Taalgericht vakonderwijs - NVON

Taalgericht vakonderwijsDrie lessen over fasen en faseovergangen metaandacht voor vaktaalVaktaal aanleren vraagt dezelfde didactiek als het aanleren van een andere (vreemde) taal.We zullen de vaktaal eerst onder de aandacht van de leerling moeten brengen. De vaktaal moetdaartoe door de lesgevers en door de schrijvers van methoden aangeboden worden in eencontext die aanspreekt en in begrijpelijke zinnen. En lesgevers moeten leerlingen vervolgenszoveel mogelijk activeren en motiveren bij het zich eigen maken van de taal die bij hun vak hoort.Ik gaf kortgeleden drie lessen over ‘fasen en faseovergangen’ met aandacht voor vaktaal aan eenvbo-3 ab-klas.n Jannie Breedijk76Dit is een artikel uit jaargang 7 van Impuls,april 2000. Het onderwerp (vak)taalin de vakles is natuurlijk zeer actueel intijden waarin het ministerie taal en rekenenzo expliciet op de onderwijsagendaheeft gezet. De uitgevoerde proefjes indeze lessen zijn echte proeven om tezoenen, om een oude Impuls-term tegebruiken.Jannie Breedijk gaf toen les aan vbo-ab,wat nu min of meer vmbo-bbl is. Jannie ishelaas een aantal jaren geleden overleden.Met haar ging toen een vernieuwingsgezindecollega heen.Hein BruijnesteijnLes 1, de inleidingKennismaken met de vaktaalHieronder een rij vaktaalwoorden diein de lessen over de fasen van een stofaan de orde zullen komen:• vaste stof• vloeistof• gas• mist• verdampen• condenseren• bevriezen• stollen• rijpen• sublimeren• fasen van een stof• faseovergangen• kokenDeze rij vaktaalwoorden staat al op hetbord bij binnenkomst van de leerlingen.We kijken er eerst samen naar en devraag is welke woorden bekend zijn,wat die dan betekenen en waar we hetin de komende lessen over gaan hebben.Aan de woorden die voor vrijweliedereen bekend zijn, zoals mist, verdampen,bevriezen en voor sommigenook condenseren, wordt afgeleid dathet iets met water te maken heeft. Deleerlingen nemen de lijst over in hunschrift en onderstrepen de woorden dieze al kennen.VeiligheidsactieIk zet een paar bovenramen open. Danloop ik met een doos langs de leerlingenen vraag ze om daar hun aanstekers inte doen. Er wordt zeer verbaasd gereageerd.“Wat gaat u daar dan mee doenjuf en krijg ik hem wel weer terug?”Ik heb dan nog niet verteld dat ze allemaaleen boterhamzakje krijgen, waarik vervolgens wat butaan (uit een navulbusvoor aanstekers) in zal spuiten.De aansteker inleveractie is om veiligheidsredenen;achteraf is dat iedereenwel duidelijk.Waarnemen en je hardop verbazenWat er in het boterhamzakje komt lijktop water, maar dan wel héél koud! Zekrijgen de opdracht om de bovenkantvan het zakje dicht te draaien en hetzakje op hun hand te zetten, voorzichtigeen beetje in de vloeistof teknijpen en goed waar te nemen wat erin het zakje gebeurt. Hardop wordendie waarnemingen aan elkaar verteld.Gebeurt in het boterhamzakje van jouhetzelfde als in het mijne? Ze zien devloeistof koken, ze zien het zakje groterworden. Sommige leerlingen zien zelfsin de vloeistof ‘witte klontjes’: “Bij mijzit er ijs in!” Ze voelen dat hun handheel koud wordt. Uit zakjes met eenlek kringelt het gevormde gas duidelijkzichtbaar weg.Vaktaal heb je nodig als je jewaarnemingen gaat beschrijvenAls iedereen zich uitgebreid en hardopheeft verbaasd, beginnen ze aan de opdrachtom de waarnemingen te tekenenen te beschrijven. Ik wijs op de woordenlijst.Sommige van deze woordenzullen ze bij hun tekeningen en hetbeschrijven van hun waarnemingen gebruiken.Aan het eind van deze les lezenenkele leerlingen hun waarnemingenvoor. We vullen daarbij elkaar zo nodigaan, vooral waar het het gebruik van devaktaal betreft.Wat water kan, dat kan butaan blijkbaarook. Butaan kan, net als water,voorkomen als vloeistof, als gas enzelfs als vaste stof. Butaan kan net alswater koken. Butaan kan net als waterverdampen. Butaan kan net als waterbevriezen. Tijd om de vaktaalwoordenfasen van een stof en faseovergangen teintroduceren.En waar werd je hand nu zo koud van?NVOX februari 2011

VMBO-ONDERBOUWzijn aan de stof water, worden er ookweer andere stoffen bijgehaald. Stollenkan natuurlijk gedemonstreerd wordendoor het uitgieten van gesmoltenkaarsvet van een waxinelichtje op eenpetrischaaltje. Bij sublimeren helpt hetlaten rondgaan van een stuk zeep.Rijpen in de zuurkastVoor een beter begrip van het verschijnselrijpen en van de begrippen fasen vaneen stof en faseovergangen, neem ik zemee naar het scheikundekabinet, waarde toa in de zuurkast kamfer (mottenballen)klaar heeft staan. Met z’n allenom de zuurkast nemen ze waar hoe devaste stof kamfer smelt, hoe de vloeistofverdampt en hoe het bekerglas zichvult met kamferdamp. Vervolgens zienze de prachtige naaldvormige kristallengroeien tegen de onderkant van degekoelde petrischaal die bovenop hetbekerglas ligt.Les 3, de vaktaal opdracht en deherhalingEen les waarin de leerlingen met behulpvan een vaktaalopdracht controlerenof ze de vaktaal nu echt begrijpenen zelf kunnen gebruiken. De vaktaalopdrachtbestaat uit een tabel met linkseen kolom met de vaktaal woordenen rechts een kolom waarin ze zelf debetekenissen moeten formuleren. Metbehulp van een nakijkblad, dat nietalleen de betekenissen noemt, maarook verwijst naar het deel van de tekstin het boek, waar het woord gebruiktwordt, kunnen ze hun werk nakijken.Vervolgens kunnen ze de vragen bij detekst gaan maken. In de vragen komenze de vaktaal weer tegen. De geleerdevaktaal moet hierin herkend wordenen begrepen zijn. Dan kunnen devragen zelfstandig en met gebruikmakingvan diezelfde vaktaal beantwoordworden.Les 2, het boek erbijBegrijp je wat je leest?In de tweede les wordt het boek erbijgenomen. De leerlingen lezen in stilteeen korte tekst over fasen en faseovergangenmet betrekking tot de stofwater. In de tekst komen vrijwel allewoorden uit het lijstje van de eersteles voor. Woorden uit die lijst die nahet bekijken van de buitenkant van detekst (titel, tussenkopjes, kantlijnwoorden,vet en cursief gedrukte woorden,kaders, tekeningen, diagrammen,plaatjes en dergelijke) en het lezen vande tekst nog niet begrepen worden,moeten ze aankruisen. Deze woordenworden verzameld en komen op hetbord. Mist (“Juf, dat is toch een gas?”),condenseren, stollen, rijpen, sublimeren, fasenvan een stof en faseovergangen vragennog om nadere toelichting.Vaktaal zelf gebruikenTerug in de klas wordende waarnemingen getekenden beschreven.In de beschrijving moetvaktaal gebruikt worden.Prachtige tekeningen zijnhet resultaat en de meesteleerlingen slagen er in omin hun beschrijving zowelover de verschillende fasenals over de faseovergangente vertellen en die tebenoemen. (Zie de tweeillustraties bij dit artikel.)77Samen een (vak-)taal lerenSamen zoeken we naar voorbeeldenom duidelijk te maken wat er met dezewoorden bedoeld wordt. Het verschijnsellaten zien helpt natuurlijk enormbij het leren van de naam van het verschijnselen bij het leren omschrijvenvan het verschijnsel.Bij mist helpt een plantenspuit. Bijcondenseren helpt het uitademen tegeneen spiegeltje.En omdat al gebleken is dat de verschijnselenniet louter voorbehouden2 Jannie Breedijk was docent natuurwetenschappenen natuurkunde aan deOec. SG Het Baken te Almere.februari 2011 NVOX