soins à Bruxelles ». Mémoire présenté en vue de l’obtention du grade delicenciée en sciences du travail, sous la direction de M. Hamzaoui, septembre 2006, 79 pages.Vrouwelijke nieuwkomers -58- ULB-TEF September 2006

Rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen stellen blijkbaar vooral alleenstaande vrouwenbeneden de 35 jaar te werk. Deze jonge vrouwen blijken inderdaad best gestand tegen dezware arbeid. Deze kwestie kwam al aan de orde in het getuigenis van Honorine.Op de 20 ondervraagde personen zijn er 14 nieuwkomers, die minder dan 5 jaar in het landverblijven. Van deze nieuwkomers hebben er 6 een asielaanvraag lopen. 10 van de 20werden aangenomen met een studentencontract, terwijl het in feite om gewoneloontrekkenden gaat. Door een dergelijk studentenstatuut ontsnapt de werkgever aan eenaantal sociale verplichtingen. Aanhouden van een dergelijk tewerkstellingsstatuut is in feiteillegaal. We kunnen hier ook gewag maken van sociale fraude.Geen een van deze vrouwen bekwam een volledige diploma-equivalentie, terwijl zij ditdiploma meer dan vijf jaar geleden behaalden en minstens een jaar gewerkt hebben in eenziekenhuis in hun land van herkomst. Er werden alleen gedeeltelijke equivalenties erkenddoor de Franse Gemeenschap. Uit de motivaties voor weigering kunnen we afleiden dat deFranse Gemeenschap van oordeel is dat het bekwaamheidsniveau onvoldoende is, omdatde personen niet het zelfde studieprogramma volgden als datgene wat opgelegd is in België(aantal stage- en lesuren, gespecialiseerde cursussen, geen eindwerk). De FranseGemeenschap oordeelt verder dat deze personen geen voldoende niveau hebben omdat zijgeen ervaring hebben met de moderne technologieën voor het uitvoeren van bepaaldeonderzoeken, die vroeger gebeurden met traditionele medische instrumenten. (Bij voorbeeld,digitale bloeddrukmeters). In plaats van de competentie van het personeel in vraag te stellen,zou men in dit verband dus beter de technologische achterstand van Afrika aan de ordestellen. Ten slotte oordeelt de Franse Gemeenschap dat zij onvoldoende de Franse taalbeheersen, en dat terwijl zij ondertussen al minstens vijf jaar contact hebben met het publiek.Het onderzoek geeft aan dat slechts 8 van de 20 vrouwen beslist hebben om opnieuw tegaan studeren, waarbij zij dan echter werk en studies moeten combineren. Dat is de redenwaarom zij nachtdiensten doen, zoals de auteur van de thesis zelf. Voegen we hier nog aantoe dat de meerderheid van deze vrouwen getrouwd is en kinderen heeft.Deze analyse toont aan dat het niet erkennen van de diploma's in het voordeel is van dewerkgever, op vlak van de verloning, maar dat dit ook leidt tot allerlei onregelmatigheden opvlak van de sociale rechten: al deze verpleegsters worden onveranderlijk beschouwd (enuitbetaald) als verpleegassistente: volgens hun contract zijn zij « polyvalent », en dusverplicht om zo'n beetje alle werk te doen, gaande van afwassen en schoonmaken tot inbepaalde gevallen keukendienst, wat illegaal is en de werkgevers toelaat te besparen op deposten voor catering en hotelbedrijf. Deze arbeidskrachten zijn dus bijzonder interessant,omdat zij in staat zijn (en ook verplicht) om handelingen te stellen die wettelijk en exclusiefenkel mogen uitgevoerd worden door gediplomeerd verplegend personeel, met alleverantwoordelijkheid en risico's die hieraan zijn verbonden. Want als er problemen zijn kande werkgever de verantwoordelijkheid altijd afschuiven op het personeel. De reden,ingeroepen voor deze praktijk, is het tekort aan verplegend personeel. Terwijl de wetvoorschrijft dat er tijdens de nacht altijd een gediplomeerd verpleegkundige in de instellingaanwezig moet zijn, zijn het dus verpleegassistenten die met deze taak worden belast. EnVrouwelijke nieuwkomers -59- ULB-TEF September 2006

het feit dat het in werkelijkheid wel gediplomeerde verpleegsters zijn, laat toe om de wet teomzeilen.In deze omstandigheden is de werkelijkheid dat dit personeel zich van alles en nog wat moetlaten welgevallen en goed gelegen komt om de personeelskosten te drukken.Mevrouw Tshikenondo wijst inderdaad op de verschillende vormen van misbruik en het nietrespecteren van de sociale wetgeving en van de collectieve arbeidsovereenkomsten, waardit personeel het slachtoffer van is.Het is de verdienste van Mevrouw Tshikenondo dat zij aantoont hoe men gebruik maakt vaneen bepaalde categorie van vrouwen, gediplomeerde nieuwkomers, waarvan men zoudenken dat zij het toch gemakkelijker zouden hebben dan anderen om hun kennis enbekwaamheid te doen valoriseren. Het gaat hier bovendien om een voorbeeldsector voor deinschakeling van nieuwkomers, wat het belang van deze studie nog extra beklemtoont.Vrouwelijke nieuwkomers -60- ULB-TEF September 2006

Kenmerken van het vrouw zijnIn ons inleidende gedeelte hebben we getracht aan te tonen dat de migratie van vrouwenspecifieke kenmerken vertoont, verschillend van de migratie van mannen, maar dat dereglementering deze niet wil zien of verwaarloost. Die specifieke kenmerken zijn terug tevinden doorheen het gehele migratieparcours, vanaf de beslissing en het werkelijke vertrektot de installatie op het grondgebied en de beschikbare informatie. Hoe dit komt en de wijzewaarop dit tot uiting komt, wordt behandeld in dikke volumes en historische en filosofischedebatten. Het is niet ons onderwerp.Wat ons interesseert is meer prozaïsch de manier waarop deze verschillen in ons onderzoektot uiting zijn gekomen. Ons uitgangspunt is wat de vrouwen ervaren over de veranderingenin de gezinsrelaties, die de migratiebewegingen met zich mee brengen. Het lijkt onsonmogelijk om een uitleg te geven aan het individuele parcours, de keuzes, de beslissingen,zonder rekening te houden met dit gegeven. De vrouwen blijken inderdaad bij hun keuzerekening te houden met de gevolgen voor het leven van de anderen, op de eerste plaats nietzo zeer vanuit een bepaalde opofferingsgeest, zoals men zou kunnen denken (en zoalssommigen ook beweren), maar wel voor zichzelf, in hun relatie met de omgeving. Men zoukunnen zeggen veeleer vanuit zin voor verantwoordelijkheid.We hebben hier dus meerdere elementen samengebracht, die deze identiteit als vrouwbepalen en die op hun parcours hebben gewogen, zonder dat zij zich hiervan kondenlosmaken, zelfs als deze elementen hen in een ondergeschikte positie plaatsen ten aanzienvan de mannen. We vragen ons af of het isolement zwaarder weegt dan voor de mannen,welke rol het maritaal statuut en het administratief statuut spelen, hoe dit identiteiten enstrategieën beïnvloedt ….AAN ZICHZELF DENKENOp gevaar af van over te komen als naïef, hebben wij ons telkens de vraag gesteld hoe datgaat, als je vanuit Omsk of Kenitra hier aankomt, om erachter te komen wat je moet doen enwaar je heen moet, als je aankomt in een land dat je niet kent, België bij voorbeeld, en hoe jehet aanpakt om later werk te vinden, als je niet het geluk hebt al iemand te kennen of iemandte hebben die je kan helpen.We hebben ervoor gekozen om deze kwestie te illustreren aan de hand van het geval vantwee vrouwen, die als het ware blind en hals over kop zijn vertrokken en in België zijnaangekomen zonder enige band met dit land, geen familie, geen enkel contact. In dergelijkeomstandigheden is de uitdaging bijzonder zwaar. En des te zwaarder voor deze tweevrouwen, die in Rusland hebben geleefd en een periode van geplande economie hebbengekend, waarin zij zich geen zorgen hoefden te maken over hun toekomst. Toen wij henontmoetten, hadden zij de eerste hinderpalen overwonnen en waren, met de hulp van debasisorganisaties, bezig aan een proces van « normalisatie ».Maar hun toekomst moet noghelemaal worden opgebouwd.Marina heeft een zoontje, dat aan een autistische stoornis lijdt. Zij is sinds twee jaar inBelgië. Haar situatie werd tamelijk snel geregulariseerd.Vrouwelijke nieuwkomers -61- ULB-TEF September 2006

« Het is in Rusland heel moeilijk om voor een gehandicapt kind te zorgen, er isgewoon niks, ik ben overal gaan aankloppen, het is miserie. Zo gaat het in Rusland, het is devrouw die ervoor moet zorgen. Overal heb ik … Ze hebben me gezegd, het is afgelopen, eris niets, ik heb beslist om weg te gaan, overal naar toe, als mijn zoontje maar naar schoolkon gaan. Tijd tussen het nemen van de beslissing en het uitvoeren … ik ben meteenvertrokken. Mijn man is niet mee willen komen. Hij heeft mij de scheiding opgestuurd, hier.Ik ben op Internet gaan zoeken waar ze iets deden voor kinderen met autisme, waarje het gemakkelijkste naar toe kon. Naar Frankrijk, ik denk dat het moeilijker is, dat idee hebik, als vreemdeling. Naar België, naar Israël, naar Canada. … Voor Israël moesten er eenboel papieren in orde gemaakt worden, daar had ik geen tijd voor. Als ik al die papierenbijeen moet gaan zoeken, dan vertrek ik nooit.Naar België, dat was eenvoudiger, je komt per auto, het volstaat om asiel aan tevragen, te zeggen dat mijn kind ziek is, dat er geen school voor hem is.»Mikhaïla is Tsjetsjeense, politiek vluchteling. Ze raakte verstrikt in de oorlogsperikelen, meteen broer en een echtgenoot die in de separatistische politieke oppositie militeerden, en zijheeft moeten vluchten. Ze kwam illegaal het land binnen en werd aangehouden, waarna zijblijkbaar 10 maanden in een gesloten centrum verbleef. Zij weet niet wat haar statuut is. Zeheeft gestudeerd en werkte als boekhoudster. Door te vluchten is ze alles kwijt geraakt.« Ik ben getrouwd, maar hier hebben ze genoteerd dat ik alleenstaande ben. Mijnman is verdwenen, dus ik begrijp niet goed waarom ze dat zo hebben opgeschreven. Er wasoorlog, en er zijn een heleboel mensen vermist.(…) Ik ben uit Rusland vertrokken met de trein, en daarna met de auto. Ik ken hierniemand. Ik heb daar eigenlijk niet voor gekozen (voor België), dat is eigenlijk zo per toevalgekomen, want we hadden beslist naar het buitenland te vluchten en er waren mensen die… niet echt dat ze dat organiseerden, maar die … ik weet het niet.Ik was alleen, en op een dag voelde ik mij vreselijk ellendig, want ik wist niet waarnaar toe. Ik snap niks van de taal.»Behalve deze twee extreme gevallen kunnen de meeste vrouwen, als ze hier aankomen,rekenen op een of andere ondersteuning in het land, of het nu van een familielid is, of vaniemand uit de kring van hun eigen gemeenschap, of in het meest klassieke geval eenechtgenoot, die initiatief nam voor de emigratie, en die zij maar te volgen hebben.Die omgeving is geruststellend, omdat het zorgt voor de eerste opvang, maar het is ookbedreigend, omdat het de vrouw een rol toebedeelt, die zij niet noodzakelijk zelf heeftgekozen.In dit kleurrijke landschap zien we bij voorbeeld het geval van een jonge Oekraïense vrouw,Irina, een drietalige secretaresse, die ervan droomde om naar West-Europa te gaan. Zij heeftzich gewend tot een gespecialiseerd agentschap, die haar de ideale huwelijkskandidaatheeft voorgesteld, een Belg die in Wallonië woonde. De familie van haar verloofde,enthousiast over de toekomstige huisvrouw, was bijzonder teleurgesteld toen Irina werk gingzoeken en lessen wilde gaan volgen om Frans te leren. Het werd Irina verboden om het huiste verlaten, en uiteindelijk is ze met de hulp van een buurvrouw uit haar netelige situatiekunnen ontsnappen om daarna de nodige stappen te zetten.Vrouwelijke nieuwkomers -62- ULB-TEF September 2006

Pijnlijker zijn die gevallen, waar de vrouw onverwacht met een situatie wordt geconfronteerd,waarbij bijvoorbeeld de echtgenoot haar verlaat en de vrouw het van het ene op het anderemoment zonder verdere steun van familie moet stellen. Zoals Kathia, die helemaal niet weethoe haar administratieve situatie eruit ziet, omdat ze zich zelf nooit ergens mee heeft moetenbezig houden. « Ik weet het niet, mijn man wist hoe het allemaal in elkaar zat, hij weet alles.Ik weet niet van hoe of wat.»Zoiets komt meer voor dan men zou denken. Het overkomt dikwijls vrouwen, die in het landkwamen via familiehereniging en volkomen onderworpen zijn aan hun eigen man. Het zal tijdkosten voor deze vrouwen voor zij kunnen beginnen nadenken over hun eigen bestemming.DE OPBOUW VAN EEN EIGEN IDENTITEITHet werd al dikwijls gezegd, de migratie beïnvloedt de identiteit: je hebt de vrouw van vooren van na de migratie: migreren is aanleiding tot het ontwikkelen van nieuwe capaciteiten endeskundigheid. Het is duidelijk dat over het algemeen de vrouwen, met wie wij spraken, nietmeer helemaal dezelfde zijn als diegenen die zich aan onze grenzen hebben aangeboden enzich geleidelijk aan in ons land hebben gevestigd 31 .Het kan zijn dat voor sommige vrouwen het verlangen naar verandering al bestond en dat demigratie hiervoor dan een middel is, of het doel; voor anderen komt deze verandering eerderonverwachts en is ze niet voorbereid, zoals bij Mikhaïla en Marina.Het verlangen naar verandering bestond bij Naïma, Salma of Khadija, die trouwden inMarokko met landgenoten, die in België woonden.« Al van toen ik klein was, droomde ik ervan naar Europa te gaan.»Om die reden heeft zo tamelijk gemakkelijk het huwelijksverzoek van haar aanbidderaanvaard. Na twee jaar is ze gescheiden.Khadija, waar we het ook over hadden, werkte al sinds haar 15°. Na haar scheiding wilde zeniet terug naar Marokko. Maar zelfs als ze hier geen werk zou vinden, zou ze toch nooitmeer kunnen aanvaarden wat ze toen wel aanvaardde ….«Dat is hetzelfde leven als in Marokko. Ik deed al het werk 's avonds, wat was datzwaar, dat werk. Zo gaat dat in Marokko … en niet betaald, minder loon. Er zijn daar geenwetten voor. Daarom ben ik willen vertrekken.»In werkelijkheid dekt het woord 'verandering' veel verschillende ladingen. Slechts weinigvrouwen maken zich een precieze voorstelling van wat dit voor hen inhoudt, behalve dat de31 Dit lijkt een gemeenspraak. In feite is het dat ook. Onderzoeken bij vrouwen uit diverse gemeenschappen(Roemeense, Filippijnse, Congolese, Indonesische, of uit deelstaten van India), uitgevoerd in Canada, inZwitserland of in Groot-Brittanië komen allemaal tot deze zelfde vaststelling. (Zie C. Verschuur en F. Reysoo,« Genre, nouvelle division internationale du travail et migration », Cahiers Genre et développement, n°5 2005,L’harmattan, en ook H. Cardu en M. Sanschagrin, « Les femmes et la migration, les représentations identitaireset les stratégies devant les obstacles à l’insertion socio professionnelle à Québec », Recherche féministes, vol. 15,n°2, p.87-122Vrouwelijke nieuwkomers -63- ULB-TEF September 2006

situatie niet meer dezelfde zal zijn als in hun eigen land, voor hen, voor hun kinderen, voorhun echtgenoot. Behalve in enkele uitzonderlijke gevallen, verwacht iedereen zich min ofmeer aan het feit dat ze hun brood zullen moeten verdienen en dat ze hun plan zullenmoeten trekken om aan geld te komen.Bovendien kan een vrouw, die hier alleen staat als nieuwkomer, zich niet voorstellen dathaar hulp wordt geboden zonder dat daar iets tegenover staat:« Hoe ben ik hier terecht gekomen. Ik kreeg in het onthaalcentrum een brief vanCIRE, met een uitnodiging. Ze hadden met iedereen een gesprek. Toen ik (naar Brussel)ging, maakte de sociaal assistente (van het centrum) zich zorgen over mij, ze wilde niet datik alleen zou gaan. Dat heeft me heel erg geraakt … in Rusland had ik zo iets nog nooit meegemaakt, voor mij was dat iets merkwaardigs.»HET HUWELIJKSSTATUUTHet huwelijksstatuut is het eerste element dat de identiteit van een vrouw bepaalt. Dit statuutspeelt een strategische rol bij de plaats, toebedeeld aan de vrouw in het migratieproces, omzo bij voorbaat de modaliteiten vast te leggen voor haar sociale en professioneleinschakeling. Globaal krijgt elke vrouw door het huwelijk een bepaald statuut in demaatschappij en, nog steeds in een groot aantal landen, ook haar sociaal statuut. Dit dragenze met zich mee op hun migratie-omzwervingen. Zowel bij inschrijving als bij de latere fasevan erkenning als vluchteling, zal het huwelijksstatuut een verantwoording zijn voor hetverschil in behandeling van vrouwen, die hun man vergezellen, en alleenstaande vrouwen.En dit onderscheid blijft bestaan in de latere fase van integratie en tewerkstelling, zoals we inde interviews hebben kunnen vaststellen.In onze groep is de meerderheid van de vrouwen getrouwd. Enkelen onder hen kwamen hetland binnen in het kader van de gezinshereniging, als het jonge vrouwen betreft, waarmeeeen buitenlandse of Belgische inwoner van ons land is gaan trouwen in het land vanherkomst. Deze man heeft hen dan mee teruggebracht na het huwelijk, maar soms komt hetook voor dat sommige vrouwen enkele jaren hebben moeten wachten vooraleer zij hunechtgenoot konden vervoegen. Hoe dan ook, deze jonge vrouwen verlaten voor de eerstemaal hun familie en komen in een totaal nieuwe omgeving terecht. Het minste wat je kuntzeggen is dat zij hier niet op voorbereid zijn. R. Silberman 32 wijst op het feit dat deze vormvan gezinshereniging ertoe kan leiden dat vrouwen afgehouden worden van een proces vansocialisering en meer bepaald ook van werk buitenshuis.Sommige vrouwen sluiten zich af door steun te zoeken bij de schoonfamilie, waar zeachteraf spijt van krijgen, want het terugplooien op de familie van de echtgenoot versterktnog de moeilijkheden die ze ondervinden, in die zin dat de beperkte socialisering binnen deeigen familie hen afsluit van de culturele omgeving van het gastland en in het bijzonder ookvan de kennis van hun rechten en de mogelijke rechtsmiddelen, die hen ter beschikkingstaan.32 R. Silberman, Le rapport à l’emploi des femmes immigrées, femmes immigrées et issues de l’immigration,p.111Vrouwelijke nieuwkomers -64- ULB-TEF September 2006

Het gebeurt niet zelden dat de verwachtingen niet worden ingelost bij een huwelijk, als eensoort loterij waarbij ze niet meteen het groot lot hebben gewonnen. Slechts één van de drievrouwen die op deze manier naar ons land kwamen, in het kleine groepje waarmee wijhebben gepraat, leeft nog samen met haar man. De anderen zijn uit elkaar gegaan.Wat echter een groot deel van deze vrouwen niet weten, dat is dat, eenmaal uiteen, eenmaalgescheiden, de nieuwe situatie hun administratieve statuut en hun verblijfsrecht kanbedreigen.We herinneren aan de reglementering. Echtgenoten, die in het land kwamen viagezinshereniging, bekomen een regularisatie na samenwonen met hun echtgenootgedurende een periode van minstens 6 maanden als hij Belg is, van minstens een jaar als hijvreemdeling is. Indien zij hun man verlaten binnen deze periode, dan verliezen zij hunrechten.Zoals dat ook het geval was voor de vrouwen in ons groepje, kunnen we opmerken date engroot deel van de vrouwen, die zo het land in komen, nauwelijks verder studeerden dan hunmiddenschool (voor Marokkaanse vrouwen betekent dat tot hun 15 jaar): ze kregen eenbeetje Frans, maar zijn dat alweer vergeten.Hoewel ze dus laaggeschoold zijn, zijn deze vrouwen toch, in tegenstelling tot hun moeders(of tot de vrouwen van een vorige generatie), naar school geweest en niet meer totaalongeletterd. Zelfs als ze uit een verloren dorpje in het Rifgebergte afkomstig zouden zijn, isde buitenwereld hen niet volledig vreemd: ze vingen echo's op via televisie, via school, viafamilieleden die naar het buitenland vertrokken. Op het moment dat wij hen hebben ontmoet,waren ze het stadium van de regressie al voorbij en in staat om hier met een zekereafstandelijkheid en zelfs een dosis ironie op terug te kijken.Aan de andere kant heb je dan de vrouwen, die door de administratie worden genoteerd alsalleenstaande: vrouwen, die hun man hebben verlaten of die door hun man werden verlatenin hun land van herkomst, zijn opnieuw onafhankelijk geworden. Een van de vrouwen isweduwe, maar in de meeste gevallen zijn de alleenstaande vrouwen eigenlijk gehuwdevrouwen.Er zijn twee plaatjes mogelijk: de vrouwen die met het akkoord van hun man alleen zijnvertrokken. Daar gaat het om een vooruitziende immigratiestrategie, waarbij hetmigratierisico wordt beperkt door die partner te laten vertrekken, die het meeste kans heeftom snel een baan te vinden op een bepaalde arbeidsmarkt, om op die manier de overkomstvan de andere partner voor te bereiden of soms ook wel de terugkeer. Een ander werkwijzebestaat erin dat de partner met het beste loon in het land achterblijft. In beide gevallen is hetde vrouw die als eerste vertrekt. Als zij geen werk vindt, dan is er altijd nog een inkomen inhet huishouden. Ofwel is het de vrouw die vertrekt, omdat de man een betere situatie heeft inhet land.Het andere plaatje is dit van de vrouw, die vertrekt zonder het akkoord van haar echtgenoot.Zij komen hier alleen aan, of vergezeld van hun kinderen. Lucia is bijvoorbeeld vertrokkenomdat zij niet langer met haar verloofde wilde trouwen. Simpel uitgedrukt, heeft zij aanvaardom haar geneeskundestudies stop te zetten omdat hij jaloers was. Ze heeft hem verlaten, isVrouwelijke nieuwkomers -65- ULB-TEF September 2006

naar België gekomen, en is gescheiden. Uiteindelijk is zij hertrouwd met een landgenoot inBelgië.Marina, die vertrok met haar zoontje zonder het akkoord van haar echtgenoot, ontvingenkele maanden na haar installatie in België een formulier ter ondertekening om deechtscheiding aan te tekenen. Idriss is gescheiden van de man, die haar familie haar hadtoegewezen toen ze 15 jaar was, en weigerde daarna elk huwelijksaanzoek. Zij is vertrokkenomdat ze zelf haar statuut wilde kiezen. Maar zij had geen kinderen.Veel gehuwde vrouwen zijn alleen vertrokken omwille van de kinderen. Zo is de moeder vande kleine Carmen een kapster, afkomstig uit Goiânia in Brazilië. Zij is als alleenstaandeaangekomen, met een toeristenvisum, om de studies van haar kinderen te betalen. Zeverblijft illegaal in België. Maar omdat ze regelmatig iets verdient door te werken bij eenlandgenoot, heeft ze besloten haar dochter te laten overkomen om hier verder naar school tegaan, omdat hier het onderwijs gratis is en ze een stiel kan leren en een diploma kanbehalen. Zij hoopt dat ze ook haar zoon kan laten overkomen, ondanks het verzet van devader, die in Brazilië is gebleven 33 .Het meest dringende voor de vrouwen, die hier alleen zijn aangekomen, is het vinden van demiddelen om hun kinderen te laten overkomen en hen hier op te voeden. Zij blijven in eenland zoals België, omdat zij hen ook de kans wil geven om te studeren. In landen als Brazilië,Rusland, Ecuador, of in de landen van Afrika moet er betaald worden voor de school. Tochzijn de kinderen niet altijd vragende partij. Niet dat zij noodzakelijk in hun land willen blijven,maar ze dromen ervan om te kunnen reizen, om naar Groot-Brittannië te gaan, of naar deVerenigde Staten. Maar zonder papieren is dat natuurlijk onmogelijk 34 .Dat is een beetje het geval voor Sevami, die haar vader en haar land, Mauritius, heeftmoeten verlaten, omdat haar moeder, die hertrouwd was met een Belg, haar verplicht heeftnaar België te komen om te studeren. Maar zij voelt zich daar niet echt gelukkig bij.Ons groep telt enkele alleenstaanden, maar dat zij ook geen echte « nieuwkomers » omdatze minderjarig waren bij hun aankomst in België. De enen kwamen in het gezelschap vanhun familie of van hun moeder, de anderen hebben (hadden) het statuut van 'Niet-begeleideminderjarige'. Op het moment dat ze meerderjarig worden, komen ze in een situatie terecht,die analoog is aan deze van de andere alleenstaande vrouwen.Ten slotte, het laatste geval, zijn er de vrouwen die hier alleen aangekomen zijn (weduwen,gescheiden, door hun man verlaten) en die in België zijn getrouwd met een Belg, die zij hierhebben ontmoet. Deze vrouwen hebben een procedure voor regularisatie in gang kunnenzetten. Enkelen zitten in een procedure voor naturalisatie. Op professioneel vlak heeft ditechter nauwelijks een impact.33 V. Marage, Trajectoires migratoires et espaces de sociabilité, le cas des mineurs sans titre de séjour en régionde Bruxelles-capitale, Enquête de trajectoires individuelles et évaluation des logiques partenariales locales etdes pratiques professionnelles, Rapport de recherche 2005, Onderzoek uitgevoerd op vraag van deArrondissementsraad voor de Bijzondere Jeugdzorg Brussel34 V. Marage, op.cit.Vrouwelijke nieuwkomers -66- ULB-TEF September 2006

Bij studies over de migratie van vrouwen, tellen we onder deze die handelen over de« nieuwe vrouwelijke migranten », wat de alleenstaande vrouwen zijn, ook deze over deprostituees, dat wil zeggen de vrouwen die in de seksindustrie werken of de«seksarbeidsters», zoals die vandaag worden genoemd. Op het eerste zicht maken zij geendeel uit van onze onderzoeksgroep. Het is echter niet ongepast om deze categorie hierbij tevoegen, vermits « zelfs als hiertoe geen reden bestaat, wordt de migratie van arme vrouwenaltijd in verband gebracht met seksarbeid 35 ».Wij verwijzen de lezers in dit verband naar de geciteerde werken. Toch willen we onderlijnendat die arbeidsmarkt, voor deze vrouwen, een uitweg biedt op dezelfde manier als andere,behalve in geval van fysieke bedreiging. Zo is ook het migratietraject voor deze vrouwen nietfundamenteel anders 36 , zelfs als de integratie soms gebeurt onder specifieke vormen.HUWELIJKSSTATUUT EN ADMINISTRATIEF STATUUT EN HUN EFFECTEN OP DE INTEGRATIEAls we een verband leggen tussen het huwelijksstatuut bij aankomst en het administratiefstatuut, toegekend door de Dienst Vreemdelingenzaken, dan merken we een verschil op inde manier waarop de aanvraag in overweging wordt genomen. Alles lijkt erop te wijzen datgehuwde vrouwen, aangekomen in het kader van gezinshereniging, gemakkelijker eenerkenning krijgen dan alleenstaande vrouwen. Natuurlijk, een gezinshereniging is eenbestaande categorie, maar de positie van echtgenote, partner van een legaal in het landverblijvende man, is blijkbaar een garantie omdat het past in het klassieke schema,gemakkelijk herkenbaar voor de instelling en beantwoordend aan de traditie, volgens welkede migratie van de vrouw gerechtvaardigd wordt door de keuze van de echtgenoot.De administratie blijkt daarentegen veel pietluttiger te zijn voor alleenstaande vrouwen, dieniet onmiddellijk symbool kunnen staan voor politieke vluchtelingen in de eigenlijke zin vanhet woord. Als het over vrouwen gaat, lijkt het wel alsof er altijd getwijfeld wordt aan hetwerkelijke risico dat ze hebben gelopen, zelfs al heeft de wet erkenningscriteria toegelatenvoor vervolgingen, die rechtstreeks verband houden met het vrouw zijn (gedwongenhuwelijk, geweld, …). Het komt erop neer dat deze vervolging op een of andere manier eenspectaculair karakter moet hebben of voer was voor de media. Als het doorstane leed eerderals banaal wordt beoordeeld, behorend tot wat beschouwd wordt als het privéleven van eenkoppel of tot « culturele verschillen », dan oordeelt men dat deze criteria niet van toepassingzijn.De alleenstaanden, die deel uitmaakten van onze onderzoeksgroep, en die een regularisatiehebben bekomen, zijn politieke vluchtelingen zoals Mikhaïla, Kathia, uit Tsjetsjenië, of Zahra35 L.S.Robinson, « ‘Sex and the city’, la prostitution à l’ère des migrations mondiales », Recherches féministes,volume 15, n°2, 2002, Migrations, Université Laval, Québec36 Cabiria op. cit.Vrouwelijke nieuwkomers -67- ULB-TEF September 2006

uit Iran, alleenstaande moeders met kinderen. De andere alleenstaande vrouwen, Cheryl,Idrissa, Zaïlin, Honorine, zijn hertrouwd met een Belg.Dit verschil in behandeling kan op z'n minst worden beschouwd als een ongelijkheid op basisvan burgerlijke stand, in het ergste geval als een actieve discriminatie.We hebben niet de indruk dat gehuwde of alleenstaande mannen met zoveel wantrouwenworden ondervraagd over hun huwelijkssituatie, omdat die geen enkel impact heeft op hunmigratieparcours. Integendeel, het migratietraject van het overgrote deel van de vrouwen(behalve misschien de studenten), wordt gestructureerd door de verhouding tot de partner entot de kinderen.Op administratief vlak wordt geen rekening gehouden met de weerslag van deze subjectieveafhankelijkheid op het integratieproces. De administratie houdt effectief enkel de materiëlegegevens bij, en het dossier opgesteld door de Dienst Vreemdelingen om de asielaanvraagte registreren, is, zoals we gezien hebben, dit van een gezin. Als datum van aankomst voorhet hele gezin wordt de datum van aankomst genoteerd van het gezinshoofd. Dit heeft, nogmaar eens, een nadelig effect voor de vrouwen, die met hen meekomen, waarbij er geenrekening wordt gehouden met de veranderingen die zich kunnen voordoen in hunhuwelijksstatuut.En dit terwijl alle ervaringen aantonen dat het integratieproces van alleenstaande vrouwenals nieuwkomer slechts echt begint op het moment van de scheiding of de breuk met hunpartner, als de vrouwen beschikken over een eigen statuut. In dit verband kan enkel deindividualisering van rechten in de richting gaan van een verbetering van de fundamentelerechten van vrouwen als nieuwkomer, door hun statuut los te koppelen van dit van hunpartner.Dit verklaart ook waarom de duur van hun verblijf bij een instelling in het merendeel van degevallen groter is dat wat bepaald werd door de instellingen, die zich bezig houden met deintegratie van deze categorie van vrouwelijke nieuwkomers.Vrouwelijke nieuwkomers -68- ULB-TEF September 2006

Slotbemerkingen zonder besluitvormingOp initiatief van de toenmalige Minister voor Arbeid en tewerkstelling, Mevrouw L. Onkelinx,organiseerde de organisatie « Le monde selon les femmes » in 2002 een studiedag over hetthema "L’intégration des femmes migrantes au marché de l’emploi en Belgique" – Deintegratie van allochtone vrouwen op de Belgische arbeidsmarkt - . Uitgangspunt vormdeeen werkdocument van Mevrouw Jeannine Moninga-Gbogbu 37 . Hierin werd een lijstopgenomen van de voornaamste kritiekpunten, gebaseerd op een onderzoek bijbasisorganisaties en getuigenissen van allochtone vrouwen, nieuwkomers.Wij nemen de kritieken hier op in de volgorde, waarin ze in het document zijn behandeld 38 .Deeltijds werkZwart werkGeen rekening houden met opleiding en diploma's van het buitenlandVoor mensen zonder papieren staan de georganiseerde vorming en opleiding niet openAdministratieve logheid van de procedures voor regularisatieOntbreken van een fatsoenlijk onthaalbeleidOnvoldoende structuren voor kinderopvangOpgelegd profiel voor beroepsoriëntatieBeperkt actieterrein en beperkte mogelijkheden voor oprichting van migrantenorganisatiesGeen erkenning als NGO en gebrek aan subsidiesOndergekwalificeerd werkDiscriminatie bij aanwerving, op basis van statuut, geslacht en nationaliteitTe weinig duidelijkheid over de keuze van een beroepstraject en de presentatie van het bilan over deaangeleerde bekwaamhedenSociale druk, vooroordelen, achterlijke culturen en tradities, godsdienstSlechte taakverdeling binnen het gezinOnwetendheid over rechten als werknemer, geen syndicale aansluitingSommige van deze vaststellingen zijn nog steeds actueel, ondanks enkele secundaireverbeteringen, bijvoorbeeld in de bepaling van de opdracht van de basisorganisaties en in demaatregelen voor onthaal.Voor een belangrijk deel van de geciteerde problemen bestaat nog steeds geen oplossing, inhet bijzonder voor de institutionele problemen in verband met de toegang tot dearbeidsmarkt.Bij wijze van voorbeeld, de ingewikkelde en dure procedure voor het bekomen van eendiploma-equivalentie of voor de erkenning van een diploma, enz. ….37 J.Moninga-Gbogbu, M. de la Peña – p. Choque, M-T Ndumba., L’intégration des femmes migrantes au marchéde l’emploi en Belgique, le Monde selon les femmes, Verslag van het Colloquium van 19 maart 2001, 42bladzijden38 Blz. 17Vrouwelijke nieuwkomers -69- ULB-TEF September 2006

Om de hinderpalen uit de weg te ruimen, die te maken hebben met de functionering van dearbeidsmarkt, zoals de isolering in een betrekking of de slechte kwaliteit van de aangebodenbanen, is het niet voldoende om beroep te doen op de goede wil van de operatoren. Ditbetekent niet dat er geen extra aandacht kan worden besteed aan de consequenties die zijhebben voor de levensomstandigheden van de vrouwen, bij voorbeeld door eenversoepeling van de criteria om recht te hebben op sociale uitkeringen.Vandaag, in 2006, is de aanwezigheid van nieuwe categorieën van migranten op onsgrondgebied een meer vaststaand fenomeen, beter erkend door de overheid en bij debevolking.Dat er meer vrouwen immigreren, een van de voornaamste indicaties voor de verandering inde migratiebewegingen over de hele wereld, wordt duidelijk vastgesteld op het terrein doorde sociale instellingen, die instaan voor steun en opvang, en door de tewerkstellingsorganen.Maar als het gaat over de maatregelen op het niveau van het onthaalbeleid, dan staan wenog nergens, want er wordt prioriteit gegeven aan maatregelen om de migratie naar ons landte beperken en het controle- en uitwijzingsbeleid te versterken, terwijl tegelijk de grenzenworden open gesteld voor een welgekozen vorm van immigratie. Deze oriëntatie, die wordtondersteund door de Europese instanties, gaat in praktijk in tegen de doelstelling van gelijkekansen voor mannen en vrouwen, elders verdedigd: men weet heel goed dat deze selectievevorm van immigratie slechts leidt tot de versterking van clandestiene immigratiecircuits, diespecifieke risico's inhouden voor de vrouwen. En, van een andere kant, betekent dezeselectieve immigratie, die geschoolden en kaders bevoordeelt, een beperking van de kansenvoor vrouwen, die minder talrijk zijn in deze categorieën.Wat ons echter meer onmiddellijk bezighoudt, zijn de opmerkingen over de modaliteiten vanopvang en opvolging van de vrouwen door de basisorganisaties. Deze benadrukken diegenderdimensie en het principe van gelijke kansen in de programma's en in de praktijk vande instellingen. Het gaat er inderdaad niet om vrouwen "toe te voegen" aan de lijst vanrisicogroepen, wat dikwijls wordt voorgesteld als een gelijke kansenbeleid, maar hetprobleem bestaat erin om samen te werken met deze groep om hen meer bewust te makenzodat zij als werknemer hun eigen lot in handen kunnen nemen.Niets belet om in de programma's voor bevordering van de tewerkstelling van vrouwen, devrouwen te helpen om hun rechten als werknemer beter te kennen en te verdedigen en omzich te verzetten tegen de meest extreme vormen van uitbuiting, en dit zowel in taallessenals in sociaalprofessionele opleidingen. Vandaag blijken ook de vakbonden gesensibiliseerdvoor het respect voor de rechten van vluchtelingen en asielvragers, een nieuw terrein voorinterventie, laat dit gezegd zijn. Het zou goed zijn uitwisselingen te organiseren, in hetbijzonder voor de dienstensector en de HORECA, waar legale en illegale arbeidskrachttewerkgesteld is: dergelijke samenwerking bestaat al, bijvoorbeeld in Italië, tussen deorganisaties voor vluchtelingen en migrantenorganisaties en de vakbonden, om de rechtente verdedigen van illegale werknemers in de voedingsindustrie en het hotelwezen. En zelfs allijkt het in België een immense taak, omdat het zo moeilijk is om de medewerking van devakbonden te bekomen, gaat het hier toch om een middel om de aanwezigheid vanVrouwelijke nieuwkomers -70- ULB-TEF September 2006

nieuwkomers op ons grondgebied te bevestigen en hen dan ook als werknemers teverdedigen.In verband met de voorgestelde programma’s: Het is al gezegd. Daar waar de prioriteit naartewerkstelling gaat, geven de basisorganisaties, belast met vrouwelijke nieuwkomers, devoorkeur aan een oriëntatie op sectoren voor dienstverlening aan personen, dehuishoudhulp, enz. … . Deze arbeidscircuits worden het meest gekozen omdat ze nietanders kunnen, hoewel de beroepsaspiraties in werkelijkheid veel meer gediversifieerd zijn.In deze omstandigheden is het moeilijk om zich naar andere pistes voor werk te oriënteren,tenzij als zelfstandige, om de toegang naar meer gespecialiseerde opleiding wordtgeblokkeerd door het niveau van taalbeheersing, dat als onvoldoende wordt beschouwd,door een te laag voorafgaand scholing – of opleidingsniveau, of nog door het gebrek aanfinanciële middelen. Er worden zogenaamde « inburgering »programma's aan nieuwkomersaangeboden. Een dergelijk inschakelingsparcours ziet er meestal uit als een algemeengeldende richting, die zoals een schoolprogramma een homogeen publiek vereist, terwijl inwerkelijkheid de verscheidenheid groot is. Een verscheidenheid, die tot uiting komt in debehaalde diploma's of in de kennis van de landstaal, gemakkelijk hanteerbare enverifieerbare criteria, maar ook in de persoonlijke aspiraties van de mensen, hun vroegereervaringen, hun vermogen om initiatief te nemen en hun graad van autonomie. Zolang hetgaat om programma's, opgebouwd op basis van standaardprofielen, worden deze door dedeelnemers eerder ervaren als een zoveelste administratieve verplichting, in plaats als eenontwikkelingskans.Loskomen uit deze vicieuze cirkel stelt enorme moeilijkheden: de organisaties hebben telijden onder een gebrek aan middelen, worden geconfronteerd met administratievehinderpalen - de verplichting zich aan te passen aan richtlijnen, ingegeven door politieke enbudgettaire overwegingen - , lijden onder een isolement en een gebrek aan samenwerkingen uitwisseling met andere voorzieningen, die zich richten op hetzelfde publiek.In werkelijkheid is een van de voornaamste problemen, al even moeilijk om te overwinnen,het gebrek aan erkenning en waardering voor het werk van opvang en begeleiding van dezeorganisaties, terwijl zij in de praktijk de gebreken invullen van de overheid.Rekening houden met de specificiteit van de migratietrajecten van vrouwen, zoals aan hetlicht gekomen in dit onderzoek, draagt bij tot een betere integratie van vrouwelijkenieuwkomers in de gastsamenleving. Tot voor kort bleven de vrouwelijke migranten in deschaduw staan van hun echtgenoot en werden hun behoeften en aspiraties eenvoudigwegontkend. Het is onvermijdelijk dat een ombuiging van dit gezichtspunt een reëel probleem is,dat de organisaties voor opvang en onthaal van allochtonen bezig houdt.Vrouwelijke nieuwkomers -71- ULB-TEF September 2006

GEDEELTELIJKE BIBLIOGRAFISCHE GEGEVENSTijdschriftenMigrations Etudes, synthèse des travaux sur l’immigration et la présence étrangère enFranceN°103 bis, december 2001: Les plates forme d’accueil des primo arrivants: enquête auprèsdes bénéficiaires. Samenvatting van de studie van het 'Fonds d’action social pour lestravailleurs immigrés et leurs familles' (FAS), Françoise Enel, Cécile Delesalle (VeresConsultants)N°110, november-december 2002: Formation linguistique et intégration socioprofessionnelledes réfugiés. Samenvatting van een studie over de opleiding van vluchtelingen, op last vande Franse 'Direction de la population et des migrations', onder de verantwoordelijkheid vanVéronique Vasseur en Kattel le Tiec, (Association Quest’us)n°124, mei-juni 2004: L’accès à l’emploi des primo arrivants. (Samenvatting van de studievoor het Franse 'Ministère des Affaires sociales, du travail et de la Solidarité', FrançoiseEnel, Cécile Delesalle (Veres Consultants)Vrouwenstudies, Université Laval, Québec,Vol. 15, Migrations n°2, 2002H. Cardu et M. Sanschagrin, « Les femmes et la migration, les représentations identitaires etles stratégies devant les obstacles à l’insertion socio professionnelle à Québec », p.87-122L.S. Robinson, « ‘Sex and the city ‘», la prostitution à l’ère des migrations mondiales,"Revue européenne des Migrations Internationales"Volume 15, n°2,A. Ramirez, « La valeur du travail. L’insertion dans le marché du travail des immigréesmarocaines en Espagne », pp.9-36"Plein droit", revue du GISTIN°11, juillet 1990, « Etrangère et femme, une double discrimination »Vrouwelijke nieuwkomers -72- ULB-TEF September 2006

NASLAGWERKENF. Brun, S. Laacher « Situation régulière, » Centre d’Etudes pour l’Emploi, l’Harmattan,Paris, 2001Nancy L. Green, Repenser les migrations, coll. le noeud gordien, Presses universitaires deFrance, Paris, 2002Gao Y. et V. Poisson, Le trafic et l’exploitation chinoise des immigrants chinois en France,Programme d’action spécial pour combattre le travail forcé (SAP-FL), Bureau Internationaldu travail,C. Verschuur et F. Reysoo (dir), Genre, nouvelle division internationale du travail etmigrations, `Cahiers genre et développement, n°5, L’Harmattan, Paris 2005RAPPORTENAssociation Cabiria, action de santé communautaire avec les femmes prostituées, LyonRapport annuel 2000 Migrations et genre ; Rapport annuel 2001http://www.cabiria.asso.fr,Commissariat général du plan, Immigration, marché du travail, intégration, Rapport duséminaire présidé par François Héran, 230 p. (anciens et nouveaux parcours migratoires,p.145-203, 285-311V. Marage, Trajectoires migratoires et espaces de sociabilité, le cas des mineurs sans titrede séjour en région de Bruxelles-capitale, Enquête de trajectoires individuelles et évaluationdes logiques partenariales locales et des pratiques professionnelles,Onderzoeksrapport 2005,Onderzoek, uitgevoerd op vraag van de Arrondissementsraad voor Bijzondere Jeugdzorg,BrusselRoxane Silberman, le rapport à l’emploi des femmes immigrées : les processus deprécarisationVrouwelijke nieuwkomers -73- ULB-TEF September 2006

BIJLAGE 1 VRAGENLIJSTStap 1 Reconstructie van het immigratietrajectIdentificatie1 Leeftijd – geboortedatum2 Burgerlijke stand: gehuwd, feitelijk gescheiden, gescheiden, weduwe,alleenstaande …3 Geboorteland, streek, nationaliteitIn het geboorteland4 Bent u naar school geweest, hoeveel jaar of welke studies, heeft u eendiploma behaald, welk, uw specialiteit5 Hebt u daar gewerkt?Welk beroep oefende u uit (of wat had u graag willen doen)?Familieleden in het buitenland?In BelgiëIs België voor u het eerste emigratieland?7 Jaar van aankomst in België of hoelang al in België,Of in welk jaar een dossier voor regularisatie ingediend; of in welk jaar werd ugeregulariseerd?Het circuit van aankomst8 Legaal in het kader van familieherenigingEen asielaanvraag,Illegaal,Hebt u hulp gekregen? (van familie, partner, landgenoten, vrienden…)9 Waarom België?10 Hoe was het onthaal bij uw aankomst, kreeg u hulp en zo ja, welke bij destappen, die moesten gezet worden?Stap II de arbeidsmarktWerk zoeken?Terugkomen op het werk in het land van herkomstHebt u momenteel een legaal werk in België?11 In welke sector? Welke onderneming? Wat is uw functie – uw concretearbeidsplaats?13 Welk contract, welke overeenkomst met de werkgever?14 Verdient u voldoende in verhouding met uw behoeften?Werkt er nog iemand anders in uw gezin (partner, kind, broer, zus…)15 Beantwoordt het werk dat u doet aan uw studies en/of aan uwberoepservaring? UitleggenVrouwelijke nieuwkomers -74- ULB-TEF September 2006

Is het de eerste keer dat u dat werk doet?17 Moeilijkheden of faciliteiten om dat werk te doen?(Middelen voor verplaatsing volgens de opgelegde uren, hulp voorkinderopvang, de taal…)Het Circuit om werk te vinden16 Hoe hebt u dit werk gevonden? (organisatie, BGDA, landgenoten, vrienden,familie, andere…..)Stap III andere materiële inkomsten18 De bestaansmiddelen bij aankomst in België, buiten sociale toelage of werk19 Welke verwachtingen, welke plannen?Bijkomende vragenWerk vinden en de tussenpersonen: onder welke condities?De documenten voor regularisatie: wie wordt geregulariseerd?Verkrijgen van documenten in het geboortelandVrouwelijke nieuwkomers -75- ULB-TEF September 2006

BIJLAGE 2: OVERZICHT VAN DE PERSONEN IN DE ONDERZOEKSGROEPVoornaam (ofaangenomenvoornaam)LeeftijdLand – stadvan herkomstHoe lang alin België?Maritale situatie -GezinssituatieDiplomaStudiesVroegere werkervaring Beroepsplannen Banden bijaankomst,steun1. Souad 22-25 Marokko 6 jaar Gehuwd in Marokko meteen man uit België enfamiliehereniging2. Clara Colombia Anderhalf Alleenstaandejaar3. Mimmie 30-35 Rwanda 2 jaar Alleenstaande moedermet 2 minderjarigekinderen4. Zohra + 50 Tsjetsjenië 3 jaar Gehuwd, als koppelaangekomen5. Irina 25-30 Litouwen Gehuwd in België, meteen Italiaanse Belg6. Lisa Somalië 4 jaar Gehuwd, als koppelaangekomen, 1 kindWerkte niet inMarokkoDiploma HogerOnderwijsDesign3 jaarMiddelbarestudies- VerkoopMiddelbaar enHogere StudiesAssistent marketing intextielsectorHandel en verkoopSecretaresse inoverheidsdienstEen opleiding volgen voor bejaardenhulpEen opleiding volgen voor Web masterEerst verpleegster worden, nu eenopleiding volgen voor bejaardenhulpLiggen nog niet vast, wil haar ruimetalenkennis ten nutte maken.In afwachting, om het even watDeeltijds werken, de echtgenoot heeftwerk.Vrienden, familieSociaal assistent vande ziekenkasSociaal assistentOpleiding SocialePromotie, naar Forembuurvrouw7. Aïcha 20-25 Marokko Meer dan 10jaar8. Zahra 40-45 Iran Alleenstaande moedermet kindGehuwd Winkelbediende inMarokkoDroogkuis in BelgiëUniversitair,economie (ofboekhouding?)Boekhoud assistenteStage bejaardenhulp in een rusthuis, eenopleiding volgen in die richting, maarovergekwalificeerd9. Maniema 40-45 Guinee 4 jaar Alleenstaande moedermet kind10. Meriem Afghanistan 5 jaar Getrouwd- - Koksopleiding Vrienden die in hetzelfde project zitten.11. Honorine Congo -Sekoumbata,VoorheenSenegal,CasamanceSinds 1998Weduwe met kinderenSlechts een kind kwammet haar mee. Een zoonis later overgekomen. 2minderjarige kinderen inCongo.Hertrouwd met een Belg,gescheidenVerkoop op markten, inCongo-Werk in café in België inhet zwart-Inwonend huisbediende-Poetsvrouw in privérusthuizen(legaal) SIDE-Poetsvrouw MissionLocale St.Joost-ten-Node(art.60)Vorming van "Lire &t écrire"Deelname jobatelierWerk zoeken in een rusthuisOpgevangen in deeigengemeenschap.Had geen papierentot ze hertrouwde.Heeft momenteeleen verblijfskaartvoor 5 jaar.

12. Khadija 30-35 Marokko -Casablanca4 jaar Gehuwd in Marokko meteen man uit België.GescheidenHertrouwdFamiliehereniging, met 2°manTot 5° jaarLagere School(12 jaar) in hetFrans. Gestoptmet school,eigen beslissingDiploma vannaaisterIn Marokko, werk intextiel vanaf haar 15°:In België: Kamermeisje ineen hotel, als Art. 60 ineen rusthuis, stage alsarbeidster in fabriek(proeven)Absolute prioriteit : werk vindenIn afwachting: Frans leren lezen enschrijvenHeeft Rijbewijs DOpgevangen doorechtgenoot13. Zailin 25-30 Cuba 2,5 jaar2 ° definitiefverblijfGehuwd met eenBelgische expat in Cuba,ontmoet in Havanna, diewerkt voor eeninternationaal bedrijf.Tot 17 jaar(gestopt ommedischeredenen)In Cuba: receptioniste ingroot hotel, 18 jaarverkoopster inschoenenwinkelVergezelt echtegnoot opmarktenIn Cuba : landbouwkundeNa de basisvorming: een commerciëleopleiding, vertegenwoordigster textiel enkleding; om mensen te ontmeoetnVia vriendenverwezen naarFOREm14. Sevami 21 Mauritius 2 jaar VrijgezelHierheen gekomen opvraag van haar moeder,die was hertrouwd meteen Belg en al 14 jaarhier woont.Familiehereniging, methaar moeder.15. Naïma 20-25 Marokko 3 jaar Gehuwd in Marokko meteen man uit België.FamilieherenigingEen kind, hier geboren- tot 10 jaar opschool -Tot 4° (10-12 jr.)in het FransBetreurt situatieOpleiding voor familiehulpDrietalig: Frans, Engels, KreoolsEen vak leren – verkoopsterIn afwachting: Frans leren;Droomt ervan om verpleegster te wordenAvondschoolDoor moeder naarBelgië gehaald. Zelfgeen vragendepartij.Moeder werkt in hetzwart.Begeleid doorstiefvader.Begeleid door haarzus16. Saana 20-25 Marokko 4 jaar Gehuwd in Marokko meteen man uit België.Na 2 jaar gescheidenMomenteelalleenstaandeGeen studies(verwijdering)In België: Deeltijdsinterimwerk alskamermeisje in hotelAbsolute prioriteit : werk vindenZelfs als poetsvrouw, als het moetDoor echtgenootingeschreven ininterimbureau.17. Nadia 1 Marokko 7 maanden Gehuwd in Marokko meteen Marokkaan uit BelgiëFamiliehereniging.De man werktGeen kinderenNaar school tothet 9° jaar (15jaar)1 jaar in Marokko Wacht met werk zoeken tot ze de Fransetaal beheerst.Daarna aanvraag opleiding verpleeghulpFamilie vanechtgenoot in Luik,door tante van haarman verwezen naarL&E18. Maria 2 Somalië 6 jaar GehuwdFamilieherenigingKinderen in Somaliëgebleven (procedureloopt)Studies, +ReceptionnisteArabisch geleerdin hotelIngeschreven in interimbureauAanvraag voor werk bij OCMWZoekt in schoonmaaksectorOpgevangen doorechtgenootFemmes-Primo -77- ULB-TEF Septembre 2006

19. Natasha335-40 Armenië-Voorheenvluchtelingin Rusland6,5 jaar Gehuwd met eenlandgenoot, politiekvluchteling, die vriendenheeft in België3 kinderen, waarvan 2hier geborenMan zonder werk:psycholoog, economist,militair; geen diploma -equivalenties; kanstudies niet verdferzettenVerpleegsterStudies inRusland12 à 15 jaar verpleegsterin polikliniek in Armenië,daarna bankbediende inRuslandDoet vrijwilligerswerk ineen B. organisatie.Diploma-equivalentie aangevraagdNiet geslaagd in toegangsproeven vooropleiding als apotheekassistenteVia DienstVreemdelingendoorgestuurd naarOpen Centrum inHerent20. Zohra4MontenegroVoorheenvluchtelingin Servië4 jaar Gehuwd in BelgiëKinderenIn België aangekomenals minderjarige, samenmet familie, erkend alsoorlogsslachtoffers(vader en zus in België)Kapperschool enstudentenjob+ Engels,Italiaans, viazelfstudie (TV)Ingeschreven inuitzendbedrijf, maar krijgtnooit aanbiedingen; geenrijbewijs.Integratieparcours onder de hoede vanhet OCMW, onder contractZoekt werk als fabrieksarbeidsterDoor Dienst Vr.doorgestuurd naarOCMW in Vl.,positieve procedure,verhuisd naarVerviers; socialewoning;Raad gekregen vaneen tante21. Robertine5Rwanda 9 maanden AlleenstaandMENA oorlogsslachtoffer,minderjarigLagerMiddelbaar maarspreekt 5 talen(Kinir, shwa.Engels - Frans)Als jong meisje 5 jaarbijbaantje in markthandelNog geen werk gezochtLiever opleidingen volgendan zitten wachtenStaat op wachtlijst voor een baan, maarwordt nooit gekozen;Schoonmaakster in ziekenhuisOf keukendienstOf huishoudhulpBij Dienst Vr.afgezet door eenmensensmokkelaar.Doorgestuurd naaronthaalcentrum inLuxemburg tot 18 jr.Appartement inDison22. Lucia 36 Ecuador -Ambato10 jaar Verloofd in Ecuador,daarna gehuwd in Belgiëgescheidenhertrouwd met eenlandgenoot1 kind uit het tweedehuwelijkTwee jaarGeneeskunde,specialisatieGynecologie ,opgegeven voorhuwelijkHotelreceptie in Ecuador.Inwonende huisbediendein het zwart; naregularisatie werk onderArt. 60 in rusthuis (geenrecht op dop) Momenteelpoetsvrouw bijparticulieren in het zwartAlleen gekomen mettoeristenvisum.Opgevangen dooreen "vriendin".23. ElsaActuellementillégale(permis deséjourdépassé)42 Ecuador –Quito8 jaar Gehuwd, 2 dochters (19en 21)?Alleen naar Belgiëgekomen en 3 jaargeleden zijn man endochters overgekomen3 jaar LagereSchoolEcuador: poetsvrouwBelgië: geplaatst alsinwonende dienstmeidAlleen gekomen.Contacten in België(parallel circuit)Femmes-Primo -78- ULB-TEF Septembre 2006

24. PatriciaActuellementen procédure30-35 Ecuador - Quito 6 jaar GehuwdUit elkaar, maar laterweer samen,2 dochtertjes, geboren inEcuador (9 en 10)Verwacht een kindMarketingstudies, met Engels,maar opgegevenomwille van tehogestudiekostenEcuador: secretaresse.België: poetsvrouw, inhet zwart (man werkt alstuinman)Eerste plan: marketingstudiesverderzettenMomenteel: hier haar leven uitbouwenProject: commercieel importbedrijfjeuitbouwen voor Latino-productenZoekt een opleiding voor bedrijfsbeheerAlleen gekomen, bijschoonmoeder,waar man inwoont.Man heeft baan alstuinman bij bedrijfvan z'n moeder.Onduidelijk statuut(geen recht op dop).25. Karima MarokkodaarnaFrankrijk26. Talhaoui 40 ans MarokkodaarnaNederlandhieren3 jaar Gehuwd in Marokko meteen Fransman vanMarokkaanse afkomst,later zich in Belgiëgevestigd8 maandenmaar 10 jaarin MarokkoGehuwd met eeninformaticus, die werktvond in BelgiëkinderenLagere Scool - Iets voor mezelf doenPlan: studies, opleiding om te werken inkinderopvangMiddelbaar enuniversiteitbegonnen, nietafgemaakt, ineconomie,boekhoudingKan Engels- Hoopt op werk als apotheekassistente,momenteel taallessen;Hoopt daarna opleiding te volgenGekomen in kadervangezinsherenigingVerblijf in Nederland27. Cheryl(bruxelles)Helmet42 ans Kameroen -YaoundéHertrouwd, sinds 8maanden, met een Belg,die ze 5 jaar geledenheeft ontmoet, optoernee..7 aangenomen kinderenOpleidingSecretariaat -dactyloNa 1991,opleidingverpleegkunde,ziekenzorg,farmacieTweetalig Frans-EngelsArtieste, op toernee sinds1985 in heel Europa, totin 1991. Werk in diversegespecialiseerdeziekenhuizen.In medisch kabinetVorming rond AIDSZoekt werk als secretaresse,Artistiek werk, verpleeghulp …Volgt opleidingen,Solliciteert veelToekomstigeechtgenoot, maarzonder papieren.Administratieveproblemen bijonthaal28. Idrissia 33 MarokkoKenitraVoorheen vierjaar in Frankrijk2 jaar Eerste huwelijk op 15jarige leeftijd;gescheiden; 7 jaar langelk huwelijksaanbodgeweigerd.Geen kinderen.Hertrouwd in 2005 meteen Vlaming,Installatie in BelgiëStudies gestoptvoor huwelijkNa scheidingleren naaien, +modeontwerpVerantwoordelijke winkel,familiebedrijf.Daarna Directie bedrijf inmodedesign, modeshowsin Marokko en EuropaZoekt werk als verkoopster; tot nu toegeweigerd omwille van de taalIllegaal, bij nichtjeaangekomen;geregulariseerd nahuwelijk.29. Varvara 4,5 jaar Alleenstaande moedermet zoon van 18 jaar ;politiek vluchtelingHoog niveau vanscholing ininformatica enboekhouding+ FransPWA bejaardenhulpWerkt "en black"Zoekt stabiele jobFemmes-Primo -79- ULB-TEF Septembre 2006

30 Francine 18 ans CongoKinshasa3 jaar Minderjarige,alleenstaande moedermet 1 baby, hier geborenLagere school +Alternerend leren- Koksopleiding, in alternerend leren,taallessen FransDoor KerkelijkeInstelling naarDienst Vr. gebracht,Niet-begeleideMinderjarige,opvang in KleinKasteeltje31 mikhaïla 51 ans TsjetsjeniëDaarnaRuslandPetersburg)(St32 Sofie 35-40 RwandaTanzaniaKenia, Centr.Afrik. Rep.(1994-1998)33 Kathia 2 35 ans Rusland -Kaliningrad5 jaar Aangegeven alsalleenstaande, maar metverdwenen echtgenoot;Alleenstaande moedermet zoon van 18 jaar,familie van politiekeopposanten tegenRussische invasievluchtelingSinds 1999 Gehuwd; 5 kinderen,waarvan 3 geadopteerdPolitiek vluchteling, eerstnaar Tanzania, danKenia en Centr.Afr.Rep.(Franstalige landen)(1994-1998)Oorlog ontvluchtSinds 2001 Gehuwd3 zonenGediplomeerdeconomiste aanuniversiteit vanSt PetersburgPartijlidGediplomeerdonderwijzeresFran EngelsAfrikaanse talenDiploma SociaalAssistent inBelgiëKapster enTuinbouw5 à 6 jaar financieeldirecteur textielbedrijf;Daarna bankdirecteur;Spreekt Engels7 jaar onderwijzeres totin 1994België: SociaalassistenteClandestien landbinnengekomen viasmokkelcircuit. Eenjaar later asielaangevraagd.OnthaalcentrumAls toerist douanegepasseerd. Daarnazich aangeboden bijDienst Vr.; 2 jaarlater erkend alspolitiek vluchteling;genaturaliseerdKapster - Meegekomen metechtgenoot. Manregelt alles.Zonder papieren.34 Marina 35 ans Rusland -Omsk Sinds 2002 Gescheiden1 (mindervalide) zoonOnderwijzersopleidingWegraken uit isolement, zichorganiseren, werkenMensensmokkel,Dienst Vr.,Onthaalcentrum,OCMW in WalloniëFemmes-Primo -80- ULB-TEF Septembre 2006

Bijlage 3: Deel van het Verslag van de Bijeenkomst op 12 september 2006Op 12 september 2006 ging er op het Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding eenbijeenkomst door van de partners uit de drie Gewesten, betrokken bij het ESF project ‘Toegang tot en consolidatievan de tewerkstelling van nieuwkomers’. Een van de workshops van deze ontmoetingsdag ging over vrouwelijkenieuwkomers. Het deel van het verslag dat wij hieronder opnemen gaat over deze workshop. De resultaten van hetonderzoek, in opdracht van het Centrum, werden op deze dag door de onderzoekers zelf voorgesteld en met dedeelnemers besproken._______________________________________________________________________Workshop vrouwelijke nieuwkomersDebat tussen de projectpartners en de onderzoekers, na de voorstelling van de resultatenvan het onderzoek ‘Valstrikken en hinderpalen bij de tewerkstelling van vrouwelijkenieuwkomers' door E. Krzeslo en M. Hamzaoui.1. Ziet het er werkelijk zo somber uit als beschreven wordt in dit onderzoek?De onderzoekers hebben zelf gewerkt met personen, die niet echt aan het werk waren, en metfunctieprofielen op uitvoerend niveau, terwijl dit niet altijd de realiteit is bij de openbaretewerkstellingsdiensten (ORBEM, FOREM, VDAB). Het is een feit dat je in de structuren vandit soort uitvoerend werk nu niet bepaald een bliksemcarrière kunt maken. Er bestaan nueenmaal geen tien verschillende functieniveaus tussen de persoon die uitvoerend het poetswerkverricht en de chef. Het zijn banen zonder veel hiërarchiesering in de mogelijkheden om door tegroeien, noch voor vrouwen, noch voor mannen. Personen, die in hun land van herkomst eenwelomschreven functie uitoefenden, beschikken daarom nog niet noodzakelijk over dezelfdebagage aan kennis en technische ervaring, die sterk kunnen verschillen van land tot land. Nietalles is rechtstreeks over te brengen. Deze mensen slagen er echter wel in om hier ook eenduurzame baan te vinden, met perspectief op carrière. Bovendien zijn de banen voor vrouwenniet altijd per definitie slechter dan de banen voor mannen. Bij voorbeeld, in deschoonmaaksector vind je evenveel mannen als vrouwen, in de verkoop en in de dienstensectormisschien iets meer vrouwen, maar daarom niet noodzakelijk met slechtere contracten dan dievan de mannen.Eigenlijk is de ervaring van een openbare plaatsingsdienst, die een bepaald type van nieuwkomerstewerkstelt, niet tegengesteld aan andere ervaringen. Het is de weerspiegeling van een dualewerkelijkheid, die niet eigen is aan Brussel, noch aan België. De overgrote meerderheid van denieuwkomers zijn niet actief. 80 % van de werkzoekende nieuwkomers slaagt er niet in een baante vinden. Slechts 20% van hen vindt een werkgever. Het is dus geen toeval dat slechts eenminderheid werk heeft en dat de meerderheid geen werk vindt. De tendens, vastgesteld bij dezekleine onderzoeksgroep is in feite enkel een bevestiging van de werkloosheidsituatie, die geldtvoor de meerderheid. Men had het publiek ook doelbewust kunnen selecteren en enkelgeschoolde vrouwen kunnen interviewen, of zelfstandige. Om die reden hebben wij de

onderzoekspopulatie uitgebreid met personen, die niet in een sociaalprofessioneel integratietrajectzitten en deelnemen aan activiteiten van organisaties, die niet als partner bij het project zijnbetrokken. Maar de meerderheid van de nieuwkomers hebben geen werk, en niet omgekeerd. Hetpercentage nieuwkomers aan het werk gaat maximaal tot 30%, ongeacht de meest gesofistikeerdedienstverlening, met inbegrip van de publieke tewerkstellingsdienst. Dit wondercijfer van 30%,dat verschillende studies vooropstellen, is de uitdrukking van de normale selectie op dearbeidsmarkt, los van elke integratiemaatregel.In verband met het voorafgaande werk dat wordt gedaan door de "doorverwijzende"basisorganisaties, is het belangrijk dat niet te snel ingegaan wordt op de eerste vraag van demensen, die bij hen komen met een beroeps- en studieverleden, die altijd een vraag is naar werk.Eenmaal men immers aanvaardt om op een lager niveau te gaan werken dan de eigen kwalificatie,is het zeer moeilijk om daarop terug te komen en een inkomen aan z'n neus te laten voorbij gaanom terug naar school te gaan. Men moet ook durven kijken naar projecten op lange termijn, zoalsterug gaan studeren. Het is jammer dat geschoolde mensen moeten gaan poetsen, terwijl erdaarnaast andere mensen zonder enige kwalificatie rondlopen, die dit soort jobs nodig hebben.De meningsverschillen, die hier tot uiting komen, zijn misschien het gevolg van verschillendewaarnemingen. Misschien 9 op de 10 vrouwen, die eerst bij de "doorverwijzers" van debasisorganisaties terecht komen, beantwoorden aan dat profiel van laaggeschoolde of ondergekwalificeerdevrouwen, waarvoor de vooruitzichten weinig opbeurend zijn. Maar natuurlijkkomen deze vrouwen uiteindelijk niet terecht bij de "SIDE"-cel of bij de overheidsdienst voortewerkstelling en begeleiding. Heel wat van de vrouwen met een universitair diploma, die wijhebben ontmoet bij de "doorverwijzers" zijn aan het werk gaan als poetsvrouw, omdat zij eenkind hebben of omdat zij werk nodig hadden. Een ander voorbeeld, op het moment dat hetniveau van hun taalbeheersing in twijfel wordt getrokken, verliezen deze nieuwkomers eenperspectief op vooruitgang. Ze worden niet doorgestuurd naar de tewerkstellingsdienst en kerenop hun stappen terug om terecht te komen bij de doorverwijzende organisaties.Het is belangrijk om hierbij te preciseren dat de erkenning van het diploma en de valorisering vande gedane studies niet alleen een probleem is voor nieuwkomers die zich voor het eerst op dearbeidsmarkt aanbieden, maar eveneens voor hen, die na een loopbaanonderbreking terug op dearbeidsmarkt komen. Nemen we het voorbeeld van mensen op een zekere leeftijd, die terugwillen gaan werken, met een diploma verpleegkunde of boekhoudkunde, maar die gedurendelange tijd dit beroep niet meer hebben uitgeoefend. Zij beheersen niet meer alle technieken, nodigom hun functie uit te oefenen. De technologische evolutie en nieuwe wettelijke reglementeringenvereisen dat zij zich recycleren. Het is dus geen specifiek probleem van nieuwkomers.Femmes-Primo -82-

2. Het is onmogelijk om het vrouw zijn los te koppelen van echtgenote en moeder zijn.De onderzoekers hebben expliciet vermeld dat dit onderzoek enkel rekening hield met de vrouwals vrouw, en niet als moeder. Het is deze vrouw, die het onderzoek op de voorgrond plaatst, dieemigreert, werk zoekt en hierbij problemen ondervindt. Maar van zodra men het probleemaanroert van werk en van de toegankelijkheid van de arbeidsmarkt, is deze vrouw, die emigreerten zich aanbiedt op de arbeidsmarkt, niet meer die vrouw op zich, los van de dimensie vanmoeder en echtgenote. Het gaat dan om de totale vrouw, in haar volledige zijn, die kinderenheeft, die thuis moet blijven om voor hen te zorgen, en die om die reden niet kan gaan werken ofeen opleiding volgen. Het is die vrouw, die als echtgenote botst op de weigering van haar man alsze een vorming wil gaan volgen die gemengd wordt gegeven. Als we het probleem van werkvinden en uit werken gaan voor vrouwelijke nieuwkomers behandelen, dan moeten we alledimensies van de ervaring van het vrouw zijn hierbij betrekken, met inbegrip van deze als moederen echtgenote, want elk van deze dimensies kan een bron van hinderpalen zijn.3. Welk niveau van taalbeheersing is noodzakelijk voor werk?Laten we het voorbeeld nemen van een nieuwkomer, die met succes een taalcursus Frans volgt,en die op straat lovende opmerkingen krijgt omdat hij zo goed Frans spreekt. Tijdens eenaanwervingsgesprek zal hij te horen krijgen dat zijn taalkennis onvoldoende is. Uit dit soortervaringen trekken velen de conclusie ofwel dat de taalbeheersing, die men verwacht vanallochtonen die solliciteren voor een welbepaalde betrekking, een zuiver subjectieveaangelegenheid is, ofwel dat het om een verkapte discriminatie gaat, waarbij de taal enkel alsvoorwendsel wordt gebruikt. En dit terwijl er een massa geld en energie wordt geïnvesteerd intaallessen, met uiterst zwak effect op tewerkstelling. Organisatoren van taallessen Frans alsTweede Taal ("FLE") , zoals 'Lire & Ecrire' , zien op die manier hun leerlingen vooruitgangmaken, oriënteren hen dan ook naar een stage of naar de arbeidsmarkt, waarna ze diezelfdemensen terug zien komen omdat hun taalbeheersing niet voldoende wordt geacht… . En ditterwijl deze mensen door een sociaal leven en de omgang met Belgische Franstalige collega'salleen maar sneller vorderingen zouden maken.Een eerste interpretatie van dit soort situaties stelt dat het door de werkgever vereiste niveau vantaalkennis afhankelijk is van de krapte van de voorhanden arbeidskrachten. Als er maar weinigkandidaten zijn, dan zal een zwak niveau van taalkennis geen obstakel vormen. Als er eenovervloed aan kandidaten is, wordt zal dit zelfde niveau onvoldoende zijn.Een tweede interpretatie gaat over waar het in de grond om draait bij het aanleren van de taal vanhet gastland. Het gaat in zekere zin om een proef, waardoor kan worden nagegaan of de persoonwel echt geïntegreerd is. Wij maken ons allemaal een welbepaalde, precieze voorstelling van eenpersoon die niet is geïntegreerd. Bij voorbeeld, de vier Engelse jongeren die de bommen legdenbij de aanslagen in Londen in juli 2005, gaven de indruk van perfect geïntegreerd te zijn, sprakenperfect Engels, waardoor er algemene verbijstering was over hun daden. Ander voorbeeld, als wedenken aan een vrouw die niet geïntegreerd is in de samenleving van het gastland, dan zien weFemmes-Primo -83-

een vrouw die de hoofddoek draagt, die een meter achter haar man loopt op straat en de pakjesmoet dragen. Vlot de taal spreken van het gastland getuigt van loyaliteit ten aanzien van dit land.Binnen het momentele algemeen bestaande klimaat van wantrouwen kan dit soort van politiekecriteria overheersen op de pragmatische noden. Het is immers duidelijk dat de taalkennis, dienodig is voor het uitvoeren van een bepaalde functie, toch een uiterst rekbaar gegeven is. Eengoede taalbeheersing kunnen bewijzen om koekjes in te pakken lijkt absurd. Als het aantalpotentiële kandidaten niet zo groot zou zijn, dan zou de werkgever de nood aan arbeidskrachtenprioritair stellen boven elke taalvereiste. Het vereiste taalniveau is afhankelijk van een politiekcriterium en van een vraag naar arbeidskrachten. In Oostenrijk bijvoorbeeld heeft eennieuwkomer enkel recht op een voorlopig verblijf als hij slechts een bepaald niveau haalt.4. Overgekwalificeerd zijn bij aanwerving betekent beneden zijn niveau werken.In de bedrijfslogica is het normaal om eerder iemand met te hoge kwalificaties aan te werven danpersonen met te lage kwalificaties. Je neemt nu eenmaal liever iemand aan, die net dat ietsje meerheeft dan wat nodig is voor de te betrekken functie. Rechtvaardigheid bestaat niet op dearbeidsmarkt. Als er voor een functie een heleboel kandidaten zijn, zullen bepaalde criteriaexpliciet aangegeven zijn, voor andere criteria zullen eerder allerlei subjectieve zaken spelen, ofzelfs discriminaties. Er bestaat nu een dubbele eis: een goede kennis van het Frans, naast meertechnische kwalificaties. Nemen we het voorbeeld van een vrachtwagenchauffeur met RijbewijsC, die niet goed Frans sprak en er heel lang over gedaan heeft om werk te vinden, ondanks eenzeer grote vraag op de markt. Hij moet niet alleen zijn vrachtwagen kunnen besturen, hij komtook in contact met de klanten, moet leveringsbonnen kunnen invullen, enz. Er zijn tal vanfactoren, die de werkgever zullen overtuigen, als hij de keuze heeft om iemand aan te werven dieén een Rijbewijs C heeft, én goed Frans spreekt. Binnen de openbare dienst voor tewerkstellingen arbeid en de integratiecel "SIDE" van de ORBEM/BGDA bestaat het werk van dearbeidsconsulent erin om precies over een verlaging van de aanwervingscriteria te negotiëren(taal, diploma, bekwaamheid, enz.). Dit kan echter enkel als de persoon ook eensleutelbekwaamheid te bieden heeft, waardoor abstractie kan gemaakt worden van andereelementen, die minder gunstig liggen voor een tewerkstelling. Een aantal werkgevers zijn warmgemaakt voor dit soort problematiek en zijn in staat om de beroepsbekwaamheden van depersoon te erkennen. Maar er bestaan evenveel verschillende werkgevers als kandidaten: anderenzullen enkel gevoelig zijn aan de economische argumenten, of ze botsen op interne regels vanfunctionering.Het project dat de aanzet was tot dit onderzoek werd oorspronkelijk opgezet in een perspectiefvan gelijke kansen. Doel was precies een omkering van de tendensen, vastgesteld op het terrein.Sommige selectiecriteria kunnen niet objectief gehanteerd worden en zijn verbonden aan detoestand op de arbeidsmarkt (tekort aan arbeidskrachten, overvloed aan kandidaten, bepaaldeselectiepraktijken, enz.). Als we blindelings de subjectieve keuzes zouden moeten volgen, gemaaktop de arbeidsmarkt, wat zou er dan gebeuren met de verhoopte vooruitgang op het gebied van detewerkstelling van vrouwen en van de diversiteit? Bij voorbeeld, bij de aanvang van het projectbleven er in een bepaalde basisorganisatie zo'n 4 à 5 jaar geleden slechts een of twee vrouwenFemmes-Primo -84-

over op het einde van de vormingscyclus. Er moet dus voorrang gegeven worden aan devrouwen, met als vertrekpunt een positieve discriminatie. Verder heeft men geprobeerd omtegemoet te komen aan een aantal specifieke hinderpalen, door de uitbouw van eenkinderopvang, een begeleidingsgroep gericht op de echtgenoten, enz. Een ander sterk voorbeeldis het fastfoodbedrijf Exki. Op een dag komt er op de personeelsafdeling een kandidatuur binnenvan een dove persoon, die graag zou werken op een post in direct contact met de klanten. Exkineemt de uitdaging aan en neemt deze persoon in dienst, wat een aantal wijzigingen in hetcommunicatiesysteem vroeg; maar vandaag werken er 10 dove mensen aan de kassa's van hunrestaurants. Het aanvankelijke voorstel om de klanten te waarschuwen dat zij aan de kassasbediend werden door een dove, werd door de dove werknemers zelf verworpen. Exki nam eenbelangrijk risico door deze mensen aan te werven, maar deze gedurfde uitdaging bleek zijnvruchten af te werpen. Werkgevers, die durven en die zich lanceren in projecten, die een aantalbestaande voorstellingen doorbreken, moeten worden aangemoedigd, want het werkt echt.Dit bewijst nog maar eens dat de manier van aanwerven steeds afhankelijk is van de arbeidsmarktzelf. De criteria van bekwaamheid, diploma en taalkennis moeten door de mensen die instaanvoor aanwervingen opnieuw in deze context worden gezet. We denken aan het voorbeeld van deSpaanse verpleegsters, die dringend werden aangeworven in Frankrijk. Er bestond een grotenood aan verpleegsters en alle selectiecriteria werden tot een minimum herleid: buitenlandsdiploma van verpleegster en deelname aan een drie weken durende snelcursus Frans, toegespitstop de ziekenhuispraktijk. Iets gelijkaardigs geldt voor vrachtwagenchauffeurs. Bij aanwerving opde Belgische markt speelt de taalkwestie niet echt, want ze rijden op Europa en zelfs buitenEuropa. De werkvoorwaarden verschillen natuurlijk volgens sector en beroep. Maar bijaanwervingen speelt altijd een stukje subjectieve beoordeling, het gaat niet om een exactewetenschap, en het werk van de in te vullen betrekking kan ook niet altijd exact omschrevenworden. Bovendien zijn de eisen van de werkgevers per definitie een weerspiegeling van huneigen belangen. Het ligt dan ook nogal delicaat, in termen van sociaal overleg en van socialerechten, om zich enkel naar deze eisen te plooien, zelfs in tijden van crisis. Momenteel spelentwee elementen een rol in de natuurlijke selectiewijze op de arbeidsmarkt: de krachtsverhouding op dearbeidsmarkt (vraag en aanbod) en de sociale krachtsverhoudingen (werkgever/werknemer). In dit kadermoeten bepaalde categorieën van werkzoekenden (nieuwkomers, laaggeschoolden, mensen dieonvoldoende een van beide landstalen beheersen) het voorwerp uitmaken van een gericht beleid,vermits de huidige krachtsverhoudingen op de arbeidsmarkt bijzonder sterk in hun nadeel spelen.Anderzijds hoeven we ook geen voedsel te geven aan allerlei fantasieën, noch over werkgevers(de boze wolf met de grote mond), noch over kandidaten (hun beroepsbekwaamheden enmogelijkheden). Het blijven twee moeilijk met elkaar te verenigingen realiteiten. Daarvan getuigende spanningen, ervaren door de mensen van de integratiecel voor rechtstreekse tewerkstelling"SIDE"-ORBEM/BGDA in hun bemiddelende rol tussen de werkgevers en het voorafgaandewerk met de kandidaten door de basisorganisaties. SIDE werkte onder andere met Kmo's, metminder dan 50 werknemers, die specifieke noden hebben. De eenvoudige wilsverklaring van dewerkzoekende volstaat niet, de arbeidsmarkt kan zich niet aanpassen aan elke kandidaat, ook alwerd voorafgaand formidabel werk geleverd om de inzetbaarheid van de kandidaat te verhogen.Femmes-Primo -85-

Tewerkstelling van personen met (te) hoge kwalificaties op arbeidsplaatsen voor ongeschooldenof laaggeschoolden stelt problemen. Waarom niet gewoon het spel spelen en dit soort werkvoorbehouden aan mensen met lage beroepskwalificaties? Is het niet veel interessanter omkandidaten te stimuleren om hoger te mikken in plaats van hen werk voor te stellen beneden hunniveau? Het lijkt contraproductief om gediplomeerden terug te vinden in schoonmaakdiensten,terwijl er kandidaten met weinig scholing zijn voor deze arbeidsplaatsen. Dit gezegd zijndemoeten we de bekwaamheid niet onderschatten, die nodig is om een functie uit te oefenen die ophet eerste zicht bestemd lijkt voor lagergeschoolden. En er moet ook rekening gehouden wordenmet de arbeidsomstandigheden. Een baan als magazijnier in het diepvriesbedrijf Iglo, waarbij menin nachtdienst paletten moet verplaatsen bij 20 graden onder nul, heeft niets te maken met eenbaan als magazijnier bij Marcolini, waar pralines moeten worden ingepakt. In beide gevallen gaathet om een baan als magazijnier, die echter naar wel heel verschillende werkelijkheden verwijzen.Dat geldt ook in de schoonmaak, er moet rekening gehouden worden met de reëlearbeidsfactoren van een bepaalde functie. Een Latijns-Amerikaanse, die 10 jaar in het onderwijsstond, en waaraan men een baan had aangeboden voor het schoonmaken van computers, wasbeter geplaatst voor deze functie dan anderen, omdat er moest gewerkt worden met het Europeesparlement, een veeltalige omgeving, waarvoor men anderhalve maand in Brusselse werkte, eenmaand naar Luxemburg moest en een maand naar Straatsburg en daarbij moest logeren in eengemeenschapshuis. Niet iedereen kan zich plooien naar dit soort eisen.Femmes-Primo -86-

5. Bijzondere maatregelen voor vrouwen binnen de voorzieningen voor begeleiding vannieuwkomers.In het kader van het ESF project ondertekenden als partners uit Wallonië, Brussel en Vlaandereneen samenwerkingsovereenkomst, waarin voor de activiteiten van het lopende jaar uitdrukkelijkwerd gesteld dat « bijzondere aandacht moest worden gegeven aan de vrouwen».Welke maatregelen werden concreet genomen in hun begeleidingsaanbod door elk van departners om te beantwoorden aan de specifieke moeilijkheden, ervaren door vrouwen? « Wij organiseren een cyclus 'Frans Tweede Taal' en een vorming over de beginselen van dedemocratie. Jaar na jaar stelden we vast dat er op het einde van de cyclus maar twee vrouwen overbleven.We hebben onze manier van rekruteren veranderd. Als er bij de aanvang 50% vrouwelijke deelnemerswaren, dan bleven er maar enkelen over op het einde. Daarom hebben we beslist om 60 tot 65% vrouwente rekruteren. Er moesten 7 of 8 vrouwen zijn op een groep van 12 personen, om op het einde van devorming een evenwichtig aantal mannen en vrouwen over te houden. Daarbij aansluitend voorzagen we ineen sociale begeleiding om de vrouwen te oriënteren en een reeks typische problemen op te lossen. Bij destart van het project hadden we ook een dienst die actief hielp met zoeken naar kinderopvang en naarpsychosociale begeleiding (voor echtscheiding, vrouwenmishandeling, enz. )» « Wij organiseren ook taallessen, specifiek gericht op tewerkstelling. Bij ons was er een financieelprobleem, omdat wij geen kinderopvang aanboden tijdens de vormingssessies, terwijl dit in andereorganisaties wel bestond. Bij ons publiek was er geen sprake van dat de man op de kinderen zou passen.Soms zaten we dan in een situatie waarbij er voor 10 mannen maar één vrouw bij de deelnemers was.» « In onze afdeling van "Lire & Ecrire" hebben we altijd 50% vrouwen en 50% mannen gehad. Wehebben nooit problemen gehad met rekrutering, terwijl het toch over een vormingsmodule gaat van 6weken fulltime. We hebben ons de vraag gesteld waaraan het ligt dat wij dit probleem van gebrek aanvrouwelijke deelnemers niet tegenkomen, dat zo markant aanwezig is in andere organisaties. Ligt het aanhet feit dat wij ons specifiek richten op een publiek van analfabeten, dat wij meer vrouwen hebben? Wijhebben echter vastgesteld dat de ongeletterde mensen met werk, die bij ons avondlessen volgen,uitsluitend mannen zijn. Langs de ene kant moet je een arbeidscontract hebben om die avondlessen temogen volgen, en langs de andere kant stelt dit problemen van kinderopvang voor de vrouwen. Sommigeclandestiene vrouwen slagen erin om de meest ongelooflijke regelingen te arrangeren voor de opvang vanhun kinderen. Maar men moet weten dat als men babysit regelt voor de kinderen om te gaan werken (inhet zwart of niet), dat men ook een inkomen heeft, waarvan een deel dan wordt besteed aan diekinderopvang. Dit ligt helemaal anders als men een vorming volgt, waarbij men helemaal niet zeker is of eriets uit zal komen.» « In het SAIDA project van de VDAB organiseerden we jobateliers voor beroepsoriëntatie, bedoeldvoor personen die een inburgeringstraject volgen. Wij waren dus afhankelijk van de voorafgaande rekruteringdoor de onthaaldiensten, die zowel mannen als vrouwen naar ons doorstuurden. Wat de genderdimensiebetreft, pasten wij in 2006 de methode van gender screening toe op het lesmateriaal, dat wij momenteelFemmes-Primo -87-

gebruiken. We onderzoeken het materiaal grondig op zijn genderneutraliteit. Een speciale werkgroep gaatvoornamelijk werken op de neutraliteit van de taal en van de gebruikte illustraties en zal eventuele clichéseruit halen. Naast deze gender screening hebben we nog geen specifieke acties voorzien naar de vrouwelijkenieuwkomers.»6. Gemengde werking in de vorming en opleiding voor nieuwkomersEen gemengd publiek kan problemen stellen voor de deelname van een bepaald type vanvrouwelijke nieuwkomers. Plannen de partners programma's die uitsluitend gericht zijn opvrouwen? « In onze afdeling van "Lire & Ecrire" doen wij dat niet graag, vooral niet als dit ons uitdrukkelijkgevraagd wordt om godsdienstige redenen. Maar over het algemeen nemen er alleen maar vrouwen deelaan onze workshops rond tewerkstelling en werk zoeken… .» « Soms krijgen we wel vragen uit een bepaalde gemeenschap om taallessen te organiseren dievoorbehouden zijn aan vrouwen. Of er komen zich mensen inschrijven, die geen mannen in de groepwillen.» « Er bestaan bij de "Piment" verdeelde meningen. De mannen verdragen de aanwezigheid van vrouwennaast andere mannen niet. Moet je in een democratische samenleving dergelijk onderscheid op basis vanhet geslacht aanvaarden? Is dit een stap naar integratie voor deze personen of juist een stap achteruit? Wehebben besloten om die niet gemengde cursussen te organiseren en te bekijken hoe we de echtgenotenkonden aanpakken. Uiteindelijk is het beter de vrouwen in de vorming te hebben, dan dat zij thuisgeïsoleerd worden. Maar we lopen niet echt warm voor deze manier van werken.» « In onze afdeling van "Lire & Ecrire" is ongeveer één cyclus op drie voorbehouden voor vrouwen.Soms is het gewoon een beschermende maatregel, om ervoor te zorgen dat die vrouwen niet voortdurendhun man op hun nek hebben zitten.» « Vorig jaar was er bij ons een vrouw, die mishandeld werd door haar man. Zij werd naar onsdoorverwezen omdat bij ons de mannen niet mogen binnenkomen. Maar die man kwam toch binnen, hijgaf ons ervanlangs… Beperken de problemen, die vrouwen tegenkomen, zich tot kwesties vankinderopvang? Heel zeker niet. Alle moeilijkheden, die in het onderzoek naar voor werden gebracht,komen wij tegen. Als vrouwen midden in een vorming of opleiding afhaken om te gaan werken, dan zittende oorzaken daarvan in de situaties, waarover wij het zo-even hebben gehad: ze voelen er zich slecht bijdat ze afhankelijk zijn van sociale steun of van hun man, ze denken aan het naar school gaan of aan detoekomst van hun kinderen … alle motieven zijn aanwezig. Waar kunnen wij echter op inspelen? Dievrouwen zouden moeten gecoacht worden of terecht moeten kunnen bij een permanentie om dit soortproblemen op te lossen. »Femmes-Primo -88-

BIJLAGE: DEELNEMERSLIJSTBijeenkomst van 12 september 2006DeelnemerslijstAlexandre Azer-Nessim, Coordinateur ISP/équivalences de diplôme, CIRÉJean-François Borsu, FOREm - Espace internationalCarl Callewaert, Verantwoordelijke inburgering, VDABSéverine De Potter, Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijdingIsabelle Demortier, Lire et Ecrire VerviersIda Dequeecker, VDABJacques Dricot, LE PIMENT asblMieke Gaudissabois, Projectcoordinator, VDABMejed Hamzaoui, Centre de sociologie du Travail, de l’Emploi et de la Formation, ULBPhilippe Heinen, Lire et Ecrire BruxellesEstelle Krzeslo, Centre de sociologie du Travail, de l’Emploi et de la Formation, ULBCatherine Kabageni, TRACE vzwMarie-Frédérique Lorant, Coordinatrice formations, CBAIGriet Lavens, ORBEM – BGDAMartine Lecloux, CRVIJosée Mailhot, Lire et Ecrire BruxellesLoredana Marchi, FOYER vzwYamina Meziani, CRIPELMetusera Nsengiyumua, FOYER vzwOlivier Rasson, ORBEM - BGDALiesbet Van den Wijngaert, Projectverantwoordelijke SAIDA – VDABMichel Vanderkam, Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijdingYadranka Zorica, FOREm – Espace internationalFemmes-Primo -89-

Deze studie werd gemaakt met de steun van defederale cel ESF (Europees Soaciaal Fonds), deBGDA en het Waals Gewest in het kader van hetproject van ontwikkeling van arbeidskansen voornieuwkomers (programmatie 2001 - 2006 DOCUP 3)Coördinatie door het Centrum voor gelijkheid van kansen enracismebestrijdingMet de samenwerking van de projectpartners in hetBrussels Hoofdstedelijk Gewest:CBAI (Brusselse Centrum voorIntercultureel Werk),CIRÉ (Coordinatie et Initiatieven voor enmet de vluchtelingen en vreemdelingen),Regionaal Integratiecentrum FoyerBrussel,Le Piment asbl,Lire et Ecrire Brussel,Met de samenwerking van de projectpartners in hetWaals Gewest:CRIPEL (Regionaal Integratie Centrumvan Luik),CRVI (Regionaal Integratie Centrum vanVerviers),Le Forem – Espace International,Lire et Ecrire Luik,Lire et Ecrire Verviers.DRTT (Dienst Rechtstreekse Tussenkomstvoor Tewerkstelling) – BGDA,Tracé Brussel vzw.