RDM Campus

30Creatieve fabrieken,RDM Campus,Stadshavens RotterdamOnorthodox leerwerklandschapDe fast ferry steekt tussen de Waalhaven enWaardecreatie methet voormalige quarantainegebied bij Heijplaatde haven in. Op de kade voor de enormebakstenen hallen relaxen studenten aan hetwater. Een groepje internationale bezoekers inpak loopt vanaf de boot naar de spraakmakendetentoonstelling van Joep van Lieshout in devoormalige onderzeebootloods. Een golf vandynamiek tegen het decor van het soezendeRDM Campusherbestemming vandorpje Heijplaat.In de historische kantoorpanden en enormebedrijfshallen van de voormalige RotterdamseDroogdokmaatschappij aan de zuidoevervan de nieuwe Maas verrijst een innovatiefleerwerklandschap waar studenten en bedrijvensamenwerken aan kennisontwikkeling voorduurzame en innovatieve oplossingen inbouw, mobiliteit en energie: de RDM Campus.industrieel erfgoedDe campus, met technische opleidingen ophbo- en mbo-niveau die een raakvlak hebbenmet het havengebied, fungeert als aanjagervoor de herontwikkeling van het geheleRDM-terrein, onderdeel van de Rotterdamsegebiedsontwikkeling Stadshavens. Dit gebiedwordt een proeftuin voor economischeontwikkeling, duurzame vernieuwingen en nieuwewerkgelegenheid in de Rotterdamse regio.Vera Cerutti 2011 Creatieve fabrieken, Waardecreatie met herbestemming 31 van industrieel erfgoed

HISTORIECONTEXTCreatieveProjectRDM Campusfabrieken,LiggingHeijplaat, Stadshavens Rotterdam, zuidoever van de MaasOmvang30 ha,Omvang Innovation DockCa 34.500 m2Havenkantoor van de Rotterdamse Droogdok MaatschappijHistorische functieen scheepswerfBouwjaar Vanaf 1914Industrieel landschap HeijplaatDe in 1902 opgerichte Rotterdamse Droogdokmaatschappijligt ten zuiden van deNieuwe Maas, ver weg van het stadscentrum.De specifieke ruimtebehoefte van de scheepsbouwleidt in de loop van de jaren tot de bouwvan hallen met een enorme oppervlakte engrote hoogte. De RDM is dan ook een van degrootste werven in Europa, onder meer bekendals bouwplaats van het ss Rotterdam voor deHolland-Amerikalijn. Na een glorieuze periode,ArchitectH.A.J. Baanderswaarin de RDM-werf floreert en telkens uitbreidt,komt de scheepsbouw eind jaren vijftigin de problemen. Na verschillende fusiesWaardecreatieInitiatiefnemer herbestemmingProjectbureau Stadshavens RotterdammetArchitect restauratieIneke Hulshoff, PLUS architecten, Van Heerden & Partners Architectengaat de scheepswerf op in het Rijn-Schelde-Concept na herbestemmingLeerwerklandschapVerolme-concern dat uiteindelijk in 1983 faillietgaat. Er volgt een massaontslag, waarbijOplevering 20091.380 mensen op straat komen te staan. HetBeschermd stads- en dorpsgezicht en aanvraagmerendeel van deze werknemers woont inStatusRijksmonumentenstatus (2010)Heijplaat, een tuindorp dat speciaal voor dewerknemers van de RDM vanaf 1914 bij deWebsitewww.rdmcampus.nlscheepswerf is gebouwd. Heijplaat is een compleetdorp met scholen, een gemeenschaps-Prijs Job Dura Prijs (2010), publieksprijs Architectuurprijs Rotterdam (2010)huis, winkels en drie kerken, naar een ontwerpherbestemming vanRDM-huisarchitect H.A.J. Baanders, waarin de gloriejaren een onvervalst dorpslevenbloeit. Maar het is ook een geïsoleerd dorp,want zo vond de Rotterdammer: ‘Op het terreinde RDM op zuid kwam je niet. Veel tever weg.’Na het faillissement worden de nog levensvatbareonderdelen de RDM-werf ondergebrachtin een nieuwe vennootschap, maar naeen aantal woelige jaren stoppen in 2002 alleindustriële activiteiten en in 2004 hangen delaatst overgebleven werknemers hun werkjasindustrieel erfgoedaan de haak. Het werfterrein met opstallenkomt in bezit van de gemeente Rotterdam,Links:die het doorverkoopt aan het Havenbedrijf.> De poort tussen het dorp Heijplaat naar het RDM terrein Tuindorp Heijplaat is al in 1980 verkocht aanis geopendeen woningcorporatie en enkele investeerders.> Kaart Stadshavens in de Rotterdamse regioNa sluiting van de werf raakt Heijplaat meer> Voormalig hoofdkantoor van de Rotterdamse Droogdok en meer geïsoleerd en lijkt het – net zoalsMaatschappijhet naastgelegen idyllische terrein van het> RDM-arbeiders in de schoorsteen voor de ss Zeelandvoormalige quarantaineterrein – in slaap te> Origineel glas-in-loodraam in directievertrekken van het dommelen.RDM-hoofdkantoorEconomische en stedelijke vernieuwingHet RDM-terrein, een van de vier deelgebiedenvan de Rotterdamse Stadshavens, moet in dekomende jaren een levendig gebied wordenmet onderwijs en innovatieve bedrijvigheidop de RDM Campus, om zo als aanjager tefungeren voor de verdere ontwikkeling vanStadshavens. De gemeente Rotterdam heeftambitieuze plannen om haar economischeconcurrentiepositie te versterken en hetwoon- en leefklimaat in Rotterdam te verbeteren.Ze wil met Stadshavens een nieuwesociaaleconomische structuur realiseren eneen vestigingsklimaat scheppen voor kennisinstitutenen innovatieve bedrijven. Daarmeewil de stad hoogopgeleide kenniswerkers aantrekken,pioniers die nieuwe trends uitproberenen die in Stadshavens voorzieningen voorondernemerschap, bijzondere woonmilieus,culturele voorzieningen en goede opleidingsmogelijkhedenaantreffen.Samen met het Havenbedrijf NV heeft degemeente daarvoor de visie 1.600 hectareCreating on the Edge. Koers voor Stadshavensopgesteld. In deze visie staan vijf strategieënvoor de toekomst van Stadshavensomschreven.> Re-inventing deltatechnology: Stadshavensals proeftuin voor energietransitie enklimaat-adaptatie en -mitigatie;> Volume & value: kwantiteit en kwaliteit inde haven, met een accentverschuiving van‘harde’ havenactiviteiten naar hoogwaardigekennisintensieve bedrijvigheid;> Crossing borders: fysieke en sociaaleconomischeverbindingen tussen de havenbekkensen de omliggende stadswijken;> Floating communities: drijvend wonen,werken en recreëren;> Sustainable mobility: vlot en duurzaamvervoer in het Stadshavensgebied, metonder andere openbaar vervoer over water.Na de metamorfose in 2040 zal Stadshavensplaats bieden aan 5.000 nieuwe woningen open bij het water, zo’n 13.000 nieuwe arbeidsplaatsen,onderwijs voor ten minste 1.000studenten en nieuwe stedelijke attracties alsde ss Rotterdam met jaarlijks 200.000 bezoekers.Naast de herontwikkeling van de voormaligeRDM-terreinen is verder maritieme33Vera Cerutti 2011 32 Creatieve fabrieken, Waardecreatie met herbestemming van industrieel erfgoedBoven:> Kaart Stadshavensgebieden rondom de Nieuwe Maas> Originele bestrating en treinrails van de scheepswerf

dienstverlening gepland aan de Waalhaven DE KUNST VAN HET HERBESTEMMENoostzijde, deltatechnologie en creatievebedrijven in de Merwe- en Vierhavens, stedelijkeCreatievefuncties in het Rijn-Maashavengebied, Cultuurhistorisch onderzoekfabrieken,een verdubbeling van de containeroverslag en Het scheelt niet veel of de RDM-hallen wordenintensivering van haventerreinen voor distributieen stukgoed.neropslag. Gelukkig geven Stadshavens en degesloopt en de ruimte benut voor contai-toenmalige Rijksdienst voor de Monumentenzorgin 2005 Crimson Architectural HistoriansCONCEPTde opdracht een cultuurhistorische verkenningop te stellen voor de RDM-werf. Het industrielelandschap van scheepshallen, voormaligeLeerwerklandschaphoofdkantoren van de RDM, poortgebouw enOp het terrein van het voormalige RDM-complexis de RDM Campus gevestigd: een plaats tie met het tuindorp Heijplaat en het aan dede dokloods aan de Dokhaven, in combina-Waardecreatie metwaar studenten en bedrijven samenwerken andere kant van Heijsehaven liggende Quarantainecomplex,vormen een belangrijk enaan ontwikkeling van nieuwe economischeactiviteiten en aan duurzame en innovatieve kenmerkend ensemble dat in loop van oplossingen in bouw, mobiliteit en energie. tijd steeds is uitgebreid en aangepast. Crimsonconcludeert onder meer ‘dat het com-Het is een leerwerklandschap dat in zijnfuncties aansluit bij maakindustrie van plex van RDM vooral door omvang vanvoormalige scheepswerf.gebouwen en terreinen in combinatie met hunDe grote, monumentale bakstenen hal van de ligging een uniek voorbeeld is van een twintigste-eeuwsescheepswerf’, al zijn elementen dievoormalige Machinefabriek, waar vroeger demachines voor schepen als de Nieuw Amsterdam,de Zeven Provinciën en de Rotterdam hellingen, kraanbanen, dokken en spoorrailsdit karakter zouden kunnen versterken – zoalswerdenherbestemminggebouwd en die een oppervlakte heeft – amper nog aanwezig. Crimson adviseert omvanvan 23.000 m2 en 12 tot 20 meter hoog is, niet het totale complex behouden, maarheet nu Innovation Dock en wordt gebruikt wel de meest het oog springende gebouwendoor scholen en bedrijven. Het naastgelegen en de ruimtelijke karakteristieken van hetbedrijvendeel is bestemd voor innovatieve en complex. Het hele gebied inclusief Heijplaat isduurzame bedrijven die behoefte hebben aan beschermd dorps- en stadsgezicht, terwijl eenruimte om prototypes testen, ontwikkelenen ermee experimenteren. In samenwer-status kan krijgen van rijksmonument. Om dedeel van de gebouwen op de RDM Campus deking met PLUS architecten is een ruimtelijk herontwikkeling niet te belemmeren, en om degrid ontwikkeld dat de gedachte van een mogelijkheid van sloop van sommige gebouwenopen te houden, wordt afgesproken datopen beursvloer voor innovatie weerspiegelt.Bedrijven die in het concept passen, kunnen de gemeente wacht met het aanvragen vanindustrieel erfgoedflexibel ruimte huren via het projectbureau deze status.RDM Campus.Het Droogdok, het oude, strenge hoofdkantoor Met bevlogenheid en liefde voor de plekdat de status en ambitie van de RDM moest Het begint 2004, als de OntwikkelingsmaatschappijStadshavens BV opdrachtweerspiegelen, huisvest nu onder meer deAcademie van Bouwkunst Rotterdam en heeft van de gemeente en het havenbedrijf Rotterdamde transformatie van dit vervallenfaciliteiten voor congressen en bijeenkomsten.De Dokhaven is de ingang van de RDM havengebied oppakt om weer te laten leven enCampus vanaf het water, waar de ‘fast ferry’aanlegt voor studenten en bewoners. Een deelvan de haven is gereserveerd voor expositiesen experimenten. In de Onderzeebootloodsrealiseert Museum Boijmans van Beuningenin samenwerking met het Havenbedrijf Rotterdambijzondere kunsttentoonstellingen.aan de stad te verbinden. Stadshavens zoektmet lokale partijen naar ontwikkelingsmogelijkhedenen vindt het Albeda College, die debedrijfsschool van de RDM in de machinefabriekheeft overgenomen, en de HogeschoolRotterdam die een nieuwe locatie voor deopleidingen autotechniek en industrieel productontwerpenzoekt. Gabriëlle Muris, projectdirecteurRDM Campus: ‘De partijen haddenBoven en rechts:> In de voormalige machinefabriek zijn glazen ruimtengeplaatst voor het Innovation DockOnder:> Prototype van drijvende woningen voor StadshavensVera Cerutti 2011 Creatieve fabrieken, Waardecreatie met herbestemming van industrieel erfgoed34 35

Creatieve fabrieken,Waardecreatie metniet veel tijd nodig om tot elkaar te komen,gefascineerd als ze raakten door de historievan de werf en de gebouwen en het feit dat erhonderd jaar geleden sprake was van een voordie tijd zeer innoverende maakindustrie. Jekomt hier en valt ervoor of vindt het drie keerniks. We wilden onderwijs en innovatie, en erherbestemmingwas een mooie oude hal: onzevanliefdesbaby.’In 2007 starten de diverse verbouwingen entwee jaar later trekken technische studentenvan de Hogeschool Rotterdam en hetAlbeda College het Innovation Dock in devoormalige Machinefabriek. De letters RDMen daarmee de herinnering aan het scheepsbouwverledenblijven gehandhaafd, maarstaan nu voor Research, Design en Manufacturing.Oktober 2009 opent prins Willem-Alexander officieel de RDM Campus.industrieel erfgoedDe Academie van Bouwkunst Rotterdamvestigt zich medio 2009 in het voormaligedirectiekantoor Droogdok, al kost het enigemoeite de studenten naar de locatie ver wegop zuid te verleiden. In de tussentijd gaan deal in 2005-2006 gestarte vergader- en conferentieactiviteitenin het Droogdok lopen. In2010 wordt de eerste grote tentoonstelling invan het havengebied.de Onderzeebootloods geopend.Met de ontwikkeling van de RDM Campus iseen belangrijk deel van het Rotterdams industrieelerfgoed opnieuw bruikbaar en beleefbaargemaakt voor toekomstige generaties en ontwaaktHeijplaat weer langzaam.36 37Tussenfuncties voor culturele inbeddingOm meer feeling te krijgen voor de potentiesvan het RDM-complex, organiseren de toenmaligeontwikkelingsmaatschap Stadshavensen Hogeschool Rotterdam aanvankelijk allerleibijeenkomsten en ‘summerschools’ in deMachinehal en het voormalige kantoor van deRotterdamse Droogdokmaatschappij. Dezetijdelijke functies richten zich niet zozeer ophet genereren van bezoekersstromen en hetbekend raken met de locatie, maar meer opnetwerkgerelateerde en onderzoekende eninspirerende bijeenkomsten en evenementen.In 2005 schrijft Stadshavens Rotterdam bijvoorbeeldde ideeënprijsvraag Unorthodocksuit, voor het bedenken van flexibele en innovatievegebruiks- en inrichtingsmogelijkhedenvoor de Dokhaven en haar waterfront voor deperiode tot 2020. Gezocht wordt naar tijdelijkefuncties, activiteiten en evenementen die‘eer doen aan de rauwe romantiek en roemruchtecultuurhistorie van het gebied, de culturelewaarde van de plek kunnen versterkenen nieuwe groepen naar de RDM lokken’. Bijnahonderd ontwerpteams uit binnen- en buitenlandleveren een scala aan verrassende invalshoekenvoor herstructureringsmogelijkhedenIn de tijd dat de hallen nog leegstaan betrekkenverschillende ondernemers de ruimte voorinspiratie en experimenten. Het ontwikkelingsmaatschapStadshavens Rotterdam kiesthet terrein als hoofdkwartier voor de herontwikkelingvan de totale stadshavens en trektmet haar organisatie in het Droogdokgebouw.Daardoor ontstaat er zicht op de potentiesvan de herontwikkeling van het erfgoed. Hetprojectbureau Stadshavens voert intussengesprekken met tientallen stakeholders vanbedrijven en overheden om de maatschappelijkeen culturele potentie van het gebied teonderzoeken en vraagt verschillende bureausom nieuwe concepten voor het gebied te ontwikkelen.Voormalig directeur StadshavensWil van de Hoek: ‘Wij hadden een maatschappelijkeopgave en we hebben eerstzorgvuldig de identiteit en de potentie vanhet gebied onderzocht. Ook omdat de eigenRDM-bedrijfsschool nog in de Machinehal zattoen alle activiteiten stopten, hebben we veelenergie gestoken in het interesseren van hetonderwijsveld voor deze locatie.’ Het uiteindelijkeresultaat is een concreet programmavoor de korte termijn, een koers voor de middellangetermijn en een perspectief voor detoekomst van de stad.Gebruik fysieke mogelijkhedenDe enorme omvang van de hallen vraagt ombijzondere functies en leidt tot het huidigeconcept met een gewaagde mix tussen verschillendeonderwijsinstituten en innovatievebedrijven uit de maakindustrie. De machinehalbiedt door haar omvang fysiek meer danvoldoende ruimte voor de onderwijsinstellingen.Dat is voor hen aanleiding om ookexterne investeringsbronnen aan te boren enexterne partners te zoeken. Gabriëlle Muris:‘Het gebouw zelf creëert je “mindset”. Het iste groot voor één functie, dus moet je brederkijken.’ De hoogte van de hallen leent zich voorVera Cerutti 2011 Creatieve fabrieken, Waardecreatie met herbestemming van industrieel erfgoed

het ontwikkelen en uittesten van prototypes,het plaatsen van grote machines en het houdenvan spectaculaire tentoonstellingen, zonderCreatievedat er ingrijpende verbouwingen nodig zijn.fabrieken,Extra financieringVoor de realisatie van het concept investerende initiatiefnemers Havenbedrijf, HogeschoolRotterdam en Albeda College zelf en ze verwervensubsidies van het rijksstimuleringsprogrammaPieken in de Delta, een Europesesubsidie in het kader van het Europese Fondsvoor Regionale Ontwikkeling (EFRO), en subsidiesvia het Platform Bètatechniek en hetPlatform Beroepsonderwijs. In het kader vanWaardecreatie methet programma Maatschappelijk ondernemeninvesteert het Havenbedrijf vanuit zijn eigenMVO-programma in RDM Campus, ondermeer door het hanteren van een lagere rendementsdoelstellingop exploitatie van hetvastgoed.Langzame occupatiestrategieHet projectteam RDM Campus bestaat uiteen klein team dat tegen de stroom in kongaan. Gabriëlle Muris: ‘Als we met een omlijndconcept,herbestemmingbudget en projectorganisatie warenvanbegonnen, dan was het nooit doorgegaan. Alsje alles van tevoren vasttimmert, haal je derek eruit.’ Het projectteam zit niet vast aanhiërarchische patronen en kan gelegenheidscoalitiessluiten.Het Campus-concept is een strategischemove; aanvankelijk is alleen sprake van deMachinehal. Al snel wordt echter duidelijk datalleen een onderwijshal, ver van het centrumen zonder aantrekkelijk verblijfsklimaat enactiviteiten die bezoekers naar het gebiedindustrieel erfgoedtrekken, een te geïsoleerde activiteit zou zijn.Havenbedrijf en Stadshavens onderkennen hetbelang van de totale herontwikkeling van hetRDM-terrein en omarmen het motto Research,Design and Manufacturing uit het 2009 verschenengebiedsplan als drager voor de verdereontwikkeling van het RDM-terrein. ‘In diezin kun je spreken van een langzame occupatiestrategie.De scholen zijn de “first movers”in het te herontwikkelen gebied. Door alvast testarten, laat je zien wat de mogelijkheden zijn.Pionieren heeft zijn voordelen. We kwamen> Tate Modern aan de Maashier ook naartoe omdat alles kon; alles wasDe eerste grote tentoonstelling in de Onderzeeboothal, de tentoonstelling Infernopolis van Atelier vanmogelijk.’ En als dat niet het geval was, koosLieshout, opent in juni 2010. De Volkskrant schrijft daarover dat ‘met de rauwe OnderzeebootloodsGabriëlle Muris soms voor de tactiek om tochals dependance van Museum Boijmans van Beuningen de Rotterdamse haven een eigen versie van dealvast te starten, onder het motto: ‘Sometimesit’s better to ask for forgiveness than toeven groot (5000 m 2 ) en even indrukwekkend, het tentoonstellingsprogramma even ambitieus.industriële Turbinehal van het Tate Modern in Londen heeft gekregen’. De loods uit de jaren dertig isask for permission.’Vera Cerutti 2011 Creatieve fabrieken, Waardecreatie met herbestemming van industrieel erfgoed38 39