brandstofCel - Chemische Feitelijkheden

4 De Basisb r a n d s t o f c e l Chemische Feitelijkheden | juni 2007Eind negentiende eeuw verloor de brandstofcel de strijd met de verbrandingsmotor.Dankzij NASA kreeg de techniek een nieuwe kans. Het hart van de cel,het elektrolyt, bepaalt de mogelijkheden en beperkingen.Energie uit chemieEen stroompje door een glas waterlevert waterstofgas en zuurstofgas.Het is het bekende elektrolyseproefjein de scheikundelokalen. DeBritse jurist en natuurwetenschapper SirWilliam Robert Grove paste begin negentiendeeeuw dit principe toe om waterstofte maken voor zijn experimenten. Hijwas vooral geïnteresseerd in batterijenen zocht naar een ontwerp dat de meesteelektriciteit opleverde. Daarbij stuitte hijop een artikel van de Zwitserse schei- ennatuurkundige Christian Schönbein, dieschreef dat hij elektriciteit had opgewektuit de chemische reactie tussen waterstofen zuurstof op plaatjes platina.Grove realiseerde zich onmiddellijk hetpraktische nut van deze omgekeerde elektrolyseen in 1843 publiceerde hij over deeerste ‘gasbatterij’. Die bestond uit eenserie cellen van telkens één buis gevuldmet zuurstof en een tweede met waterstofin een bekerglas met zwavelzuur en eenplatina staafje. Eén cel leverde ongeveer1 volt aan spanning. Grove’s gasbatterij,die later brandstofcel werd gedoopt, kreegVerschillendetoepassingenvoor verschillendetypenbrandstofcellenin 1875 concurrentie van de verbrandingsmotor.Die bleek al snel veel krachtiger,lichter en minder storingsgevoelig.De brandstofcel leek dan ook als voetnootin de techniekgeschiedenis te eindigen.Totdat de Amerikaanse NASA eindjaren zestig van de vorige eeuw ernstigverlegen zat om een nieuw soort energievoorzieningaan boord van ruimtevaartuigen.Bestaande batterijen en accu’s warente zwaar, zonnecellen te duur en kernenergieaan boord van een raket was onacceptabel.Een brandstofcel bleek betrouwbaaren leverde met wat aanpassingen voldoendeelektriciteit. De afvalstof, water,konden de astronauten drinken.Elektrochemisch apparaatEen brandstofcel is een elektrochemischapparaat dat net als een batterijen een accu chemische energie omzet inelektrische energie. Aan de elektroden(anode en kathode) vinden oxidatie- enreductiereacties plaats. Omdat de elektrodengescheiden zijn, wordt aan de ene eennegatieve lading opgebouwd en aan deelektrolyt maakt het verschilPEM FC DMFC SOFC AFCNaamProton Exchange Direct Methanol Solid Oxide AlkalineMembraneBrandstof H 2 methanol H 2 , CO H 2Elektrolyt H + geleidend H + geleidend vast oxide kaliumhydroxidepolymeer polymeerMobiele ion H + H + O 2- OH -andere een positieve. De elektrische energiekan aan de reacties worden onttrokkendoor een stroomkring aan te brengen. Ditgebeurt met een elektrolyt die het ladingtransporttussen beide elektroden mogelijkmaakt, zodat de stroomkring sluit.Anders dan een batterij of accu, raakt eenbrandstofcel tijdens gebruik niet leeg,omdat voortdurend nieuwe brandstof vanbuiten wordt aangevoerd.Het principe van de hedendaagse brandstofcellenis niet wezenlijk anders danGrove’s gasbatterij: een cel met een anodeplus kathode, met daartussen een elektrolyt.De anode wordt gevoed met waterstof,de kathode met zuurstof. Buitenom loopteen elektriciteitsdraad. Een katalysator,bijvoorbeeld platina, splitst waterstof (H 2 )in protonen en elektronen. De protonengaan door de elektrolyt naar de kathode,terwijl de elektronen door de draad stromen.Bij de kathode komen protonen enelektronen weer bij elkaar en reagerenmet zuurstof (O 2 ), waarbij water ontstaat.Eén cel levert nog steeds maar een spanningvan amper 1 volt. Dat is in de praktijkte weinig. Door meerdere cellen inserie aan te sluiten kan een grotere spanningworden verkregen. Zo’n rij van vaakenkele tientallen cellen heet een stack.soorten en matenVoor allerlei verschillende toepassingenzijn inmiddels vele soortenbrandstofcellen ontwikkeld. Ze wordenvernoemd naar de aard van de gebruikteelektrolyt, die het hart vormt van de cel.De elektrolyt bepaalt de mogelijkheden énbeperkingen. Zo wordt in de ruimtevaartde alkaline fuel cell (AFC) gebruikt metkaliumhydroxide, en voor vervoermiddelenvooral de proton exchange membrane

Chemische Feitelijkheden | editie 53 | nummer 236hoe werkt een brandstofcelDe Basis5b r a n d s t o f c e lC e l l e n s ta p e l e nProton Exchange Membrane (PEMFC)waterstof(H2)waterstofwordthergebruiktH 2H 2platina platinaanode elektrolyt kathode2H + + 2e-O 2 + 4H + + 4e-eeeeeeHHHHeeOOO 2H 2Ozuurstof (O 2 )uit luchtwarmte (85 °C)lucht enwater2H 2 ODe brandstofcel bevattwee poreuze koolstofelektrodesdie verbonden zijndoor een elektrolyt. Op deelektrode is een dun laagjeplatina als katalysator aangebracht.Aan de anodewordt waterstof toegevoerddat gesplitst wordtin protonen en elektronen.De elektronen leverenstroom in het externe circuit;de protonen gaan viaeen protonselectief membraan(Proton ExchangeMembrane) naar de kathode.Aan de kathode wordtzuurstof (lucht) aangevoerddat met de protonenreageert tot water. |H2 O2H2 O2 H2 O2H + H + H +e- e-0 V 0,7 V 1,4 V 2,1 VEen enkele brandstofcel produceert genoegelektriciteit (tussen 0,5 en 0,9 V) voor enkelde kleinste toepassing. Daarom wordenbrandstofcellen ook wel in serie samengevoegdtot een brandstofcelstapeling (stack).Een brandstofcel-stack kan uit honderdenbrandstofcellen bestaan. |Brandstofcelbestaande uitenige tientallencellengestapeld toteen stack.fuel cell (PEMFC) met een protongeleidendpolymeer. Om protonen door telaten van de anode- naar de kathodezijdebevat deze elektrolyt zure groepen in eenwaterig medium. Behalve deze hydrofieleplaatsen heeft het polymeer ook hydrofoberegio’s die ervoor zorgen dat aan dekathodezijde het gevormde water wordtafgevoerd. Voor de mechanische sterktezijn polymeerketens nodig. Behalve intransporttoepassingen wordt de PEM ookgebruikt in de direct methanol fuel cell(DMFC). Deze cel is gebaseerd op methanolin plaats van waterstof en wordttoegepast in laptops en mobieltjes alsvervanger van batterijen. Methanol levertde protonen aan de anodezijde. Doordatmethanol ook koolstofatomen bevat komtfluorkoolstofhoofdketenzijketenCF 2 CF 2 CFmCF 2nOCF 2CF CF 3 zOCF 2CF 2SO – 3 H +sulfonaatgroepselectief ProtontransportNafion ®bij de werking van deze brandstofcelkoolstofdioxide vrij, maar de uitstoot is bijdeze miniatuurbrandstofcellen zeer laag.De hoge-temperatuur solid oxide fuel cell(SOFC) is niet geschikt voor aandrijvingvan een auto, omdat deze cel optimaalopereert bij een temperatuur van ongeveer800 °C. Bij gebruik in auto’s zouhet veel te lang duren eer deze temperatuuris bereikt en de auto kan wordengestart. Dit type cel is ontwikkeld voortoepassing in een mini-elektriciteitscentrale.Bijvoorbeeld in een huis of eenkleine woonwijk, of als hulpvermogen inkoelvries-vrachtwagens die ook elektriciteitnodig hebben als de motor stilstaat.Het vaste oxide-elektrolyt in een SOFCis bijvoorbeeld zirconia (ZrO 2 ) gemengdhydrofoobhydrofiele ruimtenH 2 O H 3 O +SO3 -SO3 - SO3 -SO3 - SO3 - SO3 -proton transportNafion ® is een veelgebruikt elektrolyt in de proton exchange membrane (PEM) brandstofcel. Hetpolymeer bestaat uit het volledig gefluorideerde materiaal Teflon (polytetrafluoroetheen) waaraansulfonaatgroepen zijn gekoppeld. Teflon is zeer hydrofoob, de sulfonaatzijketens zijn hydrofiel. Delaatste zoeken elkaar op zodat er hydrofiele kanalen ontstaan waar de protonen doorheen wordengetransporteerd. De rest van het membraan is hydrofoob. Nafion ® is een merknaam van hetmateriaal. Het wordt geproduceerd door DuPont.met yttria (Y 2 O 3 ). De redoxreactie dieplaatsvindt aan de elektroden is andersdan in de PEM-cel: aan de kathode wordenzuurstofionen gevormd (O 2- ), aande anode kunnen verschillende reactiesplaatsvinden – onder andere van koolmonoxidemet waterstof tot water enkooldioxide. Hierdoor is het mogelijk eenSOFC niet alleen met zuivere waterstofte voeden maar ook met synthesegas,een mengsel van koolmonoxide (CO) enwaterstof (H 2 ) dat kan worden gemaaktuit fossiele brandstoffen zoals aardgas,diesel of kerosine.Hoog rendementIn een brandstofcel vindt geen verbrandingplaats, maar wordt waterstofrechtstreeks omgezet in elektriciteit. Dezeelektrochemische reactie van waterstofmet zuurstof verloopt veel efficiënter daneen klassieke verbranding, waarbij energiein de vorm van warmte vrijkomt. Inde zogeheten Carnot-cyclus wordt de chemischeenergie namelijk eerst omgezetin warmte en pas daarna in bijvoorbeeldelektrische energie. Tijdens deze laatstestap treden altijd grote verliezen op,omdat maar een deel van de warmte kanworden omgezet. De directe omzettingleidt tot een uitzonderlijk hoog rendement.Een auto met brandstofcel benut95 procent van de energie-inhoud vanwaterstof, terwijl de verbrandingsmotorin een benzineauto nauwelijks 40 procentvan de energie weet om te zetten in nettobeweging. |

6 De diepteb r a n d s t o f c e l Chemische Feitelijkheden | juni 2007Brandstofcellen en waterstoftechnologie staan wereldwijd in de belangstelling.Vooral in het vervoer wordt volop geëxperimenteerd en de verwachtingen zijn hoog.Onderzoekers hebben voorlopig echter hun handen vol aan verbeterpunten.Prestatiesproefop degesteldVoertuigen met brandstofcellenbevinden zich momenteel in hetstadium van onderzoek, ontwikkelingen demonstratie. De ene na deandere autofabrikant komt met prototypen.Ze zijn schoon en stil en kunnen bijgrootschalige introductie een belangrijkebijdrage leveren aan de verbetering vanhet milieu. Maar er klinkt ook kritiek. Debrandstofcelauto zou niet snel genoegzijn en er bestaan twijfels over de veiligheidvan een waterstoftank aan boord,die bovendien veel te veel ruimte zouinnemen. De critici worden op hun wenkenbediend: verschillende fabrikantenhebben inmiddels modellen ontwikkelddie niet onderdoen voor een auto met eenverbrandingsmotor. Zo heeft de FCX vanHonda een actieradius van 400 km eneen topsnelheid van 160 km/u. De autotelt twee waterstoftanks van in totaal ruimHet rendement van de elektrochemische reactietussen waterstof en zuurstof in een brandstofcelis hoog, waardoor een voertuig met zo’ncel energiezuinig is. Omdat geen verbrandingplaatsvindt ontstaan geen stikstofoxiden, geenkoolwaterstoffen, geen roetdeeltjes en ook geenkoolstofdioxide – in elk geval niet tijdens hetrijden. Maar bij de productie van waterstof komtnatuurlijk wel CO 2 vrij wanneer het gas wordtgewonnen uit fossiele brandstoffen.Om het energieverbruik en de emissies vaneen verbrandingsmotor en een brandstofceleerlijk te vergelijken moet dan ook de completeenergieketen worden bekeken. Dat gebeurt ineen zogeheten well-to-wheel analyse, waarbijvan elke stap wordt berekend hoeveel energieverloren gaat en wat de emissies zijn.hoe schoon en hoe zuinig150 liter; bij 350 bar waterstofdruk pastdaar 3,75 kilo waterstof in.Om prestaties te verbeteren worden deauto-ontwerpen telkens aangepast. Zozijn er uitvoeringen met aan ieder achterwieleen klein elektromotortje dat extrakracht levert. Soms is ook een condensatoropgenomen om extra kracht te leverenbij het wegrijden. Dat kost natuurlijkenergie, maar die wordt terugverdienddoor hergebruik van het energieverlies tijdenshet remmen. Bij personenauto’s ligtde brandstofcel zelf meestal in een dubbelebodem onder de passagiersstoel. Dehogedruktank met waterstof hangt onderde kofferbak, waardoor er nog voldoenderuimte overblijft voor de bagage.StruikelblokIn de waterstofauto’s wordt vooralde proton-exchange-membrane (PEM)Een autorit van honderd kilometerEnergieverbruik 283 MJ 196 MJEmissies CO 2 21 kg 11 kgCO 48 g 0 gNO x 3 g 0 gHC 3 g 0 gbrandstofcel gebruikt. De levensduur vande huidige PEM-brandstofcellen bedraagttheoretisch 20.000 uur, terwijl voor eenpersonenauto 5.000 uur voldoende zouzijn. Dat komt overeen met 300.000 km.Maar bij gebruik in de praktijk (koude,hitte, droogte) blijkt de levensduur heelwat korter. Probleem is de optimalebedrijfstemperatuur van de cel. Die ligtrond de 80 °C. Dat lijkt een comfortabeletemperatuur, maar voor toepassing in eenauto zou ongeveer 120°C gewenst zijn. Bijeen groter verschil met de omgevingstemperatuurverloopt de afvoer van warmte(waardoor de cel niet té warm wordt) veelgemakkelijker. Een brandstofcel met eenhogere bedrijfstemperatuur zou de cel ende aandrijving van de auto eenvoudiger,lichter en goedkoper maken.Het protongeleidend membraan vormthet grootste struikelblok. Het tot nu toemeest geschikte materiaal, perfluorsulfonzuur(Nafion), moet verzadigd zijn metwater voor een goede geleiding van protonen.Bij hogere temperaturen verdampthet water te snel en daalt het vermogenvan de cel. Het bedrijf Gore (bekendvan het waterdichte textiel GoreTex) ontwikkeldeeen poreus polymeer van polytetrafluoroethyleen(PTFE) dat gevuld ismet perfluorosulfonzuur. Bij proeven meteen membraan van dit materiaal is al eenlevensduur van 8.000 uur bereikt. Deefficiëntie van het protontransport blijktbovendien hoger dan in Nafion. PTFEis namelijk zó sterk dat het membraanheel dun gemaakt kan worden, waardoorhet protontransport minder bijdraagt aanverlies in energieopbrengst.Het Energieonderzoek CentrumNederland (ECN) ontwikkelde samen metDSM een vergelijkbaar systeem op basisvan poreus polyethyleen, waarbij de hol-

Chemische Feitelijkheden | editie 53 | nummer 236chemische fabriekchloorproductiechloorCl 2waterstofH 2elektriciteituit waterstofelektriciteituit het nettes worden gevuld met Nafion. Bijzonderbij dit membraan is dat de matrix nietgefluorideerd is. Lange tijd werd gedachtdat alleen volledig gefluorideerde polymerenbestand zouden zijn tegen deagressieve (zure) omgeving waarin redoxreactiesplaatsvinden. De levensduur vandeze cel bedraagt echter 3.000 uur bijonafgebroken gebruik. Honda past in zijnFCX-brandstofcelauto een membraan toedat gebaseerd is op aromatische verbindingen.Daarmee kan de auto bij lageretemperatuur starten (-20 °C) en toch bijhogere temperatuur goed functioneren(tot 95 °C). Het ideale materiaal is nogniet gevonden. Onderzoekers denken datdat nog zeker vijf jaar kan duren.ConcurrentieslagOm de brandstofcel een aantrekkelijkalternatief te maken voor de verbrandingsmotormoet op het gebied vangewicht, vermogen en kosten nog vooruitgangworden geboekt. Maar er geldennogal wat randvoorwaarden. Het gewichtmoet laag zijn; niet hoger dan een kilo pergeleverde kilowatt. Het vermogen moetminimaal 75 kW bedragen, maar liefstVloeibare waterstof met een temperatuur van 20Kelvin kan worden opgeslagen in enkelwandigeof dubbelwandige, vacuümgeïsoleerde tanks.Doorgaans streeft men naar zo groot mogelijkecontainers onder zo hoog mogelijke druk.power plant op brandstofcelbrandstofcelcentralewaterH 2 OBij de chloorfabriek vanAkzo Nobel in Delfzijl iseen elektriciteitscentralegebouwd die gebruikmaakt van een PEMbrandstofcel.Het is deeerste centrale in Europavan deze omvang, 120 kW.De benodigde waterstofkomt vrij als bijproductbij het maken van chloor.De opgewekte elektriciteitwordt direct teruggeleverdaan de fabriek. |hoger: in de buurt van de 100 à 150 kW,het vermogen dat een gemiddelde auto opfossiele brandstof levert. Verbetering vanhet vermogen gaat echter ten koste vanhet gewicht.Verder mag ook de prijs per kW nietboven de vijftig dollar uitkomen. Vooralefficiëntere katalyse zou bijdragen aaneen hoger vermogen. Maar dat gaat tenkoste van de prijs, omdat er onder anderemeer platina nodig zal zijn. Momenteelzit er ongeveer 0,4 gram platina per kWin een cel, ofwel dertig gram voor een autovan 75 kW. De hoeveelheid platina moetnog met de helft dalen. Men probeert ditdoor het platina fijner te verdelen over degrafietelektrodes. Ook wordt onderzochtof toepassing van een legering de katalyseefficiënter maakt. Platina gemengd metruthenium is geschikt om aan de anodete gebruiken, platina met cobalt levertaan de kathode een betere stabiliteit.Dergelijke legeringen zouden door besparingop platina voordeliger zijn.WaterstofbestendigTot slot moeten er ook alternatievematerialen worden ontwikkeld, omdatwaterstof reageert met de gangbare metalenwaarvan gascilinders en pijpleidingenzijn gemaakt. Een tijd lang dacht mendat metaalhydrides geschikt zouden zijn.Deze poreuze materialen werken als eensoort spons en nemen waterstof reversibelop in hun holtes. Dat is echter eenexotherm proces en voor het vrijmaken isdus energie nodig. De brandstoftank vaneen auto zou dan verwarmd moeten worden,waardoor een aanzienlijk deel vande energie-inhoud van waterstof wordtverbruikt voor opslag.Onderzoekers proberen nieuwe materialente vinden voor waterstofopslag,De diepte7b r a n d s t o f c e lBIOLOGISCHE brandstofcelEnergie uit afvalwaterBiologische brandstofcellen functioneren volgenshetzelfde principe als een normale brandstofcel.Organisch materiaal (CHO) in afvalwaterwordt door bacteriën omgezet in protonen enelektronen. De protonen diffunderen door een protonselectiefmembraan. De elektronen worden dooreen extern circuit geleid zodat elektriciteit wordtopgewekt. Aan de andere zijde van het membraankomen de elektronen en protonen weer bij elkaar enreageren samen met zuurstof tot water. Hetzelfdebio-elektrochemische principe wordt ook gebruiktom waterstof te maken uit afvalwater in plaats vanelektriciteit. Bij de biologische waterstofproductieuit afvalwater wordt aan de kathode stroom toegevoerdin plaats van zuurstof, waardoor waterstofontstaat in plaats van water. |afvoeraanvoerCO2anodestroomvoorzieninge -e -H 2CO2H +H +(CHO) nkathodewaterstofbijvoorbeeld nanogestructureerde magnesiumhydrides.Kleine deeltjes of dunnelagen moeten ervoor zorgen dat de temperatuurwaarbij het waterstofgas weervrijkomt niet te hoog is. Daarnaast wordtde mogelijkheid onderzocht om waterstofop te slaan in alanaten, verbindingen vannatrium, aluminium en waterstof. Er pastmeer dan de gewenste 5 gewichtsprocentwaterstof in dit materiaal en het desorbeertal bij 77 °C, wat toepassing in eenPEM-brandstofcel mogelijk maakt. |TTIW Wetsus, Leeuwarden

8 Aanvullende informatieb r a n d s t o f c e l Chemische Feitelijkheden | juni 2007Meer wetenAanbevolen literatuur- Ouwehand J. et al., Toegepaste Energietechniek, Sdu Uitgevers,Den Haag (2005), hoofdstuk 12.- US Department of Energy, Fuel Cell Handbook, 7th ed. (2004).- De Bruijn F., The current status of fuel cell technology for mobileand stationary applications, Green Chemistry 2005;7:132-150.- Rifkin J., The hydrogen economy, New York (2002), ISBN1585421936.Aanbevolen websites- www.minihydrogen.com: presentaties, filmpjes en experimentenover waterstof en brandstofcellen.- http://noorderlicht.vpro.nl/dossiers/11867650/: dossierWaterstofeconomie met documentaires en artikelen.- www.ecn.nl/h2sf/: Unit Waterstof en Schoon Fossiel van ECN.- www.shellhydrogen.com: site van Shell Hydrogen BV.- www.brandstofcel.com: algemene site over brandstofcellen enhun toepassingen.- www.geosenergie.nl/miniWaterstof.htm: technologie vankleine brandstofcellen uitgelegd.Voor op school1. De veiligheid van rijden op waterstof is punt van discussie.Geef drie redenen waarom waterstof onveiliger zou zijn danbenzine. Noem ook drie maatregelen of tegenargumenten.2. Waarom is waterstof een energiedrager en niet een energiebron?Elektriciteit is ook een energiedrager. Noem eenvoordeel en een nadeel ten opzicht van waterstof.3. Minibrandstofcellen op methanol bestaan ook. Hoe werkendie? Geef de elektrodereacties. Denk je dat deze cellen dehuidige lithium-ionbatterijen zullen kunnen vervangen?Geef een argument voor en tegen.4. Twee cc (milliliter) methanol is voldoende voor 20 uurmuziek op je MP3. Hoeveel Joule levert twee cc methanol bijvolledige verbranding tot koolstofdioxide en water? HoeveelFoto: Bastienne WentzelDe HydroGEM, ontwikkelden getest bijECN (Petten), wordtaangedreven dooreen brandstofceldie een vermogenlevert van 5 kW. Dewaterstofauto isgeschikt voor lokaaltransport bij vliegvelden,stations, distributiecentra,ziekenhuizenetcetera.Het voertuig heefteen laadvermogenvan tweehonderdkilogram en rijdt opeen tank van 76 liter(200 bar) ongeveertweehonderd kilometerbij een maximumsnelheid van40 km/u.Watt levert 2 cc methanol in die twee uur. Hoeveel Watt verbruiktje MP3? Gebruik o.a. Binas 57a en 57B.5. Geef de halfreacties die optreden in de brandstofcel metwaterstof en (lucht)zuurstof. Gebruik Binas 48. Wat is decelspanning onder standaardomstandigheden?6. Waardoor wijkt de celspanning veelal af van de waarde die jevolgens Binas berekent?7. Noem drie eisen waaraan een membraan voor een PEMbrandstofcelmoet voldoen.8. Zoek de elektrodereacties op voor een PEM- en een SOFCcel.Waarom is verontreiniging met CO voor de eerste wéleen probleem en voor de tweede niet?9. Wat is het verschil tussen biologische brandstofcel en eenchemische brandstofcel. Hoe kun je waterstof maken uitafvalwater?10. Welke brandstofcel zou geschikt kunnen zijn voor de scheepvaart?(Tip: schippers houden niet van explosieve waterstof,zij varen liever op diesel.)C o l o f o nb r a n d s t o f c e lChemische Feitelijkheden: actueleencyclopedie over moleculen,mensen, materialen en milieu.Losbladige uitgave van de KNCV,verschijnt drie maal per jaar met intotaal tien onderwerpen.Redactie:Alexander Duyndam (C2W)Marian van Opstal (Bèta Communicaties)Arthur van Zuylen (Bèta Communicaties)Gerard Stout (NoordelijkeHogeschool Leeuwarden)Productie en realisatie:Bèta Communicatiestel. 070-306 07 26betacom@planet.nlFotoverantwoording:Foto's zonder bronvermelding zijnafkomstig van www.istockphoto.comUitgever:Roeland DobbelaerBèta PublishersPostbus 249, 2260 AE Leidschendamtel. 070-444 06 00fax 070-337 87 99info@betapublishers.nlAbonnementen opgeven:AbonnementenlandDe Trompet 1739, 1967 DB Heemskerktel. 0251-31 39 39fax 0251-31 04 05aboservice@aboland.nlAbonnementen:• papieren editie en toegang totdigitaal archief op internet:(inclusief verzamelmap): € 75,-KNCV- en KVCV-leden: € 65,-• alleen toegang tot digitaal archiefop internet: € 60,-KNCV- en KVCV-leden: € 50,-Abonnementen kunnen elk momentingaan. Abonnementen wordenautomatisch verlengd tenzij vóór1 november van het lopende jaar eenschriftelijke opzegging is ontvangen.editie 53nummer 236juni 2007Met dank aan:• Dr. Frank de Bruijn, ECN, Pettene-mail: debruijn@ecn.nl• Prof.dr. Gert Jan Kramer, TUEindhoven en Shell Hydrogen BV,Amsterdame-mail: gertjan.kramer@shell.comBasisontwerp: Menno Landstra