Bedrijven-en-Biodiversiteit-Inzichten-uit-de-Community-of-Practice

Bedrijven enBiodiversiteitInzichten uit de Community of PracticeCaroline van Leenders en Anne-Marie Bor

ColofonDeel PublicatieBedrijven en BiodiversiteitInzichten uit de Community of PracticeTekstAnne-Marie Bor, AMBOR creatieCaroline van Leenders,Rijksdienst voor Ondernemend NederlandDeze publicatie is te vinden opwww.duurzaamdoor.nl/bedrijven-en-biodiversiteitDeelnemers CoP Bedrijven en BiodiversiteitCopyright © 2014 Inhoud

INHOUDVoorwoord4Samenvatting5Nawoord83Verder lezen 84afkortingen86›› Landgoed Verwolde:Elke plek is uniek3 Biodiversiteit,nieuwe begrippen›› Brabant Water: Waardebepalen met nieuwe stakeholders4 Waardevan ecosystemen›› Hortimare: We hebben eenecosysteemstabilisator ontdekt!8 Pro-biodiversiteitversterkt ecosystemen9 Tips›› Heineken: Blijf dromen en durfte verleidenom collega’s te betrekken5De›› Eneco: Biodiversiteit bijwind-op-zee en biomassarelatie tussen bedrijfsactiviteitenen ecosystemen›› Leven op Daken: Zoeken naareen maatschappelijk verdienmodel10 Stakeholdersin de context meenemen1Community›› Heijmans: Meerwaarde metnatuurinclusief bouwenof PracticeBedrijven en Biodiversiteit6 Impact›› Tata Steel: Scan plaatst themabiodiversiteit in breder MVO perspectiefop locatie›› Interface: Blijf innoveren enwordt ecosysteemrestauratief11 Transitienaar een duurzame samenleving2Urgentie›› Jachthaven Het Anker:We zijn samen verantwoordelijkvoedt ambitie en innovatie7Drukfactoren›› Kruidenier: Minder impact doorkortere ketensvia de keten›› ASN Bank: Hoe definiëren we kwantitatiefbiodiversiteitsbeleid?›› Antropia: Door een ecosysteembrilzie je de regio

VoorwoordDe tijd waarin natuur en economische activiteit lijnrecht tegenover elkaarstonden is voorbij. De bewustwording dat ze elkaar versterken wordt juistgroter. De natuur levert de hulpbronnen en diensten waar de economie opdraait en is één van de belangrijkste vestigingsplaatsfactoren. Elk zichzelfrespecterend bedrijf heeft dan ook inmiddels een duurzaamheidsagendawaarop natuur bijzondere aandacht krijgt. Rekening houden met natuur enbiodiversiteit werkt kostenbesparend en creëert draagvlak in de omgeving.Bedrijven worden daar ook steeds vaker publiekelijk om gewaardeerd.En de vraag naar oplossingen voor duurzaamheidsvraagstukken leidt totnieuwe producten en start-ups op de markt.Bedrijven die aan de slag willen met groen ondernemerschap zien zichvoor vele vragen gesteld. “Wat is mijn relatie met natuur? Hoe kan ik dieop een behapbare manier meetbaar maken? Kan ik iets leren van mijnconcurrenten? Of misschien van ondernemers uit andere sectoren?”De digitale publicatie Bedrijven en Biodiversiteit. Inzichten uit deCommunity of Practice biedt antwoorden. Het is een publicatie vande praktijk – voor de praktijk: over biodiversiteit en natuur in relatie totbedrijven; vanuit ondernemersperspectief en in klare taal. En dat maakt het een onmisbare vraagbaak voor bedrijven die metgroen ondernemerschap aan de slag willen of hun ambities op dit punt verder willen aanscherpen. De kennis en verhalen uit dezepublicatie komen voort uit de Community of Practice Bedrijven & Biodiversiteit. Bij bijeenkomsten van deze Community kwamentussen 2011 en 2013 betrokken ondernemers uit verschillende sectoren bijeen om van elkaar te leren. Ze ondervonden dat groenondernemerschap om nieuwe coalities en samenwerking “over sectorgrenzen heen” vraagt. Een samenwerking die vervolgens eenbelangrijke inspiratiebron voor innovatie is gebleken. Bijvoorbeeld doordat nieuwe markten in beeld kwamen of bedrijfsstrategieënverrijkt werden met kennis over de rol van biodiversiteit in de productieketen. Ook leidde de samenwerking reeds tot verschillendespin offs, zoals een Green Deal gericht op groene daken en een Community of Practice in de financiële sector. Mooie ervaringen enresultaten die ik anderen ook toewens. De bedrijfsresultaten zullen er garen bij spinnen, en de natuur ook.Sharon DijksmaStaatssecretaris van het Ministerie van Economische Zaken4Inhoud›› Heijmans1 CoP B&B›› Het Anker2 Urgentie›› Verwolde3 Biodiversiteit›› Brabant Water4 Waarde›› Eneco5 Relatie›› Tata Steel6 Locatie›› Kruidenier7 Keten›› Hortimare8 Versterken›› Heineken9 Collega’s›› Leven op Daken10 Stakeholders›› Interface11 Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Samenvatting51Bedrijven leren van elkaars praktijk in eenCommunity of Practice. De overheid faciliteerten verbindt de CoP aan de context zoalskennisinstituten, NGOs en beleidsmakers. Er ontstaatnieuwe samenwerking en de transitie wordt versnelddoor gezamenlijke kennis en actie.2De urgentie om aandacht te besteden aanbiodiversiteit is groot. Na klimaat is biodiversiteithet volgende thema in de MVO-ambitie vanbedrijven. Koplopers willen met biodiversiteit aan deslag vanwege voorzieningszekerheid van hulpbronnen,maatschappelijke verantwoordelijkheid, marktwaarde,reputatie, innovatie of problemen met een exoot.Biodiversiteit is “de verscheidenheid van allelevensvormen”. Het gaat om 1. genetische3diversiteit, 2. diversiteit in soorten en3. verschillende soorten ecosystemen. Diversiteit isvan belang voor de veerkracht van ecosystemen endaarmee de basis voor onze economie.Ecosystemen leveren diensten aan mensenzoals de productie van voedsel, het reguleren4waterhuishouding en het zuiveren van drinkwater.Denken in ecosysteemdiensten laat de waarde vanbiodiversiteit zien. Als het ecosysteem als uitgangspuntwordt genomen, ontstaan er innovatieve kansen ennieuwe samenwerkingspartners.Relatie tussen ecosysteem en bedrijf. Bedrijf is voor activiteitafhankelijk van en/of heeft impact op ecosysteem.5EcosysteemImpactAfhankelijkBEDRIJFDe relatie van bedrijven met biodiversiteit kanworden ingedeeld in drie categorieën. A. Impactop ecosystemen op locatie, zoals bij de bouw,mijnbouw, maakindustrie en chemie. B. Afhankelijk vanecosystemen via keten speelt bij food- en agrobedrijven,drinkwaterproductie en biobased producten.C. Pro-biodiversiteit versterkt ecosystemen bijzeeboerderij, landgoederen en groene daken.Inhoud›› Heijmans1 CoP B&B›› Het Anker2 Urgentie›› Verwolde3 Biodiversiteit›› Brabant Water4 Waarde›› Eneco5 Relatie›› Tata Steel6 Locatie›› Kruidenier7 Keten›› Hortimare8 Versterken›› Heineken9 Collega’s›› Leven op Daken10 Stakeholders›› Interface11 Transitie›› ASN Bank›› Antropia

6Categorie A van bedrijven met impact opeen ecosystemen via hun locatie zijn voor6hun voortbestaan niet direct afhankelijk vanecosystemen. De impact kan worden gecompenseerden Natuurinclusief bouwen biedt perspectief voorinnovatie.Bij categorie B komt de levering grondstoffenkomt in gevaar als ecosystemen uitgeput of7vervuild raken. Dit risico speelt voor bedrijven dievia de keten afhankelijk zijn van gezonde ecosystemen.Duurzame productie stimuleren en certificering biedenmogelijkheden voor het verlagen van ecosysteemrisico’s.Pro-biodiversiteit bedrijfsactiviteiten (C)versterken biodiversiteit en leveren ecosystemen.8De private investeringskosten leverenmaatschappelijke baten op. De baten moeten zichtbaarworden, en samen met de andere baathouders moet eennieuw verdienmodel worden ontwikkeld.9Om collega’s te betrekken moet je klein en oplocatie beginnen. Sluit aan bij de taal en waardenvan andere afdelingen. Appelleer aan urgentiemiddels emotie. Formuleer een impactambitie enveranker de aandacht voor biodiversiteit in bestaandemanagementsystemen.Ondernemen met biodiversiteit gaat verderdan de eigen praktijk. Neem stakeholders10in de context mee om kansen te benutten enbelemmeringen op te ruimen. Stimuleer overhedentot biodivers inkopen, formuleer vragen voor dekenniswereld, werk samen met NGO’s en betrekfinanciële partijen in een nieuw verdienmodel.11De transitie bedrijven en biodiversiteit is nog pril.De CoP bracht inzicht in de verschillende soortenrelatie met ecosystemen, en in wat partijen inde context kunnen doen om de transitie te versnellen.Deelnemende bedrijven versnelden in hun praktijk, erontstonden innovatieve kansen, nieuwe coalities, eennieuwe Green Deal en een nieuwe CoP.Inhoud›› Heijmans1 CoP B&B›› Het Anker2 Urgentie›› Verwolde3 Biodiversiteit›› Brabant Water4 Waarde›› Eneco5 Relatie›› Tata Steel6 Locatie›› Kruidenier7 Keten›› Hortimare8 Versterken›› Heineken9 Collega’s›› Leven op Daken10 Stakeholders›› Interface11 Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› HeijmansVisualisatie: bmdInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Meerwaarde creëren met natuurinclusief bouwen8DuurzaamheidsmanagerFrank Hoekemeijer,Heijmans Wegen en CivielEén van de grootste aannemers van Nederland.“Hoe kan Heijmans meetbaar waarde creëren voorbiodiversiteit?” vroeg Frank Hoekemeijer zich af. “En hoekan Heijmans daarvoor beloond worden?” Met zijn bedrijfontwikkelde hij het concept Natuurinclusief bouwen enzette het samen met zijn directeur bij het aanbesteden bijopdrachtgevers op de agenda.Verschillende schaalniveaus“Heijmans had al een aantal jaren een actief CO 2-reductiebeleid. De volgende uitdaging zag ik in de achteruitgang vanbiodiversiteit en dat wilde ik bij ons op de agenda zetten envertalen naar actie. Het was voor mij een eye opener datwij als Nederlands bouwbedrijf vooral via onze CO 2-uitstootimpact hebben op biodiversiteitsverlies op mondiaal niveau.Maar kansen voor het versterken van de biodiversiteit liggenvoor Heijmans vooral in Nederland en de lokale gebiedenrondom onze projecten. Op dat schaalniveau is versnipperingvan natuurgebieden door wegen en andere infrastructurelewerken een belangrijke oorzaak voor de achteruitgang vanbiodiversiteit. Daarom heb ik namens de CoP aan de HelpdeskBedrijven en Biodiversiteit gevraagd wat in Nederland debelangrijkste issues en beleidskaders zijn.Gezamenlijke verantwoordelijkheidVergunningverlening is erop gericht de biodiversiteit tebeschermen tegen aannemers met grote bulldozers. Enbiodiversiteit wordt vaak vertaald in beschermde planten endiersoorten die in bouw- en vergunningstrajecten als hinderlijkworden ervaren. Dat heeft een reactieve houding van de bouwtot gevolg gehad. Feitelijk zit de meeste impact op biodiversiteitInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

esloten in de beslissing waar de weg komt te liggen. Als hetRijk besluit een snelweg door een natuurgebied aan te leggen,dan kunnen we daar als Heijmans vrij weinig meer aan doen.De negatieve impact op biodiversiteit door de bouw is dus eengezamenlijke verantwoordelijkheid waarin iedereen zijn eigenrol moet spelen.“Het vastleggen van mijnleertraject gaf mij een goedinzicht in mijn kanteling indenken over biodiversiteit.Van impact naarwaardecreatie”Van impact naar meerwaardeDe vraag is hoe we met onze bouwopgave in plaats vannegatieve impact een positieve impact kunnen hebben ennatuurdoelen met functiedoelen te combineren. En daar isook een rol weggelegd voor anderen zoals het Ministerievan IenM, van EZ, van Rijkswaterstaat, Staatbosbeheer etc.Zoals bij het project Ruimte voor de Rivier waarin naast dewaterveiligheidsdoelen ook natuurdoelen werden gerealiseerd.Op de Natuurtop van Staatssecretaris Dijksma in 2013, hebbenwij als Heijmans de Groene Tafel Natuurinclusief Bouwengeorganiseerd. Natuurinclusief bouwen vraagt van ons alsbouwers een meer proactieve houding. En van de overheideen open en creatieve houding. Wij zouden meer willensamenwerken om te kijken hoe we een betere natuur kunnen9achterlaten. En zo toewerken naar een kantelpunt van deafname van biodiversiteit in Nederland in 2020.Innovatieve oplossingenIk ga er vanuit dat Natuurinclusief bouwen met een herverdelingvan bestaande budgetten kan worden gerealiseerd. Als desamenwerking met overheden en natuurorganisaties opeen vernieuwende manier wordt ingestoken. Met slimmerorganiseren ben ik ervan overtuigd dat er met biodiversiteit enfunctiecombinaties veel winst te behalen valt. Laten we gaankijken naar mogelijkheden en kansen in aanbesteding- envergunningstrajecten. Als de overheid haar aanbesteding alintegraal insteekt, zodat de natuurdoelen in een vroeg stadiumin beeld zijn, kunnen wij als marktpartij komen met innovatieveoplossingen.ISO 14001 helptSinds 2012 zijn alle relevante Heijmans bedrijfsonderdelenISO 14001 gecertificeerd. In 2013 is biodiversiteit als apartaandachtsgebied in de scope van dit systeem opgenomen.Dit betekent dat het onderwerp nu structureel op ons netvliesstaat en we proberen onze activiteiten op het onderwerpblijvend te verbeteren. Hierdoor ontstaat de proactieve houdingdie nodig is om dit onderwerp verder te krijgen.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

1Community of PracticeBedrijven en Biodiversiteit“Er valt nog zoveelte ontdekken”Redmond O’HanlonInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

1 CoP B&BTransitie naar een groene economieEr is een transitie nodig van een economie die hulpbronnenuitput naar een economie die biodiversiteit en natuurlijkehulpbronnen behoudt en versterkt. We moeten natuurlijkehulpbronnen duurzaam gebruiken en de voordelen eerlijk delen.De Green Deal CoP B&BEr zijn steeds meer mensen binnen bedrijven die hetbehoud van biodiversiteit zien als het volgende thema opde duurzaamheidsagenda. Maar uit onderzoek blijkt dat erwordt geworsteld om ambitie om te zetten in activiteiten op de11CoP Bedrijven en Biodiversiteit bij Tata Steelwerkvloer en in het productieproces. Vanuit de gedachte datleren sneller gaat als je samen optrekt, is de Community ofPractice Bedrijven en Biodiversiteit (CoP B&B) gestart.Omdat het versnellen van een transitie naar een groeneeconomie onderdeel is van de regeringsambitie, is deCoP B&B ondersteund door de Rijksoverheid in de vormvan een Green Deal. Green Deals zijn een belangrijk instrumentvoor het aanjagen van groene initiatieven.Wat was het doel van de CoP?Doel van de CoP was om te komen van negatieve impactop biodiversiteit naar een situatie van geen netto verlies (NoNet Loss) of nog beter nog naar een positieve bijdrage vanbedrijven bij het versterken van ecosystemen. Een CoP is eengemeenschap van mensen, in dit geval uit het bedrijfsleven,die van elkaars praktijk willen leren om sneller te innoveren.Een CoP wordt voorbereid en begeleid door procesmanagers.Bij de CoP B&B waren die werkzaam bij de overheid,ondersteund door experts. Voorwaarde voor deelname aan eenCoP is dat mensen in een praktijkproject met het thema aan deslag zijn.Hoe verliep het proces van de CoP?Voor een transitie is gezamenlijke urgentie en ambitie nodig.We zochten mensen die aan het experimenteren warenmet biodiversiteit in de eigen bedrijfspraktijk. Die werkzaamwaren in diverse sectoren in zowel grote multinationals alsin een éénmanszaak. Want diversiteit leidt tot leren. Met alledeelnemers is een voorbereidend gesprek gevoerd over devragen die ze tegenkwamen in hun praktijkproject. Dezegesprekken werden gebruikt als nulmeting en als input voor eenlonglist aan onderwerpen. De onderwerpen werden door dedeelnemers op de kick-off bijeenkomst geprioriteerd waardooreen strategische agenda voor de bijeenkomsten ontstond.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

In totaal is de CoP in de loop van 2 jaar 10 maal bijeengeweest, steeds op locatie bij één van de deelnemers.Inspiratie door externe sprekers werd afgewisseld met het lerenvan elkaars praktijk.Hoe is verbonden met de context?Voor reflectie en verbinding met de context werd eenklankbordgroep ingericht en via een LinkedIn groep werdeninzichten en kennis met een grotere groep gedeeld. Naastde 10 bijeenkomsten van de CoP zelf, zijn er enkele extrabijeenkomsten georganiseerd. Vrij vroeg in het proces metNGOs en de tweede later met beleidsmakers. En we gaven eenparticipatieve systeemstudie in opdracht.Ondersteuning voor bedrijvenVanuit het Platform Bedrijfsleven Ecologie en Economie is eenhelpdesk opgezet waar je 2 dagen gratis advies kunt krijgen.De zoektocht naar nieuwe verdienmodellen wordt onder andereopgepakt in een onderzoeksprogramma van Het Groene Breinin samenwerking met NWO. De praktijkvoorbeelden van dedeelnemers worden in dit onderzoeksprogramma ingebracht.De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland voert voor hetministerie van Economische Zaken het subsidieprogrammabiodiversiteit en bedrijfsleven uit.Leeswijzer Bedrijven en BiodiversiteitDeze publicatie is bedoeld voor mensen die bij een bedrijfwerken en met het thema biodiversiteit aan de slag willen. Hetgeeft handvatten voor de verschillende praktijken die er binnenbedrijven te vinden zijn. De publicatie volgt grofweg het procesvan de CoP. De lessen uit de sessies zijn de basis voor dezepublicatie.De eerste hoofstukken bevatten kennis over het onderwerpbiodiversiteit en ecosystemen. Daarna volgen er enkele12hoofdstukken die ingaan op de praktijk van bedrijven.De publicatie sluit af met een aantal hoofdstukken waarin tipsvoor actoren in de omgeving van een bedrijf zijn opgenomen.De publicatie bestaat uit twee verschillende soorten informatienamelijk:a. Inhoudelijke hoofdstukken gebaseerd op de onderwerpendie door de deelnemers zijn gekozen.b. Persoonlijke verhalen van het proces dat de deelnemershebben doorlopen.De praktijkverhalen en inhoudelijke hoofdstukken wisselenelkaar af. We hebben gekozen voor een volgorde waarbij eenillustratief en passend praktijkverhaal steeds vooraf gaat aan degenerieke kennis uit een hoofdstuk.VERDER LEZENInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› Het AnkerInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

We zijn samen verantwoordelijk14Ondernemer Jasper Blom,Jachthaven het AnkerEen recreatieve onderneming aan deLoosdrechtse Plassen.Als recreatief ondernemer gebruikt Jasper het groenedecor van de Loosdrechtse plassen voor zijn onderneming.“Wie is verantwoordelijk voor het oplossen van deproblemen met de exoot Cabomba in de Loosdrechtseplassen?” was het dilemma van Jasper Blom. Hij heeftnamens Hiswa en samen met het Platform Recreatieen Toerisme Wijdemeren en het Watersportverbond deprovincie zo ver gekregen dat ze hen als ondernemerseen gebiedsvisie laten opstellen. Een vernieuwend traject,in samenwerking met gemeente Wijdemeren, Waternet,Waterschap, Dienst Landelijk Gebied, Natuurmonumenten,Staatsbosbeheer, LTO en de Provincie Noord-Holland.Van lastig naar praktijk“Ik denk dat het heel belangrijk is dat we de biodiversiteit zogoed mogelijk in stand houden in de wereld, maar aan deandere kant vind ik het ook wel lastig. Moet je elke soort instand houden of is het gewoon evolutie dat sommige soortengewoon verdwijnen en dat anderen daarvoor terugkomen?Als jachthaven zijn we maar een klein onderdeel van eengroot watersysteem en hebben maar een kleine bijdrage aanhet verbeteren van de waterkwaliteit. We proberen het waterzo schoon mogelijk te houden en kiezen bijvoorbeeld voorantivries die biologisch afbreekbaar is.Van soorten naar groen decorWij als jachthaven, ik als recreatief ondernemer, hebbennatuur op ons terrein en in de omgeving. Maar volgens mijheeft soortenrijkdom voor de recreant, voor onze klant, weinigtoegevoegde waarde. Het groen decor voegt natuurlijk welInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

iets toe. Als er ergens riet staat dan vinden ze dat mooi. Hetis belangrijk om de aankleding van dat groene decor zo goedmogelijk te doen bijvoorbeeld met houtwalletjes en bosjes.Dan komen er andere vogelsoorten. Maar wie gaat ervoorbetalen als die aanleg twintig procent duurder is dan destandaardaanleg? Onze klanten geven niet zoveel meer uit aaneen groen decor. Het is voor ons daarmee dus geen businesscase.De woekerende exoot CabombaWe hebben in de Loosdrechtse plassen een exoot, deCabomba. Dit is een waterplant die erg woekert. Ik ben samenmet partners en contacten vanuit onze CoP bij de gemeenteWijdemeren geweest om te kijken of deze waterplant alsbiomassagrondstof kan dienen voor vergisting. Dan kost hetniet alleen geld om die Cabomba uit het water te verwijderen,maar het levert ook financieel wat op. De plassen worden weerbeter bevaarbaar en er is weer ruimte voor andere soorten.Op deze manier is er een positief effect op biodiversiteit.“Door mijn deelname aan deCoP namen natuurorganisatiesen de overheid me serieus alsgesprekspartner”Verschillende waardenBiodiversiteit heeft voor iedereen een andere waarde. Wij willengraag dat een oude vaarweg, die 400 jaar is gebruikt, weeropen gaat. Die vaarweg heeft verschillende waarden. Hij heeft15belevingswaarde voor de recreanten, heeft waarde door debiodiversiteit en een cultuurhistorische waarde met het gebruikvan de bruggen en sluizen. De vaarweg heeft dus een waardeals leefomgeving van de bewoners en voor het ecologischsysteem. Maar door die hoge ecologische waarde zal recreatiefgebruik niet zomaar gaan. Hij mag niet opengesteld wordenomdat de schroeven van onze boten de waterbodem kapotmaken. En dat terwijl ze voor het beheer en onderhoudvan de vaarweg de waterbodem jaren hebben gemaaid enuitgebaggerd! De vraag is dan dus voor wie die natuur is.En wat willen we ermee?Serieus meepratenDoordat ik met biodiversiteit bezig ben denk ik dat denatuurorganisaties en de overheid me serieus nemen alsgesprekspartner. Ze voelen dat ik interesse heb en betrokkenben bij het onderwerp. Ik probeer op een positieve manierzaken met Natuurmonumenten te doen. Natuurmonumentenmoet de natuur steeds meer openstellen voor de bevolking,anders krijgen ze minder steun. En tegelijkertijd hebben ze alshoofddoel natuur in stand houden. We moeten samen zoekennaar een goed evenwicht tussen natuur, cultuur en economie.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

2Urgentievoedt ambitie en innovatie“The ultimate bank on whichwe all depend, the bank ofnatural capital, is in the red”Prins Charles of EnglandInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

2 UrgentieGrenzen van de aarde zijn bereiktBijna 10 jaar geleden kwam, in opdracht van de VN en onderredactie van het World Resource Institute, de MillenniumEcosystem Assessment (MEA) uit. Het was het eerstewereldwijde wetenschappelijke onderzoek naar de staat van deecosystemen op aarde. Er kwam geen rooskleurig beeld naarvoren. De veerkracht van ecosystemen staat onder druk opmondiaal, regionaal en lokaal niveau. Drie belangrijke inzichtenuit de MEA waren:1. Door de toenemende vraag naar voedsel, schoon water,hout e.d. hebben mensen de afgelopen50 jaar ecosystemen sneller veranderd dan in enige andereperiode van de mensheid met als gevolg een substantieelverlies aan de diversiteit op aarde.2. Deze veranderingen hebben geleid tot meer welbevindenen economische groei, maar ook tot degradatie van veleecosystemen, een toenemend risico op onomkeerbareveranderingen en een toename van armoede bij bepaaldegroepen mensen.3. Significante veranderingen in beleid van instituties en in depraktijk van bedrijven en consumenten is nodig om dezeontwikkeling tegen te gaan.Het verlies aan biodiversiteit heeft de grens van de draagkrachten mogelijkheden voor herstel op aarde ruimschootsoverschreden. Het Resilience Institute in Stockholm verbeeld ditmet planetary boundaries (zie figuur).Een andere indicator is de Earth Overshoot Day die wordtbijgehouden door het Global Footprint Network. Uitgaandevan een jaar wordt berekend op welke dag er meer natuurlijkehulpbronnen zijn gebruikt dan dat de aarde kan herstellen.17Planetary boundaries (Rockstrom 2009, Stockholm Resilience Centre)De Earth Overshoot Day lag in 1996 in november, in 2006 washet op 9 oktober en dit jaar was het al op 19 augustus.Wat zijn oorzaken van de druk op biodiversiteit?De biodiversiteit op aarde gaat achteruit door veranderingvan landgebruik en overexploitatie van ecosystemen.Klimaatverandering, grootschalige monoculturen in de landbouw,vervuiling van bodem, water en lucht door de industrie, maarook mobiliteit en huisvesting dragen bij aan de degradatie.En de introductie van uitheemse soorten door de globaliseringvan handelsketens bedreigt de gezondheid van ecosystemen.De samenvatting van het Living Planet Report 2012 van hetWereld Natuur Fonds laat dit goed zien (zie figuur).Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Samenhang tussen biodiversiteit en mensen (WWF Living PLanet Report 2012)CAUSAL FACTORSINDIRECT DRIVERSDIRECT PRESSURESON BIODIVERSITY ANDECOSYSTEMSSTATE OF GLOBALBIODIVERSITYECOSYSTEM SERVICESFigure 45:Interconnections between people,biodiversity, ecosystem health andprovision of ecosystem servicesAgricultureand forestryHabitat loss,alteration andfragmentationProvisioningservices• food• medicine• timber• bioenergyPopulationTerrestrialFishing andhuntingOverexploitationRegulatingservices• waste decomposition• climate regulation• crop pollination• regulation of somehuman diseasesConsumptionUrban andindustryInvasivespeciesFreshwaterSupportingservices• nutrient cycling• photosynthesis• soil formationDe belangrijkste internationale afspraak voor het behoud vanbiodiversiteit en herstel van ecosystemen is de Conventionon Biological Diversity van de Verenigde Naties. De EuropeseUnie streeft naar een No Net Loss situatie in 2020 met hunstrategie. In Nederland werd in 2009 de Taskforce Biodiversiteiten Natuurlijke Hulpbronnen opgezet. Eén van de resultatenvan de taskforce was het Platform Bedrijfsleven Economie enEcologie dat bedrijven ondersteunt bij de implementatie vanbiodiversiteit in de bedrijfspraktijk. In de Rijksnatuurvisie 2014zijn de Nederlandse overheidsambities voor het behoud vannatuurlijke hulpbronnen opgenomen. De overheidsplannen voornationaal en internationaal behoud en duurzaam gebruik vanbiodiversiteit staan in de Uitvoeringsagenda Natuurlijk Kapitaal.18Resource efficiencyWater usePollutionThe benefits that people obtain from ecosystemsCulturalservices• enriching• recreational• aesthetic• spiritualEnergy andtransportClimatechangeMarineWaarom gaan bedrijven aan de slagmet biodiversiteit?Uit de praktijk van de CoP en uit deliteratuur komt een variëteit aan redenennaar voren om met biodiversiteit aande slag te gaan. Beweegredenen zijnafhankelijk van het soort bedrijfsactiviteit,de plaats van een bedrijf in de keten, demissie van het bedrijf en van de passievan individuele mensen binnen eenbedrijf. Redenen die genoemd werden,zijn bijvoorbeeld:• Voldoen aan regelgeving enmaatschappelijke randvoorwaarden;• Om redenen gerelateerd aanreputatie en imago;• Toegang tot grondstoffen en/of eenstabiel ecosysteem;• Omdat het aansluit bij de visie enpraktijk van het bedrijf;• Het bedrijf heeft last van een exootvoor haar bedrijfsvoering;• Om innovatieve kansen te verkennen.• In de CoP was door de diversiteit aan mensen en bedrijveneen mix van redenen vertegenwoordigd.PraktijkVERHALENHet Anker, Eneco, InterfaceVERDER LEZENInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› VerwoldeInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Elke plek is uniek20Landgoed Coach Gijs vanHeemstra, tot voor kortLandgoed VerwoldeDoor provincie Gelderland uitgeroepen tot meestinnovatief landgoed 2013.Gijs van Heemstra wilde de toename van biodiversiteitop het landgoed als compensatie aanbieden aan partijendie biodiversiteit belasten. Hij ontdekte kansen rondbiodiversiteit als economisch bestaansrecht, die nunog niet worden gezien door eigenaren van anderelandgoederen. Gijs is bestuurslid van het GeldersParticulier Grondbezit en inmiddels huismeester vanJachthuis Sint Hubertus op het Nationale Park deHoge Veluwe.Indicatorsoorten geven gezondheid landgoed aan“Omdat de jaarlijkse kosten van het landgoedonderhoud niet inbalans zijn met de opbrengsten, zijn we als landgoedmanagersvoortdurend op zoek naar nieuwe economische dragers.Biodiversiteit was, net als duurzaamheid eerder, een buzz-wordzonder betekenis voor mij. Landgoed Verwolde houdt het aantalsoorten bij op het landgoed. We werken met indicatorsoortendie aangeven hoe het met de staat van het bos op het landgoedis. Het waarnemen van bijvoorbeeld de klokjesgentiaan enkleine ijsvogelvlinder betekent dat het goed gaat met debiodiversiteit in het bos. Ik heb geleerd dat er op landgoederenveel biodiversiteit is.Mooiere en rijkere natuur maken landgoed aantrekkelijkJe kunt met relatief kleine ingrepen de biodiversiteit weerterugbrengen op het oorspronkelijke niveau en soms zelfsrijker maken. Door de kwaliteit van de natuur te verbeterenverhoog je direct ook het wandel-, paardrij- of fietsgenotvan de recreanten. Op deze wijze haal je biodiversiteit uitde anonimiteit en leer je welke maatregelen de samenhangInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

tussen de soorten en hun leefgebied optimaliseren. Zo wordtbiodiversiteit op een landgoed een niche ten opzichte vanandere natuurgebieden en trek je extra recreanten.Impact van landbouw en watermanagementEen belangrijke negatieve impact op biodiversiteit komtvan de landbouw en de inwaai van meststoffen. Een aantalmaisakkers op het landgoed heeft daarom plaats gemaaktvoor graanakkers die minder mest nodig hebben, een hogerebiodiversiteit herbergen en het landschap aantrekkelijkermaken. De boeren willen het water op hun akker zo snelmogelijk laten afvloeien om mond en klauwzeer van hunvee te voorkomen en rot van de oogst tegen te gaan. Voorde biodiversiteit wilden wij het water juist zoveel mogelijkvasthouden. Met dammen, sluizen en schutjes kun je het watervasthouden in de bossen en op het bouwland sneller latenafvloeien. Iets wat bovendien het waterschap belangrijk vindtvoor de waterberging of anti-verdrogingsmaatregelen.Een win-win voor iedereen.StreekproductenOp Landgoed Verwolde is de oude moestuin hersteld metgroenten die we als streekproducten verkopen. Met mooienatuur en deze lokale producten komen recreanten vaker engeven ze door de extra belevingswaarde meer geld uit aan eenstuk appeltaart of een pannenkoek. Ik vind dat biodiversiteit eenheel toegankelijke economische drager is voor landgoederen.BiodiversiteitscreditsIn de toekomst zijn er misschien bedrijven die hun negatieveimpact bij mij willen compenseren met te ontwikkelenbiodiversiteitscredits. Als één landgoed te kleinschalig is,kun je vanuit de collectiviteit van landgoederen, terreinbeherende organisaties (zoals Staatsbosbeheer en21Natuurmonumenten), honderdduizenden hectares natuuraanbieden om te compenseren.“CoP-deelnemers meteen negatieve impactbrachten mij op het ideeom biodiversiteitscredits teontwikkelen”Ieder landgoed is andersEen landgoed is een multifunctionele eenheid van functies alslandbouw, wonen, cultuurhistorie en natuur, water, frisse luchten recreatie. Ieder landgoed herbergt een unieke combinatievan landschap en (cultuur)historische elementen. En is uniekin de combinatie van eigenaren en waterschappen, gemeentesen provincies. De spelers zijn divers, de natuur is divers.Dus moet je steeds kijken wat je aantreft. Juist de uniciteitbiedt voor ieder landgoed zijn eigen verdienmodel. Voor dielandgoedformule moet je kijken naar de kenmerken van eengebied en wat je er mee wilt. Als je dat voor ogen hebt, kun jepartijen gaan zoeken met wie je ontwikkeling kan realiseren.Onderdeel van de formule is hoe je biodiversiteit kuntoptimaliseren. Het is misschien niet de hoofddrager van hetverdienmodel, maar wel een belangrijk onderdeel in een mixvan exploitatiemogelijkheden.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

3Biodiversiteit,nieuwe begrippen“Look deep into nature,and then you will understandeverything better”Albert EinsteinInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

3 BiodiversiteitAlle levensvormenBiodiversiteit is een veelomvattend begrip. De één vertaalthet in zorgen om het tropische regenwoud, een ander om eenexoot in Nederland. Het kan gaan het uitsterven van bepaaldesoorten, over de stand van de bijen, over de terugkeer vanoude koeienrassen of over samenwerking met Filipijnse vissersvoor het herstel van de oceaanbodem. We begonnen in deCommunity of Practice met het zoeken naar de betekenis vanbiodiversiteit in ieders bedrijfspraktijk en met het ontwikkelenvan een gezamenlijke taal.Hoe definieer je biodiversiteit?De Convention on Biological Diversity definieert biodiversiteitals ‘life in all it’s manifestations’ of te wel de verscheidenheidaan alle levensvormen. Die levensvormen zijn onderverdeeld indrie niveaus. Het eerste niveau betreft het genetisch materiaalin de wereld. Zo wordt er gewerkt aan een opslagplaats opde Noordpool voor alle zaden van de wereld om te blijvenbeschikken over alle genetische diversiteit. Het tweede niveaugaat over soorten. Daarbij hoort bijvoorbeeld de Rode Lijstwaarop het uitsterven van soorten wordt bijgehouden. Op hetderde niveau staan de ecosystemen.De niveaus zijn aan elkaar verbonden. Zo is de diversiteitvan soorten binnen een ecosysteem een maatstaf voor deveerkracht van dat systeem. IUCN en de WBCSD ontwikkeldeneen gids die aan bedrijven uitlegt hoe ze gebruik kunnen makenvan een ecosysteemconcepten zoals de Rode Lijst.23Wat is een ecosysteem?Een ecosysteem is een enigszins afgebakende eenheidbestaande uit levende organismen en niet-levend materiaal. Ineen ecosysteem gaat het om verbinding. Om de wisselwerkingtussen alle organismen, maar ook met niet levende voorwerpenzoals rotsen en water. Ecosystemen met veel verschillendesoorten, zijn over het algemeen meer veerkrachtig dansystemen met minder soorten. Een diversiteit aan soortenverlaagt het risico van het omvallen van een systeem, omdatbepaalde soorten het verlies van een andere soort kunnenopvangen. Deze soorten worden ook wel indicatorsoortengenoemd. Ze drukken de veerkracht en daarmee gezondheidvan een ecosysteem uit.Soortenrijkdom op drie niveaus (bron: Biodiversity British Columbia)Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Verschillen tussen ecosystemenIeder ecosysteem – bos, woestijn, zee of oerwoud – heeftandere karakteristieken, met meer, minder of andere soorten.Maar in ieder ecosysteem geldt dat de soorten elkaarnodig hebben om te overleven. Sommige ecosystemen zijnwereldwijd zoals het klimaatsysteem, andere hebben regionalegrenzen zoals de Noordzee en weer andere systemen, zoalseen boerenakker, zijn lokaal van aard. Ook hierbij geldt datdeze niveaus op verschillende manieren verbonden zijn.Ecosystemen zijn dynamisch en veranderen in de loop van detijd. De tijd en geschiedenis spelen een belangrijk rol. Menselijkhandelen kan de staat van een ecosysteem veranderen. Eenwindpark op zee heeft invloed op het bestaande ecosysteem.Maar het oorspronkelijke ecosysteem was al verstoord doorvisvangst en vrachtvaart. Een verandering kan zowel positieveals negatieve gevolgen hebben.Hoe staat het met een ecosysteem?Om de staat van ecosystemen in Nederland te achterhalenkun je het Compendium voor de Leefomgeving gebruiken.Het biedt informatie over biodiversiteitsthema’s per gebied inNederland. Op dit moment wordt door de overheid gewerktaan een Digitale Atlas van het Natuurlijk Kapitaal in Nederland.Verwacht wordt dat de eerste versie eind 2014 klaar is. Om destaat van ecosystemen buiten Nederland te verkennen, kunje aan je ketenpartners vragen hoe de staat van het lokaleecosysteem is. Een internationale NGO als IUCN ondersteuntbij internationale samenwerking voor het versterken vanecosystemen op locaties in het buitenland.24Wat zijn ecosysteemdiensten?Als we kijken naar ecosystemen als een natuurlijkproductiesysteem voor mensen, spreken we vanecosysteemdiensten. Waterzuivering door de duinen,ontspanning in de natuur op een landgoed, voedsel- enhoutproductie of bestuiving door bijen kun je als een dienst ziendie het ecosysteem je biedt. Ecosystemen hebben dus eenbepaalde waarde. We zijn afhankelijk van ecosysteemdienstenen hebben er invloed op. In de natuurverkenning van PBLstaat een overzicht van gestapelde ecosysteemdiensten inNederland.Ons natuurlijk kapitaalDe natuurlijke productie van ecosystemen is de basisvoor onze economie. Steeds meer bedrijven beseffen datecosysteemdiensten ons natuurlijk kapitaal zijn. De NaturalCapital Declaration definieert natuurlijk kapitaal als de voorraadecosystemen dat een hernieuwbare stroom van goederen endiensten levert voor onze economie en voordelen biedt aanbedrijven en gemeenschappen. De World Business Council onSustainable Development werkt met IUCN en bedrijven aaneen protocol voor het bepalen van het natuurlijk kapitaal datbedrijven gebruiken in de Natural Capital Coalition.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Raakvlakken met andere concepten?De natuur komt steeds vaker terug in nieuwe concepten.Biomimicry is een vakgebied dat laat zien wat je van de natuurkunt leren. Op productniveau, denk aan de ontwikkeling vaneen zwembroek op basis van de werking van een haaienhuid,of maatschappelijk bij het werken aan een meer circulaireeconomie. Binnen het innovatie framewerk Cradle to Cradle is“celebrate diversity” een van de drie leidende ontwerpprincipes.De Natural Step streeft naar een duurzame samenlevingwaarbij de mens in balans leeft met de natuur. En de BlauweEconomie combineert de wetten van natuurkunde, biologieen chemie tot slimme innovaties in de samenleving. Door tekijken naar de kansen die de natuur biedt, heeft bedenkerGunter Pauli ruim dan 100 concrete voorbeelden van duurzamebusiness cases ontwikkeld.PraktijkverhalenVerwolde, Kruidenier, Hortimare, ASN BankVerder lezen25Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› Brabant WaterInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Waarde bepalen met nieuwe stakeholders27Senior beleidsmedewerkerSandra Verheijden,Brabant WaterDrinkwaterproductie met hulp van Brabantse natuur.“Wat is de betekenis van biodiversiteit voor de keuzes dieje als bedrijf maakt in je productieproces?” vroeg SandraVerheijden zich af. “Kan biodiversiteit een rol spelenin de bescherming van het grondwater, de grondstofvoor het drinkwater in Brabant. In de samenwerking metgrondgebruikers rondom kwetsbare drinkwaterwinningenkomt de ecosysteembenadering goed van pas. Hij geeftrichting aan de manier waarop we met boeren, gemeentenen bedrijven aan de slag zijn om de effecten van hetgebruik van bestrijdingsmiddelen op de waterkwaliteit teverminderen.”De eigen voetafdruk verkleinen“Brabant Water produceert jaarlijks zo’n 180 miljoen m 3drinkwater voor de inwoners van Brabant. Als bron voor hetdrinkwater gebruiken we grondwater. De waterwingebieden,waar we het grondwater oppompen, zijn vaak in onseigendom. In veel gevallen zijn deze gebieden rustig gelegennatuurgebieden. In totaal beheren we zo’n 1500 hectarenatuur. In deze gebieden leveren wij rechtstreeks eenbijdrage aan biodiversiteit. Maar met ons productieproces,het onttrekken van grondwater, het zuiveren tot drinkwateren het distribueren ervan aan onze klanten, hebben weook een minder positieve impact op biodiversiteit. Weproberen onze impact te verminderen door reststromen zoalskalkresiduen uit waterzuivering weer in te zetten en te werkenaan energiebesparing. Sinds januari 2014 is Brabant Watergecertificeerd als eerste klimaatneutrale drinkwaterbedrijf inNederland.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Samenwerken met agrariërsDe kwaliteit van onze bronnen is gebaat bij een goedebiodiversiteit. En die wordt in onze waterwingebieden evenzeerdoor andere grondgebruikers beïnvloed. Bijvoorbeeld de wijzewaarop agrariërs met de bodem omgaan. In het programmaSchoon Water voor Brabant werken we met partners aan hetverbeteren van grondwaterkwaliteit door het verminderen vanuitspoeling van gewasbeschermingsmiddelen. Ook doen wemee in een pilot met een aantal voorlopers uit de agrarischesector gericht op gezonde grond door gewasbeschermingmet minder emissies en minder vervuiling van het grondwater.Het blijft zoeken naar hoe duurzaam telen lonend te maken.Een interessante verkenning op dit gebied kwam via de CoPtot stand. Met Kruidenier Foodservices denken we na overeen markt voor schoon water producten. Daar liggen zekerkansen. En in een pilot gericht op waterkwantiteit onderzoekenwe hoe je in de landbouw de gevoeligheid voor droogte kuntverminderen en de vochtvoorziening kunt verbeteren om tevoorkomen dat je met hoeveelheden water moet gaan slepen.“Door de CoP zie ik de kansenvan het systeem waar we meete maken hebben beter”Zoeken naar verdienmodelHet zou heel mooi zijn als we de kennis uit de verschillendeprojecten aan elkaar kunnen verbinden zodat er opschalingplaats vindt en meer telers deze kennis gaan benutten.Grote vraag voor alle projecten en pilots is hoe te zorgendat de duurzame stappen die gezet zijn ook blijvend worden28toegepast. En als telers extra inspanningen moeten doen, wiebetaalt dat dan? Of hoort het er gewoon bij? Het verdienmodelvan deze aanpak moet worden uitgezocht.Bewustzijn voor het hele natuurlijke systeemMaar we moeten verder kijken dan dat. Als een plant gezondis, heeft hij minder last van plagen en andere ellende. Danhoeft je minder in te grijpen met gewasbescherming. Het helenatuurlijke systeem moet in orde zijn. Als je dat slim doet, losje meer dan één probleem op en maak je samen een stap naarvoren in het systeem. Zo ontstaat steeds meer het inzicht dathet gaat om het hele ecosysteem; de bodem, het gewas en hetwater. Hiermee is biodiversiteit ook een kans om het contactmet onze omgeving verder uit te bouwen. Mijn doel voor dekomende tijd is om het bewustzijn rondom biodiversiteit en dekansen die daar voor ons liggen, te vergroten. Het zit nog nietecht in ons systeem en is nu nog teveel afhankelijk van degedrevenheid van medewerkers.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

4Waardevan ecosystemen“De diensten die de natuur ons biedt, zijnde echte gouden standaard. Investeren inhet behoud en de bescherming ervan isvoor ons een winnend concept gebleken”Ray Anderson (Duurzaam en succesvol ondernemen, 2013)Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

4 waardeWelke soorten ecosysteemdiensten zijn er?De natuurlijke productiesystemen voor mensen, ofwelecosysteemdiensten, worden onderverdeeld in vier soorten:1. Productiediensten zoals voedsel en houtProductiediensten zijn de goederen en producten die bedrijvenuit ecosystemen onttrekken. Bij producerende diensten komtde waarde vaak tot uitdrukking in de prijs van grondstoffen.Bedrijven uit de voedings- en levensmiddelen branchegebruiken deze diensten omdat zij bijvoorbeeld rundvlees,water of hop nodig hebben. Energiebedrijven gebruikenbiomassa voor energieproductie. Productiediensten lopengevaar als het ecosysteem dat ze levert uitgeput raakt.2. Regulerende diensten zoals waterhuishouding,bestuiving en klimaatreguleringRegulerende diensten zijn processen zoals waterzuivering,bestuiving en klimaatregulatie. Regulerende diensten komenvele mensen ten goede, waardoor de waardering ervanniet makkelijk toe te wijzen is. Drinkwaterbedrijven benuttenhet reinigende vermogen van zandbodems om water tezuiveren voor drinkwaterproductie. Vervuiling zoals doorbestrijdingsmiddelen vormt dan een risico.3. Culturele diensten zoals esthetica, recreatie en inspiratieCulturele diensten zijn de immateriële diensten uitecosystemen, zoals natuurbeleving, ontspanning, educatie eninspiratie. Zingevings-, spirituele en cultuurhistorische waardenvan erfgoed vallen hier ook onder. Culturele diensten zijnalleen in een individuele en persoonlijke waarde te vertalen.Bedrijven uit de recreatiesector en landgoederen benutten deze30Vier soorten ecosysteemdiensten (PBL, 2010)ecosysteemdiensten voor toerisme. Een te beschermendehouding met betrekking tot natuur is een risico voor het tegelden maken van culturele diensten.4. Ondersteunende diensten zoals bodemvormingen fotosyntheseOndersteunende diensten zijn de basis voor levendeorganismen. Denk aan de waterkringloop en fotosynthese.Maar ook de kraamkamerfunctie van een koraalrif of defosfaatkringloop. Ze maken de productie van voedsel enbiomassa mogelijk. Ondersteunende ecosysteemdiensten zijnniet makkelijk te verhandelen omdat de baten vele gebruikersten goede komen. Monoculturen en globalisering van handelvormen een risico. De bodem raakt uitgeput en fosfatenspoelen uiteindelijk weg in zee.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Wie profiteren er van de waarde?De vier ecosysteemdiensten hangen onderling met elkaarsamen en overlappen. Een ecosysteem levert vaak meerderediensten. Een bos levert hout, zuivert water, bindt CO 2enreguleert het klimaat. Het zelfde bos biedt ontspanning voorwandelaars en levert een beschermde leefomgeving voorzeldzame soorten. De waarde van ecosysteemdienstenwordt meestal door meerdere gebruikers benut. Waarde krijgtpas betekenis als duidelijk is welke stakeholders van hetecosysteem gebruik maken. De waarde verschilt voor iederegebruiker en moet in overleg met betrokken stakeholdersworden bepaald. De vraag ‘voor wie heeft het ecosysteemwaarde?’ biedt zicht op samenwerkingspartners of klanten metwie je aan versterking van het ecosysteem kunt werken.Monetariseren van ecosysteemdienstenHet voordeel van het monetariseren van ecosysteemdienstenis dat de waarde ervan expliciet wordt. Monetaire waarderingkan bijdragen aan bewustwording bij bedrijven en biedt demogelijkheid innovaties af te wegen. En de waarde van dienstenwordt bespreekbaar met andere gebruikers van het ecosysteem.Er zijn op dit moment verschillende benaderingen voor hetmonetariseren van ecosysteemdiensten in ontwikkeling. De VNheeft het project The Economics of Ecosystems and Biodiversity(TEEB) opgezet. Hiermee heeft de VN de waarde van alleecosysteemdiensten van een hectare tropisch regenwoud ingeld kunnen vertalen en biedt het instrument TEEB-stad inzichtin de waarde van groen en water in de stad.Wat is een Environmental Profit & Loss berekening?Het bedrijf Trucost heeft voor Puma een EP&L-accountgemaakt waarmee ze als eerste bedrijf het natuurlijkkapitaal dat ze gebruiken op haar balans heeft gezet. PUMAgebruikt ecosysteemdiensten ter waarde van € 145 miljoen.31Daarvan werd € 24 miljoen veroorzaakt door CO 2-uitstooten watergebruik. De rest komt door landgebruik en afval.De duurste bijdrage kwam door het gebruik van leer voor deschoenen. PUMA is nu op zoek naar een geschikt biobasedalternatief.Een vooruitstrevend initiatief in Nederland is True Price. Dezeorganisatie ontwikkelt samen met Nederlandse bedrijveneen methode om de echte prijs van producten te kunnenberekenen. Daarbij zal in de toekomst ook de waarde van deecosysteemdiensten worden meegenomen.Risico’s van monetariseren?Het monetariseren van ecosysteemdiensten heeft ook risico’s.In de nieuwe Natuurwet is voor het eerst vastgelegd dat denatuur ook een ‘intrinsieke’ waarde heeft. Die waarde valt dusniet in geld uit te drukken. Natuurwaarden zijn ook niet altijdinwisselbaar. Hoeveel vinden we de laatste tonijn waard? Voorarme mensen die afhankelijk zijn van ecosysteemdienstenbrengt beprijzen mogelijk grote nadelige gevolgen met zichmee. Of mogen zij de waarde dan verkopen?PraktijkverhalenBrabant Water, Hortimare, Leven op Daken, Verwolde,HeijmansVerder lezenInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Biodiversiteit bij wind-op-zee en biomassa33Senior Sustainability OfficerSilvan de Boer, EnecoEnergieleverancier met duurzaamheid hoog in hetvaandel.Bij aanvang vroeg Eneco zich af hoe ze biodiversiteitkonden onderbrengen in bijvoorbeeld wind-op-zeeprojecten. Nu is er onderzoek naar biodiversiteit inrelatie tot windparken, zijn er bijen op het dak vanhet hoofdkantoor en gaat Eneco voor verschillendebedrijfsonderdelen de impact bepalen met partner WNF.Silvan werd ondersteund door trainee Ina Schjelderup.Wat is de impact van een windpark?“Biodiversiteit stond niet hoog op de agenda en het wasonduidelijk wat het precies is. Als je erover begon riepen zedaar is het verhaal van de bloemetjes en de bijtjes weer. Maarhet speelt bijvoorbeeld bij de vraag welke invloed wind-op-zeeheeft op de biodiversiteit in de omgeving. Uit onderzoek blijktdat sommige vissen, zoals platvissen, windparken mijden enanderen ze juist opzoeken zoals kabeljauw. Dat geldt ook voorvogels. Aalscholvers komen er graag, terwijl de Jan van Gendter liever omheen vliegt. Bij de zeehond lijkt het af te hangenvan z’n karakter. Dus wat is dan de netto impact? En op wateigenlijk? Niet op een oorspronkelijk systeem, want de zee istegenwoordig hartstikke druk met vissers en vrachtboten. Wehebben eigenlijk een nieuwe habitat gecreëerd.Verschillende bedrijfsactiviteitenBiodiversiteit speelt in verschillende bedrijfsactiviteitenop een andere manier. We hebben ervaring met deduurzaamheidscriteria die voor biomassa zijn ontwikkelden willen nu meetbare en eenduidige criteria voor onzeandere projecten ontwikkelen zodat Eneco zich hiermee kanonderscheiden van concurrenten. En we brengen met behulpInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

van een quick scan de impact van biodiversiteit in onze ketensin kaart, ook van bijvoorbeeld de infra projecten, Daar waar weeen negatieve impact hebben, onderzoeken we hoe we dateventueel kunnen compenseren met de REDD++-projectenwaar we in participeren.“Deelname aan de CoP hielp meom m’n eigen overtuiging helderte krijgen”In de strategie brengenDe eerste bouwstenen liggen er. Ik heb een intern papergeschreven en een biodiversiteitsplan opgesteld datgoed is ontvangen door het management. Hiermee kanbiodiversiteit naast CO 2een belangrijke pijler van onzeduurzaamheidsprofilering worden. Ik word links en rechtsgevraagd om onze visie op biodiversiteit toe te lichten. Hetmoet duidelijk in de strategie van Eneco worden vastgelegd ennaar buiten een onderscheidend element worden. We moetenintern afspraken maken om biodiversiteitneutraal te worden.Door samen te werken en nieuwe coalities te sluiten, weet ikdat dit haalbare doelen zijn.Brede bewustwordingEen groeiend aantal mensen binnen ons bedrijf weet dat hetonderwerp voor ons van belang is, maar we hebben nog eenflinke weg te gaan. Ik heb het thema in het begin nog teveelvoor mezelf gehouden en moet nu inzetten op brede internebewustwording. We hebben interne ambassadeurs nodig. Enonze verbintenis met Leaders-for-Nature helpt natuurlijk ook.34En op termijn toch ook incentives die anderen aanzetten omconcreet met biodiversiteit aan de slag te gaan. Met onzepartner WNF hebben wij concrete afspraken gemaakt. Weverkennen de implicaties, kansen en bedreigingen voorbiodiversiteit rond windparken in het Nederlandse deel van deNoordzee.Taal en toonTaal en de toon zijn erg belangrijk voor verder succes. Wewillen nu heel sterk gaan inzetten op interne marketing. Opbeleving en gevoel. Ik vond het heel waardevol dat we met tweegeneraties met het thema bezig gingen. De nieuwe generatieheeft vaak van nature meer met dit soort thematiek. En jemoet het thema niet opdringen. Het moet natuurlijk landen bijcollega’s die relatief dicht bij het onderwerp zitten. Bijvoorbeeldbij de directeur Strategie. We moeten blijven enthousiasmeren,inspireren en vertellen waarom het belangrijk is.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

5De relatie tussenbedrijfsactiviteiten en ecosystemen“Leven in verbondenheid met jezelf,met anderen, met de natuur enmet de aarde is de grote uitdagingwaar ieder van ons voor staat.”Prinses Irene van Lippe-BiesterfeldInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

5 relatieWelke verschillende relaties zijn er?De diversiteit aan bedrijven in de Community of PracticeBedrijven en Biodiversiteit was bewust hoog om veel vanelkaar te kunnen leren. Na een aantal bijeenkomsten bleekdat groepen bedrijven verschillende handelingsperspectievenzagen. Sommige bedrijven dachten meer vanuit waardecreatiemet ecosysteemdiensten terwijl anderen gericht warenop het verminderen van de negatieve invloed, ofwel impact36Relatie tussen ecosysteem en bedrijf. Bedrijf is voor activiteitafhankelijk van en/of heeft impact op ecosysteem.EcosysteemImpactAfhankelijkBEDRIJFop het ecosysteem. Deze diversiteit bleek voort te komen uithet verschil in de relatie tussen de bedrijfsactiviteiten en hetecosysteem. Is het bedrijf afhankelijk van ecosystemen voorzijn waarde-creatie? Heeft het bedrijf negatieve impact via zijnbedrijfsactiviteiten, of werkt het juist versterkend? En met welkeecosystemen heb je te maken als bedrijf?We kwamen tot een indeling indrie soorten relaties tussen bedrijvenen ecosystemen, namelijk:• Impact op locatie• Afhankelijk via keten• Pro-biodiversiteitInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Categorie A. Impact op locatieDe categorie ‘locatie’ betreft bedrijfsactiviteiten zoals hetbouwen van een kantoor, fabriek of een weg. Of het winnen vangrondstoffen zoals ijzer of kolen. Met bedrijfsactiviteiten op eenstuk land kunnen ecosystemen worden verstoord of verzwakt.Bepaalde soorten dieren kunnen de weg niet oversteken omeen partner vinden, bossen worden gekapt voor mijnbouw enoliewinning verontreinigt de delta. Bedrijfsactiviteiten in dezecategorie vind je in de maakindustrie, de fossiele industrie,de metallurgische en chemische sector en de bouwsector.Ze zijn in hun business model niet afhankelijk van hetlevende ecosysteem, maar hebben via grondstofwinning enbedrijfslocaties wel (negatieve) impact op biodiversiteit enecosystemen.Categorie B. Afhankelijk via ketenIn de categorie ‘keten’ zitten bedrijven die via de ketenecosysteemdiensten gebruiken. Denk aan bedrijven in devoedingssector, drinkwaterproductie en de biobased economysector. Zo heeft de landbouw ecosysteemdiensten nodig alsschoon water, bijen en voedingsstoffen. Maar landbouw kanook negatieve impact hebben op de bodemvruchtbaarheid. Enals een waterbedrijf teveel schoon water aan de duinen onttrekt,raken de ecosystemen verdroogd en verzwakt. De bedrijven indeze categorie zijn voor het leveren van hun product afhankelijkvan gezonde ecosystemen en hebben via hun bedrijfsactiviteitdoorgaans een negatieve invloed.Categorie C. Pro-biodiversiteitDe derde categorie bestaat uit bedrijven van wie de corebusinessgericht is op het versterken van ecosystemen.Voorbeelden zijn de teelt van zeewier of de aanleg van groenedaken. Ook het werken aan een toename van soorten op eenlandgoed of in een recreatiegebied valt onder deze categorie.37Bedrijven met pro-biodiversiteit activiteiten hebben gemeen datze vanuit het ecosysteem kunnen denken en handelen.Hoe meet je de relatie met biodiversiteit?Om de relatie tussen een bedrijfsactiviteit en ecosystemente bepalen zijn er wereldwijd meer dan veertig verschillendeinstrumenten ontwikkeld. Er zijn instrumenten die de impactvan een locatie berekenen, van een product of van een heelportfolio. Sommige methoden zijn gericht op het kwalitatiefinventariseren, anderen op het verder uitrekenen van deimpact en weer andere instrumenten zetten de impact om ineconomische waardering. De instrumenten verschillen in dekennis van ecosystemen die je moet hebben, de data die jemoet verzamelen en de tijd die nodig is om berekeningen temaken.Om te bepalen met welk instrument je aan de slag wilt, moet jehet doel duidelijk hebben en kun je de volgende vragen stellen;• Wil je meten om de relevantie van het thema voor je bedrijfte bepalen?• Wil je meten om de voortgang van je biodiversiteitsbeleid tekunnen monitoren?• Wil je meten om te kunnen communiceren naar klanten enandere stakeholders?Bepaal eerst voor welk doel je wilt meten en kijk dan welkinstrument daar het beste bij past.Het rapport Making the Invisible Visible geeft je een goedoverzicht van tools. Ook op de website The Natural Capital Hubstaan instrumenten die je kunnen helpen. Natural Capital atRisk laat zien welke sectoren en regio’s de grootste impacthebben. In Nederland zocht de Benchmark Biodiversiteitnaar een indicator voor sectoren en bedrijfsactiviteiten ombiodiversiteitsverlies in kaart te brengen.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

InhoudVoor het implementeren van het thema biodiversiteit in strategieen management kan gebruik gemaakt worden van de EuropeanBiodiversity Standard. Een bedrijf kan met een 10 puntensysteem zijn prestaties aangeven. Voor het certificeren wordende prestaties van een bedrijf gemeten en tegen een standaardgehouden. In de UK hebben 100 bedrijven de EBS gebruikt.Hoe kun je innoveren?Om richting te geven aan innovatie met betrekking totbiodiversiteit is de mitigatieladder ontwikkeld. Er worden eenaantal treden onderscheiden:1. Vermijd eerst de negatieve impactVoorbeeld: Vermijd afgraven van ongestoord veen alsteeltsubstraat2. Verminder daarna de negatieve impactVoorbeeld: Verminder grondstofwinning door recycling encascadering3. Herstel opgetreden schadeVoorbeeld: Herstel mijnafgraving gebieden doorherinrichting4. Compenseer resterende negatieve impactVoorbeeld: Compenseer restschade van uitbaggeren met‘nieuwe natuur’Doorloop de stappen in deze volgorde.EcosysteembrilDoor te kijken vanuit de ecosystemen waar je als bedrijfafhankelijk van bent en/of impact op hebt, krijg je een anderinnovatieperspectief. Wat heeft het ecosysteem nodig om haarveerkracht te houden, en wie hebben er nog meer te makenmet het ecosysteem? Je wordt bewust van de interacties ineen, de waarde en risico’s voor je bedrijf en van de acties dienodig zijn om het ecosysteem te laten herstellen.Mitigatieladder (BBOP, Rio Tinto and Government of Australia)Biodiversiteit waarde+ Het ecosysteem vertelt je met wie je de waarde deeltDoor een ecosysteembril op te zetten, leer je met wie jehet ecosysteem deelt en zie je je nieuwe partners voorsamenwerking en innovatie. Je ontdekt welke kosten er doorandere gebruikers worden gemaakt en welke waarde aanstakeholders wordt ontnomen door de negatieve impact.Je kunt met deze nieuw ontdekte stakeholders in dialooggaan over de herverdeling van kosten en baten. En door demeerwaarde van ecosysteemdiensten voor verschillendeklantgroepen concreet te formuleren, kan een business modelontstaan met nieuwe producten en diensten. Uit de praktijkin de CoP blijkt dat ecosysteemdenken leidt tot innovatie ensamenwerking.PraktijkverhalenEneco, Tata Steel, Kruidenier, HortimareVerder lezen-­‐ PI PI PI BiodiversiteitneutraalMt PI Rs Mt Av Av Av Het No Net Loss initiatiefOffs Netto positieve bijdrageOffs Ofs ACA Offs Resterende ImpactPI = Predicted Impact, Av = Avoidance ,Mt = Mitigation, Rs = Restoration,Offs = OffsetsACA = Additional Conservation Actions2›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank38›› Antropia

Scan plaatst thema biodiversiteit in brederMVO perspectief40Beleidsadviseur Milieu Eefke vanden Tillaar, Tata SteelGeïntegreerd staalbedrijf in de IJmond aan zeeingeklemd tussen twee Natura 2000 gebieden.“Wanneer neem je als staalproducent de verantwoordelijkheidom biodiversiteit te behouden en te verbeteren?”Vroeg Eefke zich af. Ze ziet nu raakvlakken tussenbiodiversiteit en andere aspecten binnen MVO. Ze heeftinzicht gekregen in de impact en afhankelijkheid vanhet bedrijfsproces en biodiversiteit aan de hand vanecosysteemdiensten.Startpunt: Natura 2000“Biodiversiteit was een redelijk onbekend thema binnen demilieuafdeling van Tata Steel. Mijn aandacht werd getrokkentoen de implementatie van de Natura 2000 richtlijn als éénvan de belangrijkste instrumenten werd gepresenteerd bij deuitvoering van Europese biodiversiteitstrategie. Dat dossierstaat bij ons bedrijf reeds enige tijd op de radar in verband metonze license to operate.Koppeling van het bedrijf aan ecosysteemdienstenEr zijn verschillende ecosysteemdiensten waar mensen enbedrijven gebruik van maken. Diensten die wij als mens nodighebben om een gezond leven te kunnen leiden. Voor de handliggend was voor mij de behoefte van mensen om schone luchtin te kunnen ademen, de regulerende ecosysteemdienst. Mindervoor de hand liggend was echter de culturele waarde van eenecosysteem die naar voren komt in de behoefte van mensenom te kunnen genieten van een ontspannen wandeling in deduinen. Vanuit het perspectief van de ecosysteemdiensten werdde relatie tussen bedrijf en biodiversiteit voor mij pas concreet.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Inzicht in de raakvlakken met een No Net Loss ScanParallel aan de CoP is er een zogenaamde No Nett Loss scanuitgevoerd om meer inzicht te krijgen in de raakvlakken tussenonze bedrijfsvoering en biodiversiteit. Met een zogenaamdeinput-output analyse worden op een methodologische manierraakvlakken in kaart gebracht. De impact van de staalindustrieop de kwaliteit en de omvang van biodiversiteit vindt plaats bijde winning van grondstoffen, het transport van grondstoffenen het productieproces van staal. Vanuit het bedrijfsrisicoberedeneerd is de staalindustrie een bedrijfstak met eenlage directe afhankelijkheid van ecosysteemdiensten. Hetproductieproces heeft echter wel een negatieve impact opecosysteemdiensten.CO 2emissie, water en land bepalen belangrijkdeel van impact op biodiversiteitUit de scan kwam naar voren dat de voornaamste effectenvan de staalproductie in IJmuiden CO 2uitstoot, water- enlandgebruik zouden zijn. Wanneer je de impact bekijkt opverschillende schaalniveaus dan ontstaat er een anderbeeld. Regionaal speelt bijvoorbeeld NOx emissie een rol inverband met nabijgelegen natuurgebieden die reeds wordenblootgesteld aan een te hoge stikstofdepositie. Lokaal kunnenlicht en geluid van belang zijn. CO 2emissie heeft vooral eenmoniaal effect.Biodiversiteit staat niet los van andere milieuthema’sen MVO beleidDe totaalimpact van een productieproces op biodiversiteitwordt bepaald door verschillende indicatoren waaronder eenaantal milieu indicatoren. Vermindering van impact wordt veelalgedreven door een businesscase of door wet- en regelgeving.Daardoor doen we al heel veel! Een verdergaande verbeteringvan de milieuperformance met als doel vermindering van druk41op biodiversiteit ligt niet direct voor de hand gezien de lageafhankelijkheid/ risico. Dit zal aangedreven moeten wordendoor gericht CSR beleid op dit thema. In de praktijk zijn daarbijlastige keuzes onvermijdelijk. Investeren in vermindering vanstofemissies verlaagt de druk op de gezondheid van mensen.Investeren in vermindering van NOx emissie is van belang om“Een eye opener tijdens de CoPwas de link met de verschillendeecosysteemdiensten”eutrofiering tegen te gaan in nabijgelegen natuur. Echter deverwijdering van stof- en NOx- emissies kost energie. Meerenergiegebruik heeft een negatief effect op klimaatverandering.Naast vermindering van je impact is het wellicht eenvoudigerom een positieve bijdrage te leveren aan de ontwikkelingvan biodiversiteit (elders of door kleine lokale initiatieven) ofaan productontwikkeling die ervoor zorgt dat de impact in delevenscyclus van producten afneemt. Lichter staal in auto’szorgt voor minder emissies tijdens de gebruiksfase, staal alsspecifieke toepassing voor zonnecellen vermindert inzet vanprimaire grondstoffen voor energieopwekking.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

6Impact oplocatie“Het functioneren van organismen en hunsamenhang met elkaar en de omgeving iseen bron van inspiratie die mij niet meerlos zal laten”Louise VetInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

6 locatieHoe is de situatie?Bedrijfsactiviteiten kunnen een negatieve impact opecosystemen hebben doordat een bepaalde locatie wordtingenomen, terwijl het bedrijf er niet afhankelijk van is. Dezebedrijfsactiviteiten hebben geen directe relatie met de dienstendie ecosystemen leveren. Hoewel het bedrijf niet afhankelijk isvan het ecosysteem, wordt het door anderen wel aangesprokenop de negatieve impact. Omwonenden zien de naam van hetbedrijf staan op borden bij het bouwterrein en NGOs sprekenmijnbouwbedrijven aan op de schade die ze lokaal aan denatuur veroorzaken. Als biodiversiteit in het geding is,43Bedrijfsactiviteit heeft negatieve impact op ecosysteem,zoals verstoring of vervuiling.EcosysteemImpactverstoring & vervuilingBEDRIJFkan dit leiden tot reputatieschade of komt de licence-tooperatein gevaar.Wat is de uitdaging?Voor bedrijven die niet afhankelijk zijn van biodiversiteit, maarer wel een impact op hebben, speelt de vraag over hoe ver deverantwoordelijkheid gaat en hoeveel meerkosten het bedrijfwil maken om de negatieve impact te compenseren. Voor hetdirecte bedrijfsproces levert deze investering immers niets op.En wat geef je terug voor de biodiversiteit die verdwijnt door deaanleg van een wijk? Hoe maak je inzichtelijk maken wat deimpact op de natuur is, welke waarde die impact heeft en hoeje dat kunt compenseren? En omdat bij omwonenden vaak veelemotie is, blijkt een rationeel en uitgerekend verhaal niet altijdafdoende.Hoe meet je de impact?Een kwalitatieve inschatting van de impact op een ecosysteemkan worden gemaakt door middel van de effectenindicator. Ookde Milieu Effect Rapportage bevat vaak relevante informatie. DeMER kent sinds 2013 een specifieke richtlijn voor het integrerenvan biodiversiteit. Met de Maatschappelijke Kosten en BatenAnalyse kan worden bepaald welke waarde de natuur voorstakeholders heeft. De verkregen inzichten maken de discussieover het verminderen en/of compenseren van de schadeconcreter. Omdat biodiversiteit het vaak aflegt tegen economiein een MKBA, ontwikkelt het Planbureau voor de Leefomgevingeen methode om biodiversiteit in de MKBA mee te nemen.Binnen de MKBA rekenmodellen voor gebiedsontwikkelingbevelen we aan om de verankering van biodiversiteit explicietop te nemen. Uit de ervaring van bedrijven in de CoP blijktdat het slim is om een uitgebreide stakeholderdialoog aan deMKBA te koppelen.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Welke strategieën zijn er voor innovatie?Een eerste strategie is er voor te zorgen dat er mindergrondstoffen nodig door ze te recyclen. Dit zorgt voor minderbeslag op biodiversiteit bij de winning ervan. Recycling wordtzelfs ecorestauratief als bijvoorbeeld plastic afval uit zee wordtgebruikt. Een andere strategie voor het verminderen van denegatieve impact is deze compenseren op een andere plek.Inspiratie hiervoor vind je bij het Business and BiodiversityOffsets Programme. BBOP helpt je bij het formuleren vanafspraken voor compensatie. Een andere innovatie strategie isom zoveel mogelijk biodiversiteit toe te voegen bij het bouwenvan een weg, bedrijventerrein of gebouw. Bijvoorbeeld doornatuurinclusief te bouwen of door biodiverse daken toe tepassen. Inspirerende voorbeelden zijn het gebouw van hetNIOO in Wageningen en het beleid rond Ruimte voor de Rivier.In de Natuurvisie 2014 worden bedrijven en particulierenopgeroepen om de natuur te integreren in ontwerp en uitvoeringvan projecten. Ook kun je bij sluiting van een locatie rekeninghouden met biodiversiteit. Cementbedrijf Holcim levert nagebruik gebieden op met meer biodiversiteit.Wat is het verdienmodel?Voor bedrijven in de categorie locatie is biodiversiteit wisselgeldbij lokale interactie. Het is van belang voor de lange termijnreputatie van het bedrijf en het voorsorteren op de toekomst.Het is een continu afwegingsproces van investeren versus dedoorberekening van het effect. Door innovatie en samenwerkingkunnen bedrijven in deze categorie ecorestauratief worden ende gebouwde omgeving een biodiversiteitshub. Centraal hierbijstaat experimenteren in open ontwikkelprocessen met clustersvan bedrijven die biodiversiteit toevoegen. IUCN werkt hieraan in het Leaders-for-Nature programma onder de noemer‘Areas for the future’.44Wie zijn de nieuwe partners?Naast coalities met bedrijven die biodiversiteit toevoegenis de overheid vaak een belangrijke partner. Probeer bijopdrachtverlening voor bouwlocaties natuurdoelen teintegreren in de infrastructuuropdrachten en -beheer vóórde aanbestedingsfase. Bijdragen aan de realisatie van hetNatuurnetwerk Nederland (voorheen EHS) kan helpen. Zorgvoor een integraal proces aan de voorkant van projecten.Onderzoek samen het gedeelde belang van natuur en debouwopgave. Interessant zijn lange termijn publiek-privatesamenwerkingsprojecten waar ontwerp, bouw en beheerbinnen één contract zijn opgenomen.PraktijkverhalenTata Steel, Eneco wind op zee, Heijmans, Heineken, Interface,Leven op DakenVerder lezenInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› KruidenierFoto: Frans van der Stoep, NoFeInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Minder impact door kortere ketens46Manager Duurzaamheid ChristyKool, Kruidenier FoodservicesFood-groothandel introduceert Oud-Hollands rasvoor versterken Nederlandse biodiversiteit.Kruidenier wilde als food-groothandel de biodiversiteitsmeerwaardevan haar product aan de klant latenzien. Christy Kool werkt al vanaf 2008 vanuit hetecosysteem perspectief aan de ontwikkeling van nieuweketens. Meer recent werkte ze aan de aanvulling vanbiodiversiteitscriteria aan duurzaamheidskeurmerken.Ze houdt zich sinds 2006 bezig met de criteria voorduurzaam inkopen categorie catering. Helaas gingKruidenier BV in het voorjaar van 2014 failliet. Christy Koolwas verantwoordelijk voor P&O, kwaliteit en MVO. Ze issinds 2014 ambassadeur voor Metta, een nieuwe standaardvoor biodiversiteit.De Blaarkop“Al in 2008 deden we mee in het BioCom-project van deRijksoverheid. Uit de analyse bleek dat ons rundvlees uitOostenrijk een hoge impact had op biodiversiteit door de CO 2emissies van transport. We zijn daarom met ketenpartnershet Blaarkop project gestart. Dit Oud-Hollandse ras is zeergeschikt om te grazen in veenweidegebieden in Nederland.Het veenweide gebied staat bekend om haar hogegrondwaterstand. Verlaging van het waterpeil heeft uitdrogingen verzilting tot gevolg, bodemdaling en oxidatie van het veen.Dit zorgt voor aantasting van het ecosysteem en het landschap.Door dit gebied als uitgangpunt te nemen en dieren te houdendie goed bestand zijn tegen drassige ondergrond, kan hetgrondwaterpeil worden gehandhaafd. De Blaarkop kan op denatte ondergrond van veenweiden leven zonder ziek te wordenof de bodem dicht te trappen. Hierdoor wordt biodiversiteitbehouden en veerkracht van het ecosysteem gecreëerd.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Omslag economisch modelDe Blaarkop is een zogenaamd dubbeldoelras dat voor zowelmelkproductie als voor vlees kan worden ingezet. We kijken nietalleen meer hoe we zoveel mogelijk melk uit een koe kunnenhalen, maar zijn ook bezig om te kijken hoe een dier helemaalverwaard kan worden. Dat betekent dat we verschillendeonderdelen van het dier moeten leren waarderen. Deze maniervan werken vraagt andere kennis bij boeren en een omslag indenken. Het is meer dan aandacht voor biodiversiteit alleen;het is een omslag in het economisch model. Om de omslagte bewerkstelligen is Christy betrokken bij de ontwikkelingvan het Equal Opportunity Model. Het EOM model belooft‘Fair Business’ de standaard te maken op een manier waarinproducenten, afnemers en financiers partners zijn.“De CoP leverde zicht opeen nieuw economischmodel met anderesamenwerkingsverbandenen kortere ketens”Kortere ketensWe gaan samenwerkingsverbanden aan die leiden tot kortereketens. Tijdens de CoP is het idee ontstaan om samen metwaterleiding bedrijf Brabant Water om boeren in de regiote bewegen tot andere teeltpraktijken. Brabant Water heefthet Milieukeur Barometer Duurzaam Terreinbeheer, niveauGoud. Als we als Kruidenier van die boeren hun Milieukeur ofbiologisch gecertificeerde biodiversiteitspositieve producten47afnemen, kunnen we deze producten bij Brabant Water inde bedrijfscatering afzetten. Toevallig werken we ook metde gemeente Breda, die wil dat we in hun bedrijfsrestaurantstreekproducten uit de regio gaan neerzetten. En als wij dande afzet regelen bij de gemeente Breda en bij Brabant Water,verbeteren we samen de biodiversiteit in de bodem, de kwaliteitvan het drinkwater in de regio en genieten we van lekkerestreekproducten. Ik blijf zoeken naar manieren om lokaal cirkelste sluiten. Het is heel inspirerend om zo te werken.Duurzaam InkoopbeleidIn de criteria set duurzaam inkopen catering is een aanzetgedaan om biodiversiteit “op de kaart” te zetten. Alle dierlijkeproducten die afkomstig zijn van zeldzame rassen, met eenverwijzing naar de Stichting Zeldzame Huisdieren zijn al alsduurzaam aangemerkt.Een biodiversiteits+ keurmerkAls je het vanuit het economisch model bekijkt, moethet aantoonbaar voor de consument zijn dat het productduurzamer is. We sluiten aan op verschillende onafhankelijkgeaccrediteerde keurmerken die hiervoor zijn ontwikkeld.Bionext de brancheorganisatie voor de biologische sectorheeft contact met ons gezocht omdat ze geen meetbarebiodiversiteitscriteria hadden binnen het biologische keurmerk.Nu werken we met hen en met Stichting Milieukeur samenvia een Green Deal om de meerwaarde voor biodiversiteitonder te brengen in een eenduidig certificeringssysteem, eenbiodiversiteits+ label.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

7Drukfactoren via deketen“Laten we niet meer van deaarde vragen. Laten we meer doenmet wat de aarde biedt”Gunter Pauli in Blue EconomyInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

7 ketenHoe is de situatie?Bepaalde bedrijven hebben een directe band met ecosystemendoordat zij voor hun grondstoffen afhankelijk zijn vanecosysteemdiensten. Denk aan bedrijven in de voedings- engenotsector, drinkwaterproductie en de papierindustrie. Dezebedrijven moeten balans vinden tussen het onttrekken van dehulpbron aan het ecosysteem en de natuurlijke productie enregeneratie van deze systemen. Bedrijven in deze categorie zijnvoor hun waarde creatie afhankelijk van gezonde ecosystemenen hebben er tegelijkertijd via hun keten negatieve impact op.49Bedrijf is voor activiteit afhankelijk van en heeft impact opecosysteem, bijvoorbeeld door uitputting of overbelasting.EcosysteemImpactuitputtingAfhankelijkoverbelastingBEDRIJFWat is de uitdaging?Bedrijven die afhankelijk zijn via hun keten hebben er belangbij te weten hoe het met de ecosystemen gaat en hoe ze hunimpact op die systemen het beste kunnen meten. Daarnamoeten ze bepalen welke risico’s ze lopen en hoe ze deproductie op peil kunnen houden. En hoe ze investeringen omhet ecosysteem in balans te houden, doorberekenen aan deconsument. Maar ze zijn niet als enige verantwoordelijk. Ookandere bedrijven hebben invloed op de ecosystemen en drageneen deel van de verantwoordelijkheid. Een gelijk speelveld isdus van belang om ecosystemen blijvend gezond te houden.Hoe meet je de risico’s?Eén van de eerste set van duurzaamheidscriteria waarbiodiversiteit in is opgenomen zijn de Cramer criteria voor deproductie van duurzame biomassa. Indicator is bijvoorbeeld:de productie vindt niet plaats in recent ontgonnen gebieden diedoor de overheid zijn aangemerkt als beschermde gebieden,of in een zone van 5 km rond deze gebieden.De methoden en instrumenten die het beste passen voorhet meten van de impact van biodiversiteit in ketens is deop Levens Cyclus Analyse geënte drukfactoren methode.In LCAs wordt landgebruik niet meegenomen en dat is eenbelangrijke drukfactor op biodiversiteit. Daarom zijn methodenzoals ReCiPe en de Benchmark Biodiversiteit ontwikkeld. DeBenchmark Biodiversiteit geeft aan dat 90% van de impactop biodiversiteit wordt veroorzaakt door CO 2-uitstoot enlandgebruik. Dus als je weet waar in de keten broeikasgassenworden geëmitteerd en/of waar land wordt gebruikt, weet jewaar de grootste negatieve impact op ecosystemen zit van eenbedrijf, product of keten. De laatste 10%, heeft te maken met delokale context; is er sprake van grote waterschaarste, leven erInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Drukfactoren voor uit Oostenrijk geïmporteerd rundvlees (BioCom, CREM & De Gemeynt 2011)Drukfactor (land/CO 2 /water) Kwantiteit OpmerkingGrasland Oostenrijk 1.713 ha Conversie van landgebruik in het verleden;biodiversiteitswaarde redelijk behoudenLandgebruik Nederland (kantoren /distributiecentra)CO 2 (equivalent) emissies (methaanuitstootrunderen, energiegebruik en transport)Rode Lijst soorten of worden beschermde gebieden beïnvloed?Deze impact kun je bepalen met lokale stakeholders.De NoNetLoss aanpak kijkt vooral naar landgebruik, energieen afval en neemt de druk-factoren landgebruik, CO 2en watermee. Deze drukfactoren methode is toegepast voor rundvleesvan Kruidenier in het BioCom project.In het rapport TEEB-for-business staan veel bedrijven dieimpact hebben op ecosystemen door kun ketens. Er wordtwereldwijd hard gewerkt aan protocollen en standaarden door5012 ha Geïndustrialiseerd terrein, conversievan landgebruik in het verleden, weinigbiodiversiteitswaarde> 20.762.122 kg CO 2 Efficiënter transport, andere energiebronnen engewijzigd dieet voor runderen kunnen emissiesomlaag brengenWatergebruik > 171.250 liter Geen waterstress in Oostenrijk/Nederland oplandniveauDrukfactor (overig) Kwantiteit OpmerkingUrineren runderen, Oostenrijk 25.000.000 liter Mogelijk effect op bodem en grondwaterVast afval (mest/stro) in Oostenrijk en bijtransport naar NederlandOnbekendSlachten in Oostenrijk ipv Nederland voorkomtstroom vast afval tijdens transportAfvalwater (restanten biologisch afbreekbaar OnbekendLiters gebruikt schoonmaakmiddel onbekend,schoonmaakmiddel)idem effect op biodiversiteitTransportemissies (behalve CO 2 ) Onbekend Focus op mitigerende maatregeleno.a. de Natural Capital Coalition. Internationaal opererendebedrijven kunnen zich bij deze coalitie aansluiten. In Nederlandis de Metta Standaard en de Metta Index ontwikkeld. Dezestandaard maakt het mogelijk de impacts van een bedrijfte kwantificeren, te verminderen en compenseren om zoimpact-neutraal te worden. De Metta Index is een score dieaangeeft hoeveel impact op het milieu, het landschap, en deleefomgeving een organisatie of bedrijf heeft in een bepaaldjaar vóór het impact-neutraliteit bereikt.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Welke strategieën zijn er voor innovatie?Het begint met binnen het eigen bedrijf te besparen op hetgebruik van grondstoffen. Daarnaast kun je kijken of je kuntoverstappen op grondstoffen met een mindere impact of opgrondstoffen uit andere, minder belaste gebieden. Bijvoorbeelddoor meer lokaal te produceren en de keten korter en circulairmaken. Of de toeleverancier bewegen duurzamer te gaanproduceren. Om met toeleveranciers en afnemers in je ketente communiceren over biodiversiteit kun je product specifiekecertificering en Environmental Product Declarations gebruiken.Wat is het verdienmodel?Investeringen om de impact op biodiversiteit te verminderen,kunnen worden terugverdiend door het voeren van eencertificaat en/of keurmerk. Consumenten blijken bereidongeveer 10% te willen betalen voor duurzaamheid. Naast hetontwikkelen van nieuwe certificeringsschema’s kan ook wordengekozen voor het integreren van biodiversiteit in bestaande.Dat kan bijvoorbeeld in de barometer voor terreinbeheer, in deBlauwe Vlag voor jachthavens, in de Green Key voor hotels, inBionext voor voeding en de Milieukeur voor diverse producten.Marketing is een belangrijk instrument bij het verwaarden vanbiodiversiteit. Maar steeds meer komt het inzicht dat dit nietgenoeg is om samen te werken in de keten, maar dat de helesector moet meedoen.Wie zijn de nieuwe partners?Vaak moet er met ketenpartners en certificeerders wordensamengewerkt, waar je vaak als bedrijf vanuit het eerderingezette MVO-beleid al contact mee hebt. Dit geldt ook vooreen andere oude bekende namelijk de overheid. Die heeftcriteria en standaarden op het gebied van duurzaam inkopenwaar biodiversiteit vaak onvoldoende in is opgenomen.Verschillende bedrijven in deze categorie van ecosysteem51afhankelijke bedrijven zijn lid van het door de Nederlandseoverheid ondersteunde Initiatief Duurzame Handel. HetIDH beoogt de verduurzaming van handelsketens middelscertificerings- en sectorale afspraken en is actief in ketens alscacao, thee, koffie, soja en vis.PraktijkverhalenBrabant Water, Eneco biomassa, Kruidenier, HeinekenVerder lezenInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› HortimareInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

We hebben een ecosysteemstabilisator ontdekt!53Ondernemer Job Schipper,HortimareZeeboerderij teelt zeewier als alternatief voor sojaof vismeel.“Hoe kun je bij de teelt van zeewier effectief samenwerkenmet andere stakeholders?” vroeg Job Schipper zich af. Hijheeft zijn business model met biodiversiteitsoplossingenuitgebreid en positioneert de zeewierboerderij nu als eenecosysteemstabilisator.Vervangen van soja of vismeel“We zijn begonnen met zeewier telen om er eiwitten uit tehalen als duurzaam alternatief voor soja of vismeel. Dit heeftmeteen een positieve biodiversiteitsimpact, want er hoeft nietmeer gevist te worden of bos gekapt om soja te verbouwen.Wij willen op termijn minstens 20% tot 30% van de benodigdeeiwitten voor viskwekerijen leveren uit zeewier.Eutrofiering tegengaanHet telen van zeewier gaat eutrofiëring tegen. Zalmkwekerijenliggen in de fjorden langs de Noorse kust. De door eenzalmkwekerij afgescheiden nutriënten wordt makkelijkopgenomen door het zeewier. Deze mest is voor ons eenwaardevolle grondstof. Onze hoogwaardige eiwitten kun jeweer gebruiken voor visvoer. Onze business case was in eersteinstantie gebouwd rondom de productie van deze eiwitten.Een nieuwe biotoopMaar we ontdekten meer. Die grote zeewiervelden bleken eenbiotoop te vormen voor allerlei organismen. Op zee begintzeewier altijd op de bodem. Door onze drijvende zeewierveldenheb je opeens in de bovenste waterlaag een biotoop voorgarnaaltjes, mosselen en visjes die daar beschutting zoeken.In Noorwegen gebruiken de zalmkwekers pesticiden omInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

zalmluis tegen te gaan en al dat gif verdwijnt in zee.Zalmluis verplaatst zich in de bovenste waterlaag van deene zalmkwekerij naar de andere en heeft normaal gesprokenweinig natuurlijke vijanden. Voor dit probleem biedt onszeewierveld een oplossing, want er leven vele natuurlijkepredatoren van de zalmluis in waaronder de snotolf. De jongevisjes eten plankton waaronder de larven van de zalmluis. In dezalmkooi eet dit poetsvisje de zalmluis van de rug van de zalm.Door plaatsing tussen de zalmkwekerijen, is onze verwachtingdat onze zeewiervelden preventief werken tegen zalmluis.Geen pesticiden meerWe zijn deze vondst nu aan het vertalen in een verkoopbaarproduct. We verkopen de aanleg van een zeewierveld alsoplossing voor de zalmluis. Als ze iets tegen zalmluis doen,mogen ze meer kweken van de Noorse overheid. Dus betalenze er dan een fee voor. Met deze oplossingen hoeven kwekersgeen pesticiden meer te gebruiken. Ook deze ontwikkeling vindtde Noorse overheid erg interessant.“Ik heb geleerd naar hethele ecosysteem te kijken endaarmee onze business-caseweten uit te breiden”Nieuwe business case ontwikkelenDe business case is nog niet uitgekristalliseerd. Wij staan noghelemaal aan het begin. In Noorwegen zijn we nu aan hetopschalen en we zoeken in Nederland nog investeerders diedit met ons willen gaan oppakken op de Noordzee. Vervolgens54moeten we de visvoerfabrikanten interesseren en dan komenwe pas bij de viskwekers. Er moet als het ware nog een helebedrijfstak ontstaan. De prijs van ons product is nu hoger danbijvoorbeeld soja-eiwit. Maar de kwaliteit is ook beter. We hebbenmariene eiwit met echte viskwaliteit. Hoe groot de effecten zijnhebben we nog niet uitgezocht, maar ik denk dat het positieveeffect op biodiversiteit enorm is. Wij denken dat de visstand, ookals je een zeewierveld bij Nederland legt, enorm gaat verbeteren.Ecosystemen stabiliserenBiodiversiteit is in de loop van de tijd een centraal onderdeelvan ons business-model geworden. Door de eiwitten die hetoplevert, de natuurlijke plaagbestrijder van zalmluis en hetverbeteren van de visstand. We gaan er straks de helft vanhet geld mee verdienen. Dat had ik nooit gedacht. Door hettelen van grote in zee drijvende zeewiervelden stabiliserenwe ecosystemen en bouwen een business-concept van eenecosysteemdienst. We gaan dat ruimschoots rendabel maken.”Snotolf, natuurlijke vijand van zalmluis, gedijdt goed inzeewiervelden.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

8Pro-biodiversiteitversterkt ecosystemen“You only have tokick-start mother nature”John Liu in Groen goudInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

8 pro-biodiversiteitHoe is de situatie?Pro-biodiversiteit bedrijven versterken met hun core-businessecosystemen, ze voegen biodiversiteit toe. Een substantieeldeel van Nederland bestaat uit natuur en ecosystemen inde vorm van landbouwgebieden, landgoederen en tuinen.Deze gebieden worden nog onvoldoende ingericht voor engewaardeerd als bron van biodiversiteit.56Bedrijfsactiviteit werkt via afhankelijkheid en impact versterkendvoor het ecoysteem, bijvoorbeeld door restauratie of toevoegenbiodiversiteit.EcosysteemImpactrestauratieAfhankelijkversterkenBEDRIJFWat is de uitdaging?Het grote dilemma voor dit type bedrijven is dat de kostenvan aanleg, inrichting en vooral het doorlopend beheer hoogzijn, maar dat niet alle stakeholders die profijt hebben daaraan meebetalen. De uitdaging is de andere baathouders teidentificeren en de waarde van de ecosysteemdiensten voorhen zichtbaar te maken. En dan met hen op zoek te gaan naareen verdienmodel, waarin de investeringen en baten opnieuwworden verdeeld.Hoe meet je de waarde?Het meten in deze categorie is vooral gericht op het berekenenvan de baten van de ecosysteemdiensten en deze vervolgenszichtbaar te maken. Een methode die hiervoor is ontwikkeldThe Economics of Ecosystems and Biodiversity, ofwel TEEB.De TEEB-stad tool berekent de maatschappelijke batenvan groen en water-maatregelen per ontwerp. Het metenin deze categorie is maatwerk, blijkt ook uit de MKBA voorhistorische buitenplaatsen en landgoederen. De waarde vanpro-biodiversiteit is afhankelijk van de ecosysteemdienstdie lokaal geleverd wordt, en van de stakeholders die baathebben bij deze ecosysteemdienst. Het filmpje van hetbiodiversiteitsactieplan illustreert de verschillende waardenvan groen in stedelijk gebied. De rekenmethoden vancompensatieprogramma’s als BBOP en van het betalen voorhet laten staan van bossen in het kader van klimaatbeleid zoalsREDD+ kunnen helpen om de waarde te bepalen.Welke strategieën voor innovatie zijn er?Pro-biodiversiteit betekent het ontwerpen van nieuwe productenen diensten. En het aanboren van nieuwe markten. Het nieuwInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

ontwikkelde biodiverse dak biedt kansen voor ziekenhuizen nublijkt dat patiënten sneller herstellen met uitzicht op groen.Een andere innovatieve strategie voor bedrijven in dezecategorie is om biodiversiteitscompensatie aan te bieden.Hiervoor moet een systeem van biodiversiteitscredits wordenontwikkeld. Een dergelijk systeem kan dan gekoppeld wordenaan een profit model. Een barrière voor investeerders is dathet vaak om kleine projecten gaat. Bundeling van initiatievenverlaagt de transactiekosten.Wat is het verdienmodel?Het ontwerpen van een nieuw verdienmodel is het hoofdthemavan de categorie pro-biodiversiteit. Omdat het hier vaak omzeer innovatieve manieren van kijken en denken gaat, moetener veel structurele barrières worden weggenomen. Belangrijk isom de kansen te blijven zien. Denken in total cost of ownershipin plaats van aanleg apart van onderhoud helpt.Wie zijn de nieuwe partners?Nieuwe coalities in deze categorie worden vooral gevondendoor te kijken welke andere stakeholders baat hebben van deecosysteemdienst die wordt ontwikkeld of ondersteund. Samenmet hen moeten nieuwe verdienmodellen worden ontwikkeld enkunnen barrières in wet- en regelgeving worden geïdentificeerd.Leven op Daken onderzoekt via een Green Deal met EZ,dakdekkers, hoveniers, banken, provincies, gemeenten enwaterschappen hoe de baten en de lasten in de waterketen envoor biodiversiteit in een nieuw financieel model kunnen wordenverrekend.57PraktijkverhalenHortimare, Leven op Daken, Het Anker, Verwolde,Antropia, InterfaceVerder lezenInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› HeinekenInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Blijf dromen en durf te verleiden59Manager sustainabledevelopment Jan Kempers,HEINEKEN NederlandNederlands grootste bierbrouwer creëert paradijsvoor biodiversiteit in Zoeterwoude.Voor Jan Kempers begon het met de vraag wat hij kondoen om biodiversiteit intern op de kaart te krijgen. Doorte dromen met stakeholders ontwikkelde hij projectenop locatie die mensen verleiden zich in het onderwerpte verdiepen. Bermen met gras transformeerdentot vlinderparadijzen en medewerkers timmerdenbijenhotels. Via het Groene Cirkels programma werkt hijrond Zoeterwoude aan een klimaatneutrale brouwerij,een duurzame economie en aangename leefomgeving.HEINEKEN brengt nu met de Helpdesk Bedrijfsleven enBiodiversiteit de impact van haar grondstofketens opbiodiversiteit in kaart.Dromen en meten op locatie“Ik was zoekende naar wat biodiversiteit voor HEINEKEN zoukunnen betekenen. In het begin was de houding ten opzichtevan biodiversiteit sceptisch; men dacht dat het niks voor onswas. Denken vanuit functionaliteit die de natuur voor je kanvervullen, ecosysteemdiensten, sprak me als concept erg aan.Ik heb gaandeweg geleerd, mede door de samenwerking metde Provincie Zuid-Holland, dat je de natuur bij uitstek kuntgebruiken om mensen te laten dromen en te verleiden. Omdie verleiding op te bouwen ben ik gaan kijken wat we hier opons brouwerijterrein kunnen doen. De optie die ik als eerstezag, was om het beheer van dit terrein anders te gaan doen.Deze maatregel is laagdrempelig, omdat aan het beheer tochal geld wordt uitgegeven. We hebben een nulmeting latendoen door Alterra om te kijken hoe we er qua biodiversiteit voorstonden. Ook hebben we laten uitzoeken wat er potentieel aanbiodiversiteit op ons terrein zou kunnen ontstaan.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Zichtbare resultatenOndertussen wilden we ook zichtbare resultaten bereiken. Wehebben toen 6000 m 2 gras verwijderd en bloemen ingezaaid.Dat was ook voor onze hovenier nieuw. Hij moest zelfs eenecologisch adviseur inhuren. We hebben vervolgens voor hetbrouwerijterrein een functioneel ontwerp laten maken om tekijken welke natuur we wilden hebben. Kleinschalige bloemrijkenatuur bleek de beste optie. Dat is namelijk heel dynamisch,dus als er iets mee is of als je een installatie moet aanleggenom een pijpleiding in de grond te leggen, dan haal je debloemen weg, gooit het dicht en zaait de bloemen vervolgensweer in.“Doordat ik aan de CoP hebdeelgenomen heb ik ontdektwat biodiversiteit eigenlijkbetekent, ook voor ons eigenleven”De bijen helpenWe richten ons op het versterken van de bestuiverslaag van hetecosysteem, onder andere op bijen, die het in deze tijd moeilijkhebben. We planten bloembollen onder de bomen, zodat zevroeg in het voorjaar al wat nectar leveren. In het buitengebiedkun je grote grazers neerzetten en natuurvriendelijke oeversaanleggen. En we gaan het parkachtige gras omvormen naarbloemrijk hooiland. Er wordt dan maar twee keer per jaargemaaid in plaats van eens per twee weken. Zo wordt detransitie van het groenbeheer budgetneutraal. Groenbeheer60met respect voor de natuur is dus niet duurder, maar gewoonanders dan regulier groenbeheer, terwijl je er iets mooiers voorterugkrijgt. Voor 80 bedrijven van de ondernemingsverenigingvan de Grote Polder is dit voldoende om er ook mee aan deslag te gaan. Niet complex, niet kostbaar en vooral leuk voor debezoekers en de goed voor de bijen.Collega’s rondleidenWe hebben onze activiteiten gekoppeld aan het projectGroene Cirkels, waarin de functionaliteit van de natuur enhaar omgeving centraal staan. Verder gaan we een fruitcommunitymaken met de oude fruitboomgaard die we nog opons terrein hebben, wandelpaden aanleggen en er komt eengroentetuin voor medewerkers. Met het project hebben we deongrijpbare, technische term “biodiversiteit” op overtuigendewijze zichtbaar, tastbaar en ruikbaar gemaakt, waardoor hetbewustzijn voor onze natuur is versterkt. Veel collega’s vroegenom uitleg en wilden rondgeleid worden om het verhaal erachterte horen. Uiteindelijk heb ik meer dan 100 collega’s rondgeleiden dan kun je rustig stellen dat het hele kantoor in beweging isgekomen. Mensen vinden het prettig om in een bloemenveldte lopen. Je moet appelleren aan de primaire gevoelens vanmensen en ze de natuur laten beleven. Daar ben ik naar opzoek. En een gesprek over windturbines met je directe buren isanders als ze tussen de bloemen komen te staan.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

9Tips om Collega’ste betrekken“An ounce of hope is wortha ton of despair”George MonbiotInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

9 Collega’sInterne communicatieOm verder te komen met het onderwerp biodiversiteit enecosystemen heb je je collega’s nodig. In de loop van deCoP hebben we tips verzameld over hoe je biodiversiteit kuntcommuniceren en het intern op de kaart de kaart kunt zetten.Hoe je intern draagvlak creëert en zorgt voor verankering.Begin kleinVestig niet teveel aandacht op je als je nog weinig goedepraktijk of leuke voorbeelden hebt. Begin onder de radar methet inventariseren van lopende zaken die aan biodiversiteitraken zoals klimaatbeleid, minder watergebruik, verduurzamenvan grondstoffen en duurzaam inkopen. Kijk ook wat er al wordtgedaan vanuit vergunningverlening voor de licence to operate.Breng de lopende zaken onder in een strategisch overzicht. Metdeze inventarisatie heb je meteen een nulmeting gedaan.Begin op locatieMaak biodiversiteit tastbaar door te kijken welke mogelijkhedener zijn op locatie. Plaats een bijenhotel, plaats een groendak, richt een moestuin in waar medewerkers zelf uit kunnenplukken of richt de omgeving in met fruitbomen in plaats vanstruiken. Hoe meer de activiteit gerelateerd is aan het productvan het bedrijf zelf, hoe beter. Dergelijke concrete activiteitenkun je in de loop van de tijd uitbreiden naar projecten in deregio.Gebruik de juiste taalOm mensen mee te krijgen is taal en de wijze van framingbelangrijk. Inspirerende verhalen kun je vinden in BrandingBiodiversity van Futerra en Onze IJsberg Smelt van John Kotter.62Aansprekende grafics vindt je in het veerkracht denken vanhet Stockholm Resilience Institute. Verder gelden de algemenecommunicatieregels over luisteren en verbinden met dedoelgroep. Met innovatiemensen praat je over nieuwe kansenen aan financiële mensen vraag je hulp bij het bepalen van dewaarde van ecosysteemdiensten. En positioneer biodiversiteitals onderdeel van MVO dat even wat meer aandacht nodigheeft. Wees positief en gebruik humor.Collega’s betrekken bij biodiversiteit bij HeinekenGebruik druk van buitenDruk van buiten kan komen vanuit bijvoorbeeld de Dow JonesSustainability Index. Zulke druk kun je ook zelf organiseren.Je kunt de Vereniging Beleggers voor Duurzame Ontwikkelinger op een aandeelhoudersvergadering een vraag over latenstellen. Sta dan wel klaar met een goed antwoord en een visieop de richting die je op wilt. Druk kan ook komen van de klant ofopdrachtgevers bij inkoop, marketing en aanbesteden.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Start inspirerende partnerschappenGa een partnerschap aan met een maatschappelijkeorganisatie die veel doet aan biodiversiteit en gewend is metbedrijven samen te werken zoals het WNF of de IUCN. DeIUCN heeft een netwerk, Leaders-for-Nature, dat ondersteuningbiedt bij het formuleren van een strategie voor biodiversiteit. Zegeeft masterclasses en ondersteunt bedrijven bij het opstellenvan actieplannen. En organiseer zelf bijeenkomsten met NGOsom samen projectideeën door te nemen.AmbassadeursZoek ambassadeurs binnen de eigen organisatie. Denk aanyoung talents of mensen binnen de afdeling innovatie dievan nature al wat meer out-of-the-box kijkt. Zoek ook eenambassadeur binnen de Raad van Bestuur.Haak aan bij bestaande systemenNa enige tijd moet je resultaten en inzichten gaan verankeren inlopende MVO-activiteiten. Denk aan bestaande ISO-systemen,klimaat- en innovatiebeleid. Biodiversiteit in ISO 14.001betekent dat je het moet laden met doelen zodat het wat waardwordt. Als je biodiversiteit in de scope opneemt wordt het in hethele systeem verankerd.63Kies een kwantitatief impactdoelEen eigen impactdoel werkt. Bedrijven als Interface (missionzero in 2020), de ASN Bank (klimaatneutraal in 2030) enUnilever (Sustainable Living Plan: dubbele omzet, halvevoetafdruk in 2020), ondervinden de interne kracht van eendergelijke missie. Collega’s gaan dan actief meedenken om demissie te realiseren.PraktijkverhalenEneco, Heineken, Interface, KruidenierVerder lezenInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› Leven op DakenInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Zoeken naar een maatschappelijk verdienmodel65Directeur Erik Steegman,Leven op DakenKennisplatform voor meervoudig ruimtegebruik opbegroeide daken.Leven op Daken zocht naar economische waardering vanhet toevoegen van biodiversiteit door toepassing vanbegroeide daken. Zij vonden ingrediënten voor een nieuwverdienmodel. Samen met waterschappen, gemeentes,provincies en andere belanghebbenden werken ze hetverdienmodel uit om landelijke stimulering te bespoedigen.Toenemende aandacht in de bouw“Ik kwam uit de bouwsector waar het woord biodiversiteitnauwelijks zijn intrede heeft gedaan. CO 2reductie en duurzamematerialen zijn binnen de bouw bekend maar de verbeteringvan de biodiversiteit? Het wordt steeds duidelijker dat er ophuidige generaties een grote verantwoordelijkheid rust om debronnen en leefomgeving van de aarde niet uit te putten, maarjuist duurzamer toe te passen. Daarnaast hebben wereldwijdetrends als urbanisatie en industrialisatie een desastreus effectop de biodiversiteit. Daarom komt er steeds meer aandachtvoor duurzaamheid in de bouw.De scholekster nestelt overalDe wereld van daken gaat over meervoudig ruimtegebruik.Je kunt biodiversiteit toevoegen met groendaken. Zo komenin het voorjaar nesten van de scholekster op sedumdaken.Die kun je gebruiken als bewijs dat je met groendakenbiodiversiteit toevoegt. Maar dan blijkt deze vlieger niet op tegaan. Vogelkenners noemen de scholekster de zigeuner onderde vogels. Ze nestelen zelfs op grinddaken! Er moet dus meergedaan worden om een biodiversdak te creëren.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Een biodivers-ready groendakLeven op Daken heeft samen met haar partners nieuweduurzame en milieuvriendelijke groendak- en gevelsystemenontwikkeld. Een daktuin die uiteindelijk ontwikkeld wordt toteen biodiversdak. Ook de terreininrichting rond het pandwordt in onze adviezen meegenomen. Hemelwaterafvoerenworden ontkoppeld, waterbuffering vindt plaats op het daken bedrijfsterreinen worden voorzien van een waterbergendbiodivers terrein met natuurlijke bloemenpracht, insectenhotels,waterpartijen en wadi’s. Dit alles wordt in vier fasesgerealiseerd. Wij starten in de eerste fase met het Leven opDaken biodivers-ready groendak. In de tweede fase kiezenwe de gewenste vegetatie. In fase drie wordt gekeken naarvoorzieningen voor insecten en vogels en in fase vier zijn debijen en vleermuizen aan de beurt. De Helpdesk Bedrijfslevenen Biodiversiteit stelde een advies voor ons op over demeerwaarde van het biodiverse dak binnen het duurzamegebouwlabel BREEAM.Een gemengde werkgroepMet een aantal grijze dakbedekkers en groene hoveniershebben we een werkgroep opgericht om te komen tot eengeïntegreerde aanpak van het dak-bouwproces. En tot eengoed overzicht van de voordelen. Zo leveren begroeide dakenecosysteemdiensten zoals afvangen van fijn stof, het verlagenvan de koellast in gebouwen, verminderen van hittestressin steden, bufferen van water tijdens hevige regenval envergroten van biodiversiteit. Een begroeid dak kent een langerelevensduur dan een zwart dak en zonnepanelen geven eenhoger rendement in combinatie met groen.Een nieuwe verdienmodelWe zijn tot de conclusie gekomen dat we moeten zoekennaar een nieuw verdienmodel. Wie de voordelen van een66groen- en biodiversdak heeft, die kan meefinancieren. Zo heeftbijvoorbeeld de gemeente minder kosten voor het uitbreidenvan het riool als er groendaken zijn die water bufferen. Maardie besparing komt nu niet ten goede van de investeerder inhet dak. Gedacht kan worden aan een lagere rioolheffing voorbezitters van groendaken. Daar is landelijke stimulering voornodig, waarvoor we met bedrijfsleven, banken, gemeentes,provincies, Rijk en waterschappen moeten optrekken. We gaansamen op zoek naar een nieuw maatschappelijk verdienmodelvanuit een win-win-win principe.“De CoP heeft mijn kleurdefinitief veranderd van grijsnaar groen”Een nieuwe Green DealWe hebben een vooronderzoek voor een Green Deal GroeneGebruiksdaken gefinancierd. Deze Green Deal is getekendop 10 september. Het blijkt dat het thema bij veel markt- enoverheidspartijen best wat enthousiasme genereert, het past inde klimaatadaptatie opgave. En eerder werk van het Ministerievan Economische Zaken rond TEEB in de stad heeft zekergeholpen. Wij zijn zeer positief hierover.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

10Stakeholdersin de context meenemen“Van controleren gaan we naarimproviseren. Wie oefent op veerkrachtleert door rial en error om te gaan metonverwachte gebeurtenissen”Trendrede 2014Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

10 StakeholdersContextBedrijven die met biodiversiteit aan de slag gaan, komen allerleibarrières tegen. Wetgeving die innovatie belemmert, kennisdie niet voldoende voorhanden is, klanten en consumentendie onvoldoende meebewegen. Innovaties rond het behoudenvan biodiversiteit en het versterken van ecosystemen zijn vaaksysteeminnovaties. Dit zijn innovaties waar technische, sociale,economische en culturele aspecten voor moeten veranderen.Om al dit soort aspecten mee te nemen moeten anderenactoren, zoals overheden, NGOs, kennisinstellingen en banken,ook in actie komen. Hieronder volgen een aantal zaken waar zijmee kunnen beginnen.Rol van overhedenBeleidsinstrumenten die de overheden kunnen inzetten ombedrijven te ondersteunen bij het werken aan het behoud vanecosystemen zijn:• Het opnemen van biodiversiteit in duurzaam inkopen /aanbesteden en duurzaam GWW• Het geven van informatie over de staat van ecosystemenzoals het Compendium en de Digitale Atlas NatuurlijkKapitaal• Het vergroten van bewustwording zoals met de HelpdeskBiodiversiteit• Het vergroten van transparantie zoals via de Green DealTransparantie van Natuurlijk en Sociaal Kapitaal• Het opzetten en faciliteren van een regionale CoP• Het bouwen en faciliteren van nieuwe coalities rondecosystemen• Het afsluiten van Green Deals voor biodiversiteit enverdienmodellen68• Ruimte bieden voor experimenten• Fiscale ondersteuning bieden zoals met de MIA/ Vamil• Het aanpassen van knelpunten in wet en regelgeving doorte luisteren naar koplopersHet Business for Social Responsibility (BSR) netwerkpubliceerde een inventarisatie over beleidsinstrumenten vanoverheden wereldwijd.Vragen voor de kenniswereldHet nieuwe onderwerp biodiversiteit in relatie tot bedrijvenvraagt om veel nieuwe kennis. In de CoP is een kennisagendaopgesteld. Hieruit blijkt dat er vooral kennis moet wordenontwikkeld en/of toegankelijk gemaakt met betrekking tot:• De staat van ecosystemen in Nederland en in de wereld ende schaal waarop de ecosystemen zich uitstrekken• Het bepalen van de verantwoordelijkheid en strategie bijecosysteemdiensten waar veel stakeholders gebruik vanmaken• Het dynamische karakter van ecosystemen en de vraag watbehoud dan betekent• Vragen rond impact meten en indicatoren• Het inbrengen van biodiversiteit in bestaande instrumenten(keurmerken, fiscale regelingen, subsidies, duurzaaminkopen en aanbesteden etc.) en het ontwikkelen vannieuwe zoals biodiversiteitscredits en habitatbanking• Uitwerken nieuwe verdienmodellenSamenwerken met NGOsDe natuur- en milieuorganisaties worden door steeds meerbedrijven gevraagd om mee te denken en werken. WNF en hetprogramma Leaders-for-Nature van de IUCN hebben al enkelejaren ervaring in de samenwerking met bedrijven als het gaatom biodiversiteit.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Er zijn een aantal zaken die een NGO een bedrijf kan bieden:• Het samen ontwikkelen van gemeenschappelijke taal overbiodiversiteit• Het beschikbaar stellen van kennis over de staat vanecosystemen• Het zicht krijgen op andere baathouders van ecosystemen• Het voeren van een dialoog over de waarde vanecosystemen• Een partnerschap aangaan om een nieuw verdienmodel teontwikkelen en winst te genereren uit ecosysteemdiensten• Helpen draagvlak te versterken in de directe omgeving bijgemeente en omwonenden• Het ontwikkelen van nieuwe diensten zoals habitat bankingOok MVO Nederland die gericht is op maatschappelijkverantwoord ondernemen in brede zin, oriënteert zich steedsmeer op het thema natuurlijk kapitaal.69Stimulering door de financiële sectorEen speciale rol is er voor de financiële sector, de zogenaamdeenablers. Deze bedrijven kunnen met hun financieel belangin bedrijven een stimulerende rol vervullen. Ze vormen devierde categorie, naast “locatie”, “keten” en “pro-biodiversiteit”.De risico’s en kansen rond biodiversiteit raken hun belang ininvesteringen direct. Mogelijkheden voor hen zijn:• Via engagementbeleid een adviserende rol vervullen• Bewustwording bij de Raad van Bestuur verhogen doorvragen te stellen op aandeelhoudersvergaderingen• Een brugfunctie spelen in nieuwe verdienmodellen• Een duurzaamheidstraining met aandacht voor biodiversiteitaanbieden• Financiële incentives ontwikkelen• Sectoren of bedrijven uitsluiten die een hoge negatieveimpact hebben op ecosystemen.PraktijkverhalenLeven op Daken, Het Anker, ASN Bank, Heijmans, Tata SteelVerder lezenInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› InterfaceInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Blijf innoveren en wordt ecosysteemrestauratief71Head of Sustainable DevelopmentGeanne van Arkel, InterfaceWereldmarktleider modulaire vloerbedekking.Interface is gecommitteerd aan Mission Zero in 2020. Zewillen wil tapijttegels maken zonder iets aan de aarde teonttrekken. Zij sloten een contract met Filipijnse vissersvoor het aankopen van afgedankte visnetten die als afvalrondzwerven op de zeebodem. Zij laten het recyclen totgrondstof voor tapijtgaren. Hun Mission Zero betekentblijven innoveren.Mission Zero“Het boek The Ecology of Commerce, met een hoofdstuk overbiodiversiteitverlies was de basis voor de visie die oprichterRay Anderson heeft uitgezet, getiteld Mount Sustainability. Alsje de top bereikt heb je geen enkele negatieve impact meermaar draag je bij aan herstel. Dat willen we in 2020 hebbenbereikt. We hebben allerlei duurzaamheidsexperts gevraagdons te helpen om een duurzaamheidstrategie op te zettendie gebaseerd is op hoe de natuur werkt. Dan kom je op helesimpele biomimicry regels, want ons werk moet passen binnenhet systeem van deze aarde.Begin met CO 2uitstoot verminderenVoor het behalen van onze doelstellingen zijn we hard bezigom onze footprint op onze productielocaties terug te brengen.We werken al met 100% biogas, 100% groene elektriciteit,en een gesloten watersysteem in onze productieprocessen inScherpenzeel. En de CO 2uitstoot van ons productieproces inEuropa is met 90% verminderd.Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Werk aan hergebruikDaarnaast hebben we ook een link gemaakt naar onzecore business de tapijttegels. Eerst door zoveel mogelijkhergebruik te stimuleren, is het niet bij de klant in het kader vanlevensduurverlenging, dan bij een andere klant. Of misschieneen tweede of derde leven bij een goed doel. Maar op eengegeven moment zijn ze opgebruikt. Daarna zijn we gaankijken op grondstofniveau. Daarom zijn we ook bezig met hetontwikkelen van tapijttegels uit biobased materialen.“Ik praat niet graag praatover biodiversiteit als nauwbegrip, maar zie het meerals een systeemaanpak voormeervoudige winst”Oude visnetten als grondstofEr zijn meerdere wegen naar de top; één oplossing zal nooitdé oplossing zal zijn. Ook voor biodiversiteit hebben we eendiversiteit aan oplossingen nodig. Zo hebben we met onzegarenleverancier samengewerkt om 100% gerecycled garente ontwikkelen gemaakt van herwonnen tapijtgaren. En samenmet The Zoological Society of London kwamen we erachterdat jaarlijks meer dan 600.000 ton visnetten als afval in zeeworden gedumpt en dat meer dan 660 miljoen mensen voorhun levensonderhoud afhankelijk zijn van de zee. We hebbeneen organisatie Net-Works opgericht die is gestart met hetopkopen van de ingezamelde netten van vissers uit kleinekustgemeenschappen in de Filippijnen. Deze oude netten72worden geleverd aan onze garenleverancier. Ze wordengrondstofleverancier in de circulaire economie en lossentegelijkertijd een biodiversiteitsprobleem op de zeebodem enhet strand op. Vogels en vissen raken dan niet meer verstriktin afgedankte netten. En het versterkt lokale communities.Zij krijgen extra inkomsten door het uit zee halen enschoonmaken van de netten.Environmental Product DeclarationJe moet inzicht hebben in de milieu-impact van de grondstoffendie je gebruikt. Die worden steeds vaker weergegeven in dezogenaamde Environmental Product Declarations, gebaseerdop levenscyclus-analyse. Daarmee kun je de impact van deverschillende producten vergelijken. Daarnaast helpt inzicht inde milieudruk in de keten om de juiste keuzes te maken in hetontwerpen voor een inclusieve circulaire economie.Dynamisch begripIk vraag me af of we iets nieuws moeten bedenken om onzeimpact op de biodiversiteit te meten. Ik denk dat we daar te verin gaan en dat biodiversiteit dynamisch is. Het gaat niet om hetaantal vogels, dat is iets wat in het ecologisch systeem zit. Jemoet zorgen dat er de juiste systeemcondities zijn. Dan doet denatuur zijn werk wel. We hoeven niet tot tien cijfers achter dekomma te meten voordat we kunnen bedenken wat we moetendoen. Die randvoorwaarden zijn duidelijk als je bijvoorbeeld metde systeemcondities van The Natural Step werkt.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

11Transitienaar een duurzame samenleving‘Ik beschouw de wereld als eenverzameling processen waar innovatiegaat over het veranderen van relaties’Caroline van LeendersInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

11 TransitieDe transitie biodiversiteitDe transitie ‘bedrijven en biodiversiteit’ is in de voorontwikkelingsfase.Urgentie en innovatie nemen toe, maar druk opregime en ruimte voor alternatieven zijn nog beperkt. Enhoewel de eerste bedrijven handelingsperspectief vinden, is deaard van de opgave breed, diffuus en ongestructureerd aldustransitie instituut Drift in het transitieperspectief dat zij voor deCoP opstelde.Transitie in voorontwikkelingsfase (Rotmans et al, 2000)Indicator voormaatsch. veranderingVoorontwikkelingTake offVersnellingZitten we hier?StabilisatieTijdMet het onderscheid tussen verschillende categorieën hebbenwe getracht enige structuur in het discours aan te brengen.74ToekomstbeeldenVoor het (samen) werken aan een transitie zijngemeenschappelijke toekomstbeelden van belang. Hierbij ishet wederom van belang onderscheid te maken naar categorie.Zo kunnen bedrijven die geen directe, zichtbare relatie metecosystemen hebben, maar wel een directe band met de grondwaarop haar gebouwen staan, bijdragen aan toekomstbeeldenop lokaal, regionaal en internationaal niveau. In hun eigenlokale omgeving kunnen ze biodiversiteit optimaliseren,ze kunnen regionaal hun impact compenseren en indirectbijdragen door CO 2uitstoot te verminderen.Een aantal bedrijven heeft een directe band met natuurlijkeecosystemen, omdat zij uit deze systemen haar grondstoffen ennatuurlijke producten onttrekken. In de toekomst moet ervoorgezorgd worden dat de extractie uit het leverende ecosysteemdat ecosysteem niet overbelast. Om dit toekomstbeeld tebereiken is het nodig dat producenten beter grip krijgen opverschillende schakels in de productieketen.Om tot een evenwichtige productie te komen zal het insommige gevallen nodig zijn over te stappen op anderegrondstoffen. Of de grondstoffen uit andere, minder belastegebieden, te betrekken. Of samenwerken met bedrijven diebiodiversiteit toevoegen.Landbouwgebieden, landgoederen en tuinen hebben eenenorm biodiversiteitspotentieel. Om dit potentieel te realiserenis het verinnerlijken van de waarde van ecosystemen bij debetrokken bedrijven, overheden en consumenten van belang.Bijdrage van de CoP B&B aan de transitieTussen vele Green Deals gericht op energie, was de CoP B&B,een Green Deal van het eerste uur. In 2013 won de Green DealCoP B&B de runner-up award; een prijs voor Green Deals dieresultaten hebben laten zien, een groen en groei potentieelInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

hebben en bovendien bijzondere prestaties hebben verrichtop het gebied van samenwerking, durf en vernieuwing. Deprijsvraag uitgeschreven onder de 151 Green Deals werd op12 november op de Innovatie Estafette uitgereikt. Uit het juryrapport “De Green Deal Bedrijven en Biodiversiteit kenmerktzich door een verassende samenwerking van diverse bedrijvenen heeft een andere, gezamenlijke en vernieuwende kijkop ecosystemen ontwikkeld. Deze deal heeft uitstekenderesultaten geboekt en inmiddels geleid tot andere GreenDeals.”ResultatenEn wat zijn dan die uitstekende resultaten? Op niveau van debedrijven blijkt dat alle deelnemers versneld zijn in hun eigenpraktijk én door de focus op het onderwerp biodiversiteit eenbreder perspectief hebben gekregen. Sommige deelnemerskregen meer intern draagvlak, terwijl andere deelnemers meerinzicht hebben gekregen in de context van hun activiteiten inrelatie tot gemeenten, waterzuiveringsbedrijven, afnemers,omwonenden etc. Allen vinden dat de CoP, het onderwerpbiodiversiteit en de bijeenkomsten met overheden en NGO’shun blik heeft verbreed.Op het niveau van het thema biodiversiteit en bedrijven heeftde CoP bijgedragen aan een breder gezichtsveld. Dat het nietalleen gaat om zeldzame uitstervende dieren maar dat eensysteemblik nodig is om het groen op onze aarde te behouden.Ook is gebleken dat aandacht voor ecosystemen leidt totnieuwe kennis voor innovatie en onverwachte coalities metandere bedrijven, overheid en NGO’s. En zoals gezegd totmeer structuur door verschillende categorieën te onderscheidenen daardoor meer handelingsperspectief. Door de diversiteitin de groep is duidelijk geworden dat niet alleen gewerkt moetworden aan No Net Loss maar dat gestreefd moet worden naarecosysteem versterking en -veerkracht.75Procesbegeleiding van een CoPMaar wat is nu van belang om deze resultaten te bereiken?Een CoP werkt als een collectief brein en is een ruimtemaker.In die ruimte kan veranderen op veel manieren verlopen. Vanaarzelend en traag tot onstuimig en licht. Al die manierenkwamen langs. Sommige deelnemers aarzelden in het beginom later tot een versnelling te komen, anderen ploeterden doorom tot resultaten te komen. Want het zijn de mensen die deCoP B&B hebben gemaakt. De CoP bood hen structuur in hetproces en vrijheid in de inhoud waar ze open en nieuwsgierigin zijn gestapt. Met een focus op de eigen praktijk en met oogvoor het totaal. Aan de basis lag een positieve intentie en dewil tot verandering. Spanningen mochten naar boven komenen werden bespreekbaar gemaakt met een lichte energie enattente aanwezigheid. Lees meer hierover in het essay “EenCoP als instrument voor het versnellen van een transitie naareen duurzame samenleving”.Het is cruciaal dat de deelnemers de agenda bepalen, dater in de CoP mensen zitten die in staat zijn om kennis terugte brengen en het bedrijf op sleeptouw te nemen en dat hetbelangrijk is aandacht te geven aan de context van de CoP.Op locatie van een deelnemer bijeen komen om een kijkjein de keuken te nemen werd belangrijk gevonden en om inde bijeenkomsten inspiratie van buiten en verdiepen metelkaar af te wisselen. Een CoP lijkt een zeker logisch verloopte hebben: drie bijeenkomsten om het thema te verkennen,daarna vijf bijeenkomsten voor het verdiepen van praktijk ende laatste bijeenkomsten voor het verspreiden van inzichtenen verankeren van resultaten in de bredere context van deCoP. Verdere leerpunten zijn dat voor een bredere impact erextra bijeenkomsten nodig zijn met NGO’s, wetenschappers,ambtenaren etc. En dat je steeds om je heen moet blijvenkijken om aan te haken bij kansen die zich buiten de CoPInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

voordoen. De reflexieve monitoring heeft een essentiële rolgespeeld bij het zichtbaar maken van de resultaten.Een nieuwe CoP, een nieuwe Green Deal en anderedoorwerkingNaast deze resultaten is als gevolg van de CoP een nieuweGreen Deal getekend gericht op groene daken. DeelnemerLeven op Daken ontwikkelt samen met gemeenten,waterschappen, financiële instellingen en andere bedrijvenaan een nieuw maatschappelijk verdienmodel. De GreenDeal ondersteunt bij het samen benutten van kansen en hetwegnemen van belemmeringen.En er is, door de deelname van de ASN Bank een nieuweCoP van start gegaan in de financiële sector. Deelnemersvan 12 financiële instellingen zoals banken, verzekeraars,pensioenfondsen en private equity buigen zich in 2014 en 2015over vragen als: Hoe kunnen financiële instellingen bijdragenaan behoud en verbetering van biodiversiteit? Wat doenfinanciële instellingen al, welke instrumenten zijn er?Op welke manier verzamelt men data? Welke activiteitenkunnen gezamenlijk opgepakt worden?Wat betreft verdere kennisontwikkeling zullen de openstaandevragen én de praktijkverhalen uit de CoP B&B wordeningebracht in het nieuwe NWO programma ‘nieuwe businessmodellen en biodiversiteit’.Tenslotte zijn er deelnemers die zich ook buiten hun bedrijfactief met biodiversiteit bezig houden. Zo draagt een deelnemeractief bij aan allerlei beleidstrajecten rond natuurinclusiefbouwen, jaagt een andere deelnemer een stichting voorcertificering van biodiversiteit aan en heeft weer eenandere deelnemer zich ontwikkeld tot landgoedcoach voor76biodiversiteit. Binnenkort is op verzoek van de deelnemers eenreünie. We weten zeker dat we ook daar weer verrassendeinitiatieven en activiteiten zullen horen!PraktijkverhalenInterface, ASN Bank, Leven op DakenVerder lezenInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› ASN BankInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Hoe definiëren we kwantitatiefbiodiversiteitsbeleid?78Adviseurs klimaat enbiodiversiteit Jeroen Loots enIrene de Jong, ASN BankDuurzame bank zoekt naar No Net Lossinvesteren.De ASN Bank stapte in de CoP met de vraag hoebiodiversiteit te beoordelen bij bedrijven. Hoe eenmeetbaar doel te stellen voor de investeringen van deASN Bank. Op basis van de ervaring met de CoP Bedrijven& Biodiversiteit is er nu een CoP in de financiële sectorgestart om informatie en best practices uit te wisselen.Geïnspireerd door Interface“Biodiversiteit is een van de drie pijlers van hetduurzaamheidsbeleid van de ASN Bank, naast mensenrechtenen klimaat. Tijdens de sessie bij Interface werd ons duidelijkdat het stellen van een concreet en meetbaar doel op hetgebied van duurzaamheid sterk motiveert en veel creativiteiten innovatie in de organisatie losmaakt. Dit inspireerde onsom een concreet doel te stellen voor de ASN Bank. Voor zoverbekend zijn wij de eerste bank in de wereld met de ambitie omvolledig klimaatneutraal te zijn in 2030. De uitdaging is of weook zo’n doel voor biodiversiteit kunnen formuleren.Biodiversiteit moeilijk te metenAnders dan ‘klimaat’ is ‘biodiversiteit’ een heel veelzijdigonderwerp. Bedrijven rapporteren doorgaans nog weinig overhun biodiversiteitsimpact. Het is moeilijk te meten wat bedrijvenen andere instellingen op dit gebied presteren. We hebben alwel beleid geformuleerd over biodiversiteit, en criteria die wetoepassen bij het uitsluiten van investeringen en beleggingen inaandelen en (staats)obligaties. We sluiten bepaalde sectorenuit, bestuderen het beleid van bedrijven en onderzoekenInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

of bedrijven in opspraak raken. Daarnaast is biodiversiteiteen aandachtspunt bij de aandeelhoudersvergaderingenvan beursgenoteerde bedrijven waar we namens de ASNBeleggingsfondsen stemrecht hebben.De kantoororganisatieDe kantoororganisatie van de ASN Bank is volledigklimaatneutraal, we werken aan vermindering van hetuitsluitend FSC-gecertificeerd volledig hergebruikt papier enkopen biologische catering in. Geïnspireerd door Kruidenier enHeijmans hebben we biodiversiteit als apart aandachtsgebiedopgenomen in ons ISO 14001-traject.NulmetingWe hebben nu nog onvoldoende inzicht in meetbare indicatorenen resultaten. In de praktijk passen we ons beleid vooral toedoor uitsluiting of vermijding van investeringen in bedrijven,instellingen, landen en projecten op basis van activiteiten dieschadelijk zijn voor biodiversiteit. We brengen momenteelde footprint van onze beleggingsportefeuille in kaart. Dezenulmeting kunnen we dan als uitgangspunt gebruiken voorhet verminderen van onze impact. Daarnaast gaan weonderzoeken hoe wij via financieringen kunnen bijdragen aaneen positieve impact op de biodiversiteit.Internationale samenwerkingWe hebben ons aangesloten bij de Natural Capital Declaration.De NCD is een toezegging van banken, beleggers enverzekeringsmaatschappijen om het bedrijfsmodel van definanciële sector zo aan te passen dat het natuurlijk kapitaalomvat. De NCD heeft inmiddels een methodologie ontwikkeldwaarmee de financiële sector biodiversiteit kan meten, maareen kant-en-klare, bruikbare meetmethode is er nog niet. Voorhet inzichtelijk maken van de impact op biodiversiteit willen we79onze criteria voor vervuiling, verandering van landgebruik enoverexploitatie verder ontwikkelen.“In de CoP leerde Interface onsde kracht van een concreet enkwantitatief doel”Een nieuwe CoPWe willen biodiversiteit op de agenda zetten in de financiëlesector. We willen het proces met andere koplopers doorlopen,zodat ook andere bedrijven kunnen leren en er mee aan deslag kunnen gaan. We hebben het Ministerie van EZ gevraagdeen CoP in de financiële sector te verkennen. We voeldenons in de CoP B&B een beetje een buitenbeentje als apartecategorie: de enablers. We hebben behoefte aan uitwisselingmet andere spelers uit de financiële sector. Centrale vragenvoor ons zijn: Hoe kunnen financiële instellingen bijdragen aanbehoud en verbetering van biodiversiteit? Hoe kunnen we onseen doel stellen op dit gebied, en het meetbaar maken?”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

›› AntropiaInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Door een ecosysteembril zie je de regio81Bedrijfsleider Waronne Elbers,AntropiaDuurzaam congrescentrum op de UtrechtseHeuvelrug.Waronne vertelt hoe het onderwerp biodiversiteit bij haarin de genen zit, hoe ze dit bij Antropia in de organisatieheeft ingebed en hoe het haar blik heeft verbreed.Antropia verbindt haar bezoekers met het ecosysteemvia lokale honing en bijenworkshops. Waronne werktinmiddels als zakelijk leider voor Kasteel Groeneveld vanStaatsbosbeheer.Biologisch dynamisch“Ik heb de biologisch-dynamische land- en tuinbouwschoolgedaan waardoor de natuur, het denken in cycli en seizoenen,sterk in mijn bewustzijn zit. Antropia wordt al jaren volgens debiodynamische principes beheerd en het gebouw is organischontworpen. Bij Antropia geloven we erin dat alles met elkaar inverbinding staat en dat alles wat je doet dus zijn weerslag heeftop het geheel. We kijken automatisch naar de impact van onshandelen op de gehele keten en kopen dus duurzaam in.We proberen zoveel mogelijk lokale producten te betrekken.En de reststromen zoveel mogelijk op het terrein te houden omzo voedingsstof te laten zijn voor het land. Het parkeerterrein,dat in ons geval in het hart van het landgoed ligt, proberen wequa inrichting zo natuurlijk mogelijk in te passen.Onconventionele keuzesWe zijn bij onze besluiten constant op zoek naar zaken dieén economisch gezond zijn en voor de mensen een verrijkingzijn. Door onze ecologische principes staan wij regelmatigvoor ingewikkelde dilemma’s waar je aardig wat productkennisvoor nodig hebt. En het betekent dat je onconventionelekeuzes maakt. Spullen recyclen en meubels opknappen isInhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

in de horeca vrij ongebruikelijk. Maar het is ook economischerg aantrekkelijk. Hierdoor zijn we geen snel bedrijf in de zinvan trendy, maar een van de traagste horecabedrijven die erbestaan. Het spreekt een doelgroep aan die dat prettig vindt.Leuk is dat wij relatief weinig last hebben gehad van de crisis.Wij hebben 10% neergang gehad per jaar, waar anderen met30% naar beneden duikelden.Weggooien of recyclen?Ons servies was oubollig en aan vervanging toe. Weggooiserviesbleek beter voor het milieu te zijn, tenminste als hetvan recycled papier was. We zijn bij een fabriek gaan kijken enhebben gevraagd hoe hele productie-proces in elkaar zit. Weweten nu dat de producent van onze bekers voor het blekenvan het porselein waterstofperoxide gebruikt in plaats vanchloor. Dat heeft veel minder negatieve impact op biodiversiteit.En het leuke is dat wij dit idee bijvoorbeeld nu ook toegepasthebben in ons afwasmiddel.“Door de diversiteit in de groepbesefte ik me dat je al snel metveel biodiversiteit te makenhebt als je over de randen vanje bedrijf of je keten heen gaatkijken”82BijenstalWe hebben een bijenstal om de bijenstand hoog te houden.Om te zorgen dat de bijen voldoende voedsel kunnen vindenhebben we wilgenbossen aangeplant. De honing van maarliefst 15 bijenvolken zetten we in als incentive, als beleg tijdenszakelijke lunches, en voor verkoop aan bezoekers. Een volgendidee is om met alle congrescentra op de Utrechtse Heuvelrugeen honingsnoepje te ontwikkelen om uit te delen aancongresbezoekers. De imker geeft op verzoek bijenworkshops.Er zijn tenslotte veel overeenkomsten tussen het bedrijfslevenen het bijenvolk. Op die manier kunnen de bezoekers zichspiegelen aan de natuur en hun congresdag prettig enleerzaam onderbreken.Doorgaand ontwikkelenIn iedere verandering proberen we de biodiversiteit zo goedmogelijk mee te nemen. Juist voor een bedrijf dat 100%ecologisch werkt, is biodiversiteit enorm belangrijk. En datje dus constant een omgeving hebt waarin dat doorgaandeontwikkelende proces goed gefaciliteerd en gestimuleerd wordt.Het is maar net hoe breed je durft te kijken. En dan niet alleenvoor de mens, maar ook voor de aarde, want de aarde is devoedingsbodem voor de mens. Zo simpel is het.”Inhoud›› Heijmans1 COP CoP B&B›› Het Anker2 URGENTIE Urgentie›› Verwolde3 BIODIVERSITEITBiodiversiteit›› Brabant Water4 WAARDE Waarde›› Eneco5 RELATIE Relatie›› Tata Steel6 LOCATIE Locatie›› Kruidenier7 KETEN Keten›› Hortimare8 VERSTERKENVersterken›› Heineken9 COLLEGA’S Collega’s›› Leven op Daken10 STAKEHOLDERSStakeholders›› Interface11 TRANSITIE Transitie›› ASN Bank›› Antropia

83NawoordDe betrokkenheid en inbreng van de deelnemers in de Community of PracticeBedrijven en Biodiversiteit was groot. Tijdens de laatste bijeenkomst gaven ze aannog 5 sessies te willen, om de opgedane kennis verder te verankeren in hun praktijk,en onderling te leren van de nieuwe samenwerking die ontstond. We willen dedeelnemers bedanken voor hun openheid en vertrouwen, dit heeft de Communitytot een succes gemaakt. De organisaties waar zij hun praktijk realiseren willen webedanken voor de ruimte die geboden is om onderling van elkaar te leren en teversnellen.RVO en het Ministerie van Economische Zaken maakten de Community of Practicemogelijk. Martin Lok (EZ) en Henk de Jong (EZ), dank voor het omarmen van hetinitiatief van de CoP en de hulp bij het verbinden met beleid. Frederiek van Lienenwas als promovenda betrokken en verzorgde de monitoring, waardoor we zichtbleven houden op de kennisvragen en beleidsthema’s. Dank ook Frederiek voor deprille aanzet voor deze publicatie. Dank aan het kennisprogramma Duurzaam Door,dat het mogelijk maakte dat deze publicatie kon worden uitgegeven.Halfjaarlijks reflecteerde de klankbordgroep op de resultaten, en verbond aanontwikkelingen in hun omgeving. IUCN, VNO-NCW, MVO Nederland en Ministerievan Economische Zaken, dank voor hun opbouwende betrokkenheid. Dank ook aanJetske Bouma voor haar verhelderende inzichten rond de drie categorieën. En dankaan Wijnand Broer voor het meelezen van een eerdere versie van de tekst.We hopen dat de inzichten uit de CoP via de deelnemers en deze publicatie detransitie Bedrijven en Biodiversiteit zal blijven versnellen.Caroline van Leenders (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland)Ireen de Nijs-Vergeest (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland)Anne-Marie Bor (AMBOR creatie)Inhoud›› Heijmans1 CoP B&B›› Het Anker2 Urgentie›› Verwolde3 Biodiversiteit›› Brabant Water4 Waarde›› Eneco5 Relatie›› Tata Steel6 Locatie›› Kruidenier7 Keten›› Hortimare8 Versterken›› Heineken9 Collega’s›› Leven op Daken10 Stakeholders›› Interface11 Transitie›› ASN Bank›› Antropia

Verder lezen1 Community of PracticeBedrijven en Biodiversiteit• Boekje: www.duurzaamdoor.nl/tien-stappen-voor-eensuccesvolle-community-practice• Essay: Een CoP als instrument voor het versnellen van eentransitie naar een duurzame samenleving, Caroline vanLeenders, 20132 Urgentie voedt ambitie en innovatie• Millennium Ecosystem Assessment: www.maweb.org• Global Biodiversity Outlook: www.cbd.int/gbo4• Planetary Boundaries: www.stockholmresilience.org• Earth Overshoot Day: www.footprintnetwork.org3 Biodiversiteit, nieuwe begrippen• Convention on Biological Diversity: www.cbd.int• www.biodiversiteit.nl• www.pbl.nl/dossiers/biodiversiteit• www.compendiumvoordeleefomgeving.nl• Boekje: Tien perspectieven uit de natuur:www.duurzaamdoor.nl/node/3844 Waarde van ecosystemen• Overzicht ecosysteemdiensten (tabel 2):www.wri.org/ecosystems/esr• YouTube filmpje: Super-duper-solar-poweredeverything-machine• The Economics of Ecosystems and Biodiversity:www.teebweb.org• Programma Natuurlijk Kapitaal Nederland:www.themasites.pbl.nl/natuurlijk-kapitaal-nederland• www.naturalcapitalcoalition.org• www.trucost.com/environmental-profit-and-loss-accounting• www.trueprice.org5 De relatie tussen bedrijfsactiviteitenen ecosystemen• Helpdesk: www.bedrijfslevenenbiodiversiteit.nl• Filmpje: www.pitchfornature.com• Netwerk: www.leadersfornature.nl• www.naturalcapitalhub.org• www.teebweb.org/areas-of-work/teeb-for-business• World Business Council for Sustainable Development:www.wbcsd.org/work-program/ecosystems.aspx• Handleiding Eco4Biz: www.wbcsd.org/eco4biz2013.aspxInhoud›› Heijmans1 CoP B&B›› Het Anker2 Urgentie›› Verwolde3 Biodiversiteit›› Brabant Water4 Waarde›› Eneco5 Relatie›› Tata Steel6 Locatie›› Kruidenier7 Keten›› Hortimare8 Versterken›› Heineken9 Collega’s›› Leven op Daken10 Stakeholders›› Interface11 Transitie›› ASN Bank›› Antropia

6 Impact op locatie• Green Deal Duurzaam GWW www.duurzaamgww.nl• Business and Biodiversity Offsets Programmehttp://bbop.forest-trends.org• http://business4bees.com7 Drukfactoren via de keten• www.unglobalcompact.org• Initiatief Duurzame Handel: www.idhsustainabletrade.com• www.mvorisicochecker.nl/nl• www.pbl.nl/publicaties/verduurzaming-van-internationalehandelsketens-voortgang-effecten-en-perspectieven• www.metta-standaard.org8 Pro-biodiversiteit versterkt ecosystemen• www.teebstad.nl• www.biodiversiteit.nl/bap9 Tips om collega’s te betrekken• Publicatie Branding Biodiversity:www.futerra.co.uk/downloads/Branding_Biodiversity.pdf• Boek: Onze IJsberg Smelt, John Kotter, 2006• www.stockholmresilience.org/21/research/what-is-resilience.html8510 Stakeholders in de context meenemen• Platform Biodiversiteit, Ecosystemen & Economie:www.platformbee.nl• LinkedIn groep: CoP Financial Institutes and NaturalCapital• Green Deal: www.ondernemendgroen.nl• EU Biodiversity and Business platform:http://ec.europa.eu/environment/biodiversity/business/• Samenwerking financiële instellingen en natuurlijk kapitaal:www.naturalcapitaldeclaration.org11 Transitie naar een duurzame samenleving• Transitiestudie CoP Bedrijven en Biodiversiteit:http://www.drift.eur.nl/wp-content/uploads/2013/07/Transitie-perspectief-CoP-Bedrijven-en-Biodiversiteit.pdf• Zes scenario’s voor natuur (pagina 14), Key Findings 2011,UK National Ecosystem Assessment:http://uknea.unep-wcmc.org• Boekje: www.duurzaamdoor.nl/tien-tips-voor-slimme-sturingInhoud›› Heijmans1 CoP B&B›› Het Anker2 Urgentie›› Verwolde3 Biodiversiteit›› Brabant Water4 Waarde›› Eneco5 Relatie›› Tata Steel6 Locatie›› Kruidenier7 Keten›› Hortimare8 Versterken›› Heineken9 Collega’s›› Leven op Daken10 Stakeholders›› Interface11 Transitie›› ASN Bank›› Antropia

InhoudAfkortingen›› Heijmans1 CoP B&BBAPBBOPBiodiversiteit ActieplanBusiness and Biodiversity Offsets ProgrammeBES Biodiversiteit en Ecosysteemdiensten /Biodiversity & EcosystemServicesBSRCBDCoP B&BCSRDANKEBSEHSEOMEP&LFSCGWWBusiness for Social ResponsibilityConvention on Biological DiversityCommunity of Practice Bedrijven en BiodiversiteitCorporate Social ResponsibilityDigitale Atlas Natuurlijk KapitaalEuropean Biodiversity StandardEcologische Hoofd Structuur(Natuurnetwerk Nederland)Equal Opportunity ModelEnvironmental Profit & LossForest Stewardship CouncilGrond-, Weg- en WaterbouwNNLNKNNWOPBLREDDRVO.nlTEEBVAMILWBCSDWNFNo Net LossNatuurlijk Kapitaal NederlandNederlandse Organisatie voor WetenschappelijkOnderzoekPlanbureau voor de LeefomgevingReducing Emissions from Deforestation and forestDegradationRijksdienst voor Ondernemend NederlandThe Economics of Ecosystems and BiodiversityWillekeurige afschrijving milieu-investeringenWorld Business Council for SustainableDevelopmentWereld Natuur Fonds›› Het Anker2 Urgentie›› Verwolde3 Biodiversiteit›› Brabant Water4 Waarde›› Eneco5 Relatie›› Tata Steel6 Locatie›› Kruidenier7 KetenIDHIUCNLCAMEAInitiatief Duurzame HandelInternational Union for Conservation of NatureLife Cycle AssessmentMillennium Ecosystem Assessment›› Hortimare8 Versterken›› HeinekenMERMIAMKBAMVONCCNCDNGOMilieu Effect RapportageMilieu InvesteringsaftrekMaatschappelijke Kosten Baten AnalyseMaatschappelijk Verantwoord OndernemenNatural Capital CoalitionNatural Capital DeclarationNon Governmental Organisation9 Collega’s›› Leven op Daken10 Stakeholders›› Interface11 Transitie›› ASN Bank86›› Antropia

Bedrijven en BiodiversiteitInzichten uit de Community of Practice Inhoud