Vlucht naar de vrijheid - deel 2 - Vijfeeuwenmigratie.nl

Afbeeldingen van loodjes die uitgereikt werden aan gemeenteleden die zuiverwaren bevonden in leer en leven. Op vertoon van dergelijke 'méreaux' kregenzij toegang tot het avondmaal. Calvijn bepleille in 1560 het gebruik van avondmaalspenningenin de kerk van Genève bij de stadsmagistraat. Deze weigerdeechter =ijn toestemming. Een dergelijk controlemiddel over gemeenteleden enburgers, in handen van de k erkeraad, strookte niet met de opvatting van demagistraat in=ake de jurisdictie van de christelijke overheid. Elders vond hetgebruik wel ingang, met name in de Franse gereformeerde kerken 'onder hetKruis'. De méreaux dienden daar een dubbel doel: enerzijds het weren vanspionnen en katholieken, ander=ijds het handhaven van de tucht. De Waalsekerken hier te lande namen het gebruik van de avondmaals/oodjes over als middeltothandhaving van de kerkelijke tucht.( Parijs, B.H.P.F. )Daniel de Superville ( 1657-1728) was vanaf 1686 Waals predikant te ROllerdam.Vanuit de=e stad =ond hij vele troostbrieven naar zijn verdrukte gelooffgenotenin Frankrijk . Door de uitgaven van =ijn preken verwierf hij grote bekendheid.( Amsterdam, B. w. )BeslUit uit het consistorieboek van de Waalse kerk te Utrecht van augustus 1695. De aFgevaardigden ontvangen de instructie dat =ij op de aanstaande synode­~e rgade ring te Leellll'arden verklaren mogen dat de gerejugieerde, en van stadnvege bet~/{/Ide, predikanten en propallenten =uiver zijn in leer en leven.Amsterdam, B. W. )63

SERMONSSur l'Epirre de St. Paul auxEPHESIENS'CONrENANSL'explication des principales ~atierescontenuës dans les trois premiersChapitres de cette Epitre.Par feu MR. DU BOS C.Viviflz en trois Tomes.TOME PREMIER.ti .. ->t. ~~"Q:T d~ _~~'­_~f..,.~ C 'Y_,,1PA ROTTERDAM,Chez REI N IER LEE R S,.M D C X C I X.Pierre Dubosc verwierf grote bekendheid vanwege zijn welsprekendheid. Veelvan zijn preken verschenen in druk, waarvan hierbij een voorbeeld.( Amsterdam, B. w.)Pierre Dubosc ( /623-1692) werd in 1685 Waals predikant te Rotterdam.( Amsterdam, B. w. )kon de opvatting worden getolereerd dat een ieder kon gelovenen verdedigen wat hem goeddacht en dat de overheiddaartegen niets mocht ondernemen. De Waalse Synode namdergelijke stellingen zo ernstig op, dat zij onmiddellijk de Nederlandsezusterkerk waarschuwde. Deze laatste prees deijver van de Walen om een dergelijk vergif'dit onkruyd in syneerste opkomst uit te roeyen '.PreekstijlDe overkomst van zovele Franse predikanten bracht ook eennieuwe stijl van preken in ons land, die vaak gunstig afstakbij wat men zowel in de Nederlandse als Waalse kerken gewoonwas. Het waren veelal hoog opgedreven retorischemeesterstukken, sterk synthetisch van aard, waarin de bijbeltekstniet meer centraal stond, maar waar het literaire vertoog,en vooral ook de zuiverheid van taal en stijl, de overhandhadden. Tot de meesters van dit nieuwe genre prekenbehoorden met name Jean Claude (1619-1687), die predikantin Den Haag was geworden, Daniel de Superville (1657-1728), die vanuit Rotterdam zijn brieven zond naar zijn verdruktegeloofsgenoten in Frankrijk: Devoirs de I'Eglise aflligée,en diens collega Pierre Dubosc (1623-1692). De meest illustereorator was echter Jacques Saurin (1677-1730), die in641705 te Den Haag werd beroepen. Zich spiegelend aan de beroemdeprediker Bossuet vermeed hij ingewikkelde dogmatischeuiteenzettingen en gaf hij er de voorkeur aan één themate behandelen, waarvan hij de verschillende aspecten metgrote verve en literair talent voor het voetlicht bracht. Welkan men zich geredelijk afvragen of het gewone kerkvolkdoor dergelijke retorische huzarenstukjes kon worden gesticht.Richtten deze predikanten zich niet te veel op een elite?Zeker is dat heel wat Nederlanders uit de culturele bovenlaagin deze jaren zich bij de Waalse kerken aanmeldden enzij zullen hier stellig gevonden hebben wat zij zochten.Controverse en polemiekNiet alleen van de kansel legden de hugenootse predikantenvan hun literaire begaafdheid getuigenis af, maar ook doorhun geschriften. De theoloog Jean Claude bijvoorbeeld, dievóór zijn vlucht jarenlang predikant was geweest te Charentonbij Parijs, had zijn sporen op uitnemende wijze verdiendin de controverses met jansenisten en gallicanen en kon zichmeten met tegenstanders als A. Arnauld, P. Nicole en Bossuet.Vanuit de Republiek liet hij in 1686 zijn beroemde aanklachttegen de verderfelijke politiek van Lodewijk XIV verschijnen,onder de titel :Plaintes des protestants jrançais cruccIIvrg

Titelpagina van één van de bekendste werken over de verdrukkingen, die dehugenoten in Frankrijk te verduren kregen. De auteur ervan was Jean Claude( 1619-1687), die vóór =ijn "lucht naar de Nederlanden predikan/was geweestvan de beroemde kerk van Charenton ( Parijs ) . Hij verwierf zich een grotenaam door zijn controversen met Jansenisten en Gal/iconen.( Amsterdam, B. w.)LESPLAINTESDESPROTEST ANS,CRUELLEMENT OPPRIMEZDÀNS LEROYAUMEDE FRANCE.·ChezA COLOGNE,PIERRE MARTEAU.MD. c. ~XXXVI.le­ti­Ja. et'elIk;elin­~norlien-1d::hu­n­:r­u-ellement opprimés dans Ie royaume de France. Een anderenaam die nog verdient te worden genoemd, is die van deDelftse predikant Elie Benoît (1640-1728). Deze verdedigdeIn 1687 zijn collega-predikanten tegen beschuldigingen vanlafheid en zwakheid in een Histoire et Apologie de la retraitedes pasteurs à cause de la persécution en France. Twee jaareerder had hij van de Waalse kerk te Amsterdam de opdrachtgekregen de lotgevallen te beschrijven van het FranseProtestantisme sedert de uitvaardiging van het Edict van Nantesin 1598. Na acht jaar voorbereiding verscheen in 1693de Franstalige uitgave: Hisloire de {'Edit de Nantes in vijf delenin quarto. Kort nadien werd deze uitgave gevolgd doorEngelse (1693) en Nederlandse (1696) vertalingen. BenoîtsWerk blinkt uit door een degelijke historische documentatie,maar daar hij zelf slachtoffer was geweest van de vervolgingen,wist hij zich niet te vrijwaren van een gepassioneerdetoonzetting. Als direct betrokkene was hij een te partijdigapologeet van de protestantse zaak en verviel hij soms totongenuanceerde oordelen over zijn katholieke tegenstrevers .De beroemde prenten van Jan Luyken over de vervolgingender hugenoten werden ten behoeve van dit werk van Elie Benoîtvervaardigd.De Franse predikanten en theologen hebben met al deze activiteiteneen enorme invloed gehad op het culturele en godsdienstigeleven in de Waalse kerken en decennia lang hebbenzij zelf en hun opvolgers een grote solidariteit aan de dag gelegdmet al degenen die slachtoffer waren geworden van deFranse godsdienstpolitiek. De Waalse kerk kwam in deze jarenals herboren te voorschijn. Zij leeft, zij het op bescheidenschaal, tot heden voort. De kerken in Amsterdam, Rotterdam,Den Haag, Delft, Leiden, Utrecht, Groningen, Arnhem,Breda en Zwolle zijn daarvan de levende getuigenissen.65

HISTORIEDERGEREFORMEERDEKERKENVANv R ANK R Y K:V ~rv2ttende het Ix:gin en den voortgang derREFOR MATJE,Begonnen met betjur '1'7. en bJ'l.onderlykdeHii1orie (edert hctvcrlencn Vlln 'r-E DIe T van N A N T E S.0pceftIt ûtdea jll'C Ir".&:- ~OGi", H!.NDR~dr1V . ra doort.111t' NIEliItrn,op bl.lnnc kotllft tot de KrooD, bcnvorm:MitJi.aJers etn naauwkeurig Vtrhaa/ 'Van alle de Vtrbrekingtn,Trouwloosheden , Geweldenaryen enV'ERVOLGINGEN.Welk .. de Gtriformterden Joo 1I00r al, 114 't Vernietigen val/ 'I gemelde E 1) IeTM Koning LODEWYK de XIV.t,l~d",b(Unr.Met byvoeging van alle de gedenkwaardiglle Ediél:cn, Oeclararicn. cn 2IldercAuthc:ntykc: Stukken dur toe behoorcndc:.DOORELI A S BEN 0 I T,PredIkant in de Fnn(chc: Gemeente: binnen de Srad DeUr.I'trcierl met utr curieu::.e l'ptrt p/IJU IJ,EERSTE STUK•r' A M $ 1: E R 0 A M,lIy JAN ICIl HOORN, 8ockverkoopcrovcr" Oude HcereQ.Lollemenl,indtHilloöc:ldlllYCr, M. D. C LXXXXVI.Tilelprent en tilelpagina van de Historie der Gereformeerde Kerken vanVrankrijk ...In 1696 verscheen de Nederlandse vertaling van dit werk van Elie BenoÎt intwee folio-delen. Deze uitgave bevat de beroemde gra vures van 1. Luyken,waarvan er enige hierboven werden a/gedrukt op de blz. 24, 25, 30, 33, en 38/39.(Nijmegen, UB )Elie BOIOÎt ( 1640-1 728) werd na de Herroeping Waals predikanlte Delji. Hijwas een geleerd en welsprekend man. A/ge::ien van historische werken sc/weefhij een vurige verdediging voor de predikanten die, vanwege hun v!tIC"r uilFrankrijk , van lafheid en ::wakheid werden bericht.( Amsterdam , B. w. )66

t il1en,38/Hij'eefuil~to van de fraaie lederen band van de uitgave in quarto van de Histoire de l'Edit de Nantes, met daarop het wapen in goud van de Staten van Holland enest-Friesland. Het hier afgebeelde exemplaar bevindt zich in Parijs, B.H.P.F.67

3De ontvangst in de Nederlanden: gastvrijheid en eigenbelangOnder de duizenden Franse hugenoten die in de jaren rondde Herroeping van het Edict van Nantes hun land noodgedwongenverlieten, waren er velen, die de wijk namen naarde Noordelijke Nederlanden. Dat is niet onbegrijpelijk, omdatin de in 1579 geconstitueerde statenbond een verdraagzamegeest waaide. De Noordnederlandse tolerantiegedachtewortelde in het bijbelse humanisme van Erasmus en dezeerasmiaanse mentaliteit vormde in de Lage Landen een wezenlijkbestanddeel van het culturele erfgoed. De bijzonderestructuur van de Nederlandse republiek, waar ieder gewesten elke stad zijn eigen wetten en privileges had, stond er bovendiengarant voor dat de Verenigde Provinciën een eilandvan getemperde vrijheid werden. Gedurende de gehele 17eeeuw oefende Nederland daarom een grote aantrekkingskrachtuit op al degenen, die vanwege afwijkende politiekeof godsdienstige standpunten in eigen land aan vervolging ofonderdrukking bloot stonden. Aldus vluchtten de F,ranseprotestanten, die zich sinds de persoonlijke regering van LodewijkXIV steeds meer in hun rechten en privileges beknotzagen, bij voorkeur naar deze gebieden. Ook de aanwezigheidvan Franssprekende gereformeerde kerken, de zogenaamdeEglises Wa/Lonnes heeft de overkomst van dezevluchtelingen om het geloof in sterke mate bevorderd. DezeFranstalige kerkelijke gemeenschappen stelden de pas binnengekomenvluchtelingen in staat zich sneller thuis te voelen.In dit Waals-hugenootse milieu, waar de Franse zedenen gewoonten aanvankelijk volledig werden gerespecteerd,hervonden zij als het ware een nieuw stukje Frankrijk, dathun toestond de godsdienst te belijden en uit te oefenen,waarvoor zij zelf en hun voorouders zo lang hadden gestreden.SolidariteitEr was echter nog een andere, misschien wel doorslaggevende,reden waarom de hugenoten in zo groten getale hun toevluchtzochten in de Nederlanden. Velen van hen 'wisten' datzij hier een gastvrij onthaal zouden vinden. Steden en gewestelijkeoverheden in de Lage Landen voerden namelijk een~(AJ.,"o...P4 h,t:I>"t.,..L' "'??'"\.. ~'1 I-o~~~~/ ').... '/~eJ.:. ........ ,I-~_ v ...... 4 ........ tr- ......... ~r.;)~' ~ .,..-rJ!~.'II~"'~ . )c...I'~"""' ."0.4 rrP~f-,.,1-44 Jt-n--r~r~r;o ,........ I"-1~~ r-/tl-ç ~r/l ;,~ t2'~,/~, p~r~ I ·.........:;>,.1}.L--'71,/J ·~ · fVt .VV" ;)L.. . . tf'vr,-,. ..... de; 9tA.-.L./1-L-f' ....fl~~;,;;::'/ f",, ~e. / Ltt~ y Lv, ll' dC4 t pnn.1W'.IV, tla..; ~cz... ~Memorie aangeboden aan de Amsterdamse vroedschap in 1681 , waarin toekomstigerejilgiees allerlei rechten en privileges in het vooruitzicht worden gesteld.( Amsterdam, Gemeentearchiej; vroedschap munimenlenllJol. 298-299)68

lg­O­zezee­enrd,atn,ren­e­atesenactieve wervingspolitiek in Frankrijk. Hugenoten op zoeknaar een goede en definitieve wijkplaats werd gewezen opgunstige vestigingsvoorwaarden in de Republiek. Zo werdhier al in 1681 een memorie opgesteld en door de Amsterdamsevroedschap aanvaard, waarin toekomstige refugiees allerleirechten en privileges in het vooruitzicht werden gesteld.Tevens werd bepaald dat de inhoud van deze memorie zoSpoedig mogelijk in Frankrijk diende te worden verspreid.Om die reden werden advertenties geplaatst in de in de Republiekverschijnende Franse gazettes, daar deze kranten nueenmaal, ondanks alle verbodsbepalingen, op grote schaalFrankrijk werden binnengesmokkeld en daar een grote populariteitgenoten. Ook stedelijke kooplieden werd verzochthun Franse handelsrelaties op de hoogte te stellen van deaantrekkelijke voorwaarden waaronder hugenoten zich teAmsterdam zouden kunnen vestigen: 'dat zij alom wildenschrijven het goed onthaal, dat men de nieuw overkomendemeesters en knechts van meeninge was te doen, met goedeapparentie van werk en aftrek voor dezelven alhier, en deoverkomst zoo van meesters als knechts aan hunne corres­Pondenten faciliteerden, met de voorrechten en douceurs diezij alhier te verwachten hadden, hun voor te stellen .. .'. DeAmsterdamse vroede vaderen beseften onmiddellijk dat hetaantrekken van bekwame Franse ambachtslieden belangrijkeecooomische impulsen zou kunnen geven aan de zijde- entextielindustrie. Naar het voorbeeld van Delft en Leiden zoude wenselijkheid worden onderzocht van de oprichting vaneen grote werkplaats voor deze bedrijfstak. De refugiees, diezich te Amsterdam vestigden, mochten rekenen op het burgerrecht,dat hun gratis en voor altijd zou worden verleend.Gedurende de eerste drie jaren zouden zij vrijdom van belastinggenieten en geen burgerwachtverplichting hebben. Zijdie een ambacht wensten uit te oefenen, welke onder de verantwoordelijkheidvan een gilde was gebracht, zouden hiertoekosteloos in de gelegenheid worden gesteld. Arme ambachtsliedenkonden bovendien rekenen op financiële bijstandwelke via de diaconie van de Waalse kerk zou wordenverstrekt, terwijl zij die een eigen bedrijfje wilden opzetten,van de overheid een klein startkapitaal mochten verwachten.Terzelfdertijd, in october 1681, bogen ook de Leidse stadsbestuurderenzich over de vraag: 'weIcke wegen ende middelendie dienstigste souden sijn om de manufacturiers van degereformeerde religie uit Vranckryck vertreekende alhier terstede aen te loeken'. Men kwam spoedig tot de conel usie, datde 'arme vlugtelingen' vele faciliteiten zouden moeten krijgenen dat vooral zijdewevers dienden te worden aangetrokken.Ook hier zouden neringdoende hugenoten vrijdom vanResolulie van de Slalen der stad Groningen en Ommelanden van 15februari1686, waarin eerder verleende privileges aan de vluchtelingen worden uitgebreiden verlengd 101 1700.(Groningen, Rijksarchief)PRIVILEGIENVoor de Franfe en aride re GereformeerdeVL UCH:rELINGEN.E x TRA C T L7t ba Rtfolutit-Boed der Ed:lMog: Htertn Stalen 1I1fJ/ Sttuit GrtnÎJlff,m tU. OmmtlaMtn.Veoeris den .{. Februarij /686.~!/~J!~~~ ~ff!el!~~m~~~2!-!P'~~~~~~~~!~e}~t ~~,~L~d!r~~!r,aa~!!!;_ omtellonnrn m mogm \J(~bl1)\J(n m botIJftDm bI' oe Il\~p!)t"t ban ~*F~~ m ~tltnne: mDe lIat mDes emlge In beft P!Obinát 3ijt1 atItJdIoInrnl 100 na alltr",entie ban unllfOOt.r ~etaillam gtbolgt tt wftDen: ·"t.bb~ngofOt.~ m gerdol'rovJOc,e wc:rden gebrol!;\, een

accijns genieten en zouden zij zonder kosten het poortersrechten het lidmaatschap van gilden kunnen verwerven. DeLeidse theologische hoogleraar Etienne Le Moyne, evenalsde in de stad aanwezige Waalse predikanten, werd verzochthun Franse geloofsgenoten per brief op de hoogte te stellenvan deze vestigingsmogelijkheden te Leiden.Amsterdam en Leiden stonden in hun wervingspolitiek nietalleen. Integendeel, er was vrijwel geen stad in de Republiek,die vanaf 1681 geen soortgelijke maatregelen uitvaardigde.En ook op gewestelijk niveau lieten de gedeputeerden zichniet onbetuigd. De Staten van Holland volgden Amsterdambijna onmiddellijk en bepaalden dat de binnengekomen hugenotenvoor een periode van maar liefst 12 jaren vrijdomvan alle belastingen zouden genieten, die aan het gewest werdenopgelegd. Er was in feite sprake van een felle concurrentie;alom werd eenvoudigweg gedongen naar de gunsten vande refugiees. Heel opmerkelijk is bijvoorbeeld de resolutie vande Staten der stad Groningen en Ommelanden van 15 februari1686. Daarin worden niet alleen de eerder uitgevaardigdebesluiten over privileges en rechten uitgebreid en verlengdtot 1700, maar de Groningse Staten maakten er onverbloemdreclame voor stad en land. Zo werd er gewezen opde gunstige gelegenheid der rivieren, de gezondheid van delucht, de vruchtbaarheid van de bodem, de commoditeit vaneen bloeiende Academie, Latijnse scholen en een Waalsekerk, waarvoor maar liefst elf Franse predikanten, elk op eenbehoorlijk traktement, waren beroepen. Bovendien waren dekosten van levensonderhoud laag, zodat 'alle soorte vanmenschen, van wat staat of conditie deselve mogen zijn',daar 'bekwamelijck' konden leven en hugenootse koopliedenmochten rekenen op een aantrekkelijke kredietverlening bijvestiging. En alsof dit alles nog niet voldoende was, de textielondernemerwerd tenslotte toegezegd dat de door het gewestgesubsidieerde legeronderdelen in het vervolg 'in geen andereLE TRIOMPHEDELA VER I T E,ouPORCfRAlT NAlF ET SINCEREDE LOUIS XIV'7)édié à },felfeltu Boijleall e:s Raci1Je, HiJloriographude France.FLeau de Dien ~ Tiran des .Ames,Crue! BOllrreau des Gens de bien iPrince puant, Ame de Chien,SOllrce de Voluptez infames iRace de N abllcodnozor ,QlOi ! tu vis & tu régne enccr,Voleur q ui nOllS mets en Chemife ;Dragon qui dévore l'Eg1i{e ~Couun Germain de Pharaon ,"Sang d'Herodes, Archi-Ncron;Dis moi fans t'irriter, Mahometan fuperbe ~Qloi? n'as-tu jamais ouy pader d'un brouteur d'herbe,.A D 'ul1Laeckenen, Wollen stoffen of Leeren zullen werden gekleeddan die alhier zijn gefabriceert'.Materiële hulpverleningToen de eerste stromen vluchtelingen de grenzen van de Republiekhadden overschreden, bleek al spoedig dat er voorhun opvang heel wat meer nodig was dan gunstige vestigingsvoorwaardenalleen. Voor de leniging der noden vandeze vele, vaak berooide en in miserabele omstandighedenverkerende, ballingen waren grote geldsommen vereist.Daarom drong de Waalse Synode er al in september 1681 bijde Staten-Generaal op aan een algemene collecte uit teschrijven. Aan de plaatselijke Waalse kerken werd aanbevolendeze wens ter kennis te brengen van hun respectievelijkestadsbesturen. De oproep van de Synode vond overal responsen alom was er medelijden met de vervolgde en onderdruktegeloofsgenoten in Frankrijk, wier lot in de gazettesbreed werd uitgemeten. Vooral toen in 1681 het bericht bekendwerd dat de Franse autoriteiten zich zelfs 'verstouttenkinderen vanaf de leeftijd van zeven jaren' van het geloof vanhun vaderen los te weken, waren de verslagenheid en verontwaardiginggroot. Geen wonder dat de Franse ambassadeurin Den Haag zijn koning niet kon verhelen dat er dagelijkspamfletten, spotprenten en andere onbeschaamde geschriftenwerden verspreid, waarin Lodewijk XIV als de meestwrede misdadiger werd afgeschilderd. Eén pamflettist gingzelfs zo ver in zijn Triomphe de la Vérité de Fra nse koningte portretteren als een 'godsplaag, een zielen tiran, een wredebeul voor fatsoenlijke mensen, een stinkend beest, een vatvol lage wellust, ja als een duivelsrad' . Natuurlijk ook predikantenvan zowel Nederlandse als Waalse kerken steldenhun gemeenten van de verschrikkingen der Franse dragonnadesin preken op de hoogte. Zij lieten daarbij niet na hungelovigen tot offervaardigheid en medeleven op te roepen.'La belle COl/stance'. Zinnebeeldige prent. lI'aarin de godsdienstpolitiek vanLodell'ijk XIV lI'ordt gehekeld.( Rollerdam. Atlas !'an Stolk jPam.f7et uit 1686. \marin de Franse koning als een wrede tiran wordt aj'geschildeut.( Leiden, Bibliotheca Thysiana j70

ede­ortinnt.ijte0-es-r­ese­nnt­urksifstggeati­nn-nn.AANMERKINGH,Op dere onderftaande Syffer Letteren die gepaft kannenwerden met het I I. 12. 13. 14. 15. 16. 17. en 18. oft laalteVeer[en van Joh. Openb. Capittel. 13.Pers. 11.V ers 12..l/.m. 13,Var. '4.PerI. 16.Pers. 18.10 f ;03 ; I 100 ;LVDoVICVs5°·5·soo.S·100.5·666:1000.s·~4.:..101 9.666.• 68 5.Joh. Openbaring, Capittd 13.Ende ick fagh een ander BeeG uyt de aerde opkomen, ende het hadJe twee hoornen, des Lams (hoornen)gelijk, ende bet rprack als de Dr:leck.Ende hetoffent alle de macht van het eerfie BeeR in tegenwoordigheit van het felve , ende het maekt dat deacrde endedie daer in woone:n, het cerlle Bedl: aenbidden, wiens doodelicke wonde generen wasEnde het doet groote teeekenen, [00 dal het oock vyer uyt den Hemel doet afkomea op de aerde voor demenfchen.Ende ve:rleyt de gene: die op deaerde woonen, door de teeckenen die he:t felve te doen ge:geven zyn in de: tegenwoordighe:itvan het Bee{l : feggende: tot de gene die op de aerde woone:n, dar fy het Heeft, dat de: wondedes {weerts hadde, ende ( wedl!r) leefde:, een beelt roude maken.Ende het lelve wiert (macht) gegeven om den bec:lde des Beefis eenen Geefi re geven, op dat het beelt de:sBee(ls oock roude fpreken, ende maken dat alle die: her beelt des BeeRs niet en foude aenbidden , gedoodetrouden worden.Ende het maecktdat het aen alle, kle:yne: e:ndegroote, cnde: rijcke ende arme:, ende vrye: ende die:nG·knech.ten, ee:n me:rckte:e:cken geve aen hare re:chterhant, ofte aen hare: voorhoofden.Ende dat niemant en magh koopen ofte: verkoopen, dan die: dar merckteeken heeft, ofte den naem dei Beefles ,ofte her getal fijns naams.Hier is de wysheyt : die het verA:ant heeft reeckene het getal des Beeft!: want het is een ge:tal eenes Men[cheft:ende fijn getal is [es hondert fes ende fefiigh.TOE PAS SIN G.itmle maar zyn oogen {bat en leea,tqVoort(73eejl)enzynen aanhank vreeft.Als hy faI komen aen te merken,Boe dat den RoomCchen Antichrift,Door Monniken en ]efuyten lift,Verfloorendoet Godtsware Kerken.Maar Heer kompt als gy voormaals zeyt ~VerloH uw volck dat heden leyt,Vam woede nt Beeft en zyn bedryven,En laatdie Roomfche Hoer eens weer,Gevoelen dat gy zyt een Heer,Van alle die uw naam aen klyven.on'i/-Dooft Beefl: dat uytd'aarden ilyck,Met Hoornen als een Lam gehjck,Kompt om van zyne maght te roemen,En met ge welt en Duyvels quaat,In fchyn van heyligheyt dogh haat.Gods ware Kerckc loekt te doemC'l1.Parnjlet " .'8 ' waann Uil het boek van de Openbarmg wordt aangetoond dal hethe;e:t'in Lodewijk X I V is opgestaan in /685, het jaar van de Herroeping van,dief van Nantes,(Lelden B 'b/', I IOlheca Thysiana)iOp dat het Beeft uytvuyledaat,N iet voort en gaat, met Duyvels raat,U Kcrck foo jammerlijck te plagen)Ma 1r Iaatfe dooL' u rechter handt,Gevoeien dat gv hebt geplant,Uw; Kerck) niet en zullen verjagen.71

De ooggetuigeverslagen van de eerste stroom vluchtelingendie hier in het begin van de jaren '80 arriveerden, wakkerdendeze gevoelens van medeleven en verontwaardiging slechtsaan. De refugiees, die na een barre tocht hier uitgehongerd enuitgeput arriveerden, soms na achterlating van een deel vanhet gezin en al hun bezittingen, vormden de levende bewijzenvan het schrikbewind dat tegen de hugenoten in Frankrijkwerd gevoerd.Gevoelens van verontwaardiging en medelijden bepaaldenzo de stemming van de Nederlandse bevolking tijdens dezeeerste jaren van de Refuge. In een dergelijke atmosfeer,waarin iedereen hulp wenste te bieden, moesten de op gewestelijk,stedelijk en kerkelijk niveau georganiseerde collecteswel een overweldigend succes hebben. Zo werd in Amsterdamin 1683 tijdens één vasten- en bededag een opbrengstvan[ 10.000,- geboekt; deze collectes werden in de volgendejaren nog verschillende malen herhaald, en steeds met groteresultaten. Ook elders was de vrijgevigheid indrukwekkend.In Leiden bracht de kerkcollecte in 1685 zelfs ruim[ 19.000,­op, terwijl te Haarlem in 1686 ruim [8.000,- werd ingezameld,waarvan een derde gedeelte door katholieken uit diestad spontaan was bijeengebracht. In het veel minder dichtbevolkteGelderland werd in datzelfde jaar door het K wartierVeluwe een gelijke geldsom terwille van de hugenoten geofferd.Vanzelfsprekend raakten de Nederlanders met het verstrijkenvan de jaren '80 langzamerhand gewend aan de steedsvoortdurende stroom van vluchtelingen, die hier arriveerden.En met deze gewenning stompten ook de gevoelens van medelevenenigszins af. Spontane hulpacties, die in een eersteopwelling van medelijden, overal ten toon waren gespreid,bleven steeds langer uit en de offervaardigheid van de burgersbegon vanaf 1690 danig af te nemen. De opbrengstender collectes daalden gestaag en de besturen der steden, waarzich bovendien nog telkens nieuwe groepen vluchtelingenvestigden, zagen zich daardoor met steeds grotere financiëleproblemen geconfronteerd. Daarom moest naar een andereweg worden gezocht om het benodigde geld te verzamelen:in 1695 werd voor het eerst door het Amsterdamse stadsbestuureen loterij uitgeschreven ten behoeve van de Franse refugiees.De goklust van velen, in binnen- en buitenland,maakte het weldra mogelijk dat nog hogere geldbedragenwerden bijeengebracht dan voordien via collectes was gelukt.Soortgelijke loterijen werden dan ook al spoedig uitgeschrevenin Amersfoort, Haarlem, Alkmaar, Monnickendam enDen Brie!.Voor een stad als Amsterdam, waar zich vanaf 1681 zoveleduizenden vluchtelingen vestigden, waren de opbrengsten uitde collectes en loterijen echter niet groot genoeg om alle nodenonder de refugiees te lenigen. Al in 1688 stelde het Amsterdamsestadsbestuur een bedrag van [25.000,- ter beschikkingaan de diaconie van de Waalse kerk, die tot taakhad de gelden onder de behoeftigen te verdelen. In de daaropvolgende jaren werd deze stedelijke bijdrage nog eens forsverhoogd, toen de opbrengsten uit de collectes en loterijenbegonnen terug te lopen. Tussen 1689 en 1695 werd door destad gemiddeld [48.807,- per jaar aan de diaconie afgedragenen die geldsom viel in de acht volgende jaren (1696-1703)zelfs nog eens [ 10.000,- hoger uit. Nadat in 1703 nog[70.000,- door de stad was bijgedragen, zagen de stedelijkemagistraten zich in 1704 genoodzaakt de subsidie tot[40.000,- terug te brengen. Ook de Verenigde Oost-IndischeGravure van een Ie AI/1Slerdam gehouden LOlery . Dergelijke IOlerijen werdenook len behoeve van de hugenoten uitgeschreven.( Amsterdam, Gem. Arch. Hisl. Topografische AlIas) .72

arenleren:e­e­d,nt.e­n!IeitO­­e­kprsendea-3)gkeotheenCompagnie heeft verschillende aanzienlijke geldbedragenvoor de refugiees ter beschikking gesteld. Deze enkele voorbeeldentonen duidelijk aan dat de samenwerking tussen wereldlijkeen kerkelijke overheden voor de opvang van tallozevluchtelingen indrukwekkend is geweest en dat gigantischefinanciële offers werden gebracht om in de eerste levensbehoeftenvan de pas gearriveerde hugenoten te kunnenvoorzien.De grenzen van het medelevenVooral in de jaren '80 mag deze opvang als succesvol wordenbestempeld. Met tevredenheid konden de afgevaardigden opde Waalse Synode, welke in april 1686 te Rotterdam werdgehouden, vaststellen dat heel protestants Europa metvreugde de troostrijke vrijgevigheid had gadegeslagen, welkein de Verenigde Provinciën jegens de Franse vluchtelingenten toon was gespreid. Dat er aan deze gastvrijheid en vrijgevigheidevenwel niet alleen oprecht medeleven en christelijkenaastenliefde ten grondslag hadden gelegen, daar bekommerdende Synode-leden zich minder om. Toch speelden economischemotieven wel degelijk een rol van betekenis. DeNoordnederlandse kooplieden, die van oudsher goed vertegenwoordigdwaren in de bestuurlijke apparaten, waren nueenmaal geenszins blind voor hun eigenbelang. Een resolutievan 4 augustus 1683 van de Staten van Friesland illustreertdit bijvoorbeeld duidelijk: de Friezen stelden de hugenoten,die zich in hun gewest zouden vestigen, gaarne enige terreinenverwaarloosde landbouwgrond ter beschikking, daarmen zich rekenschap gaf van 'het grote nut dat door 't inbrengenen establisseren van een goedt getal vreemdelingenaan dese Provintie souden werden toegebragt'. Pas als tweedeoverweging gold dat hun aldus een mogelijkheid werd gebOden'om te betonen hare chariteit omtrent de Huisgenotendes Geloofs'.Vooral sinds de politieke betrekkingen met Frankrijk warenverslechterd en Lodewijks -minister Colbert de grenzen hadgesloten voor invoer uit het buitenland, waren de Nederlanderssteeds meer geneigd het Franse protectionisme met gelij ­ke munt te betalen. Daarvoor moest op eigen bodem de bestaandenijverheid worden geconsolideerd om op die wijze zomin mogelijk afhankelijk te zijn van het Franse productieapparaat.De godsdienstpolitiek van Lodewijk XIV speelde deNederlanders in dit streven naar een grotere onafhankelijkheidaanvankelijk zeker in de kaart. Vooral de textielindu-Resolutie (begin en slot met ondertekening) van 4 augustus /683 van deStaten van Friesland, om de hugenoten enige desolate boedels voor landbouwter beschikking te stellen.( Leeuwarden, Rijksarchie/in Friesland);ugenoten kwamen hier vaak berooid aan. Met het door de Franse overheidh an hen geconfisqileerde geld werden nu ook Katholiek e kerken gebouwd. Tererdenking daarvan werd in /686 een penning in brons geslagen.V00 K rZIJ "d e: portret buste en pro.fil van de ::onnekoning.eerzijde: vroulrelijke figuur. die een groot kruis op een piedestal plaatst te­Inldden van een ineengestorte kerk.( Amsterdam. 8. W., inv. no. 46)73

strie kon nieuwe impulsen goed gebruiken. Hoe viel deze bedrijfstaknu beter te stimuleren dan door hoogwaardigeFranse ha ndwerkslieden en ondernemers aan te trekken, diebekend waren met de modernste technieken en de laatstemode? Op vele plaatsen, zoals te Haarlem, Amsterdam, Leiden,Utrecht en Dordrecht verrezen zo nieuwe wol-, lakenenzijdeindustrieën of werden bestaande bedrijven gemoderniseerd.Met de vestiging of modernisering van deze bedrijvenhoopte men de stagnerende economie nieuw leven in teblazen. Bovendien waren ook bepaalde dunbevolkte gebiedenin de Noordelijke en Oostelijke gewesten geïnteresseerdin groepen vluchtelingen, daar dezen lokaal of regionaal vooreen economische opleving zouden kunnen zorgen. In Frieslandkregen de hugenoten zo gratis de beschikking over uitgestrektestukken landbouwgrond, die wegens de hoge lastenwelke erop rustten, door de autochtonen vaak in een verwaarloosdetoestand waren achtergelaten.KapitaalvluchtBehalve de technische kennis en vaardigheid bracht de Refugevoor Nederland ook veel geld op de kapitaalmarkt. Enormegeldsommen verdwenen inderdaad in deze jaren uit Frankrijk. AI op 22 juli 1683 schatte de Franse ambassadeur inDen Haag het totale bedrag dat door de hugenoten tot dantoe bij de Amsterdamse Bank was gedeponeerd op meer daneen miljoen. Of het hier gouden ponden of guldens betreft,is niet duidelijk, maar het gaat in ieder geval om een enormbedrag. En nadat in 1687 nog een groot aantal rijke kooplieden,die tot dan toe in Frankrijk het hoofd boven water haddenweten te houden, in de Republiek was gearriveerd,Nieuw-Jaars Wen feIlDer Arme F ranfcheV L (.1 G TEL 1 N GEN,A au de Meêdoogende, en mildagigeIngez>etemn der 'Vr'runigde Nederl:mden.~' Ezegende, die ·, Z'O vol meededoogcn,Met onze Elende., en droev.e {raat bewoogen,Ons' u we lUl lp .en trouwe byfiand biea ,EH ons verrroo{hn kommer en :verdriet,Ons die, . OUl God ftandya.ilig' aan te Idceven ,Zijll uit ons g,oed . 'cn VaderlaRd Alerdr.eeven,Vau..1i.:hat..,:e\[~ll {laat., en Vàll pjll 'OJ.1tbl.oot.Zo ~oediglijk vntfangen in uw ichóbr .,Dat wy daar voor .God eeuwig m~en ·prijzen.Wat zullen we u tot dankbaarheyd bewijzen?",,'\fy neemen 'r Jaar.., .dat weer vernicu\\'t, te baat,En wcn[chen u , in uw' geduchte {bat)Geluk en heil, 'en vreede in uwe:'dagen ;God kroon uw doen met eeuwig welbel1:lagen,En gun. tot lc ,on dier Chrifl:elijke Deugd,Op aarde u wc elde, en namaals eeuw'ge vreugd;H y doe g.efl:.aav,' u \\.' ingewanden gloeyen,En uw g.çmoed in \Vc1dacp ' nooit vctmoe)"en.Heeft hy voor öns ·des lij,kns kroon bereid,Hy toont aan u .dio xan milddaadigheid .:* HyEen pagina uil de Mercure Historique et Politique van november 1686, waar­Uil blijkl dal grole sommen geld van re/ugiees in de Nederlanden binnenslroomden.('s-Gravenhage. Koninklijke Bibliolheek )P~ljtjque.No7/e",b. 1686. 5'9NOUVELLES DE LAHOLLAN DE.Amais Etat ne fut plus fiorifLmr que] cdui-ci,kcommerce y abonde de routespans, & la neceffit~ qui regllC: parmiles :lunes narions , .ell ft peu cOllnuëruns Cl.:S Provinces , ']u'on ne [çauroitdire ou dIe efl. H n'y a 'luc qudquospauvres Refugiés qui l'one aporrt-e aveccux; mais par Ie rooien de ce qllc I 'E­Ut, & ks perlèmnes charitables fonten leur tàvellr, ils fOnt obJig~s d'-a­VUlIer , 'l11'apr~s de rudcs alf.lüts) &­de l'llJc [ecou!1è::s, iJs om trouvé la rerrede promi!lion. S 'il y 'en a q ui [ui entai Ilii ,"rnus ks mains vlIides) d 'a'.ltn:sUilt l.:U rvin Je: les rClllplir, ·JeV:lnt quede pJnir. 11 y a eu des v,aillèallx qui O;;]t:lponé jll('luCS à aois eens mille écus enor, Oi.! en piçrreáes) & l'argellt.eJl:.fiCOl111l1un ici, qll'on ne trouvc pas·ql.lii:11 veLlÎlle à iurw&t. Ccla obJigcra lesKcfLlgi~s glli ,en om, à 1(.: jon.:r ,lansIe commerce, & de qllclqllè (lll:ilirc:'lu'ilsfó;c.:nc, ils n'y d0rvcm.pa~J\'oirgrande repngnance, puis '(lU'ils n'U:1f}llsh mine: de recourllcr )ull1ais d:}llsleur pais, fi ce nlefi Pépée à la maill;C 6 au-Dankbetuiging van de hugenolen. in de vorm van een Nieuwjaarswens, gerichlaan hun Nederlandse weldoeners. Eersle pagina van een pamflet uil 1686.( Amslere/am , U. B.)stroomden zulke grote geldsommen de kapitaalmarkt binnen,dat de Amsterdamse Bank mede om die reden genoodzaaktwas het rentepercentage, dat vanaf 1684 nog 3 % hadbedragen, met I % te verlagen. Dit Franse kapitaal heeft hetuiteraard mogelijk gemaakt veel geld te investeren in nieuwebedrijven en heeft de start voor een deel van de vluchtelingenzeker gemakkelijker gemaakt. Volgens Jurieu, in zijn Let/resPastorales, zou iedere gevluchte hugenoot gemiddeld zelfs300 écus uit Frankrijk hebben meegesmokkeld. Deze schattinglijkt nogal overdreven; het aantal vluchtelingen, dat zichzelf kon bedruipen of vermogend was, is ongetwijfeld geringgeweest. Wel zullen degenen, die over een startkapitaal hebbenbeschikt in hun nieuwe vaderland, allereerst werkgelegenheidhebben verschaft aan hun geloofsgenoten, die mindervermogend waren.Zo is de opvang van de vele refugiees door allerlei factorengunstig beïnvloed. In hugenootse kringen werd de ontvangstzeer gewaardeerd. Elie Benoît, die de vervolgingen zelf aanden lijve had ondervonden en inmiddels als predikant van deWaalse Kerk te Delft was beroepen, zegt er in zijn Historieder gereformeerde Kerken van Vrankrijk ... het volgende van:'De Vereenigde Provintien lieten haar uyt in miltdadigheden,die men met geen krachtige woorden genoeghsoude konnen uytdrukken. Den staat maakte een fonsvoor een ongelooffelijk getal van pensioenen, die aanOfficiers, aan Edelluyden, en aan Predikanten uytgereyktwierden. Sy verleende vrijdommen aan verscheydeH uysen, die tot logementen voor V rouwen en74

a'Een pag· . I( 111(1 Uit let doopregister van de Waalse kerk te BredaAmsterdam, B. W.) .75

Joffrouwen van qualiteyt, opgerecht waren. Sy gaf grootesommen om de selve tot onderhoudt van arme huysgesinnente besteeden. De steden bevalen collectes, dieovergroote sommen opbrachten: en elk van de selve sichdaar ontrent naa r de bysondere voorsichtigheyt vanhaare Regeringe gedragende, hielpen al te samen totverquikkinge van de elendigen. De particulieren volgdenhet gemeen, en een yeder gaf tekenen van zijn medelijdenen van zijn yver naar proportie van syne middelenen krachten.'De Delftse predikant-hugenoot geeft in deze zinnen een goedesamenvatting van de hulpverlening en het onthaal welkehem zelf en zijn geloofsgenoten ten deel waren gevallen.Toch moet erop worden gewezen dat niet alleen godsdienstigesolidariteit en menselijk mededogen met de arme ballingen,maar tevens gezond gevoel voor eigenbelang het mogelijkhebben gemaakt dat zich hier duizenden en duizendenvluchtelingen voor korte of langere tijd hebben gevestigd.Aantallen vluchtelingenDank zij alle in de Republiek genomen maatregelen groeidehet aantal hugenoten vanaf 1681 gestaag. Tot ver in de jarennegentig van de 17e eeuw stroomden hier jaarlijks duizendenvluchtelingen binnen, en ook na 1700 vestigden zich nog regelmatignieuwe groepen hugenoten in de Lage Landen.Uiteraard vormden de eerste jaren na de Herroeping van hetEdict van Nantes topjaren. Arriveerden er tussen 1681 en1684 al meer dan 2000 refugiees te Amsterdam, dit aantal vermenigvuldigdezich vele malen in de daarop volgende jaren.De grafiek hiernaast toont dit duidelijk aan:13008007006005004003002001001685 1690 1695 1700Telling van refugiees per jaar in het lidmalenregisler van de Waalse kerk teAmsterdam.Doopvont door Jean Rostang ( 1719) .( Delft, Waalse kerk)In Rotterdam werden in deze zelfde jaren ook jaarlijks honderdenpersonen als lidmaten van de Waalse kerk ingeschrevenen voor Leiden gold hetzelfde, waar men in maart 1688in het diaconieregister al ongeveer 600 nieuwe namen hadopgetekend. Dit beeld treft men verhoudingsgewijs in allesteden van de Republiek aan, met name in die plaatsen, waarzich een Waalse kerk bevond of waar zich in deze jaren zoveelhugenoten verenigden dat er een nieuwe kerk voor henwerd gesticht. Voorlopig blijft het helaas moeilijk exact teberekenen hoeveel hugenoten naar Nederland zijn uitgeweken.Vaak zijn de bewaard gebleven registers lacuneus enworden bijvoorbeeld de kinderen in de lidmatenboeken nietvermeld. Toch zullen dezen het aantal immigranten aanmerkelijkhebben beïnvloed. Zo blijkt uit het Utrechtse doopregistervan de Waalse kerk dat er tussen 1671 en 1685 jaarl ij ksII kinderen werden gedoopt. In 1687 steeg dit aantal echtertot 20 en in 1688 zelfs tot 29 dopen. Voor Rotterdam enHaarlem tekent zich hetzelfde beeld af. Werden in deze beidesteden tussen 1671 en 1680 respectievelijk jaarlij ks gemiddeld12 en 10 kinderen ten doop gehouden, in de twee volgendedecennia steeg dit gemiddelde tot 45 en 60 dopen voor de eerstestad en 25 en 38 dopen voor de tweede stad. De omstandigheiddat veel hugenoten weinig honkvast zijn geweest envaak een zwerftocht hebben gemaakt door protestants Europa,maakt tellingen vooralsnog tot een riskante aangelegenheid.Het kwam meer dan eens voor dat een vluchteling naeen barre tocht over land of zee bijvoorbeeld eerst een aantalweken neerstreek te Rotterdam, waar hij zich liet inschrijvenals lidmaat van de Waalse kerk, om vervolgens via twee ofdrie andere plaatsen in Nederland door te reizen naar Engeland,of één der Duitse landen. Vaak wordt de naam van zulkeen reiziger in de archieven van een groot deel der plaatsen,die werden bezocht, teruggevonden. Een globale telling, diegeen rekening houdt met dergelijke factoren, kan het beeldslechts vertekenen. Zolang de resultaten van een internationaaIopgezet onderzoek - dat zowel een kwantitatief-seri~elals prosopografisch karakter draagt - nog niet bekend zijn,kunnen daarom alleen voorzichtige schattingen worden gegeven.Het totale aantal hugenoten, dat Frankrijk heeft verlaten,wordt thans begroot op circa 200.000. Vaststaat weldat zich in de Republiek meer hugenoten voor langere tijdhebben gevestigd dan in andere Europese landen. Hun aantalzal tussen de 50.000 en 75.000 hebben gelegen.Sociale samenstellingDe samenstelling van de groep ballingen was vanzelfsprekendzeer gemêleerd: armen en rijken waren immers door hetzelfdewrede lot getroffen. Toch lijken bepaalde sociale lagen en76

1fberoepsgroepen sterker vertegenwoordigd; behalve eengroep adellijke personen, gefortuneerde zakenlieden en enigehonderden predikanten, treft men onder de refugiees groteaantallen militairen, agrariërs en ambachtslieden aan. De indrukbestaat zelfs dat het vertrek uit Frankrijk relatief hetgemakkelijkste is geweest voor degenen, die zich aan de beideuiteinden van de maatschappelijke ladder bevonden: enerzijdsde gefortuneerde burger, die zijn geld soms al vóór devlucht in het buitenland had weten over te brengen, anderzijdsde eenvoudige ambachtsman of boer, die zijn kapitaalin het gastland met zijn handen kon verdienen. Voor dezetwee categorieën vluchtelingen leken de toekomstperspectievenin den vreemde, zeker aanvankelijk, het meest gunstig.eBrieJJe van de Waalse predikani S. Devaux in Gra ve aan ~ ijn collega van de Nederlandse k erk , 1I'(wrinhij de~e ver~oekl een kleinegeldsom Ie geven aan een arme vluchleling voor de aankoop van l\\Iee hemden. Hel hemd dal hij droeg 'rolIe weg' op ~ ijn rug'(Grave, Gemeenle-archief;77

4De bijdrage der Hugenoten tot het literaire en wetenschappelijke levenPeriodieke pers: krantenOnder de vele Franse vluchtelingen, die vanaf de jaren tachtigvan de l7e eeuw de Republiek binnentrokken, vormdende geletterden, zij die op enigerlei wijze waren ingewijd in deschrijfcultuur, de groep die het Nederlandse geestesleven enigedecennia lang diepgaand heeft beïnvloed. Dit gold metname voor hun bijdrage op het gebied van de periodiekeFranse pers. De Republiek kon er zich op beroemen al in1620 de eerste Franstalige gedrukte gazette in Europa te hebbenverspreid: Ie Courant d'/talie et d'Almaigne. Met nameAmsterdam beschikte over het oudste en meest uitgebreideinformatienet en kon ten volle profiteren van een gunstigegeografische ligging en uitstekende economische condities.Mede ten gevolge van een relatief grote persvrijheid kon teAmsterdam, evenals in verschillende andere steden van deVerenigde Provinciën de periodieke pers tot grote bloei geraken.Overal in Europa werden in de tweede helft van de 17eeeuw deze zogeheten Gazettes de Hollande gelezen. De redactievan deze kranten berustte veelal in handen van Franstaligeprotestanten of hugenoten, die soms al lang vóór deHerroeping van het Edict van Nantes in Nederland asielhadden gevonden. Vanzelfsprekend breidde het aantal vandeze kranten zich belangrijk uit, toen rond 1685 de hugenotenmet duizenden tegelijk Frankrijk verlieten. De in deze jarenverschijnende Gazelle de Leyde, d'Amsterdam, de LaHaye, en andere soortgelijke Franstalige kranten, waarvande verschijningsfrequentie varieerde van tweemaal per weektot halfmaandelijks, werden toen steeds populairder en zagenhun lezerspubliek telkens groter worden.L -. .DtYt";fll(~/~~ráMFcbNr~. 14z~ • .A ComtédeNiZJ. eh )'\qudlcc.:n ~rovC'n­",( . z.c:,s·dldcI10vt:;lu.dk-n:c:connclcD~lc dt"Savo)'t.p:uk:rnoyen Ju Comtedll f\oöliQ~a nllon d.cquoy Je PÓI1C:: Tomas de $.\\'0-ye, y dl allé ,1VCC 6 mH hom:ncs &: qu:.:!qut's pl::C~Sde Canon, pour foy p,uroniu:r du p:l.) S & lurifdidiendudirComt.:,ccqu·il a d:1ucn p:lttic:df:auépar b. prinfc d'ua Ch.!1::au lu)' .lppcncnant.lcqudIc Pdllcc a prinsd'Affiur, Ct:: qui (c;nblc aVOlf faia.ui~e:ad:~fiJ~il::;;ri~~~~rneurdc t1dloit pur)' pour Alr.:x.lndóc. pOllrp:ulerOOltche 3bouchea Vnncc Philcbcn dt: S.\Voyt: , ~ci anfIï (edOlbt la [(ouYer: l'on dil qllc lcRoy d'Efp.aSL1C adonnc:ace princcuneltnn::doCc , a\'C'C du,rgc:deJ ·olJvI'irclll:t. pft'fcIlCC: du ::;ouvuucur de Mllan: &d'cXc:cuterenrem ble Jccohtenu d'icdlc.D:-euis pcu de jours I ell iey arm'e un J\avirc dilPaïs Ru, qui f'al'portcque l~s Plr~tt:s de ll ... rb.\rietnoycnt (oms a 1:\ mcrcll ;.r.n.1c QU:lI\tltt:, &qu'dsfom gr;l.nd nultde rous colkz, ~,p nten dh'er[es foysfrins lufqut's au nombrcde 1(, Na\'idt's •• ic Holando)'s• Angloys & :tutr~'S N.Hions , pOl'uns unc,ichelt: imfii.n:I,b!e .'lui \'cnoycncde Cypre& So.ru,pouraller a AmncrJ:\m. ,L'on pcn(equc Vdcolm demcuccr.I, pt'rdu, conf...ll:cé que lesdcux Liguest:1l fo nt veltu:; la '\Ue d'a­\'oir promis foublignc::t les COilditl0n5 d'Elpagnc,~i~~:~~~d~~rfi~O~~\'ll~~~dl~Uqu~1~t~[~~d~~~~d~aJ~Fo,tl',LeS deputcs c\c B:tlildieru G.lbor & d,eS l-i o~gl't'Sfonr,uriv(s l H.:ymbo.,r n k l.j de l ... nvLcc, Ju!qucsa.u notr.brc de 110 p,rr?J~1CS I it. nt's· ... fl: C"l~or t(nuJ:.1(qu;:s icyaIlCUIll:s.;!.Uttl':i!:,.1 rd.OIl q.ur; IcklllS Dc::­putC'z. n·,1.voy:.:r: t potnt pl-rne auchome de tout IcP;\)'s , m"iç f.:ulemcnt de D::t~ lc~cm Gabor en q.na MIité d~ Roy:C'c qm.: lcsComt'n1!blfCS Ont n:fu(c d ;',e:.ceprc::[c/l llllJ!ué de Roy,m:l: ~ :':i1Icnt'I:L t;tl 'lu:1L:écl: Plinee dt: S::\';:ab:;';ae) &. p.u J ',:),\',l!H:l';t:: I'on2ttl:ud ~:.1ffi qw:!le [ciponIt: r:mpOH,::o;jrcc:ux deTumc:clt depuisdcux JOUrscll ç-lles ~C:lgllcLlrs deMcggAU& deP31.:y{ont a.rri.'cs de là ICy , pour:tvoicaudicnc:pres de j'Empcrtur. Les I?c:putt's del'Emp:reurqui Cont ,a PCl.:fOO~rg Otlt ~,ment::ndrequ'il t'llait 1., anÎv(: un n",!b de O~ e n t!.: :'L\lttCSScignl."lIf5 dêTur~ 'Îtr:' ), c.omme ;JUel :I Turna un.(\\r.bl(fadcur dtolt ;'Inlvcde l.!p:urdu Ture,L.~-s Hongres & Bucquoy 11t' fo nt p.1Sfottloingl'wlde l'aum::.cs cnvirons de wcitr.:n~urg: Ic \' ijComtede Tutna,fort dl! m:-n l.0 mil homlllt's s'dl}in c [mlcComt.:d ,: 13ncq'toy :lllpreS dc:Sc.l,s"kf·quds il:t tU(~ bicll f mi! • &pJ.u(lc urs rc fom 1I0~'CZdi\ns IJ ri v it'r:: de Tq·;1. qm f.l1c,1:quc BllCql10)' r.,r­(emblt ((111 Cl.tllp JuCqucs all notr,brc dl' 1(; ,~ , IIt:rotlr fc mi:t"': d:-tlêndr::, b :t ::!ftCc d: b\'oycll[ [ro . l~VCf Don fuluCar :I,\'CC E'ic r h:1r~" (oru d:.: Jo ,,:11b o:mnt's:h: r..;U1ps nom, ~Pl'l'cndr" ICIJ[~ 1.">:}11om.Courant d'rtali~ & d'Almaigne, &c;Le:'9 dt' b llvi:r. a c!lé leu & dccl.u~ p,l.r P,1:rn: ,tc.5 InipcrJllx, ru~ Ic p,Jne I ~)pr:ri3:lt:' ~II {{ Idd~rlro\'~~en JipnJellc::d\,G M",dh: Imp=m,h: , ornÇ cte ld\'dt:::mCJ1ts lH~ p;,..(i.t.:u: I a\'cc la. Pomme& $ccr>c[del'E.mpac. paf lt:Ha,H!tc!.el'Empilc,q:.Jcl'J:.lcaeuld;: Hcydc!bcJ g, cfioit dedalt! & tcuh pourun I:JffJ.ékuedcpnxdel'ElT'plft, po ~ r a\'olr. cucorr ... f~or.dnncc"rcc Ic Tuec i c.hkmblc :luB, iel\'b!'\iU1S d:: I:gum.:ndorp , ~ k rrinc~ Ch 1J ltl,lnd'AnhJ!r "le Cd:nre de Hohenlo j !tlon bqucllePfO CCC :;[C &poJr bconlirm;1,oo:1 d'rcd/c les IJ .... ·"l.--;;;;r=:; t'll t11ln:r::~TPuull"i-g":IIXTt ~ .ct1il.hcO CUllr-Orneauni ('11 to ut e-s ;lUrres Vlllc: de l 'Empifc: Lef,mbl.tbl~· fc doibt f.ureell bri:.f d.e pL,lIk;urs JucraqUI Cc (ont rc{tfes de Bolu: mc: enUe Idqu.ls l'') n.ucnt quc: B:thldlt:m Goldor,n,( era paHtp.ugnt'.L'on.1. d;:\'31H M.icr nmc:nc lC\' la 30 COClItUC&qui cflo)'t'J){;1. YcnuC'$ a la priufc: de Pr.tsuc J qtrona 11lerleS: ~'n I~ Clumbtc du Con(eil de gUecrc) & ,f.tiél'palE:r p"rdc:Van t l'Empcrcur. Lt:Comle: Buc-:quoy efl: hIer au[olr areilc' Icy p,1.f po{l-..c: l'E:npc_'reuren " rlonne ordonnanco:' pourlcvcrcncocqud....;quc~ Inilles de: pi:d &de ch evA I. "'; " ,Lts Depu~a de MOCol.vjc: n'ont 'obcenu 2t1cUltcrcfnluttón ) rnaiseCp:r.::nt de $')' f~re \,oyc par le:mt1yen du Cudl'lal DîJerichl\ct:n, Jequcl cI~ hierp;'lrcy pour Nicbfbourg: L'on dir qu:: fa M~~neImp::rt:\1c leur ~ fa.it c:ntclldn;: .. quc: ~'lls luy vtulen,.1. )'dcr 3.\'idcr hon d!;' MOf.l.Vle cc, PlCcarè$ ou C;al~vln:ftC'S,qu'tl ltur fel'~ gr,u;c.])~ PrlfgNc ff lllJ,di, ..C :: pe"dnn[ que: Ic Conm: ~c ibcqllOy tn cmp('_[eh:: en MOrJ,YII: & en Hvngn,·.Ic: COOltc dL 1\1;111[ ...velt n e s·~ndoir p:1S }el.:11 l.tllohcme,oll!l a :1.n'C:l(.!&1lt:tll'IU!Lcurspbcr:sloubs l'obcJGi.l :ce du Jtoydl' BO!!T:tlll', OU dl'PUIS P:He& /{OC\lUd,lll .1 (!clic(OU( JU(.PI .. S,1U Pa!.,t1t1,1( ~ . lp .: n .. Ul':;'I! allt 1.1l10urc.sces deu), rou.:spJil.cd ,hoIlIlC G.lfIuloLI C()ll'j llt' .lUmdcrl,l.lls les " Ilies de T :toor. Win, ng::llt, N ~ uh :; us,D,tch:\u,& 2tHr(~pl~c l S : &du c'dll dl' ::,11.1 .11 tJ e[i :1 .~!I~ ~ \~~I:~\II, ~~ , ~i~Pr!~\:?~',1 ~.~ ~ tJ!;/~~;; : ; :' l; :, ,~! ,I"~'I~::"lui cJ1on n c:nl t .,; llcl11l"n;:c ~· fh:} 3UlrW, ,;U .,; c .. m; dec'eHe ... iJle: de Pl:!';UC l1e S ollc.o) tnt d !o, !) I~ r IOIndeJa villc.Dl I1t Jddlurg,1c 6, ,ü Frbllritr.1t cOtltlmiccllcocqucdt'l:XC C"Ilts Soid,11S Je I~'G:trn fto 11 de LllIhr:. . Jnt u.f.l ,( crnLqlJ,1n tc: U'uIlCè.t'S "' 1l111 1 ~ &. mdlhur~s Co, P:-rJ;IIl..sJ l' b L3\ .d­Il.'ric dC" SplluJb,ont prillS J... Ol ,rlU M d ,' C.'mp :\\'ccq t:dqUtS :Lurrrs . ölac:uns out cllC'Jl!tTi (,..h..-S p.lI: Jcs\"lllgrQ:s,L: S ~: ;;thl: r M:lr'juis d'An(p,le (,ft ~u JOllrd'Jluyde: rLtoar,~'\: s'cudtt: .alle J. \\'o flm ou J'on I~ m(ulCenear bc:.\UC lnlP , m"'l5 pl uHtc hOIllf,::OlS "lLl C: dcSO! ci :H::', Lts (rOIl ',!'. tc.'S ':lle S\,; 10 ;:1. y t l\\'O)C(Ollt rceeuz ltS jeUX b:!.: llks . m;'l ~ s.\ k ll r rCu r, t: onl=rc!db:!u.Jç:& l'0tole.:: q!.lclC:L Sold,m Ih:dH S~ILlQ! "A AM STERDAM,JmpN"d pD fACcl'IA'o bf~ . t 4. J" [.uUI I In, XIX.,S.pttJfllt".,.Pour Ic M.illre drs Cour.no •. du "mp dD Ppnce n·Orange, cn I. Do.rl

- ----- -- --Ter. Ordonnantie van de Staten."~IPlakkaat van de Staten van Holland en West-Friesland ( 19 september 1679) ,waarin het drukken van Franse kranten wordt verboden. Tegelijkertijd wordtbepaald dat Nederlandse journalisten geen aanSlOOI gevende artikelen meermogen plaalsen (meI name jegens de Franse regering!)( 's-Gravenhage, Alg. Rijksarchief)•sen, beter dan in de officiële Gazelle de France, worden geïnformeerdover de laatste politieke gebeurtenissen en krijgsverrichtingen.Zelfs Lodewijk XIV, die toch over een uitgebreideinlichtingendienst beschikte, beschouwde de Gazellesde Hollande als een welkom aanvullend informatiekanaal,Waaruit hij nieuws putte, dat hem anders niet zou bereiken.De journalisten van de gazettes permitteerden zich inderdaadeen bijna onbeperkte vrijheid en bekommerden zichnauwelijks om de ordonnanties en bepalingen, die doorstedelijke of gewestelijke autoriteiten werden uitgevaardigdom de al te grote vrijheid enigszins aan banden te leggen. Hetis daarom helemaal niet verwonderlijk dat gezanten vanVreemde mogendheden herhaaldelijk hun klachten bij de Nederlandseoverheid in Den Haag deponeerden. Nadat deFranse ambassadeur zich in 1679 heel uitdrukkelijk te weerhad gesteld tegen de inhoud van enige aanstoot gevende artikelenin de Gazelle d'Amslerdam, vaardigden de Staten vanHOlland en West-Friesland op 19 september 1679 een plakkaatuit waarin ' het drucken van eenige Fransche Couranten,alom me binnen dese Provincie' werd verboden en waarinNederlandse courantiers werd gelast 'dat sy sullen hebbenwel toe te sien, ende te besorgen, dat sy in hare Couranten?iemandt van wat staet ofte conditie hy soude mogen zijn,In het particulier [ ... l het zy Geestelijck ofte Wereltlijck, eenigede minste aenstoot komen te geven ... '. Deze maatregellijkt weinig succes te hebben gehad, want soortgelijke verbodenmoesten in de volgende jaren nog verscheidene malenworden herhaald. In 1691 lieten zelfs de Staten-Generaal eendergelijk plakkaat verschijnen, zodat het verbod op het vervaardigenvan Franse gazettes vanaf dat jaar voor alle pro­VIncies heeft gegolden.Maar ook deze laatste algemene - centrale - verbodsmaatregelhad uiteindelijk weinig effect. De getroffen journalistenen uitgevers van de verboden gazettes wisten telkens de ordonnantiesen plakkaten te omzeilen. Nu eens wenddef! zijvoor slechts vertalingen te bezorgen van bestaande Nederlandsecouranten, - een dergelijke nieuwe en feitelijk oorspronkelijkegazette werd dan vaak enige tijd weer oogluikendtoegelaten -, dan weer staakte men de publikatie vaneen Franse krant, om die slechts korte tijd nadien onder eenandere naam en soms in een andere plaats opnieuw te bezorgen.Zo werd de weduwe van Gabriel de Ceinglen, die tussen1683 en 1685 te Amsterdam de Nouvelles Solides el Choisieshad laten verschijnen tot drie jaar verbanning uit de stadveroordeeld. Zij vestigde zich daarom korte tijd later te Rotterdam,waar zij vanaf eind 1689 de Gazette de Rotterdamuitbracht. Deze krant kreeg zelfs in 1691 een privilege vande Staten van Holland! Even opmerkelijk was echter dat inRotterdam een zekere Jean François du Four in 1687 doorde schout was gedaagd 'over het drucken, versenden en vercopenvan Franse gazettes, nouvelles of relaties' . Ou Fourwerd nog in hetzelfde jaar bij verstek veroordeeld tot eenboete en verbanning voor drie jaar. Zijn courant Histoirejournalière el vérilable werd gestaakt, maar twee jaar latervervangen door de genoemde Gazette de Rotterdam. Eenmerkwaardige gang van zaken, die zoals een Amsterdamsegedeputeerde het in 1682 kernachtig uitdrukte, waarschijnlijkvoortkwam ' uit een foiblesse in de regeringh, daer medede Republicq was geboren'.Het algemeen plakkaat van de Staten-Generaal uit 1691 ,evenals het kort voordien herhaalde verbod op het drukkenvan Franse kranten van de Staten van Holland, hadden totgevolg dat Claude Jordan en Jean Tronchin Dubreuil de publikatievan hun Gazelle d'Amslerdam moesten staken. Ookdeze courantiers waren niet voor één gat te vangen. Daar'Ga=el/e de Rol/erdam ' van 27 januari 1695.( ROl/erdam, Gemeente-archief)GAZETTE de/. ...ROTTERDAM'V 'V J E V V 1 '1..7 ' JmlVier 1695"'I'79

HISTOIRE ABREGE'ED EL'E DROP EPour Je Mois d' A 0 Ct T 1687.OU L'ON VOlT TOUT CEq/ti Je p4fe de cOl'tfiderable dansles Et.'tts .> dans les L/frmcs Jdans la Jl(atltre) dans les cArts& dans !cs Sciences.ALE I D E,Chcz CLAUDF. ]ORDAN. 1687.,I1~,JccPri'lJiiege de Mrs. les Etafs deHoilmlde 6> de IPl'ftfrifo.De 'Gazelle d'Amsterdam' verscheen in 1691 korte tijd onder de titel Histoireabrégée de I'Europe, maar in het formaat van de Gazelle. Hel krantje (4 pagina's) verscheen twee maal per week. De afbeelding is eenfolO van de tilelpaginavan hel eerdere tijdschrift, dat in 1688 \lias opgehouden Ie verschijnen.( Amslerdam, U.B.)Jordan nog in het bezit was van een privilege voor een periodevan 15 jaar voor de uitgave van de Histoire abrégée de/'Europe, zette hij de uitgave van zijn krant onder deze laatstetitel voort! Niet voor lange tijd echter, daar de Amsterdamsemagistraten al in mei 1691 de uitgave ervan verboden.Daarop vroeg Jean Tronchin Dubreuil een octrooi aan omin het vervolg de Hollandse couranten in het Frans te mogenvertalen en uitgeven. Aldus verscheen vanaf eind augustusopnieuw een gazette, ditmaal zonder titel, maar eveneensvoor een deel met oorspronkelijk nieuws, AI deze overtredingenhadden uiteindelijk tot gevolg dat de Gazettes de Hollandetot diep in de 18e eeuw toonaangevend bleven in Europa.Dat de naar de Republiek uitgeweken hugenoten, evenalshun kinderen, een belangrijke bijdrage aan dit genre hebbengeleverd, daaraan kan niet worden getwijfeld.GeschiedschrijvingMet het succes van de Franse gazettes nam ook de belangstellingvoor de contemporaine geschiedschrijving toe. De inNederland uit hugenootse ouders geboren Henri Philippe deLimiers publiceerde in 17 I 7 een zevendelig geschiedkundigwerk: de Histoire du règne de Louis XIV, waarin hij zich bijnavolledig op gazettes baseerde. Deze zelfde auteur die in 1724ook nog de Annales de la Monarchie Française het licht hadlaten zien was tevens de eerste redacteur van een NederlandsenFranstalige Utrechtse courant. Toen Limiers in 1728 wasoverleden, zette een andere hugenoot, François Michel Janiçon,de redactie van de Utrechtse krant voort. Ook dezejournalist was de schrijver van een contemporain-historischwerk. Mede uit erkentelijkheid jegens de Nederlandse Republiek,welke, zoals hij het zelf formuleerde, 'I'azile' was ge-worden 'd' une multitude innombrable de Reformez', schreefJaniçon zijn Etat présent de la République des Provinces­Unies (1729-1730). Tenslotte zij hier nog de naam genoemdvan Rousset de Missy, die vanaf 1724 een journalistieke bijdrageleverde aan de Mercure Historique et Politique, hetvanaf 1686 maandelijks te Den Haag verschijnende politieketijdschrift. Bijna tezelfdertijd begon Rousset ook aan devoorbereiding van zijn Recueil historique d'Actes, Négociations,Mémoires et Traitez depuis la Paix d'Utrechtjusqu 'à présent,dat van 1728 tot 1754 in 2 I delen verscheen.De Nederlandse boekhandel en de hugenotenDat de Gazettes de Hollande zulk een ruime verspreiding kendenover geheel Europa, was niet in de laatste plaats te dankenaan de goed georganiseerde Noordnederlandse uitgeverij,die over een voortreffelijk distributieapparaat beschikte.Heel wat uitgeweken hugenoten hebben tijdens de laatste decenniavan de 17e eeuw hun kennis of technische vaardighedenin dienst gesteld van de librairie hollandaise, de Nederlandseboekhandel. Onder deze vluchtelingen bevonden zichook enige boekhandelaren, die voor hun vlucht naar de Republiekeen eigen bedrijf in Frankrijk hadden gehad. Datgold bijvoorbeeld voor Henri Desbordes uit Saumur, dieIf.HlS TOl R E--D UREG N ED ELOUIS XIV.ROl DE FRANCE ET DE NAVARRÊ;Ou ron trouve une Recherche éxaél:e des.Intrig,:es-. de cette Cour dans lesPnn

-------------_. - .efs-dIJeteea­é-Twee boekwinkels onder de Beurs te Amsterdam, van de hugenoten FrançoisL'Honoré en Jacques Desbordes, neef van Henri. Gravure in Ricard. Les loiset coutumes du change. ,. en principales pi aces de l' Europe, 1735.( 's-Gravenhage, Kon. Bibliotheek )n­n­e­e.e­e­r­he­atiezich in 1682 te Amsterdam vestigde, evenals voor de gebroedersHuguetan uit Lyon, van wie Marc in 1686 in het Amsterdamseboekverkopersgilde werd ingeschreven. Ook deuit Montpellier afkomstige Pierre BruneI, werd een jaar laterte Amsterdam als boekverkoper geregistreerd. Voor dezelaatste Franse 'Iibraires' betekende de vlucht naar de Republiekslechts een verandering van drukkersadres. Zij slaagdener vrijwel onmiddellijk in, met name dank zij goede faciliteiten,zoals een relatief grote vrijheid van drukpers, welvarendebedrijven te vestigen.Dat was met name goed mogelijk voor de gebroeders Huguetan,die al in Frankrijk een internationale boekhandel drevenen die in staat waren geweest een groot bedrijfskapitaalnaar Amsterdam mee te brengen. Zo namen zij gedurendebijna 20 jaar de rol over van de firma Elsevier, wier tijdperkmet de dood van Daniël in 1680 nog maar kort tevoren wasgeëindigd. Allerlei soorten uitgaven treft men in hun fondsaan en als doorgewinterde zakenlieden schrokken zij er nietvoor terug ook rooms-katholieke kerkboeken van hun persente laten komen, onder meer op naam van Moretus te Ant-Drukkersadres van de gebroeders Marc en Pierre Huguetan. Uit Ly on gevluchtwerd Marc in 1686 lid van het Amsterdamse boekverkopersgilde.Samen met zijn broer /iet hij tussen 1687 en 1703 een groot aantal uitgavenVan de pers k omen.Drukkersvignet van Henri Du Sauzet ( 1686-1 754), uitgever en publicist, uithet begin van de 18e eeuw. Men ziet hierop een drukpers afgebeeld.( Amsterdam. U. B.)rklI-0-A M S TEL 0 DAM J,SUtnptibus H U G U ETA NOR U M,M. DC. XCIX.81

Afbeeldingen van een IBe-eeuwse drukkerij ( uit: Diderot , Encyclopédie . . . ,Parijs 1771).Pieter Mortier (/66 1-1 711), Amsterdams uitgever, drukker en boekhandelaar.Hoewel ::ellgeen relugiee, was hij lidmaat van de Waalse Kerk en onderhieldhij vele ::akelijke relaties met Henri Desbordes en de gebroeders Huguetan.Met de::e laatsten g"f hij onder meer een aantal geografische kaar/enuit.( Amsterdam, B. w. )A COLOGNE,Chez PIERRE MARTEAU"1 6 8 8.A AMSTERDAM,Cbez JAQ,YES LE CEN~EUR,16 9°'werpen, in opdracht van priesters en kloosterlingen. Daarnaastlegden zij zich toe op het vervaardigen van kaarten enprenten, waarbij het in de meeste gevallen nadrukken betrofvan beroemde Franse kaarten. Tenslotte specialiseerden deHuguetans zich in de uitgaven van woordenboeken en dictionnaires;een nadruk van de Franse Dictionnaire de "Académiefrançaise uit 1693 is hiervan een bekend voorbeeld.Naast een eigen uitgeverij en drukkerij dreven de Huguetansook een welvarende internationale boekhandel, met eigenvertegenwoordigingen in Frankfurt, Leipzig, Livorno, Lissabon,Londen en Genève. Het is niet verrassend dat bij de opheffingvan de compagnie tussen de broers Huguetan in 1705de getaxeerde waarde van hun bedrijf enige honderdduizendenguldens bedroeg.Werkgelegenheid in de boekhandelDaar de boekhandel hier te lande al van oudsher een internationaalkarakter droeg en de Republiek steeds meer de centraleopslagplaats was geworden, van waaruit boeken uit geheelEuropa over alle landen werden verspreid, vonden ooknog heel wat andere, minder bekende refugiees emplooi indeze bedrijfstak. Zo telde Amsterdam tussen 1680 en 1725230 boekhandelaren, van wie er honderd tot de lidmaten vande Waalse kerk behoorden en er maar liefst 80 echte refugieesTwee schuiladressen. Verschillende ui/gevers in de::e tijd gaven controversiëlewerken of rooidrukken onder dergelijke fictieve namen en adressen uit om tekunnen o/1/komen aan censuurmaatregelen.82

-----.DICTIONAIREHI STORIQUEE TCRI T I Q U E:Par ::'\lonlil'ur B ..\ Y L LI {J J/ }. I) N I .11 I I. R-P R r . I j- K 1· l' \ Ril I-.1. B.JICho..\ R \" T 1 ~ 'I. 1> ~ ''.! JR f I ~ IER I r l' R S,\! lJ L . (. \ I LrlC !'['III/FeEr­enrofdelic­ca­:Id.\OS;ensa­)p­'05~ n -~eokin·25an~eSiële'1 IeTitelpagina van de Dictionaire van P. Bayle. Dit werk getuigt van Bayles kri­Ilsche geest en kan beschouwd worden als de rechtstreekse voorloper van de18e-eeuwse Encyclopedie.Waren. Hugenoten, zoals de gebroeders Huguetan, die een eigenbedrijf hadden, zullen zeker bij het aantrekken van personeelhet eerst aan hun Franse lotgenoten hebben gedacht.In hun drukkerij, waar twaalf gewone en zes plaatdruk persenstonden, werkten ongeveer 55 ambachtslieden. Maar ookelders zullen verscheidene hugenoten een werkkring hebbengevonden als typograaf, corrector, graveur, meesterknechtof vertaler.Deze bedrijfstak gaf inderdaad in de decennia rond 1700 zeerv.elen werk, vooral ook omdat de produktie in niet onbelangrIJkemate werd verhoogd door het grote aantal manuscriptend .at In deze jaren voor de Noordnederlandse persen werd~oo.rbereid. Zeer groot was het leger van al die geletterden,Ie In Frankrijk nog nimmer daadwerkelijk de pen op het paf~erhadden gezet, maar die eenmaal in ballingschap daartoe.IJd en stof te over hadden. De Refuge had ook veel Frans~ntellect naar Nederland gebracht en meer dan één geletterdd ugenoot werd auteur op bestelling, in opdracht van een onernemenduitgever of een maecenas. Dergelijke geschriften~erden door de Noordnederlandse uitgevers overal in geheel.uropa verspreid en vonden een groot afzetgebied. DenIeuwshonger naar de ontwikkelingen in Frankrijk, metn arn ẹ onder de hugenoten in de diaspora, was immers nau­WelIJks te stillen en pamfletten en traktaten van politiekgOdsdienstigeaard konden in grote oplagen worden ver-Jacques Basnage ( 1653-1 723), theoloog en kerkhistoricus, predikant van deWaalse kerken te Rollerdam (/686-1709) en Den Haag (vanaf 1709).( Amsterdam, B. w. )kocht. Bovendien vermocht vrijwel geen enkele buitenlandseuitgever te concurreren met de lage prijzen van de in de VerenigdeProvinciën vervaardigde boeken. Mede dank zij dehier gevestigde hugenoten, beschikten de Nederlandse 'libraires'voorts over een zo uitgebreid informatiecircuit, datzij in staat waren om, zodra er in Frankrijk of elders een succesvolleuitgave was geproduceerd, er een goedkope nadrukvan uit te geven. Sommige boekhandelaren schrokken erDrukkersadres van de uit Dieppe afkomstige Abraham Acher, die in 1685 naarde Republiek was gevlucht. Hij bleef tot 1743 in Rotlerdam als 'libraire' werkzaam.A ROTTERDAM.Chcz ABRAHAIvI ACHER.trI. I.)CC. XXV'!I.83

Jean de la Chambre. Frans schoolmeester in Haarlem.Franse schoolmeesters gaven de kinderen niet alleen lessen inhet Frans. maar ook in rekenen. boekhouden en vooral schrijven.(Amsterdam. B. w.)zelfs niet voor terug kopierechten, die hier door de Statenvan Holland of een andere officiële instantie waren verleend,met voeten te treden. Zulks blijkt bijvoorbeeld uit een rekwestvan een aantal boekverkopers uit 1708, waarin metname de volgende klacht heel illustratief is: 'dat veele ingesetenenvan deze provintie (waaronder de Fransse vlugtelingenwel meest uitmunten) zich niet ontzien boeken van hunnemede-ingesetenen, gemuniert met octroyen van UEd. GrootMog., of selfs na te drukken, of door andere buyten 's lands(met dewelke zy daarover colludeeren en daar in participeeren)te doen nadrukken; dikwils met zulk een onbeschaamtheyt,dat zy zelfs de naam van den origineelen drukker enhet octroy by dezelve van UEd. Groot· Mog. geobtineert,daarvoor komen te drukken .. .'. Of hugenootse uitgevers inderdaadmeer dan hun inheemse collega's in deze jaren roofdrukkenhebben bezorgd, valt niet met zekerheid vast te stellen;er kan echter geen twijfel over bestaan dat ook zij zichaan dit misbruik hebben bezondigd.Deze laakbare praktijken van de Noordnederlandse boekhandel,waarbij geldelijk gewin de grootste drijfveer was, vieluiteraard niet bij iedereen in goede aarde. Vooral zij die uitstakenboven de grijze massa der broodschrijvers en over eenonafhankelijke en kritische geest beschikten, ergerden zichaan de mistoestanden in de Nederlandse uitgeverspolitiek.Dit gold bijvoorbeeld voor de filosoof en journalist PierreBayle, die een Parijs correspondent begin 1697 liet weten datde drukpersen in de Lage Landen bijna uitsluitend werdengebruikt voor het nadrukken van boeken uit andere landenofvoor vertalingen van Engelse werken in het Nederlands ofFrans, daar dergelijke uitgaven, zoals hij er smadelijk aantoevoegde, bijna niets kostten ... Bayles klacht is natuurlijkenigszins overdreven. Naast roofdrukken en werkjes, waarsnel winst mee te behalen was, verschenen er wel degelijkprestigieuze en oorspronkelijke werken. ' De filosoof droegdaar zelfin niet geringe mate toe bij.Pierre Bayle en andere geletterde hugenotenNadat Pierre Bayle aanvankelijk enige werken bij Henri Desbordeshet licht had doen zien, publiceerde hij in 1697 bijReinier Leers te Rotterdam zijn beroemde Dictionaire HislOriqueel Critique. In dit standaardwerk dat oorspronkelijk alseen supplement op Moreri's woordenboek was geschreven,treft men een verbazingwekkende hoeveelheid informatieaan op het gebied van de geschiedenis, de taalwetenschappen,de wijsbegeerte en de theologie. Maar behalve van eenoverweldigende eruditie legt de filosoof van Rotterdam in dit84

HISTO I RED UCALVINISME& celle duPAPI·SNIEmifes én paralIele:Ou APOLOG IE pour les REFORMATEURS.pour la R E F 0 R MAT ION, & pour les.REFORMEZ, divifée en quatre PartÎes;coutre un libelIe intitulé l'Hifroiredu Calvinifine parMr. M A I MBO U R G.PREMIERE PARTIE.R!!i contient l' ufpologie pour les princ.ipaux R.cfor~mateurs) pour Les Martyrs de la l\eformation, [Jour Calvin ) pour fa Per-JOJJne , pour Ja Do8rine (7pour fa R.eli}.io~l.A ROTTERDAM;Chez. REI N IER . LEE R S:)'M. De. LXXXIII,r.Aw, Pri'rilege.Titelpagina en titelprent van Histoire du Calvinisme et celle du Papisme .. , van Pierre Jurieu, waarin onder meer de misstanden van de Rooms-Katholiekekerk aan de kaak worden gesteld.(Amsterdam, B. W ) , ,n inhrijtfr("Penning brons, waarschijnlijk geslagen ter gelegenheid', van het overlijden vanPlerre Bayle.'~~orzy'de: buste en profil van Pierre Bayle, ,erzlJde: epl/aaj, bestaande uil een "echthoekige plaat met de tekst: Profes­~ur en Philosophie M, en 1706; daarboven een geprofileerde lijst, die in het,ldden als ronJboog verloopt, Daaronder een lauwerkrans en gevleugelde putti; links een wenende met naast zich een doodshoofd; rechts één met bazuinen palmtak.( Amsterdam, B. W , inv, no. 62)Penning zilver, geslagen ter ere van P. Jurieu, die in veel polemische geschriftende Rooms-katholieke kerk aanviel en opkwam voor de protestanten.Voorzijde: geprofileerde rand met randschrift:Petrus Iurieu SS, Theol.: P,P, Aetat: L ; daaronder portret en profil; onderde buste zijn lijfspreuk: Spe fali me/ioris alor.Keerzijde: geprofileerde rand met randschrift: Brevi lucidior fulgebit; daarondereen vuur met opstijgende rookwolken, waarachter een tempelgebouwtjeschuil gaat. Links een zon, rechts een maan. Gesitueerd in landschap met bergenop de achtergrond.(Amsterdam, B, W , inv, no, 49)85

N I E u \\lNEDERDUITS EN FRANSWOORDENBOEK,WAAR. INDe· Grondwoorden en hunne verfcheidene betrekkingenkla;l~ en rcgelmaatig uît~elegd, en de daartût vloeyende,zoo ernfiige als boertige fpreekwyzen, op een ongcdwongetrant, nol dm aart en eigcnfchap dergemelde TaaIen, ontvouwen worden.DOORPIETER .!lfAR.lA".EER S T l!: S TUK.A o.NOUVEAU:DICTIONAIRE,HOLLANDOlS & FRANÇ"OIS,Q. tI IF.xplique mlthodi111tmmt les mot! rllcÎnu, lWec In dijf/rmftlfignific{/tio!IJ qu i/s rmf"ment, & expofe les phr{/fo!Frieu~ft! & enjouleJ 'lui en dlrivmt, d',m (lile librc & çQn~forme 4U ginie des fufdiw L{/ngllrl.J!.A~P IER REM A RIN.'1' 0 M B PRE MIE R.~~t'A M S TER. t) A M.Dy de Weduwe G y SB E RTl> E G R OOT, Boekverkoopfietop de Nieuwend)'k , in de Bybd. I~OI.Z/" mede tt beltf1l1t11 bi "til Mngker, .p ", YffYbNrg'W41,Titelpagina van het woordenboek van Pierre Marin.( Amsterdam, U.B.)opus magnum ook getuigenis af van een kritische en onafhankelijkegeest. Daarbij houdt hij op tal van plaatsen een vurigpleidooi voor verdraagzaamheid en rekent hij af met bijgeloofen schijnvroomheid. De Dictionaire is aldus een modernwerk en mag beschouwd worden als een rechtstreeksevoorloper van de achttiende-eeuwse Encyclopedie. Bij dezelfdeLeers te Rotterdam verschenen ook twee belangrijkekerkhistorische werken van Jacques Basnage, I'Histoire et lareligion des Juijs depuis Jesus-Chrisl jusqu'à present (1706-1707) in vijf delen en de Histoire de I'Eglise depuis Jesus­Chrisl jusqu'à présent (1699) in twee delen. Voorts zij hiernog melding gemaakt van het werk van Samuel Basnage deFlottemanville (Annales politico-ecclesiaslici, 1706) en datvan Pierre Jurieu. Van deze laatste auteur, die ook veel geschriftenbij de hugenoot-libraire Abraham Acher te Rotterdamliet verschijnen, gaf Reinier Leers nog onder meer deHisloire du Calvinisme el celle du papisme in 1683 uit; in ditboek, een antwoord op het betoog van de Franse priesterLouis Maimbourg, stelt Jurieu, na een zorgvuldige vergelijkingvan calvinisme en papisme, de mistoestanden en dewreedheden van het pausdom aan de kaak.Bayle, Jurieu, de Basnages en nog vele andere in de Republiekgevestigde hugenoten hebben met deze en andere geschrifteneen enorme hoeveelheid werk bezorgd aan de 'librairieh.ollandaise' en het ging daarbij zeker niet alleen omvertalingen of roofdrukken. Toch moet anderzijds wel wor-den vastgesteld dat een groot deel van het gezamenlijkoeuvre der hugenootse schrijvers natuurlijk een efemeerkarakter droeg. Compilatoren, rariteitenverzamelaars, gelegenheidsdichters,vertalers en pamflettisten vormden ongetwijfeldde grootste groep onder deze auteurs. Wegens gebrekaan geestelijke diepgang, door eentonige middelmatigheiden te gering niveau zijn hun namen al weer lang in devergetelheid geraakt.De Republiek en 'la langue française'Dank zij hun rol in de 'librairie hollandaise' hebben de hugenotenzeker ook een belangrijke bijdrage geleverd tot deverdere verbreiding van de Franse taal in de Republiek derLetteren. In Nederland was het Frans al vóór de Herroepingvan het Edict van Nantes in toenemende mate het geleerdeLatijn gaan vervangen en P. Bayle kon dan ook schrijven datde Franse taal hier zo bekend was dat Franse boeken er debeste afzet vonden. Bovendien, zo voegde hij eraan toe, warenhier nauwelijks geletterden te vinden, die het Frans nietbegrepen of lazen. Volgens Bayle beschikten zij dus over eenpassieve kennis van de Franse taal. Alleen in de kringen rondhet Haagse hof en in de hogere standen werd het Frans ooksteeds meer als mondaine omgangstaal gehanteerd. Door deRefuge en de daarmee gepaard gaande publikatiegolf zal dekennis van het Frans zich zeker verder hebben verbreid. Zois het opmerkelijk dat na 1680 veel Latijnse werken in hetFrans zijn vertaald, om de inhoud voor een breder publiektoegankelijk te maken. Dat de uit deze jaren daterende belangrijkeEngelstalige geschriften, waarin de nieuwste empirischeinzichten werden gepresenteerd, via de Franse taalhun verspreiding vonden over het vasteland, is eveneens veelbetekenend.In hoeverre de Franse scholen, die vanaf het einde der l6eeeuw her en der in de Republiek waren opgericht, een belangrijkebijdrage hebben geleverd aan een betere kennis vanhet Frans is moeilijk meetbaar. Eind 17e en begin l8e eeuwgingen kinderen uit de betere standen nog bij voorkeur naarde Latijnse scholen, terwijl meisjes en de jongens van eenvoudigerkomaf op de Franse scholen meestal slechts elementairlager onderwijs genoten en slechts summier kennismaakten met de Franse taal. Hugenoten hebben in ieder gevalzeker aanvankelijk geen directe invloed op deze scholenkunnen uitoefenen, daar er rond 1700 nauwelijks vacaturesbestonden en men voor een benoeming als maître of maîtressetweetalig moest zijn. Heel wat Nederlanders zullen zichdaarom enige kennis van het Frans hebben eigen gemaaktvia Franse bijlessen, zelfstudie, een reis naar het buitenlandof door contacten met Fransen, die tijdelijk hier verbleven.Al deze middelen zullen ertoe hebben bijgedragen, dat minstensde passieve kennis van het Frans vrij algemeen was.Wel zal de behoefte aan een betere Franse taalvaardigheidgroter zijn geworden met de komst van de hugenoten naarNederland. Daarom ook had de publikatie in 1692 van denSchelse eener Fransche Lellerkonsl van de hand van PierreMarin die in 1688 naar Amsterdam was uitgeweken, onmiddellijkveel succes. Deze hugenoot, die na zijn komst in deRepubliek Nederlands had geleerd, gaf in 1696 ook een Diclionnaireporlat!/; een Nederlands en Frans woordenboekjeuit. Deze uitgave werd een geduchte concurrent van de alin 1686 te Utrecht door C. Rouxel en F . Halma bezorgdeGrand Dictionnaire François el Flamend. Halma besefte ditgoed en sloot daarom een contract met Marin en een andereFransman ter voorbereiding van een nieuwe en verbeterdeuitgave van zijn Dictionnaire. Toen Halma zijn verplichtin-86

ee- - - ~- - - ---_-rt­tWOORDENBOEKDERNEDERDUITSCHE EN FRANSCHETAALEN,'Vit het Gebruik rft de bejle Scbryverell, met bf/lJe ""/lil "-'OOrfl/lIt1JJt'Taa{kllHdigeli , iu de Voorrede gedacht, 0lgt/iell JD OORFRANCO IS HAL~lA.>De Voorredc ontvouwt vcrder de nutboarheit van dit Werk, boven allc anderc Ol·cr·dcezc /toffe uitgegccvcn; cn bcantwoordt Jc b ftctingcn cn misJuiJingcli ,tegcn het ccr!rc deel ingebragt.DIe T IFLAMENDONAIREET FRANCOIS,:lTiré de l'Ufage & des bons Auteurs.La I!r/fnce ,x~liq .. en dltn;1 tUti!itl de re Di[Ji~ nairc par degui IOIIJ In ""'rtl 9"; I',nt!rlc~d~.t. , cr r(p:md aux calom.'1lu (:7 chICanes fuMlus comu I fZ ;ren/ure l Ort Ie de cet ONvTnf"NOUVELLESDEL AREPUBLIQUEDESLET T R E S.Mois de r.,·1ars 168+?',YOIl fillilton ex {II/gore , {cd ex fl/ma d,I"{ ~[ucem, &c.TOME PREMIER .tk­l-TAMSTF.RDAM,5 b P IET ER MOR TIE R,T'VTRLCHT, l Y WILLEM VAN DE WATER1Bockve;koper; , M DCC 1' ../11" Pr;vtl'gll:_A A M S TER DAM,Chez HEN R Y DIl SB 0 R DES, dans 1~Kalver-Straat, prés k Dam.M. De. LXXXIV.v/;Jec Pri1l1ïege des Etats de Holl. & vT'éISJ.Vr-:-.sn:s;-h:tdl.:irneeetieteeTilelpagina van het woordenboek. waarvoor F. Halma in 1694 Pierre Marinhad aange:::ochl om hel Franse gedeelte Ie verzorgen. Tussen beiden werd daaromeen coniraCI ges101en, dal echler in 1698 nog door de Fransman werd opge:::egd.( Amslerdam. U.B.)gen echter niet na bleek te komen, gaf Marin in 170 I het eerstedeel van zijn Nieuw Nederduits en Frans Woordenboek uit,dat negen jaar later gecompleteerd en met privilege opnieuwverscheen onder de titel Dictionnaire complet et François.Van al deze hier genoemde werken verschenen in de volgendejaren nog verschillende herdrukken. Zij bleken duskennelijk in een grote behoefte te voorzien.Periodieke pers: tijdschriftenTraden de hugenoten met hun bijdragen aan de NederlandseUItgeverswereld, als courantiers en als schrijvers van woordenboekenen spraakkunsten hier te lande in de voetsporenVa n vele Franse en Waalse voorgangers, op het gebied vande wetenschappelijke communicatie ontwikkelden zij eengenre dat tot dan toe in de Lage Landen had ontbroken. HetlUag immers heel verwonderlijk heten, dat in een land metzo'n lange perstraditie er nog steeds geen eigen 'literair' tijd­Schrift werd uitgegeven . (- Uitdrukkelijk zij erop gewezendat de term 'literair' toen een bredere betekenis had dan hedenten dage - .) Pas in 1684 was het Pierre Bayle, die in dezelacune Voorzag met zijn te Amsterdam gepubliceerde Nouveflesde la République des Lellres. Dit geleerdentijdschriftWIst al spoedig elders in Europa verschijnende literaire perio-Titelpagina van de Nouvelles de la République des Lettres, van maart 1684lal en mei februari 1687 door Pierre Bayle geredigeerd. Hel was hel eersle(literair) wetenschappelijke lijdschrift van Nederland. Nadien zou hel doorJacques Bernard lal 1718 worden voorlgezel.( Amslerdam, B. w. )dieken te overvleugelen. Zo had Frankrijk al sinds 1665 zijnJournal des Sçavans en Italië drie jaar later zijn Giornale deLellerati, terwijl in Engeland en Duitsland respectievelijkvanaf 1665 en 1682 de Philosophical Transactions en de ActaEruditorum werden uitgegeven, twee periodieken die zichmeer op een natuurwetenschappelijk geïnteresseerd en echtgeleerd publiek richtten. Het nieuwe tijdschrift werd echterniet de zoveelste variant op een oude formule. Dank zij eenkritische en onafhankelijke geest kon Bayle vanuit Nederlandbeter dan waar ook gestalte geven aan het ideaal vande Republiek der Letteren, die supranationale geleerdengemeenschap,waar confessionele en politieke verschillen niettellen, 'ou tous les Sçavans se doivent regarder comme frères',(waar geleerden elkaar broederlijk bejegenen). Niet gehinderddoor censuur en met de beschikking over een ruimassortiment aan boeken slaagde de filosoof-journalist erinmet een oorspronkelijke en frisse stijl de Europese gemeenschapvan geletterden op voortreffelijke wijze te voorzienvan het laatste wetenschappelijke en literaire nieuws. Met deNouve/les heeft Bayle het genre van de literaire pers bovendieningrijpend vernieuwd en tot ver in de 18e eeuw bleefmen zijn grote verdiensten in dit opzicht erkennen. Hij magdaarom met recht als de vader van de moderne recenserende87

------------ -zojuist verschenen werken, vormden een welkom hulpmiddelom op de hoogte te blijven van het laatste literairenieuws. De journalisten van deze tijdschriften beseften ditmaar al te goed, waar ze spraken over een 'espèce de déluge'(een soort zondvloed) en een 'débordement des livres' (overstromingvan boeken). Maar waren zij dan zelf in staat indeze boekenzee het hoofd boven water te houden? Uiteraardvermochten ook deze Franse journalisten slechts een kleindeel van alles wat verscheen te bespreken. Toch kon hunkeuze vanwege het ruime aanbod, de grote verscheidenheiden de kwaliteit van de in de Republiek circulerende boeken,verantwoord zijn. Zij wisten zich daarbij gesteund door uitgeversen boekhandelaren, die hun maar wat graag boekenter bespreking of aankondiging afstonden, daar er niet beterdan via dit nieuw medium reclame kon worden gemaaktvoor hun produkten of handelswaar.Jean Lee/ere ( /657- / 736) , beroemd uit Genève afkomstig theoloog enjournalist.Redigeerde drie verschillende tijdschriften tussen /686 en 1727.( Leiden, U.B. )pers worden beschouwd.De ontvangst van Bayles tijdschrift was overweldigend enlegde de uitgever Henri Desbordes geen windeieren. Overalin Europa werden de Nouvelles gelezen, ook in die landen,waar het tijdschrift wegens de censuur-maatregelen moestworden binnengesmokkeld. Twee jaar later werd het voorbeelddan ook gevolgd door de Geneefse balling Jean Leclerc,die in achtereenvolgende samenwerking met de hIJgenotenJean Cornand de La Croze, Charles Lecène enJacques Bernard te Amsterdam van 1686 tot 1693 de BibliothèqueUniverselle et Historique liet verschijnen. En wanneerPierre Bayle in 1687 zijn journalistieke activiteiten wegenseen wankele gezondheid moet staken, zal de uit Rouen afkomstigehugenoot en advocaat Henri Basnage de Beauvalop uitnodiging van de Rotterdamse filosoof, aan de redactiebeginnen van de Hisloire des Ouvrages des Savans, dat tot1709 te Rotterdam zou verschijnen. Ook dit tijdschrift, evenalsdat van Leclerc, verwierf een grote faam en werd overalin de Republiek der Letteren gelezen. Deze laatste journalistenbereikten weliswaar niet het niveau van Bayle, maar beidenlieten indrukwekkende literaire monumenten na.Verschillende omstandigheden stonden borg voor het grotesucces dat deze in Nederland verschijnende tijdschriften hadden.Welke, in het buitenland verschijnende, literaire periodiekverscheen in een land met een zo goed georganiseerdeboekhandel? De Verenigde Provinciën vormden in deze jarenimmers een waarachtig Mekka voor auteurs en boek liefhebbers;er werden hier gedurende de l7e eeuw meer boeken geproduceerddan in alle andere landen te zamen. Terechtspreekt men dan ook wel eens van het 'Hollandse wonder'.Geletterden en geleerden zijn in deze jaren nauwelijks meerin staat de vloedgolf van nieuwe publikaties het hoofd te biedenen tijdschrijften met korte uittreksels en besprekingen vanJournalisten als nieuwsagenten van de Republiek der LetterenBehalve over een uitstekend geoutilleerde boekhandel beschiktende redacteuren van deze Franstalige tijdschriftenook over een uitgebreid correspondentienet. Want zonder dehulp van goede informanten uit de Republiek der Letteren,zo beseften deze journalisten, zouden zij niet tegen hun zwaretaak zijn opgewassen. Hoewel natuurlijk meestal slechtskleine gedeelten van dergelijke correspondenties bewaardzijn gebleven, blijken inderdaad van heinde en verre brievenbij de journalisten te zijn binnengekomen. De reconstructiesvan de briefwisselingen van Pierre Bayle en Henri Basnage deBeauval bewijzen dit duidelijk (kaarl IV). Het grootste aantalcorrespondenten bevindt zich in Frankrijk, waar Parijs dekroon spant. Beneden de Loire ontvangen de journalistenonder meer nieuws uit Dijon, Lyon en Bordeaux. Ook alheerste er in dat land een strenge censuur en werden er geenafwijkende meningen geduld, Bayle en Basnage beseftengoed dat vooral de Franse hoofdstad in cultureel en intellectueelopzicht een centrum van de Republiek der Letterenbleef. In die 'abrégé du monde' kwamen de Europese geleerdensamen. Daarvoor konden zij de ogen niet sluiten. Zelfsuit ftalië ontvingen zij regelmatig nieuws over publikaties enwetenschappelijke evenementen, waarover zij hun lezers rapporteerden.Vanzelfsprekend profiteerden deze refugiee-journalistenook van de contacten die zij met hun geloofsgenotenonderhielden, die zich in één van de omringende protestantselanden hadden gevestigd, bijvoorbeeld te Berlijn of Londen.Een van de meest illustere voorbeelden van zo'n hugenootsecorrespondent in het buitenland was Pierre Desmaizeaux.Vanuit Londen heeft deze balling gedurende een lange reeksvan jaren Basnage, en vele andere journalisten op het vastelandna hem, van Engels nieuws voorzien. Lange fragmentenuit de vele honderden brieven, die Desmaizeaux aan zijn correspondentenschreef, werden nu eens ongewijzigd opgenomenin de verschillende tijdschriften die begin 18e eeuw inde Republiek en elders in Europa verschenen, dan weer verwerktin de door journalisten zelf vervaardigde recensies.Dat de taak van de journalisten dank zij correspondenten alsDesmaizeaux enorm werd verlicht, spreekt vanzelf. Bovendienwaren de redacteuren van de tijdschriften aldus in staathun lezers op de hoogte te houden van allerlei actuele wetenschappelijkediscussies en hun recensies met achtergrond-informatiete verrijken.De tijdschriften van Bayle, Basnage en Leclerc brachten alspoedig een sneeuwbaleffect teweeg en gaven ook de stoottot de stichting van tal van wetenschappelijke en literaire pe-88

iodieken in de Franse taal. Zo publiceerde Pieter Rabusvanaf 1691 zijn Boekzaal van Europe en verschenen er nogvele andere Franstalige tijdschriften in Nederland kort vóóren na 1700. Gabriel d' Artis gaf in 1693 zijn Journal sur toutessortes de sujets uit en Etienne Chauvin van 1694 tot 1696 zijnNouveau Journal des Savans, terwijl Jacques Bernard, dieenige jaren had meegewerkt aan het tijdschrift van J. Leclerc,in 1699 de redactie voortzette van de Nouvelles de la Républiquedes Lettres. Van de belangrijkste periodieken, die inhet begin van de 18e eeuw door hugenoten hier te lande werdengeredigeerd, zij nog melding gemaakt van de HistoireCrilique de la République des Lettres (1712-1718) van SamuelMasson en de Nouvelles Iittéraires (1715-1720) door Henridu Sauzet in samenwerking met anderen. AI deze periodieken,die overal in de Republiek der Letteren werden gelezen,hebben elk op een eigen wijze in belangrijke mate bijgedragentot de verbreiding van de Franse cultuur en de Europesewetenschapsbeoefening en hun redacteuren slaagden erin derefugiees in de diaspora mentaal te herenigen.Etienne Chauvin ( 1640-1725), theoloog en filosoof. redacteur van NouveauJournal des Savans, dat slechts een kort leven beschoren was. ( Amsterdam,B.W. )Gravure van P. Fouquet jr. (2e helft 18e eeuw) .Het Atheneum JlJustre van Amsterdam, waar de hugenoot en oriëntalist EtienneMorin onderwijs verzorgde. lJlustre scholen kenden evenals universileilenwelfaculteiten, maar hadden niet het recht academische graden te verlenen.( Leiden, U.B.)89

~-"--- --~Jacques Gaillard (t 1688 ) , \I'as eerst regent van het Waals college te Leidenen vanaf 1686 tevens hoogleraar in de theologie aan de universiteit aldaar.( Amsterdam, B. W.)Jean Barbeyrae ( 1674-/744), doceerde vanaJ 17/ 7 aan deJaeultei! der rechtsgeleerdheidte Groningen. Hij is vooral bekend geworden door zijn vertalingenvan Samuel PuJendorJ en van Hugo de Groot. Zijn op vallingen over verdraag­::aamheid karakteriseren zijn oeuvre.( Particuliere collectie)Hugenoten en Nederlandse universiteitenOnder de vele geletterden en geleerden die Frankrijk om geloofsredenenmoesten verlaten, vonden er sommigen eenwerkkring in één van de Noordnederlandse universiteiten ofIIIustre scholen. Dit is nauwelijks verwonderlijk, daar de universiteitsbestuurderser van oudsher naar hadden gestreefdhun instelling een internationale allure te geven. De gehele 17eeeuw door treft men dan ook overal buitenlandse hooglerarenaan. In Leiden doceerden de medicus Charles Drelincourt(1668-1697) en de theologen Etienne Le Moyne (1676-1689) en Jacques Gaillard (1667-1688); deze hugenoten, dieal vroeg in Leiden waren gearriveerd, waren geen slachtoffersvan de Herroeping, maar zij zullen, afgezien van Gaillarddie regelrecht verbannen was, Frankrijk gaarne hebbenverlaten wegens de steeds repressiever wordende maatregelenvan Lodewijk XIV. Een duidelijk voorbeeld van een persoonlijkverdrukte refugiee vormde de al eerder genoemdeJacques Bernard, die in 1683 rechtstreeks te maken had gehadmet Lodewijks dragondertroepen. Vanaf 1705 bekleeddehij aan de Leidse Akademie een leerstoel in de wiskundeen wijsbegeerte. Groningen benoemde ook vier authentiekevluchtelingen: Jacques Gousset (1691-1704), die hoogleraarin het Grieks en de theologie werd, Michel Rossal, die in1706 tot professor in het Grieks en de filosofie werd benoemden nog twee juristen, Jean Barbeyrac (1717-1744) enPierre de Tollieu (1717). Ook te Franeker doceerden er tweehugenootse hoogleraren, de theoloog Henri PhilipponeauHautecourt en de medicus Pierre Latané, de laatste eerst alslector en vanaf 1693 als professor. De Utrechtse universiteithad slechts één Franse vluchteling in deze jaren, Paul Bauldryd'Iberville, die vanaf 1686 kerkgeschiedenis doceerde.Tenslotte werden behalve te Rotterdam, waar P. Bayle en P.J urieu filosofie en theologie onderwezen, ook elders nog enigehugenootse hoogleraren aan IIIustre scholen verbonden,zoals bijvoorbeeld de oriëntalist Etienne Morin in 1686 teAmsterdam. Maar de meesten van deze Franse professorenwaren slechts middelmatige geleerden. Uitgezonderd Bayleen J urieu, die beiden overigens maar aan een tweederangsinstellingonderwijs gaven, en de in Groningen benoemderechtsgeleerde Jean Barbeyrac, die Franse geannoteerde vertalingenbezorgde van werken van onder meer S. Pufendorfen H ugo de Groot en grote bekendheid verwierf wegens zijnideeën over verdraagzaamheid, stonden al deze hooglerarenin de schaduw van hun illustere Franse voorgangers; geenvan hen kon zich meten met een J.J. Scaliger, een André Rivetofeen Claude Saumaise, die eind 16e eeuwen gedurendede eerste helft van de 17e eeuw met hun aanwezigheid glanshadden gegeven aan de Leidse universiteit.Het aantal Franse studenten dat zich aan één der Noordnederlandseacademies liet inschrijven, onderging weliswaarrond 1685 een snelle stijging wegens de refuge, maar al vanaf1690 liep hun getal weer sterk terug. J n Leiden schreven zichbijvoorbeeld tussen 1651 en 1675265 Fransen in, welk aantalin het laatste kwart van de 17e eeuw opliep tot 392; maar inde periode 1701-1725 werden nog maar 165 Franse namengeregistreerd. De jaren 1686 en 1687 vormden topjaren inLeiden, toen veel hugenoten daar gratis werden ingeschreven.Te Franeker is het beeld ongeveer identiek. Werd daarin 1685 één Franse student geïmmatriculeerd, in 1686 waren90

het er dertien in 1687 vier, in 1688 één, in 1689 weer drie enin 1690 zelfs geen enkele meer. De conclusie lijkt daarom gewettigddat weinig hugenoten de behoefte hebben gevoeld ofin staat waren hun kinderen hoger onderwijs te laten volgen.Dat zij de universiteiten al weer snel links hebben laten liggen,is nauwelijks verbazingwekkend: een studie in de theologiehad nu eenmaal niet veel zin, daar er door de overkomstvan zoveel predikanten een overschot was aan theologen.Anderzijds zullen zij snel hebben geconstateerd dat dearbeidsmarkt voor andere academici vanaf de jaren zeventigvan de 17e eeuw sterk verzadigd was.AA M S TER DAM.Chez HEN R Y DES ~ 0 R D 1: S dans IeKalvcrfiraat prés Ie DamM. DC. LXXXV.Avcc Privi/~"Drukkersadres van de hugenoot Henri Desbordes, die in 1682 vanuit SaU/nurnaar Amsterdam vlllch/le waar hij een boekhandel en uitgeverij begon. Tussen1683 en 1722 verschenen een groot aantal uitgaven van voornamelijk Fransewerken met zijn adres.91

------~~====-- -. - --5Hugenoten in het Staatse legerSteunverlening via het legerVan oudsher telde het Staatse leger een aantal Franse officieren;het was immers niet ongebruikelijk in vroeger eeuwenbuitenslands in krijgsdienst te treden. Daarom sprak hetvoor veel officieren, die hugenoot waren, vanzelf om rond1685 een dienstverband bui ten Frankrij k te zoeken. Zokwam een groot aantal van hen naar de Nederlanden. AI innovember 1685, ruim een maand na de Herroeping van hetEdict, wist de Franse ambassadeur D'Avaux vanuit DenHaag aan Lodewijk te melden, dat officieren dagelijks antichambreerdenin het stadhouderlijk paleis, om zich via WillemIII van een plaats in het leger te verzekeren. Hoewel in1685 de militaire situatie in Europa vrij rustig was en ereigenlijk al sinds de vrede van Nijmegen in 1678 gesprokenmag worden van een 'gewapende' vrede, maakte Je aanhoudendepolitieke spanningen het voor Willem III en de Staten­Generaal aantrekkelijk de hugenootse officieren op de beta­Iingsrol te zetten. Met de indienstneming van deze militairenwaren de gedeputeerden er zich degelijk van bewust eentweeledig doel te dienen: zij konden uiting geven aan deDe hele 17e eeuw door waren er Franse officieren in dienst van het Slaatseleger. Na de Herroeping van het Edict van Nantes kwam een groot aantal vanhen als vanzelfsprekend naar Den Haag.( Parijs, Arch. Nat. )'440 : 0 ;0.,.. qóo: 0:0"",- :.,(}~o:o :ó i(}~O: 0 : 0 'Voor de belaling van de officieren reserveerden de Staten Generaal een bedragvan 100.000 gulden. Dit werd verhoogd tot 150.000 gulden en nog moesten deweddes met een vijfde gekort worden, omdat er steeds meer officieren aankwamen.('s-Gravenhage, Alg. Rijksarchief)deugd van christelijke naastenliefde, maar tegelijkertijd zoude Republiek zijn voordeel kunnen doen met deze goed geoefendesoldaten, indien onlusten zouden uitbreken. Voorhun betaling werd door de Staten-Generaal begin 1686 eenbedrag van f 100.000,- genoteerd dat jaarlijks zou wordenuitgekeerd. AI een paar maanden later bleek dat dit bedragbij lange na niet toereikend was om het dagelijks groeiendeaantal nieuwe hugenootse officieren te kunnen opvangen;daarom werd op I juni 1686 het budget metf50.000,- verhoogd.De Staten van de stad Groningen en ommelandennamen in deze zelfde maanden het besluit twee compagnieënvan elk 60 man sterk, bestaande uit hugenoten, die op anderewijze niet in hun bestaan konden voorzien, voor eigen rekeningin dienst te nemen.IJ, ... ",,,., 1'11" J' I.lc,/"..,J , 'of'

'2.6>0:0:0WO : O'.O16'0 '.0'0tCo ',o :o'WO ·.O ~Wo:.ó:o'2.6'0 :0 :0'WO '. 0:016'0 '.0:0Wo:o :oW.D :o:o1&0:0:0'Z,&)'. 0 '.0Wo:o:o1.&0 :0 :0?(Jo ' (l'1)Lijst van gerefugieerde officieren uit het archief van de Raad van State. In totaalstaan er 543 namen genoteerd.( 's-Gravenhage, Alg. Rijksarchief)Frederik Armand, graaf van Schomberg (16 /5-/690), maarschalk van de legersvan Lodewijk XlV. Hij werd bevelhebber van het landingsleger van WillemIJl tijdens de Engelse expeditie. Hij sneuvelde in Ierland tijdens de slagbij de Boyne.( Amsterdam, B. w. )Lodewijk XIV. In 1686 trok hij via Portugal, Engeland ende Republiek naar Brandenbürg, waar hij eerst korte tijd indienst trad van de keurvorst, als generaal en degene die tevensmeer in het bijzonder het bevel voerde over de Franse'grands-mousquetaires' en grenadiers. Dit Franse corps bestondgeheel uit gevluchte Franse officieren en edellieden.Ongetwijfeld zijn enkelen van hen Schomberg gevolgd, toendeze in 1688 naar de Republiek vertrok om daar onder aan­Voering van Willem In de expeditie naar Engeland te leiden.Andere bronnen uit deze periode melden 'dat het aantal gevluchteofficieren dat met Willem III de oversteek naar Engelandmaakte, inmiddels tot meer dan 700 was gegroeid.De exodus van Franse officieren naar de Republiek en Engelandverontrustte de Franse koning zozeer dat hij in 1689,toen de oorlog weer was verklaard, het bericht liet uitvaardigendat alle gevluchte Franse militairen, die zich alsnog indienst wilden stellen van het op dat moment met Frankrijkbevriende Denemarken, mochten rekenen op de helft van deinkomsten uit hun bezittingen in Frankrijk. Deze maatregelzal weinig effect hebben gesorteerd, omdat de militairen,vOoral in de Republiek en Engeland, onder de meest gunstigevoorwaarden in dienst waren genomen.Overal in de Republiek werd vuurwerk afges/oken /oen Willem I/! in hel voorjaarvan 1689 101 Koning van Engeland werd gekroond. De Franse refugieesverheugden zich hierover in het bijzonder, omdlll zij hoop/en dat de oorlog dienu ui/brak lot hUil spoedige terugkeer naar het vaderland zou leiden.( Folo Alias van S /olk J93

Ook voor de vluchtelingen, die nimmer tevoren de wapenrokhadden gedragen en die hier geen passende werkkring kondenvinden en daarom vaak in zeer behoeftige omstandighedenleefden, bood krijgsdienst een uitkomst. Velen zullenzich dan ook als eenvoudig soldaat hebben laten inhuren enzo konden regimenten worden samengesteld die door de Republieken Engeland gemakkelijk op de meest ver afgelegenplaatsen in Europa konden worden ingezet. Met name inPiemonte hebben vele hugenootse soldaten in de jaren 90strijd gevoerd. Toen de oorlog daar was afgelopen, werdener maar liefst vijf regimenten van gevluchte hugenoten naarEngeland afgemarcheerd, terwijl de soldaten in Nederlandsedienst eerst nog enige tijd slag hebben geleverd aan de Rijn.Die troepen werden uiteindelijk bij Frankfort ontbonden.Hun officieren keerden terug naar de Republiek.De Hugenoten en Willem 111De oorlog die in deze jaren door de protestantse mogendhedenwerd gevoerd leverde niet alleen voor sommige refugieeseen broodwinning op; tegelijkertijd koesterden tal van hugenotende vurige hoop dat de politieke en militaire manoeuvresvan Willem III er uiteindelijk toe zouden leiden datFrankrijk zijn poorten weer zou openen voor de protestanten.Deze hoop was in de loop der jaren krachtig gevoeddoor de oorlogspropaganda, waarin door sommige pamflet-De inscheping te Hellevoetsluis voor de overtocht naar Engeland op 11 november1688. Een eerdere poging was mislukt door hevig stormweer.Gra vure van Romeyn de Hooghe.(Foto Atlas van StolkJtisten Willem III werd afgeschilderd als de redder van deprotestanten in Europa. Al deze verwachtingen werden echtergrotendeels de bodem ingeslagen tijdens vredesonderh,;lndelingente Rijswijk. Alle pogingen van refugiees de hugenootsezaak in Rijswijk te laten verdedigen, liepen op nietsuit, daar Willem III andere belangen nastreefde. Deze beseftemaar al te goed dat de eis aan Lodewijk XIV, de Franseprotestanten in Frankrijk weer in hun rechten te herstellen,zou betekenen dat de Franse koning op zijn beurt de terugkeernaar Engeland zou kunnen bedingen van de vele Stuartgezindekatholieken, die na de Glorious Revo/ution naarFrankrijk waren uitgeweken. De in 1697 gesloten vrede haddan ook een psychologisch schokeffect tot gevolg. Van nu afaan realiseerden de hugenoten zich steeds meer, dat eenterugkeer praktisch onmogelijk was geworden. Hun mentaliteitveranderde: van vluchtelingen werden ze echte immigranten,die buiten Frankrijk definitief een nieuw bestaanmoesten opbouwen.De vrede zou niet van lange duur zijn en na de dood van WillemIII brak in 1702 opnieuw oorlog uit, waar hugenootse94

De Koning-S ladh ouder Willen 111. Veel hugel/olen droegen de aanhal/kelijkheid die ~ij jegens de Franse KOl/ing gekoeslerd haddel/ op Willem 111 over. Hijwerd 1'1'1/ aam al malen geporlrelleerd door de reji./giee Hel/ri Bral/don. Dil !lorIreI he vil/dl ::ich I/U in hel RijksllluseulII Paleis Hel Loo.95

militairen, nu georganiseerd in drie regimenten van circa 750man, een belangrijke rol vervulden in het Staatse leger. Opnieuwwerden zij ingezet bij verre expedities; een aanvankelijkbeoogde landing aan de Franse Westkust werd wegensslecht weer omgebogen in een inval in Spanje. Bij de noodlottigeslag bij Almansa (1707) kwamen vele hugenoten uitdeze troepen om in een bloedig gevecht met de legers van deFranse koning en de Spaanse troonprentendent. Zij zoudenFrankijk nimmer meer terugzien.Voor hen die de strijd hadden overleefd, maar ook voor veleanderen in hugenootse kring her en der in Europa, flakkerdenog even de hoop in deze jaren op alsnog naar Frankrijk tekunnen terugkeren. Enkele eclatante overwinningen in deZuidelijke Nederlanden leken al in 1708 de weg naar Parijste hebben opengelegd en Rijssel was door de geallieerden,onder aanvoering van Marlborough, ingenomen. Een Fransreiziger, die in 1713 verslag uitbrengt van zijn conversatiemet enige gasten in de Amsterdamse herberg 'La ville deLyon', waar hugenoten plachten samen te komen, geeft destemming van dat ogenblik aardig weer: sommigen meendendat de Engelsen hadden moeten doorvechten en dat Marlboroughdan gemakkelijk voor de poorten van Parijs zijn voorwaardenhad kunnen opleggen aan de Franse koning; Franseprotestanten zouden moeten kunnen terugkeren naar huis enhaard en volledige vrijheid van geweten moeten krijgen. Anderenwierpen echter tegen dat Engeland en de Republiekdat natuurlijk nooit meer zouden toestaan, daar de hugenotenzoveel welvaart en voorspoed hadden gebracht in dezelanden. Nog afgezien van de omstandigheid dat de werkelijkheider heel anders uitzag, dat Lodewijk XIV niet zo gemakkelijkte overwinnen viel en dat de aanwezigheid van zoveelhugenoten een zware last was geworden voor de Republiek,vormde het lot van de protestantse vluchtelingen tijdens deUtrechtse vredesonderhandelingen geen serieus onderwerpvan bespreking.De vredesbesprekingen werden gehouden in het - nu niet meer bestaande - pa/eis 'Ter Nieuburch' bij Rijswijk , dat Willem /11 be:at. De terugkeer van de refugié 'sspeelde bij de onderhandelingen geen rol.Gravure van J. van Vianen uit een reeks van twaalf, die de vredesonderhandelingen te Rijswijk tot onderwerp hebben.( Amsterdam, U.B.)96

6Franse stijl- Nederlandse cultuurIn de loop van de zeventiende eeuw was de Franse cultuursteeds toonaangevender geworden in Europa. Deze culturelehegemonie viel overigens geenszins samen met een politiekeoverheersing. Tijdens de vele oorlogen liepen de agressie enandere onlustgevoelens ten opzichte van Frankrijk en deFransen soms hoog op, maar dat nam niet weg dat het Nederlandsepubliek tegelijkertijd graag Franse toneelvoorstellingenin de schouwburg bezocht, zich kleedde naar de laatsteFranse mode, dat de muziek van Jean François Lully hieruitermate populair was en dat huizen en interieurs steedsmeer naar de Franse smaak werden gebouwd en ingericht.In hoeverre echter de Franse mode en smaak het de hugenotenin hun nieuwe omgeving makkelijk hebben gemaaktwerk te vinden valt moeilijk te bepalen. De kracht van de eigenNederlandse traditie, gevoelens van xenofobie, de gangnaar een oude, vertrouwde leverancier - die bovendien zelfal naar Franse voorbeelden werkte - zullen het vinden vanDrie kopieën door Gerard Valek , naar Franse gravures die beroepen ui/­beelden: horlogemaker, stoffeerder en zilversmid. Het waren niet alleen prentendie werden nagemaakt. ook de ambachtslieden zelf, zoals horlogemakersen stoffeerders, lieten zieh graag door Franse collega's inspireren.(Foto Atlas van SloIk )- ,1-(ahl/CJ 'OrIOr;el/ /"97

Paleis hel Loo. De nieuwe eetzaal, naar een ontwerp van Daniel Marot. (Foto Rijksmuseum Paleis het Loo) .98

Franse ornament-prelllen van Le Pautre werden veelvuldig gekopieerd, zoals bijvoorbeeld deze plafonds, friezen en kabinellen door P. Schenck. Dergelijkeprenten vervulden in de=e tijd de rol van woon-tijdschriften van nu: ze waren mooi om naar te kijken en gaven voorbeelden van moderne interieurs.( Leiden , Prentenkabinet )99

passende werkgelegenheid voor de zojuist gearriveerde hugenotenmaar al te vaak hebben bemoeilijkt.Bovendien troffen de beoefenaren van artistieke beroepen bijhun aankomst in de Republiek een burgerlijke samenlevingaan waarin het stadhouderlijk hof nooit die voortrekkersrolvan Versailles ofhet Louvre had gespeeld. Slechts op beperkteschaal werd in Den Haag door de stadhouder en sommigeleden van de adel een artistiek mecenaat bedreven, terwijl depatriciërs in Holland en de overige gewesten een dergelijk begunstigingssysteemnauwelijks in praktijk brachten. Om diereden ook begaven de kunstenaars, die toch al gewend warendoor Europa rond te trekken, zich liever naar de tallozeDuitse vorstenhoven of naar Engeland.Nog twee andere factoren maken het problematisch de bijdragenvan hugenoten aan de Nederlandse kunst vast te stellen.Allereerst is niet bekend of er zich wel zoveel kunstenaarsbevonden onder de calvinistische refugiees. Voortskan in de meeste gevallen niet worden vastgesteld of eenkunstvoorwerp dat de Franse stijl en mode volgt, ook daadwerkelijkdoor een hugenoot is gemaakt. Nu eens zal de makereen rondreizend Fransman zijn geweest die niet noodzakelijkprotestant was, dan weer een Italiaans of een Nederlandskunstenaar die naar Frans voorbeeld werkte of in eenFrans atelier zijn opleiding had genoten.Het binnenhuis (of: interieurkunst)Een van de belangrijkste gebieden waarop de Franse modehaar invloed deed gelden was het binnenhuis. Aan het eindevan de zeventiende en in het begin van de achttiende eeuwzijn heel wat huizen van de adel en de gezeten burgerij ingrijpendverbouwd en opnieuw ingericht. Dat gebeurde naar devoorbeelden van Franse ontwerpers die een ornamentele stijlhadden ontwikkeld waarin eenheid van de verschillende on-derdelen het leidende motief vormde: alles moest op elkaarzijn afgestemd, zowel de kleuren van de stoffering als de versieringendie op muren en meubels herhaald werden. Nietlanger leverden meubelmakers, stoffeerders, plafondschildersen andere handwerkslieden hun afzonderlijke produkten,maar ze kregen vanaf deze periode nauwkeurige instructiesvan de architect die de decoratie van een vertrek had ontworpen.Deze laatste trad op als coördinator van de totaleinrichting en dat ging zo ver dat zelfs klokkenmakers zichmoesten aanpassen aan zijn ontwerp. Natuurlijk was eendergelijke binnenhuisarchitectuur alleen voor de allerrijkstenweggelegd, maar de ideeën van de grootste kunstenaars,onder wie bijvoorbeeld Charles Ie Brun (1619-1678), werdenvastgelegd op series prenten die in Frankrijk en ver daarbuitengretig aftrek vonden. Een graveur als Jean Ie Pautre(1618-1682) heeft zo een aantal prenten gemaakt met afbeeldingenvan alkoven waarin bedden konden worden geplaatst,plafonds, kabinetten en sierhekken. Die gravureswaren in Amsterdam te koop, maar werden er ook naarstiggecopieerd, want er was veel vraag naar: Petrus Schenk, deuitgever-graveur, heeft bijvoorbeeld een aantal van die prentennagemaakt. Zo bereikten de moderne Franse interieurontwerpen,die het eerst waren toegepast in paleizen en kastelen,een vrij breed internationaal publiek. Dank zij deze afbeeldingenkon de gezeten burgerij in de Republiek handwerksliedeninstrueren om volgens de mode van Parijs veranderingenin huis aan te brengen. Anderzijds gebruikten ookveel beoefenaars van kunstnijvere beroepen deze prentenTraditionele voorstellingen. zoals deze van 'het gezicht' en 'het gevoel' uit deserie 'de vijf zintuigen ', dienden vaak om de Parijse mode gestalte te geven.( Kopieën van P.Schenck naar Franse voorbeelden ) .(Leiden, Prentenkabinet)I.';,kF,,, =~:='~_""1011:.>1&é.f./CJC.r. .!.lt fltl ' Y""'I.J . './t,III1'~/fo/ r,,·''l'I'l.,dt NI, ';,.•.•./t./.., J.l':"(IC· .:r1/~1 ",iNt ~·.f.llr11.UI/:A. Julfl )W?k·Át.;Wd,.·~/{'rt~ JI.7I;.tit 6~·1(!,:u-!,-i f.r.:/'!f.· ._ {nut1~t't ::nJrn::'(" !.-tm.'tl'll ./'I/ .'/':' fl" d'::' .'~M~ ..(;ê;V(}CL'.~:,:/~~!/iI'-:./ip.:u.trJe.t:'r.m~ ]>.zn.ÁIUV· I~r":'l,• ..f/.;'.:]~ ";/'(t t'::' :J'L·,;-,:AsPl In IOJt:rl.'DJ m.u·m.:t,/tN/J .'i. ........ ?uil'j},.1 )J~IL,(t 7/!,f:iY;/l'h: ..(.ro.l'C.)fC.lt..

~ --- ----~~~Paleis hel Loo. Gravure door Romeyn de Hooghe. (Leiden, Prentenkabinet )101

Paleis hel Loo. Galerij. ( Folo Rijksmuseum Paleis hel Laa)102

voor hun eigen produkten die ze in hun winkels aanboden.Niet alleen rechtstreeks, door ornamentprenten, werden delaatste snufjes op het gebied van binnenhuisarchitectuurdoorgegeven, ook genre-achtige afbeeldingen speelden eenbelangrijke rol in het overdragen van de Parijse mode de vie.Aloude symbolische voorstellingen van de vijf zintuigen of devier seizoenen dienden steeds vaker als excuus om modieusgeklede dames en heren in up-to-date ingerichte kamers te latenzien. Deze prenten waren dan ook waarschijnlijk meerom hun uiterlijke boodschap dan om hun diepere betekenisgeliefd ; niet voor niets werden zij veelvuldig gecopieerd.Het spreekt vanzelf dat ook Willem IH veel belangstellinghad voor de prestigieuze nieuwe vorm van (binnenhuis-)architectuurwaar het VersailIes van Lodewijk XIV zoberoemd om was. Het stadhouderlijk hof was altijd al Fransgeoriënteerd en de nieuwe Franse koninklijke stijl sprak dezestadhouder met zijn monarchale ambities sterk aan. Geenwonder dat de hugenootse architect Daniel Marot al spoedigna zijn vlucht door de stadhouder in dienst werd genomen;deze refugiee was immers ondanks zijn jeugdige leeftijd inParijs al betrokken geweest bij decoratieve opdrachten voorhet koninklijk paleis. Hier kon hij zijn kwaliteiten onmiddellijklaten blijken bij de inrichting van het Loo dat toen netgebouwd werd, terwijl hij tevens belast werd met de decoratievan de Trèves-zaal op het Binnenhof en het huis deVoorst bij Zutphen. Natuurlijk speelde in een totaalopvattingover woninginrichting de tuinaanleg ook een belangrijkerol. De typisch Franse tuin van het paleis Het Loo, die onlangsweer in oude glorie is hersteld, met zijn lange doorkijken,ronde vijvers en groene nissen is dan ook het werk vanMa rot. Ook het ontwerp van de tuinvazen viel binnen het bereikvan zijn totale architectuuropvatting.Daarnaast heeft Marot zich met allerlei onderdelen van hetinterieur beziggehouden, onder meer met de muurbeschilderingin het trappenhuis die geënt was op een soortgelijke versieringin Versailles. Ook de inrichting van een aantal vertrekkenzijn aan hem toe te schrijven. Willem IH heeft meerhugenoten aangenomen voor het werk aan het Loo; gedeeltelijkliet hij hen overkomen uit Engeland, zoals Isaac Marot,de broer van Daniel, en de schilder Parrnentier. Bij latereopdrachten van de stadhouder-koning zijn echter steedsminder vaak refugiees betrokken geweest en ook bij ontwerpendie Marot uitvoerde voor personen uit de omgeving vanOranje zij n weinig of geen Fransen meer werkzaam geweest.Tuin vazen. Ontworpen door Daniel Marot , en door hemzelf gegraveerd. Hetontwerp van een tuin , met alle architectonische onderdelen, was zek er zo belangrijkals het interieur.(Leiden, Prentenkabinet)Daniel Marot ( 1661-1752) . Gra vure van Jacob Gole naar een schilderij vanJacques Parmentier. Marot heeft veel bijgedragen aan de inrichting van paleisHet Loo, dat in 1984 als Rijksmuseum werd opengesteld.( Amsterdam, B. w.)De uitvoerders van zulke projecten waren meestal internationaalsamengestelde gezelschappen handwerkslieden en kunstenaars.Zo waren de stuccowerkers vrijwel altijd Italianenen beeldsnijders kwamen in veel gevallen uit de ZuidelijkeNederlanden. De Franse bijdrage bestond hoofdzakelijk uitideeën voor het ontwerp. Dat Fransen niet speciaal gezochtwerden om die ideeën ook uit te voeren, blijkt bijvoorbeelduit de omstandigheid dat nogal wat beeldhouwers voorkomenop de lijst behoeftige refugiees te Amsterdam. Hoewel ervoor het binnenwerk van de huizen uit deze tijd veel beeldhouwwerkmoest worden verricht, waren deze handwerksliedenkennelijk werkloos. Natuurlijk waren er wel hugenotendie in een van de takken van interieurkunst werkzaam waren,maar hoe groot hun rechtstreekse bijdrage is geweest inde al eerder verfranste cultuur van de Republiek, valt moeilijkprecies vast te stellen.Desalniettemin is het werk van de hugenoot Daniel Marotonbetwistbaar van grote betekenis gewees.1 voor de systematischeintroductie van de Louis XIV -stijl in de Nederlanden.AI zijn ontwerpen en ideeën werden door hem zelf gegraveerden het staat vast dat zijn modellen veel zijn nagevolgd.Niet alleen werden zijn prenten gecopieerd, er zijn ook tallozevoorbeelden van kabinetten, tuinvazen en schoorsteenmantelsdie naar deze ontwerpen zijn uitgevoerd, meer ofminder aangepast aan de Nederlandse smaak.Kenmerkend voor de Franse interieurs waren met namesterk opvallende, weelderig bewerkte schoorsteenmantels; de103

haard was immers het centrum van het huiselijk leven en alleaandacht moest daarop worden gevestigd. Marot maakte opingenieuze wijze gebruik van de Nederlandse voorliefde voorChinees en Japans porselein evenals voor Delfts aardewerk:op zijn schoorstenen werden vaak étagères en konso\es aangebracht,waar plaats was voor zulke kommen en vazen. Zowerkte deze hugenoot zelf mee aan het scheppen van een Nederlandsevorm van de Lodewijk XIV -stijl. Andere hugenotendie voor een minder verheven publiek werkten dan Marotzullen zich in sterkere mate hebben moeten aanpassen.KledingBehalve de interieurkunst was de kleding rond 1700 duidelijkFrans geïnspireerd. Daarom is lange tijd voetstoots aangenomendat hugenoten wel belangrijke leveranciers vanmode zullen zijn geweest in de Nederlanden. Grote voorzichtigheidis hier echter geboden. Bij de verspreiding en produktievan modeprenten zullen ook hugenoten wel een rol hebbengespeeld, maar hun bijdrage mag niet worden overschat,vooral niet omdat de poorten van veel ondernemingen op hetgebied van de zijdeweverij, passementwerkerij en hoedenmakerijna korte tijd weer moesten worden gesloten. De eerstegrote waaiermakerij in de Republiek werd weliswaar in 1682door een Fransman, Antoine Boullard, opgericht, maar dezehandelaar/fabrikant was evenals zij'n medewerkers roomskatholiek.Natuurlijk kwamen er ook protestantse waaiermakersnaar de Nederlanden; aanwijsbaar zijn in elk gevalmakers van benen waaiers, maar hoe exclusief is hun invloedKlokken vormden een integrerend bestanddeel van het interieur. Zij werdendan ook ont\\'orpen door grote architecten. De voorbeelden werden nagegraveerd,::oals de::e klokken naar een ontwerp van Marot.( Leiden, Prenrenkabinet )Aan het ontwerp van schoorsteenmantels werd veel aandacht besteed; het warentensialIe opvallende bouwsels in het midden van een kamermuur. Fransemodellen vervingen de traditionele Hollandse schouwen. Soms werd er ruimtevrijgehouden voor porcelein verzamelingen - een Nederlands trekje!( Leiden. Prentenkabinet )links: Gravure van D. Marot.Rechts: Gravure naar D. Marot.104

- --------------Chés Abraham Wolfgang, 168+tenoemen op dit modegevoelig produkt? Zeker is dat ookveel Nederlanders in deze sector werkzaam waren die al danniet, afuankelijk van de vraag, naar Franse voorbeeldenwerkten,Ook voor andere onderdelen van de kledingindustrie lijkthetzelfde beeld te moeten worden geschetst. Een gedeelte vande pas gearriveerde hugenoten zal aansluiting hebben gevondenbij deze bedrijfstak en sommigen van hen zullen erin zijngeslaagd hun mode-produkten aan Nederlandse klanten teslijten, Zij brachten echter zeker geen echte vernieuwing ophet gebied van de mode teweeg, De Franse mode was al voorhun komst in de Lage Landen bekend,FRANS BEENEVELT mJoNGE1/~a'7"t!,.-maakr 91 1ocn",d, op cU /wrk'-all- (k .Ça.Jt~uJ-mooLe't"llu~QA. ~Il§{t:ere­,'7,>1t, toL A,,,,urdam, daar d" lfoclcJG91,)a~'T"r ':}ItÁCU.:J't; JChildctt, maah,'nt, (ait, racCfJmod, á ptruiPlI:rtd!: m ru*o,?, alckrhanck Jom'tc louteJ JortGJ d'[van:tailJ, cl ~lett

Paleis hel Loo. Slaapkamer van de Koning Stadhouder Willem 111. ( Folo Rijksmuseum Paleis hel Loo)106

DE VER~/.AANDE~~ .:' oi />. l 'I • ,~ HOLLANDSCHEFRANSCHMAN.IB L Y SPE L.Te AMSTERDAM,.. Dy ,altIHU\ T MAGNUS, op de NieuWendykinden Atlas, r684.Me't Pri'lJile[.ie.'van schikking, in hartstógten, én gedachten./ ( . . :) Dusgaat ons Vrankryk voor, En strékt een' fakkel, om tevólgen op dat Spoor.'Nu zou men kunnen denken dat hier een pleidooi werd gehoudenvoor een blindelings navolgen van de Fransen, maarzo simpel lag het voor Nil nu ook weer niet. Domme naäperijvan al wat Frans was bestreed het juist. Het ging er hun veeleerom 'de Nederduitsche taal voort te zetten' en de jeugdgoede morele voorbeelden te verschaffen, dat wil zeggen deidealen van een ' burgerlijke' deugd voqr te houden en het publiekte leren de hartstochten aan het gezag van de rede teonderwerpen. Een amusante bespotting van mensen die zomaarwat Frans door hun taal mengden en alleen dingen dieuit Frankrijk kwamen de moeite waard vonden om aan teschaffen, pu'bliceerde Nil bijvoorbeeld in 'De verwaande HóllandscheFranschman. Blijspél'. (Het gebruik van accentenwerd door deze groep wel als een zinvolle toevoeging aan hetNederlands beschouwd!). Wat de kritiek op Franse modeartikelenbetreft komt in dit stuk een vrouwspersoon voor datals toppunt van voze modieusheid op de volgende wijze eenafspraak maakt om iemand te ontmoeten: 'Wy zullen tégenhalf twaalven wee zen tot myn Fransche kraamer, óf myngoudsmit, óf de kantverkoopster in het Hóf van Brussel, ófwél tot de Franje-, óf spiegel koper.'Een dergelijk personage bood natuurlijk ruimschoots de gelegenheideen zeer modieus geklede gestalte op het toneel tebrengen. Dat gold overigens voor de meeste rollen, omdatzelfs historische toneelstukken in deze tijd - volgens de Fransemanier - in contemporaine costuums werden opgevoerd,in decors die al evenzeer aan de heersende smaak moestenvoldoen.Ook zinnebeeldige gestalten als 'de poëzie' of 'de muze' wer-Tilelpagina van 'De verwaande Holland~cll e Fransman '. In dil loneelsluk vanAn,/ries Pels wordl domme bewondering voor alles wal Frans is danig op dehak genomen. De voorslelling van hel figuurlje dal een rols bekliml vorml helvignel van hel gezelschap 'Nil volentibus arduum '. .(AmsIerdam, V.B. )Krispijn. Gravure door G. Edelinck naar een schilderij van T. Nelscher. OokJen'ob Gole maak Ie een gra vure naar dil schilderij.( AmsIerdam, Ned. Th eaterinsliluut )ten daarvoor een genootschap op dat de mooie naam kreeg'Nil Volentibus Arduum', of: 'Niets staat hen die willen in deweg,' afgekort tot Ni!. Het genootschap streefde naar eenzuivering en polijsting van taal en zéden en stelde zich onderl11eer tot doel goede vertalingen uit het Frans te verzorgenen inderdaad is er veel werk op dit terrein verricht. Tegelijkertijdspanden de leden van Nil er zich voor in dat het klassiekeFranse drama op de planken werd gebracht. Daarvoor1110est heftig strijd worden geleverd met de regenten van degOdshuizen die immers een deel van de recettes kregen en derhalveveel liever de spektakels van Jan Vos zagen opgevoerdwaarin moord en verkrachting met veel kunst en vliegwerkWerden vertoond. Dit soort toneel was Nil nu juist een doornIn het oog en toen het genootschap in 16Tj de kans kreeg enkelejaren de schouwburg te leiden, geschiedde dat geheelVolgens de regels van hun theoreticus Andries Pels die in zijn'Gebruik én Misbruik des Tooneels' zijn opvattingen uiteenzette.Het volgende citaat zal duidelijk maken wat het publiektoen voorgeschoteld kreeg:' .. . Laat de Fransche(n) ons tót een voorbeeld zyn./ Hoenét zyn die van taal? hoe zedenryk? hoe fyn / in kunst107

-------~~- ~ -'De Italiaanse straat'. Decor van Jacob Ve~nekool en Gerard de Lairesse, datgebruikt werd rond 1700.Scène uit 'De gewaande advocaat', blijspel naar Rosimond door P. de la Croix,1685. Hierin wordt een toespeling gemaakt op Krispijn, een schelmenflguur uitde commedia dell'arte, die via Frankrijk in Nederland werd geïntroduceerd.Toneelfiguren waren algemeen bekend en geliefd. Ze werden zelfs voor kaartspellengebruikt. In dil spel van jacob Gole neemt Krispijn de plaats in van hartenboer( vgl. afbeelding p. 107) .( Amsterdam, Nee/. Theaterinsti!ullt)108

den in extravagante, maar toch eigentijdse kleding vol inspirerendefantasiedetails ten tonele gevoerd. Weliswaar bestondenhierop uitzonderingen, zoals de figuren die aan decommedia dell' arte waren ontleend - een Italiaanse kunstvormdie hier via Frankrijk was geïntroduceerd - en dieherkenbaar moesten zijn aan hun harlekijnspak of Scaramouche-kledij.Toneel was hiermee een belangrijk mediumgeworden voor de overdracht van zowel Franse litteraire cultuurals Franse modebeelden.Motieven die aan het toneel ontleend waren, genoten eenenorme populariteit in die dagen - er zijn zelfs kaartspellengemaakt met toneelfiguren - en ze drongen tot diep in devolkskunst door. Het is interessant om waar te nemen datmodeafbeeldingen, die natuurlijk ook zelfstandig voorkwamen,zich op prenten gingen vermengen met toneelgestalten,net als op het toneel zelf de costuums aan de eisen van demoderne smaak moesten voldoen.Deze popularisering van de Franse mode zal ongetwijfeldwel eens aan hugenootse kleermakers die op de vraag wistenin te spelen, werk hebben geleverd, zodat indirect het verfransttoneel de integratie van deze refugiees hier heeft bevorderd.Overigens zullen ook handige Nederlandse kleermakershebben kunnen profiteren van de veranderendemode in die dagen. Het blijft daarom een onmogelijke opgaveeen onderscheid te maken tussen de Nederlandse en hugenootsebijdrage aan de verfranste cultuur rond 1700. Deperiode valt nog het beste te kenschetsen met de uitspraak:het was toen heel Hollands om Frans te doen.109

- - - -- ~~~---~- -~- -Vier Franse modeprenten uit het einde van de 17e eeu\v. ( Parijs, Arch. Nat. )110

7Armoed~ en sociale voorzieningenNieuwe impulsen voor de nijverheid?Stedelijke besturen zullen zich rond 1681 en 1682 niet hebbengerealiseerd hoeveel hugenoten in de jaren daarna degrenzen van de Republiek nog zouden overschrijden. Spoedigbleek al dat de genomen maatregelen uiteindelijk niethet beoogde effect hadden. Refugiees slaagden er hier endaar wel in om met succes een eigen bedrijf op te zetten,maar echt economisch herstel bleef uit. In Leiden bijvoorbeeldbesefte men al snel dat arme vluchtelingen de kwijnendetextielnijverheid nauwelijks uit het slop konden halen. AIin 1682 wees deze stad een aanbod van enige saai werkers afom tegen vrijdom van accijns en andere gunstige voorwaardenzich te Leiden te vestigen, daar deze refugiés te arm waren.Slechts een honderdtal hugenoten zou tot omstreeks1700 in het Leidse poortersregister kunnen worden opgenomen.Onder hen trof men lakenbereiders, grein- en stofwerkersen kooplieden aan. Toch vormden deze meervermogendenmaar een zeer gering percentage op de grote stroomvluchtelingen, die vanaf 1685 in de stad zou neerstrijken. Eenzeer groot aantal van hen was volledig verpauperd en moestmet alles geholpen worden, 'met broot ende andere nootsaeckelijkhedentot onderhout des ligchaems': zij moestenworden gekleed en gevoed, er moest onderdak voor dezearme lieden worden gezocht, evenals passende werkgelegenheid.Vele pas gearriveerde vluchtelingen kregen daarom ookleergeld om zich te bekwamen in het spinnen, kaarden, wolkammenen weven. Door het aanleren van een nieuw ambachthoopten deze hugenoten in hun levensonderhoud tekunnen voorzien. Ook al vertoondet1 de produktiecijfers vande Leidse textielnijverheid aanvankelijk enige stijging, vaneen echte opleving was geen sprake. Behalve een fabriek voorgeweven gevolde kousen, welke door drie refugiees in 1694was opgericht, werden nauwelijks nieuwe bedrijven in Leidengevestigd.Het bedrijf van P. 8aille te AmsterdamIn Amsterdam heeft men zich, zeker gedurende de eerste jarenvan de Refuge, veel gastvrijer en ontvankelijker opgesteldjegens de binnenkomende vluchtelingen. De stedelijkeoverheid spaarde aanvankelijk kosten noch moeite om de refugiésaan passende werkgelegenheid te helpen. Niet alleenwerd de toegang tot de ambachtsgilden gratis geopend, maarde stedelijke overheid schrok er ook niet voor terug 0m veelgeld te investeren in nieuwe bedrijven. Het meest eclatantevoorbeeld hiervan was de onderneming van Pierre Baille, dievóór zijn komst in de Republiek directeur-général was geweestvan de Koninklijke Manufactuur in Clermont-Lodève(Languedoc). Aan deze refugiees werd het ontruimde aalmoezeniersziekenhuister beschikking gesteld voor het oprichtenvan een grote weverij, waar weldra 1 10 weefgetouwen in werkingwerden gebracht. Een uitzonderlijke gunst, omdat deTII'ee afbeeldingen die de ~ijdenijverheid in Amsterdam symboliseren, door Cl.Duflos ( 1729) en B. Picart ( 1717).In de versiering om de prenten ~ijn voorwerpjes opgenomen die bij de zijdeverwerkinggebruikt werden.( Rollerdam, Alias van SIOIk )111

Het aalmoezeniersgasthuis van vóór 1675.In dit gebouw mochl Pierre Baille zijn weverij opzetten.(Amsterdam, Gem. archieJdienst , Hisl. Topografische Alias)Amsterdamse gildekeuren voorschreven dat hoogstens vijfgezellen onder één meester mochten werken. De stad kendein die tijd hoofdzakelijk het kleinbedrijf. Bij het toekennenvan deze grote bedrijfsruimte moet dan ook de overweginghebben gespeeld, dat aldus zeer veel refugiees tegelijk aanwerk zouden worden geholpen. Om dezelfde reden verleendede stad Amsterdam P. Baille in nog geen jaar tijd (1682-1683) een renteloos voorschot va n bijna.f 50.000,- . Tevenskreeg hij 240 weeskinderen toegewezen tussen de negen entien jaren oud, die, gedurende het eerste jaar zelfs zonder enigebezoldiging, kant voor het bedrijf zouden vervaardigen.AI deze steun kon echter niet verhinderen dat Baille al op 2maart 1684 failliet werd verklaard, waarbij hij tot overmaatvan ramp nog enige andere refugiees, die hem credieten haddenverleend, ruïneerde. De voortzetting van deze ondernemingals stedelijke instelling werd evenmin een succes en begin1695 zag de stadsregering zich genoodzaakt de poortenvan het bedrijf wegens grote financiële tekorten te sluiten.stelde daarom gratis terreinen beschikbaar voor de bouwvan werkplaatsen en bedrijven, en heel wat hugenoten zullenhier werk hebben gevonden. Op het gebied van de textielnijverheidwerden zo te Amsterdam op het einde van de 17eeeuw de meest fraaie en kostbare stoffen vervaardigd, dievoordien bijna uitsluitend uit Frankrijk en Italië moestenPenning in zilver ( 177 I ) .Beeldenaar: de deugd Caritas, gezeten naast een taJel waarop waarschijnlijkeen Bijbelligl. Zij geeji een kind de borsl en wijst een jongetje naast haar deweg naar de hemel.Keerzijde: afbeelding van de voorge vel van hel vroegere Hospice Wallon teAmsterdam.Daaronder: Celebré Ie 22 avril / 77 /.( Amsterdam , B. w., inv. no. 88)Van arbeid en bedelingBij de oprichting van Bailles bedrijf, evenals van nog anderedoor de stadsregering gesubsidieerde ondernemingen, werdsteeds uitdrukkelijk bepaald dat het werk diende te wordenverricht door pas aangekomen Franse vluchtelingen, die noggeen emplooi hadden gevonden. Het vinden van werkgelegenheidvoor die duizenden hugenoten moet de stedelijke bestuurderenheel wat hoofdbrekens hebben gekost. De stad112

Het Waalse Weeshuis ( Hospice Wal/on ) . Aan de achterzijde bevond zich eenvleugel voor bejaarden. Tegenwoordig Maison Descartes.( Amsterdam, B. W )worden ingevoerd. Daarnaast trof men ververijen, leerlooierijen,ateliers van goud- en zilversmeden en zeepziederijenaan, die met name de handel in kostbare luxe produkten kortetijd deed opbloeien. De Franse invloed op de fabricagevan luxe artikelen was onmiskenbaar: waaiers, sieraden, horloges,vilten hoeden en kleding volgens de laatste mode diein de Amsterdamse winkels lagen uitgestald gaven de stadeen cosmopolitisch cachet. Veel van die bedrijven haddennatuurlijk maar een bescheiden omvang en de meeste ondernemingenraakten na een korte bloeiperiode in verval. Eengroot aantal van de hugenoten die hier als paupers waren gearriveerd,slaagde er daarom niet in passende arbeid te vinden.Anderen, die aanvankelijk meer geluk leken te hebben,raakten na enige tijd weer werkeloos en opnieuw behoeftig.AI die arme lieden waren dan volledig aangewezen op de bedelingvan de plaatselijke Waalse Diaconie. Uit de bewaardgebleven diaconie-registers wordt duidelijk hoevelen er inNederland gedurende een lange reeks van jaren bijna volledigafhankelijk bleven van dit liefdewerk: wekelijks of maandelijkswerden hun geldbedragen uitgekeerd en soms ontvingenzij giften in natura. Alleen op die wijze konden zij hierOverleven. Geen wonder dat menig hugenoot zó tot hetstedelijk proletariaat verviel.DamessociëteitenEen speciale categorie van minvermogenden werd gevormddoor adellijke dames en weduwen, die met achterlating vanhaar hele bezit naar de Lage Landen waren gevlucht. MarkiesDe Venours, een Franse refugiee uit de Poitou trok zichhet lot van deze dames aan. Hij stelde de burgemeesters vande stad Haarlem daarom voor een Sociëteit voor haar op terichten. In het plan van de markies zouden de pensionnairesbij haar binnenkomst! 4.000,- aan de Sociëteit afdragen. Destad werd verzocht een bouwterrein ter beschikking te stellenin de nabijheid van de Waalse kerk, evenals een voorlopigwoonhuis, zolang de nieuwbouw nog niet gereed was. Alstegenprestatie zouden de dames jonge meisjes opvoeden invroomheid, en lessen in Frans en vrouwelijk handwerk geven.Vooral weeskinderen kwamen hiervoor het eerst in aanmerking.Spoedig bleek al dat de markies veel te optimistischwas geweest in zijn verwachting dat de dames bij binnenkomsteen zo hoog bedrag ter tafel zouden kunnen leggen.In de praktijk moest men zich met een kleine jaarlijkse bijdrage,in plaats van! 4.000,-, tevreden stellen. Toen in 1685reeds 35 adellijke dochters en weduwen zich bij de Sociëteithadden aangesloten, van wie sommigen een klein jaargeld enanderen helemaal niets betaalden, was de directrice genoodzaaktzich met een rekest tot de Staten van Holland en West­Friesland te wenden. Daarin verzocht zij om een jaarlijkssubsidie 'tot verquickinge van soo veele Persoonen van goe-113

Voo rslel van markies de Venours om een damessociëleille Haarlem op Ie richlen F:olo val! de e . I bi d-'" ( H I G .. ei s e a _IjGe aar ell1 , emeel1le-arclue/J114

Nieuwe Walen Kerk.Oude Walen Kerk.Inrichting waar Pierre Baille zijnweverij vestigde.Omrand: deel van de nieuweStadsuitleg (1658) waar veelrefugiees onderdak vonden.Walen weeshuis.Nieuwe Walen Kerk.Stippellijn: ____ _Woningen die sociale instellingenvan de stad lieten bouwen om teverhuren aan - liefst buitenlandse- wevers.Plattegrond van Amsterdam en detail daarvan, met wijk waarin vanaf ca. 1680zich veel hugenoten vestigden.Horlogem k k . .(1 a erswer plaats, gegraveerd door Vmcent Laurensz van der Vmne. 628-1702) , een Haarlems schilder die als veel van zijn collega's in zijn jongeJaren ( 1654/5) in Frankrijk had gereisd. ( Rotterdam , Atlas van Stolk)de huysen, die de smaetheden Christi praefereren aan de tydelyckevoordeelen van Egypten'. Niet zonder succes, wantvanaf dat jaar werd er door de Staten jaarlijks een bedragvan f2.000,- bijgedragen. De Sociëteit bleef voortbestaantot in de tweede helft van de 18e eeuwen kende lange tijdeen grote bloei wegens een aanzienlijk aantal leerlingen. Deoorspronkelijk geheel Haarlemse Stichting was weldra onderde bescherming komen te staan van de prinses van Oranje.Dank zij de bemoeienissen van de prinses werden soortgelijkesociëteiten gesticht te Schiedam, Rotterdam en 's-Gravenhage.Het voorbeeld van de Franse Damessociëteit toont aan datarmoede en behoeftigheid zelfs de hoogste maatschappelijkelagen van de hugenotenpopulatie konden bedreigen. Dankzij de steun van de stedelijke en gewestelijke overheid warendeze vrouwen uiteindelijk in staat in haar levensonderhoudte voorzien. Het ging hier uiteindelijk echter om een kleingroepje. Voor veel grotere problemen zagen de autoriteitenzich geplaatst bij die vele duizenden arme vluchtelingen vaneenvoudige komaf. Aanvankelijk hooggestemde verwachtin-115

- - - ~ ------- -- - •• --=gen over nieuwe impulsen voor de nijverheid werden niet ingelost,zeker niet toen de stroom refugiees steeds groter werd.De produkten van de nieuw gevestigde industrieën in de Republiekkonden uiteindelijk niet concurreren met die vanFrankrijk. Het Nederlandse produkt was daarvoor wegensde hoge lonen te duur en meestal te degelijk. Het miste dezwier, het raffinement waar het koperspubliek om vroeg., ... J - , -~-••DD-;;1,1DlD~DJ . • .•. I 1 \,-~f -fOLJ ,,1J • ••;..__...-.._-_.... ..!~ _......._.._-_ ...~~-DGroeiende desillusieInmiddels verminderde ook langzaam aan het medelevenonder de Nederlandse bevolking; de eerst zo spontaan bewezenwelwillendheid en gastvrijheid maakten soms zelfs plaatsvoor gevoelens van wrok en afgunst over allerlei privilegesdie door de vluchtelingen werden genoten. Ook in de kringenvan de Waalse kerk onderkende men na enige tijd het gevaardat na alle hulpacties wel eens andere mechanismen een rolzouden kunnen gaan spelen: verschillen op het gebied van zedenen gewoonten, met name bij die hugenoten die tot delaagste sociale klasse behoorden en alleen maar verpauperden,zouden wel eens aanleiding kunnen geven tot socialewrijvingen. Waar dit soort fricties, voortkomend uit vageonlustgevoelens, zich manifesteerden, kon irritatie over debevoorrechting der hugenoten niet lang uitblijven.Stedelijke besturen werden dan ook inderdaad al na enige jarenmet allerlei klachten geconfronteerd, die autochtone burgersbij hen deponeerden. De ergernis over de vele tienduizendenguldens, die jaarlijks aan de immigranten werden uitgekeerd,nam toe, toen alsmaar duidelijker werd dat een deelvan de gelden terechtkwam bij hugenoten die allerminst behoeftigwaren. Op 16 juni 1690 gaven burgemeesters vanAmsterdam daarom aan een commissie uit de raad de opdrachteen rapport op te stellen over 'het onderhoud van deFranse gerefugieerden hier te stede'. Dit rapport werd reedsop 31 juli 1690 door de Amsterdamse magistraten behandeld.Vast was komen te staan dat jaarlijks circaf 100.000,-BoulI'lekeningen voor de weverswoningen uil hel Noortse Bosch. De op=el ergeschoolde wevers uil hel huilenlond in Ie huisveslen is mislukl; de huurderswaren meesl Nederlanders. Wel vonden er tal/o=e hugenoten onderdak in dezijkamertjes en op de =olclers.(Gem. archiej'Amslerdam). -_ .. - •.•....... . - .......• ·------_····-:-·-··-.ll· ··Y.116

door de stad werd bijgedragen aan de hulpverlening van dehugenoten, ongeveer de helft meer dan enige jaren voordien;uit een door de Diaconie opgestelde lijst bleek voorts dat 'inde respectieve quartieren der voorsz. diaconen wierden bevonden,soo personen als kinderen, een getal van 1708. Endedat daervan het onderhoud met vermeerdering van hetgeenede sieken, de persoonen van goede huysen, de passanten,ende oock aen kleeren en bedden, alsmede somtijds voor extra-ordinariswerd gegeven, niet minder konde werden gestelt als op f 71 905, .. . , sonder da t daeronder werd gestel t,hetgeene de stad nog jaerlyx aen de gevluchte praedicantenuyttelt. . .'. Er moest volgens het stadsbestuur zelfs rekeningmee worden gehouden dat de stroom vluchtelingen nog zoutoenemen, zolang de stad dezelfde privileges en onderstandaan de refugiees bleef verstrekken. De burgemeesters warener weliswaar van overtuigd dat de hulp aan hugenoten 'eenpieuse saeke' betrof, maar ze vonden nochtans dat zij uit financieeloogpunt genoodzaakt waren het aantal immigrantenin te dammen. Bovendien moest het stadsbestuur wel rekeninghouden met de klachten van de burgerij over de in1681 aan hugenoten verleende privileges, 'die aen haere neeringenen hanteeringen praejudiciabel zijn'. Daarom werd nuPlakkaat II'aarbij door de Staten van Holland ell West-Friesland aan de hugenootse vluchtelingen het naturalisatierecht IIwdt ver/eelld ( /709 )"( 's-Gravenhage, Algemeen Rijksarchief )p L A c ,A E T.bttfetttn / boo~tam {ulltn wnben ttktnt / fnbtatngtnomtn / gdijdt wp bt (dbe tdttnutn tUl":. atl1ntmetl lllttG befen / boen ~n(t. éllbefbanWtnbe 'jugeboorttltn ban $nfe Ullnbtn 'ban 1)01.tanbt tUbe 11»( ft -'0~te9tahbt / tot futclttn dftcte (bat oe fdbe boo~tacn futlm gCl1feteu alle foooam;Ot tJ~tt(bttn rnbe p~tbtl(gttn / alG anbtte él1{c. lugtboofflle $llllttballtn genttttttbe / tllbe bart(Ompetcftllbe 3))n/ cn bat be (dbe bttbotgtU9 fullenJouttrtftU biln lJEt ftd}t ban uatutalifat(e / faottlbe ttl borgtn f)tt fdbe lip énfe atrolutit ban bEUbpf fU' tWintigglltn ~tpttmbtt fdhch bonben fe,benttglj tG ttt n~bttgdltlt. "~fG bat alle bie greae I bie btfe étlfe gtatát!brittm genttten / f)at~ feitJen fulltn motten (lil.~~m am ben '~('_nt tnbe ft41fOen ban bril..,obr / án gebaUe naet onbet ftfo~te~en I ofte..atJ""' atn be ~agtfttaten ban be ~tfnen I ofre~dJoqnn tnbe cicf((bttn ban be ~o~prn / «mo(~wddlt~' jutl9bictte be {dbt tbubetl mOotn lUOOti,acOttgb 3pn / ofte gatt ttt woon foubtn ünUmbegtben i bk nae~ fommfen e~am(natáe / of tic.eriotdtttG watflijdt foobtlnáge 6"tfugUt:bW3,n J bR fdbef ~amtn rUlleR ttiltftrcftn / trr~tpnbe altooG ba" ban mag.fJ I\omrn te blp(;"tten. . "1.afttnbt ttn ptbet / wte l}et (oube mogtn 3pnlOd) batt na te ftgultttn / enOt be booaf3.· ~ludJ;teltnpu aaer boonn te nltmnfll.~nbe op bat btt tot ftn ptgdijck:n lifttntff,fOtlbt ltomtn I btgcncn \l8p I Gat befm atomml.:gfPu~ttceett tnbe gcaffigfttt ral Wttbcn barr [let,bfboo~t/ cn te g((cfJtriltn g(b~upchdijdt tg. ~(Inam _ btn -l).age OEn Q{Jl)ttwecu .']Jultá f--tn bUjtlt~ OnffG 1)ntfll 1709.~l licr QoUM /T er ordonnantie van de .Srüten.~l1be lUag gctdtrnt I• Simcl1 'i,.'{/IJ BeaflJ710i:',11 7

esloten de refugiees 'in alles ten regarde van des stads keurenen ordonnantiën' met de andere burgers gelijk te stellen. Destedelijke magistraat behield zich nog wel het recht voor inbijzondere gevallen 'persoonen die versch uyt Vrankrijkoverkomen', bepaalde voorrechten te verlenen.Einde van de bevoorrechting - NaturalisatieDeze ingrijpende maatregel stelde paal en perk aan de Amsterdamsegastvrijheid ten opzichte van de hugenoten. Duidelijkwas gebleken dat het in 1681 ontworpen beleid van te hooggespannenverwachtingen was uitgegaan over mogelijke gunstigeeconomische effecten. Verbeteringen binnen de stedelijkenijverheid waren gering of stelden weldra teleur en hetproletariaat groeide schrikbarend. Ondanks de genomenmaatregelen bleef het aantal vluchtelingen dat zich te Am-sterdam in de daarop volgende jaren vestigde, nog bed uidendhoog (zie grafiek p. 76). Deze laatste refugiees vonden echtereen heel wat minder gastvrij onthaal dan hun voorgangers.In de loop van de jaren negentig perkten de Amsterdamsebestuurderen de vestigingsvoorwaarden voorde nieuwe immigrantensteeds verder in . Ook in de rest van de Republiekwaren de stedelijke overheden steeds minder geneigd bijzonderevoorrechten aan de uit hun land verdreven hugenotente verlenen. Anderzijds wenste men ook niet de terugkeernaar Frankrijk te bevorderen van die hugenoten die economischvoor de Republiek van belang waren geworden. Tevensscheen men bevreesd te zij n dat Frans kapitaal, dat hierdoor vermogende vluchtelingen was binnengebracht, dooreen gunstige afloop van de vredesonderhandelingen teGeertruidenberg - waar de hugenoten opnieuw de opheffingVoorbeeld van een naturalisatie-briefje, waarin Daniel de Superville met vrouwen kinderen op 9 september / 709 wordt genaturaliseerd. Tevens (p. 1/9)een bladzije/e uit het naturalisatieregister van de stad ROl/ere/am. .( Ral/ere/am , Gem. Archief)1 . : :~; ~' :~\:, - ~-':;;e~a eade~~~caclROIt.:d:.~·c ~re"d.thuoJr',;),' .: );. c:;:/"B'teo.geooegeaisgeblekcadat J. ~6). _~ -, : t'~~w"",~~~~~ ~ "'?- ~~~'-----'1., ; 'leborelL~'--/~ k., l::"> I '. - --":OHUY:::::;:::fz~~, :: 1:7z);::,4- - - %ijD vao de Gemonneerde Religie, .. 11"1 •• ~ -1Fvlugt van Z~~ ~ Y~~/ ;.,:;fIÛf ~ I ~'#.! . et. "7 -YA+\.-.IV'~ ~I ~...,~ 16'71 , 8fj''4)~ ,_fedeni ~ ~ ~"kA:-~

van het edict van Fontainebleau hadden bepleit - naarFrankrijk zou terugvloeien. Zo werd in 1709 door de Statenvan Holland en West-Friesland het besluit uitgevaardigd omde immigranten het naturalisatierecht te verlenen, indien zijzulks wensten. Andere gewesten volgden en toen ook deStaten-Generaal op 21 oktober 1715 een dergelijk plakkaatuitvaardigden, waren alle refugiees die zich in de Nederlandenhadden gevestigd, 'in principe' definitief met de ingeborenengelijkgesteld. Met deze besluiten werden de hugenoten in feitegedegradeerd van bevoorrecht~reemdelingen tot tweederangsburgers, daar het hun toegekende recht geen toegangverschafte tot officiële ambten of functies. Zij die niet tot naturalisatieovergingen konden zich op niets of niemand meerberoepen en werden nu rechteloze vreemdelingen.Plakkaat waarbij door de Staten van Holland en West-Friesland aan de hug~noot se vluchtelingen het naturalisatierechtwordt verleend ( 1709) .( s-Gravenhage, Algemeen Rijksarchief)PLA cE Staten Ge.nerael der vereenighde Nederhmden,a1Jm ben gee·nm tlie tieten fidJen ftell ofteboorm leltn' faJut' boe nte weten: ~attID&l Olll goe·be t'fb(nen I ttl in!):rterCnbebe monben I bie en~ DanlijDt tot ti)bt beblJtn gtlllO.mrt, om alle fantfiim bantie etre~ltm'be fidfgte Ibie upt "~dtrjjcft of au·tltte ~d.uetlen bebbtn moeten bertmlttn, enDe baa ba·l.u.,ert.~ brgtbett' om te ontgam oe ollgmtaelten I bie baerter Il1.t'fftt Dall ban ~elágle wierbtll B=n ilm , te btwP.,fhl alle buJpe et1 bAtllanbt I oO(r. te boa ten met iJafëbrpbeUJ!Jbfbnl etliJoo~ I ban: Qe-etlabll rat bebbenbe in De,~tetJm m Plilttfm I onDa "rt rtffo~t Dan oe ~neralt·tept geboortntle I baa anI Olt.1J J)ebbetl _b~etrt I ba·fàccfttntle 'Xctt ban naturaJifatie. S 0 0 I 8"1': ~at )l)p.nnetgcnOnDm bebllen te ~bOllnmn I en te Ilatuerm I o~·bonnerm I m Ilatumn bp tJefm/ bat alle @afoonen I Dieupt ~et mtoulncftrDc& Dan I&~ncftrjjcft / ofte anbcre 11 all'b~n / ,onllue' be ~ofeffie ban oe ware 4Ser~nteE'tbe Cidi·gle I lil tie ~etJen etl Pfattfen I ntboorenbe onDer be

Opbrengsl van de collecle voor de gerefugieerden in 1685 Ie Leiden.De opbreng.51en van de colleclen, die rondom 1685 alom in ons land werden gehouden len behoeve van de /wgenoolse vluchlelingen,waren ernorm. Te Leiden werd, onder auspiciën van hel Sladsbesluur op 5 december /685 een dergelijke in:ameling gehouden,waaraan door alle kerken werd deelgenomen, de rooms-kalho/ieke niel uitgezonderd. De gelden moeslen op hel Sladhuis \I'ordenafgedragen.( Leiden, Gem. Archief)Deel van de door J. Luyken vervaardigde tile/prent van hel werk van Elie BenoÎl, Historie der Gereformeerde Kerken van Vrankrijk... , An1Slerdam /696. Zie boven blz. 66.( Nijmegen, U. B.)120

8SlotbeschouwingDe eerste generatie hugenoten, die in de Republiek arriveerde,vond bijna zonder uitzondering een gastvrij onthaal in deWaalse kerk. Deze kerk kwam, zoals werd opgemerkt, dankzij de grote toeloop van de Franse vluchtelingen, onder wiehonderden predikanten, als herboren te voorschijn. Daarvormden zij met hun lotgenoten een hechte geloofsgemeenschap,waarin het Frans de voertaal bleef. Verbonden doordezelfde gevoelens van haat jegens hun onderdrukkers inFrankrijk en vervuld van dezelfde toekomstverwachtingen,trokken deze vluchtelingen zich jarenlang terug in Fransekolonies, in een 'seconde France protestante' binnen eenvoor hen vreemd blijvende maatschappij. Van assimilatiewas bij deze eerste generatie vluchtelingen nauwelijks sprake,temeer daar velen er niet in slaagden hier een passende werkkringte vinden. Stedelijke en gewestelijke overheden kwamendan ook al spoedig bedrogen uit in hun hooggestemdeverwachtingen over een gunstige invloed van de gerefugieerdenop het gebied van de industrie, met name de textielnijverheid.Vele bedrijven, waar hugenoten werkten of die doorhen waren opgericht, raakten al spoedig economisch in hetslop, terwijl ook op het gebied van de kunstnijverheid weinigaantoonbare impulsen van de hugenoten zijn uitgegaan.Vast staat daarentegen dat nogal wat Franse officieren ensoldaten een plaats hebben gevonden in het Staatse leger endat een deel van de intelligentsia een belangrijke rol heeft ge­Speeld in het literaire en wetenschappelijke leven. Vooral deboekhandel en de periodieke pers heeft rijke vruchten van derefuge geplukt.Opmerkelijk is echter dat ook degenen, die hier maatschappelijkslaagden, lange tijd een volledig Franse levenswijzebleven voeren en niet echt vernederlandsten. Van de filosoofen journalist Pierre Bayle, die ongehuwd bleef, is bekend dathij nooit Nederlands heeft geleerd en een kostheer had diehem Franse maaItijden kon bereiden. Vanzelfsprekend heeftdit nog sterker gegolden voor die vele refugiees, die maatsChappelijkminder succesvol waren: zij zullen troost bij elkaarhebben gevonden en kwamen nauwelijks met Nederlandersin aanraking, behalve dan misschien met een plaatselijkediaken of ouderling voor de zo broodnodige bedeling engeestelijke ondersteuning.Maar hoe verliep dat voor de kinderen van deze eerste Fransevluchtelingen, die in de Verenigde Provinciën opgroeiden?Bewaarden zij nog een eigen identiteit? De verschrikkingendie hun ouders hadden doorgemaakt, waren voor hen slechtsverhalen geworden en zij misten de politiek-religieuze idealen,die hun ouders hadden bezield. De banden met het landvan herkomst werden voor deze tweede generatie steeds losser,terwijl ook zij aanvankelijk maar moeizaam in het gastlandintegreerden. Velen van hen raakten ontworteld en ontheemden de Nederlandse zeden en gewoonten werden doorsommigen van hen met een zekere neerbuigendheid tegemoetgetreden.Daar de Franse cultuur vooral in de hogerekringen van de Republiek rond 1700 steeds meer bon tonwerd, gaven de hugenoten, die maatschappelijk waren geslaagd,in die lagen van de bevolking minder aanleiding totirritatie. Meer weerstand riepen daarentegen degenen op, dienog steeds afhankelijk waren van ondersteuning en zich desalniettemindoor hun gedrag en manieren bleven onderscheiden.In dit licht moet misschien de Amsterdamse magistraatsresolutievan 28 mei 1743 worden gelezen, waarinwordt bepaald dat de kinderen van arme hugenoten in hetvervolg niet meer de Franse maar de Nederduytse schoolmoesten volgen. Waarschijnlijk hebben nogal wat hugenotenin deze jaren ook hun Franse namen vernederlandst: LeJeune werd De Jonge, Le Noir, De Zwart, Romain, Romein,en Dumoulin, Van der Molen. Toch gingen er gedurende de18e eeuw nog vrij vaak stemmen op tegen het gevaar van eenvoortschrijdende francizering. Zo hekelt J ustus van Effen in1718 in zijn tijdschrift de Bagatelle de lachwekkende strijkagesen de oververfijnde Franse vormen, waarmee, volgens dejournalist, gewoonlijk verwaande en schurkachtige liedenpronkten. Vooral de minachting die de hugenoten ten opzichtevan de Nederlandse zeden aan de dag legden stelt hijaan de kaak. Het gevaar van verfransing kan echter nauwelijksernstig worden genomen, daar de Nederlandse cultuurzich altijd had gekenmerkt door een grote receptiviteit en eenvermogen allerlei vreemde invloeden op te nemen en vervolgensin het eigen culturele erfgoed te laten versmelten.121

BibliografieAlgemeenElie Benoist, Histoire de I'Edit de Nantes ... jusques à I'Edit de Revocation en octobre 1685, Delft 1695, t. lIl.D. Ligou, Le protestantisme en France de 1598 à 1715, Paris 1968.Samuel Mours, Le protestantisme en France au XVIIe sièe/e, Paris 1967.F. Schickler, Les Eglises du Refuge, Paris 1882.Charles Weiss, Histoire des Réfugiés protestants de France depuis la Révocation de I'Edit de Nantes, Paris 1853, t. I1, Livre 5.E. G. Léonard, Histoire générale du Protestantisme, Paris 1961, t. Ir.W. E.J. Berg, De réfugiés in de Nederlanden, na de Herroeping van het Edict van Nantes ... , Amsterdam 1845.H. J. Koenen, Geschiedenis van de vestiging en den invloed der Fransche vluchtelingen in Nederland, Leiden 1846.G.C.Gibbs, 'Some Intellectual and Political Influences of the Huguenot Emigrés in the United Provinces, c. 1680-1730',in: Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, 90 (1975), 255-287.Inleiding (Texte introductif) van Emm. Le Roy Ladurie, in: Bernard Cottret, Terre d'Exil. L'Angleterre et ses réfugiés 16e-17esièe/es, Paris 1985, pp. 7-52.Janine Garrisson, L'Edit de Nantes et sa révocation. Histoire d'une intolérance, Paris 1985.R. von Thadden/M. Magdelaine, Die Hugenotten, München 1985.Elisabeth Labrousse, La révocation de I'Edit de Nantes, Genève/Paris 1985.W. F. H. Brunet de Rochebrune, Het geslacht Brunet de Rochebrune. Kroniek een er Hugenotenfamilie in Nederland, Z.p. 1948.Verdrukking, Vlucht en Toevlucht. Het dagboek van Jean Migault over de geloofsvervolging onder Lodewijk XlV. Ingeleiden geannoteerd door G. H. M. Posthumus Meyjes, Kampen 1985.Dumont de Bostaquet, Mémoires d'lsaac -, éd. Michel Richard, Paris 1968.Een groot aantal artikelen en documenten gepubliceerd in het Bulletin de la Commission de I'Histoire des Eglises Wallonnes( = BEW) en in het Bulletin de la Société de I'Histoire du protestantisme français (= BSH P F).Waalse kerkLivre Synodal contenant les artie/es résolus dans les Synodes des Eglises Wallonnes des Pays-Bas, t. 1-I1, La Haye 1896-1904.D. F. Poujol, Histoire et Influence des Eglises Wallonnes dans les Pays-Bas, Utrecht 1902.P. Dibon, 'Le refuge wallon, précurseur du refuge huguenot', in: Dix-Septième Sièe/e, (1967), 53-74.G. H. M. Posthumus Meyjes, Geschiedenis van het Waals College te Leiden 1606-1699, Leiden 1975.R. F. Le Gras, 'Wallonisch-Reformierte Kirchengemeinde in den Niederlanden', in: Der Deutsche Hugenott, 46 (1982), 70-81.Politieke en economische aspectenVerschillende artikelen in het Bulletin de I'Eglise Wallonne waarin uittreksels uit de Resolutieboeken werden gepubliceerdvan de Staten-Generaal, de Staten van Holland en andere provincies.Jacques Soler, 'La diplomatie de Louis XIV et les protestants français réfugiés aux Provinces-Unies (1678-1688)', in: BSHPF115 (1969), 625-660.Négociations de Monsieur le Comte d'Avaux en Hollande depuis 1685 jusqu'au 1688, VI, Paris 1753.P.J. W. van Malssen, Louis XlV d'après les pamphlets répandus en Hollande, Amsterdam-Paris (1936).J. G. van Dillen, Van rijkdom en regenten. Handboek tot de economische en sociale geschiedenis van Nederland tijdens de Republiek,Den Haag 1970.P.J. Blok, Geschiedenis eener Hollandsche stad. Eene Hollandsche stad onder de Republiek, Den Haag 1916.L. van Nierop, 'Stukken betreffende de Nijverheid der réfugiés te Amsterdam', in: Economisch Historisch Jaarboek . . . , VII(1921) en IX (1923), 147-195 en 157-214.Idem, 'De zijdenijverheid van Amsterdam, historische schets', in: Tijdschrift voor Geschiedenis 46 (1931), 28-55.Th. A. Boeree, 'Les officiers français en service hollandais après la révocation de l'Edit de Nantes pendant la période 1686-1689', in: BEW, IVe série, 1 (1928),7-65.Intellectuele en culturele aspectenE. Haase, Einführung in die Literatur des Refuge, Berlin 1959.Elisabeth Labrousse, 'Le refuge hollandais. Bayle et J urieu', in: Dix-septième sièe/e 74 (1967), 53-74.Idem, 'Note sur Pierre Jurieu', in: Revue d'Histoire et de Philosophie religieuses 58 (1978), 277-297.Idem, Pierre Bayle. Du Pays de Foix à la Cité d'Erasme, I, La Haye 1963.F. R.J. Knetsch, Pierre Jurieu. Theoloog en politikus der Refuge, Kampen 1967.G. C. Gibbs, 'The role of the Dutch Republic as the intellectual entrepot of Europe in the 17th and 18th centuries', in: Bijdragenen Mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 86 (1971),323-349.r. H. van Eeghen, De Amsterdamse Boekhandel 1680-1725, Amsterdam 1960-1978 (5 delen).122

Ch. Berkvens-Stevelinck, 'L'édition française en Hollande', in: H.l. Martin en R. Chartier (eds.), Histoire de I'Editionfrançaise,Ir, Paris 1984,316-325.H. Bots, 'Les Provinces-Unies, centre de l'information européenne au XVIIe siècle', in: L'Informazione in Francia nel seicento(diretti da P.A. lannini, G. Dottoli en P. Carile), Bari/Paris 1983,283-306.E. Hatin, Bibliographie historique et critique de la presse périodique française . .. , Paris 1866.l. Sgard, Dictionnaire des Journalistes ( 1600-1789), Grenoble 1976.K.l. Riemens, Esquisse Historique de /'Enseignement dufrançais en Hollande du XVle au XIXe siècle, Leyde 1919.M. D. Ozinga, Daniel Marot de schepper van den Hollandschen Lodewijk XIV-stijl, Amsterdam 1938.l. A. Worp, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland (2 delen), Groningen 1904-1908.Peter Thornton, Seventeenth-century interior decoration in England, France and Holland, New Haven/Londen 1978.123

- ~==----===---~- -

Alom wordt het feit herdacht dat Lodewijk XIV 300 jaar geleden het Edict van Nantes (1598) teFontainebleau herriep. Met deze dramatische gebeurtenis verloren de Franse protestanten de beperktevrijheid van godsdienst die hun door koning Hendrik IV een eeuw eerder was verleend. Zij die trouwwensten te blijven aan het geloof van hun vaderen hadden nauwelijks een andere keus dan het voorbeeldte volgen van die vele geloofsgenoten, die door wrede maatregelen van de koning al eerder de wijk haddengenomen naar het buitenland. Zo vluchtten duizenden en duizenden hugenoten vanaf 1680 ook naar deNoordelijke Nederlanden, waar zij zeker gedurende de eerste jaren een gastvrij onthaal ontvingen en waarde aanwezigheid van een Franstalige kerk hun opvang vergemakkelijkte.Na een korte schets in woord en beeld van de lange lijdensweg in Frankrijk die voor de hugenotenuiteindelijk tot die massale uittocht leidde, wordt in dit boek de aandacht gevestigd op de Waalse kerkdie hier eind~ 16de eeuw was gesticht voor de vele hugenoten uit de Zuidelijke Nederlanden. Wegens degrote toestroom van vluchtelingen werd de Eglise Wallonne eind 17de eeuw met nieuw elan bezield en 'kwamen er in verschillende plaatsen nieuwe kerken tot stand, die voor de geestelijke en materiële belangenvan de refugiees borg stonden.Ook wordt in deze uitgave geschetst hoe wereldlijke autoriteiten op gewestelijk en stedelijk niveaureageerden op de Franse godsdienstpolitiek. Naast humanitaire overwegingen speelden voor henaanvankelijk economische verwachtingen een rol van betekenis bij het binnenhalen van de Fransevluchtelingen. Deze hoop bleek echter al spoedig ijdel. De vluchtelingenstroom bleef groeien en voor velenwas geen passende arbeid te vinden.DE BATAAFSCHE LEE:UWISBN 90 6707 064 5