2 mensenkinderen 103

Van zelf (ver) werken naarzelfverantwoordelijk lerenFelix MeijerElse Petersen schreef over beweging, samenzijn, leiding en zelfstandigheid als de vier grondkrachten en basisbehoeftenvan kinderen. In dit artikel wordt ingegaan op de verschillende fasen in de behoeften aan leiding enzelfstandigheid bij kinderen. Daarbij is de rol van de groepsleider, die zijn acties aanpast aan de behoeften enmogelijkheden van ieder kind, essentieel.Zelfstandig werkenZelfstandig werken houdt in dat kinderen, alleen of samen,gedurende enige tijd zonder hulp van de groepsleider, werken.In Jenaplanscholen werken kinderen veel zelfstandig,bijvoorbeeld in de blokperiode, wereldoriëntatie en situatieswaarin verplichte werkjes worden afgemaakt. Zo is tezien dat ze• het werk van de instructie afmaken, zodat ze de volgendeinstructie weer kunnen volgen;• werken aan opgegeven opdrachten die vervolgensafgetekend kunnen worden;• werken aan zelf gekozen taken;•werken aan een zelf geformuleerde leervraag;• zelfstandig werken, zodat de groepsleider een andergroepje of een individueel kind instructie kan geven ofkan helpen.Sommige kinderen kunnen zonder probleem zelf een planningmaken en deze ook zelfstandig gedurende een langetijd uitvoeren, terwijl anderen moeite hebben om eenkwartiertje zelf te werken.Een Jenaplanschool stelt zich ten doel om kinderen te lerenzelfstandig te werken. Uitgangspunten daarbij zijn steedsde behoefte en de mogelijkheden van ieder individueelkind.Met deze beschrijving wil ik laten zien dat het zelfstandigwerken niet alleen een didactisch doel heeft om kinderenleerstof te laten verwerken. Het doel moet brederopgevat worden als het ontwikkelen van het totale kind,zoals het leren plannen, een eigen leerstijl ontwikkelen,zich verantwoordelijk voelen voor zijn eigen werk, zichzelfen een eindresultaat presenteren, onderzoeksvaardighedenontwikkelen, keuzes maken enz. Kinderen worden zo(mede)verantwoordelijk voor hun eigen ontwikkeling.Om meer greep te krijgen op deze ontwikkeling wordt ereen verdeling in verschillende fasen van zelfstandig werkengemaakt.Vier fasenEr zijn vier fasen in het zelfstandig werken te onderscheiden:1. zelf (ver)werken2. zelfstandig werken3. zelfstandig leren4. zelfverantwoordelijk lerenNet als bij veel andere ontwikkelingen verloopt ook deze bijalle kinderen anders. Er zijn onderbouwers, die al in staatzijn om in een hoek helemaal alleen aan de slag te gaanom een eigen idee uit te werken, zonder dat zij de groepsleidernodig hebben. Maar er zijn ook bovenbouwers enzelfs leerlingen in het studiehuis van het voortgezet onderwijsdie nog behoefte hebben aan korte instructies en hetverwerken van de leerstof in kleine stapjes met behulp vande leraar.Wanneer je als groepsleider en school deze verschillendebehoeftes als uitgangspunt neemt, is het gebruik makenvan een dagtaak die voor alle vierde jaars hetzelfde is ofeen en dezelfde weektaak voor alle zesde jaars niet passend.Het werken met een contract, dat voor ieder kindanders kan zijn, geeft kinderen ruimte om zich te ontwikkelen,aansluitend bij hun eigen mogelijkheden. In de artikelenover contractwerk in het Ervaringsgericht Onderwijsen de blokperiode in een middenbouwgroep van een Jenaplanschoolworden suggesties voor het invoeren van individuelecontracten gegeven.1. Zelf (ver) werkenIn de eerste fase bepaalt de groepsleider of de methodewat het kind gaat doen. De opdrachten zijn eenduidigen kunnen maar op één manier worden opgelost. Kinderenwerken kort aan de opdracht en het antwoord wordtdirect gecontroleerd. Bij instructies komt deze situatie vaakvoor: de groepsleider legt iets uit, laat de kinderen eensom uitrekenen of een woord opschrijven en controleerthet antwoord. Wanneer kinderen in de methode werkenen een gesloten opdracht maken, gaat het ook om hetzelf(ver)werken, net als bij het nabouwen van een huisjemet behulp van een schematische tekening.2. Zelfstandig werkenOok in deze fase gaat het nog om gesloten opdrachten,met dat verschil dat ze in een langere periode afgerondmogen/moeten worden. Kinderen hebben in deze fasewat meer vrijheid en mogen bijvoorbeeld bepalen in welkevolgorde zij de activiteiten uitvoeren. Het doel wordt echternog door de groepsleider of de methode bepaald. Deantwoorden en/of oplossingen zijn eenduidig. Ze kunnendaarom goed met antwoordbladen of nakijkboekjes gecontroleerdworden, ook door de kinderen zelf. De aandachtis voornamelijk gericht op het eindproduct en slechts voorMENSENKINDEREN 103september 2006