muziek en jenaplan

t i j d s c h r i f t v o o r e n o v e r j e n a p l a n o n d e r w i j s• Muziek• Hersenonderzoek• Natuurgerichte intelligentie114 - jaargang 24/2 - november 2008

I N H O UDJaargang 24, nummer 2, november 2008Uitgegeven door deNederlandse Jenaplan VerenigingRedactie: Ad Boes, Marjon Clarijs,Wendy Herijgers, Jacques van Krugten,Felix Meijer, Peter te Riele enSylvia Schipper.Hoofd- en eindredactie: Felix MeijerGijsbrecht van Aemstelstraat 292,1215 CS Hilversum, 035 628024206 44236283 mensenkinderen@hetnet.nlKopij en reacties voor hetjanuarinummeruiterlijk 27 november inleverenDe waarheid.............................................1Felix MeijerMuziekWat sport is voor het lichaam, is muziekmaken voor de geest.Beide ontwikkelingsgebieden kunnen in hetonderwijs wel wat extra aandacht gebruiken.In dit nummer extra aandacht voor muziek.Mijn kijk op...............................................2Jaap NelisseMuziek en Jenaplan: onlosmakelijk met elkaarverbondenSignalementen......................................15Felix MeijerRubriek waarin interessante boeken en websitesover muziek gesignaleerd worden.EN VERDERHersenonderzoek en Jenaplan........16Kees VreugdenhilHet tweede uit een serie van vier artikelen overhet resultaat van recent hersenonderzoek en deconsequenties voor het jenaplanonderwijs.Layout en opmaak:Van den Oever Vormgeving, DeilCorrector: Dick SchermerFotografie omslag: Joop Luimes, EpeCartoons: Cor den Dulk, ElstAbonnees, individuele leden, scholen enbesturen of medezeggenschapsradenontvangen dit tijdschrift vijf keer perschooljaar, in september, november,januari, maart en mei.Losse abonnementen: € 35,00 per jaar.Voor zendingen aan één adres geldt: 5 enmeer exemplaren: € 32,00 per abonnement.Studenten/cursisten voor het jenaplandiploma€ 20,00 per abonnement, mits aangemeld viaeen Hogeschool, Jenaplanspecialist, SYNEGO,Jenatuur, Matters2, JAS of Delfronen aan één adres te verzenden.Mutaties en abonnementen kunnen ingaanop de eerste dag van de maanden, waarin hettijdschrift verschijnt.Schriftelijk op te geven bij hetJenaplanbureau,Postbus 4089, 7200 BB Zutphen.0575-571868; info@jenaplan.nlAdvertentietarieven:Zwart-wit advertentie: hele pagina € 200,00halve pagina € 140,00; kwartpagina € 75,00Full-colour advertentie: hele pagina € 400,00halve pagina € 230,00; kwartpagina € 125,00(excl. BTW)Advertenties voor het januarinummerkunnen tot 27 november aangeleverd wordenvia info@recent.nlISSN 0920-3664Er zit muziek in een prentenboek.......3Christiane NieuwmeijerEen praktisch artikel over het gebruik vanprentenboeken om de muzikale vorming testimuleren.Muzikale creativiteit............................8Alexandra van der HilstVolgens Vygotsky moet muzikale creativiteit,net als creativiteit op andere gebieden,beschouwd worden als een basale menselijkeeigenschap en niet als een specifieke gave dieslechts weinigen bezitten. In dit artikel wordtbeschreven hoe groepsleiders deze eigenschapverder kunnen ontwikkelen.Coöperatief leren in muziek..............11Sylvia SchipperIn dit artikel wordt aandacht besteed aan eenboek waarin gepleit wordt voor coöperatiefwerken bij muzikale activiteiten.Een muziekles in de middenbouw....13Ronald SpanjaardtBeschrijving van een praktijkvoorbeeldSuus Freudenthal bibliotheek.........14Peter te RieleAandacht voor de collectie in de Suus Freudenthalbibliotheek.Humor in jenaplanscholen...............21Dick SchermerEen artikel over de waarde en toepassingenvan humor in scholen.Natuurgerichte intelligentie...........24Kees BothIn dit artikel wordt ingegaan op de natuurgerichteintelligentie, een van de intelligentiesdie Howard Gardner in zijn theorie over meervoudigeintelligentie noemt.Vanuit een NJPV regio..........................28Theo Vries en Tsjikke DijkstraDe regio Noord Holland-Noord heeft beslotenom de regiobijeenkomsten anders en inhoudelijkerop te zetten. Een verslag van de eerstebijeenkomst.De dode vlinder....................................29Rietje LeuvelinkUITNEEMBARE BIJLAGEdoekatern over muziek op schoolAlexandra van der HilstMuziek…EN ‘DE MOEDER VAN’OP DE ACHTERZIJDE

De waarheid Felix MeijerGroepsleiders en ouders voelen zich soms net zo zoekend als de zes blinde Indiërs, als het gaat om ‘dewaarheid’ over het jenaplanonderwijs. Waarin onderscheiden jenaplanscholen zich van andere onderwijsvormen?Alle scholen werken tegenwoordig toch met vieringen en projecten, laten kinderen zelfstandigwerken en houden kringgesprekken? Ervaringsgericht en ontwikkelingsgericht werken zijn twee van dekwaliteitscriteria die jenaplanscholen net als de andere scholen hoog in het vaandel hebben staan. Watis dan de waarheid, de kern, van het Jenaplan?Deze is vastgelegd in de basisprincipes, waardooreen duidelijk beeld moet bestaan van dit Ze wilden weten wat het was en voelden met hun hand.Zes blinde wijze Indiërs vonden een olifant.idee. Maar niets is minder waar, hoor ik om De eerste voelde aan een tand en zei: ‘Ik zeg u thansme heen: ‘Deze basisprincipes kunnen voordit monster van een olifant lijkt sprekend op een lans.’alle scholen gelden.’ De kern wordt pas zichtbaar,helder en waar, als je een goede vorm De tweede voelde aan een zij, dat duurde wel een uur.bij de uitgangspunten kiest. Past het werken Toen riep hij blij: ‘Aha, dit beest lijkt op een muur.’met een methode voor wereldoriëntatie in De derde voelde aan een voet en zei: ‘Doe niet zo sloom,een jenaplanschool, als de basis van wereldoriëntatievolgens basisprincipes 18 ervaren,er is geen twijfel mogelijk, dit beest is een boom.’ontdekken en onderzoeken moet zijn? In de De vierde kneep eens in de slurf en werd opeens doodsbangbasisprincipes wordt gesproken over heterogenegroepen en Petersen vulde dat in met De vijfde voelde aan een oor en zei: ‘Dat is niet mis.‘Die zogenaamde olifant, dat is een slang.’driejarige stamgroepen. Past het werken inDit dier is werkelijk uniek, omdat het waaiervormig is.’tweejarige stamgroepen dan wel in jenaplanscholen?De zesde kreeg het staartje beet en zei nog even gauw:‘Wat kletsen jullie allemaal, dit beest lijkt op een touw.’Voor mij is het essentieel voor het jenaplanonderwijsdat veel van wat we doen in peda-Zo blijkt maar weer uit dit verhaal hoe moeilijk ‘weten’ is:De blinden hadden allemaal gelijk en toch had elk het mis.gogische situaties plaats vindt. Bij rekenengaat het er bijvoorbeeld niet alleen om dat kinderen een rekenprobleem kunnen oplossen, maar ook datze met elkaar leren samen werken, elkaar helpen, zelfstandig werken en strategieën leren toepassen. Ditmaakt het Jenaplan voor mij juist zo bijzonder waar. Als je je hier bewust van bent, maakt het niet uit ofje rekenen organiseert in je stam-, een jaar- of niveaugroep.Een ander essentieel jenaplanaspect is voor mij het kinderen bewust maken van wat ze moeten en willenleren. En ze daarbij de verantwoordelijkheid te geven om deze doelen op hun eigen manier te realiseren.Dat doet meer recht aan kinderen en is effectiever dan toe te geven aan de roep om meer instructies voorbijvoorbeeld rekenen te gaan geven.In de praktijk zie ik dat jenaplanscholen op veel verschillende manieren vorm geven aan de basisprincipes,de kern van het Jenaplan. Ondanks de vele vormen maakt het werkenvanuit deze kern alle tot ware jenaplanscholen.Mensenkinderen wil het podium zijn voor scholen om te beschrijven hoezij vorm geven aan het Jenaplan: waarom kiezen zij bijvoorbeeld voor eentwee- of driejarige stamgroep? Of waarom en hoe werken zij met eenmethode voor wereldoriëntatie? Ook externen krijgen de ruimte om eenbijdrage te leveren. Suus Freudenthal sprak tenslotte al van een Jenaplanals ontvankelijk grondmodel en een interpreteerbaar streefmodel.De redactie van Mensenkinderen kiest daarom niet voor één jenaplanwaarheid,maar juist voor allerlei visies vanuit allerlei gezichtspunten, zolang zemaar gespiegeld worden en iets bijdragen aan het jenaplanconcept.Laten we elkaar vooral bevragen op onze bedoelingen en niet veroordelenop de vormen.Het is mij, net als de zes blinde Indiërs, niet gelukt om dé waarheid overde olifant of het jenaplanonderwijs te beschrijven. Dat maakt het bovenstaandeechter niet minder waar.Ik wens u veel leesplezier met de waarheid van de diverse auteurs in ditnovembernummer. Misschien gaat hun waarheid wel deel uitmaken vanuw waarheid.M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

MIJN KIJK OPMuziek en JenaplanOnlosmakelijk met elkaar verbonden Jaap NelissenDit nummer van Mensenkinderen heeft als thema “Muziek”.Mij is gevraagd om in deze bestuurscolumn mijn kijk opmuziek te omschrijven. Degenen die vorig jaar op het NJPVcongresin Papendal aanwezig waren, hebben hopelijk mijnpassie voor muziek tijdens het optreden van mijn band kunnenhoren en zien. Ik kom uit een gezin waarin muziek eenbelangrijke plaats had. Wij kregen allen de mogelijkheid ompiano- en blokfluitles te volgen.Dagelijks werd er muziek gedraaid.Ik ben opgegroeid met ondermeerElla Fitzgerald, Louis Armstrong, RitaReys en Harry Belafonte. In de autoop weg naar onze vakantiebestemmingwerd er vaak, meerstemmig,gezongen. Ondanks de verwoedepogingen van de lagere school die ikals kind bezocht om mijn liefde voorde muziek te doven (vanaf de derdeklas kreeg ik op mijn rapport een vijfvoor muziek vanwege het feit dat ikbij het maandelijkse zangkwartiertjespontaan en ongevraagd de tweedestem bij de Benny Vredennummers zong en die vijf heb ik totde zesde klas gehouden), ondanks de oorverdovende stilte dievervolgens op de middelbare school ten aanzien van het vakmuziek te beluisteren viel en ondanks de armoedige pogingenvan de Pedagogische Academie om het muziekonderwijs vormte geven, staat muziekDe musicusnog steeds zeer hoogIk wil veel verder dan die nootin mijn vaandel, zowelVoorbij de toon, voorbij de klank,privé (actief en passief)Ik vang geluidals beroepsmatig (binnenIk jaag op eigenheid.mijn school). In mijn tijdDat wat een kind vanzelf verspreidt.als bovenbouwleerkrachtheb ik jarenlang structureel met de kinderen gezongen metbegeleiding van mijn gitaar. Dit werd door kinderen en ouderszeer gewaardeerd (vooral omdat ik vaak nummers van TheBeatles, de Rolling Stones, Boudewijn de Groot, The Eaglesmet de kinderen zong en kinderen bij thuiskomst alle “oude”muziek van hun ouders gingen beluisteren).Sinds ik schoolleider ben, en dus geen stamgroep meer heb,heb ik mij vooral gestort op het schrijven van musicals. Dooromstandigheden sta ik dit jaar tijdelijk drie dagen in de weekvoor een bovenbouwgroep en opnieuw heb ik gemerkt hoekinderen intens kunnen genieten van muziek. Met mijn zeerbeperkte gitaartechniek (ik beheers min of meer zes akkoordenen ik weet hoe ik de toonsoort kan verhogen of verlagenmet een gitaarklem) en met aansprekende nummers gaan 28kinderen los op zang, maat en ritme.De kinderen leren liedjes en leren ritme-instrumenten tegebruiken als ondersteuning bij het zingen. Tegelijkertijdleren kinderen te luisteren naar muziek, er wordt bijgedragenaan de waardering van kinderen voor culturele en kunstzinnigeuitingen in hun leeromgevingen kinderen leren beelden, taal,muziek, spel en beweging te gebruikenom er gevoelens en ervaringenmee uit te drukken en om er mee tecommuniceren.Dit is de (bijna) letterlijke weergavevan de kerndoelen voor kunstzinnigeoriëntatie. Nog een bijkomendvoordeel is dat kinderen opspontane wijze veel Engelse taalleren. Muziek geeft sfeer en plezier.Muziek geeft kleur aan bijvoorbeeldvieringen. Muziek verbindt kinderenin hun gezamenlijk beleven. Kortom, een jenaplanschool is bijuitstek een school waarin muziek een duidelijk waarneembaarfenomeen zou moeten zijn. Tijdens mijn opleiding werden wijals studenten door de Pedagogische Academie geteisterd metde blokfluit, een van de minst geschikte instrumenten bij hetlesgeven. Je moet redelijk geschooldzijn om tot acceptabel geluid tekomen en terwijl je fluit kan je verbaalen nonverbaal niets meer (dusniet meezingen, enthousiasmeren,aanwijzingen geven, de groepobserveren etc.). Ik wil hierbij danook (opnieuw) een pleidooi houdenvoor het gitaargebruik. Iedereenmet een beetje muzikaal gevoel kandit instrument na een maand of drieoefenen zodanig bespelen dat je eengroep kinderen kan begeleiden.Tot slot, als je als leerkracht echt a-muzikaal bent, is er niets optegen om met een cd mee te laten zingen. Je ontneemt jezelfen de kinderen een waardevolle activiteit die aantoonbaar kanleiden tot sfeerverhoging. Veel plezier met muziek.Jaap Nelissen is secretaris van het dagelijks bestuur van deNederlandse Jenaplan VerenigingFotografie: Felix MeijerM E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

Er zit muziekin een prentenboek Christiane NieuwmeijerIn dit artikel wordt beschreven hoe je met een prentenboek kunt werkenaan de muzikale ontwikkeling van kinderen.M u z i e k“Bodo, de kleine orang-oetan, verveelt zich. Hij woont in hetoerwoud en het regent al dagenlang. Al vanaf de vroegeochtend zit hij te kijken hoe de regendruppels van de randvan zijn paraplu naar beneden glijden.Plotseling klinkt er een dreigend geluid. Bodo schrikt enflitst een boom in. Een vrachtwagen rijdt voorbij op de oudeweg door de jungle. Als de auto over een grote hobbel rijdt,zwaait de achterdeur open en valt er een doos uit. Bodospringt uit zijn schuilplaats naar beneden. Hij begint meteenmet handen en voeten in de doos te wroeten. Hij trekt er strouit en papier. En dan komt er een koffer uit de doos te voorschijn,zwart als een panter en glanzend als een slang. Bodoschudt hem heen en weer. Wat zou er in zitten? Hij maakt dekoffer open…”.Zo begint het prentenboek “Bodo en het oerwoudconcert” vanHans de Beer en Serena Romanelli. Een prachtig verhaal, ondersteunddoor mooie, gedetailleerde prenten.In dit artikel kijken wenaar de rol van prentenboekenin het onderwijsin het algemeen, naarmuziek en prentenboekenin het bijzonder en tenslottenaar hoe je bovengenoemdprentenboekkunt uitwerken naar hetvak muziek voor de onderenmiddenbouw.Effecten van prentenboekenPrentenboeken zijn enorm populair, zowel bij kinderen alsouders. Kinderen herkennen zich in de verhalen en genietenvan de illustraties. Ze worden aan hen voorgelezen, en doorde illustraties kunnen kinderen ook zelf een boek op schootnemen en er in gaan lezen.De aantrekkingskracht van prentenboeken op kinderen maaktdaarom ook dat groepsleiders ze graag als uitgangspunt voorhun onderwijs gebruiken. Hiervoor zijn allerlei redenen denkbaar:kinderen (en groepsleiders!) houden van prentenboeken,met prentenboeken sluit je aan bij de belevingswereldvan kinderen, bevorder je hun interesse voor boeken en ga zomaar door. Uit onderzoek blijkt bovendien dat het gebruik vanprentenboeken in de klas aantoonbare effecten heeft op deleerprestaties van kinderen.Piet Mooren, docent kinderliteratuur aan de universiteit vanTilburg, deed onderzoek naar de effecten van prentenboekenop cultuurspreiding en leesbevordering. De resultaten van ditonderzoek werden uitgegeven in zijn boek ‘Het prentenboekals springplank’ 1 .Mooren deed praktijkonderzoek naar het effect van prentenboeken:• op het voorbereidend en aanvankelijk lezen• bij 'zwakke' lezers• bij het leren van een taal• op 'gecijferdheid'Gedurende één jaar volgde hij kinderen uit groep 3 met een achterstandop verschillende gebieden. In dat jaar kregen ze veelvuldigprentenboeken aangeboden: er werd uit voorgelezen enkinderen werden gestimuleerd ze zelf te lezen. Na dit jaar blekende kinderen niet alleen vorderingen te hebben gemaakt oponderzochte punten (kinderen boekten resultaten m.b.t. woordenschat,leesbegrip, kennis van de wereld, fantasie, waarderingvoor literatuur ), maar werden ook positieve effecten aangetoondop vakken als rekenen en Engels als vreemde taal.Binnen het onderzoek van Mooren werden prentenboekenvooral voorgelezen en werden kinderen gestimuleerd er zelfin te lezen. Het gebruik van het prentenboek binnen anderewerkvormen is in zijn onderzoek niet aan de orde gekomen.Naar aanleiding van het onderzoek van Mooren zou je kunnenconcluderen dat prentenboeken nóg meer effect zoudenhebben wanneer je ze aanbiedt in projecten, waarin meerderevakgebieden aan bod komen.Dit gebeurt overigens al vrij veel in het onderwijs: er wordtgerekend en geknutseld naar aanleiding van prentenboeken,en vaak is er ook nog wel een passend liedje te vinden. Maardan houdt het een beetje op…. Vakken als techniek, natuuronderwijsen drama, om maar enkele te noemen, schieten ermeestal bij in.Muziek en prentenboekenDe uitgave ‘Het prentenboek als invalshoek’ 2 laat zien dat jerondom prentenboeken aan veel verschillende vakgebiedenkunt werken, waaronder het vak muziek.Muziek is vaak het ondergeschoven kindje in het basisonderwijs.Meestal - als je geluk hebt - bestaat het uit het zingenvan liedjes. Zingen is natuurlijk uitstekend, maar binnen goedmuziekonderwijs werk je (behalve aan de vocale ontwikkelingvan kinderen), ook aan hun ritmische en melodische ontwikkeling,de ontwikkeling van het gehoor, de motorische ontwikkelingen aan hun creativiteit. Zo leg je een basis om behalvegoed te leren zingen, ook te leren spelen op instrumenten,te bewegen op muziek, muziek te noteren en er (geconcentreerd)naar te luisteren.Prentenboeken bieden mogelijkheden in overvloed om aandeze muzikale ontwikkelingsgebieden tegemoet te komen.Het verhaal, de personages, de entourage of de context vanhet prentenboek bieden hiervoor veel aanknopingspunten.M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

Een paar voorbeelden, gericht op de onderbouw:Muziek makenKinderen leren de klankmogelijkheden van instrumenten enmaterialen pas goed kennen, wanneer ze ermee mogen experimenteren;door geluiden na te bootsen en te imiteren. Datkan bijvoorbeeld door het maken van klankimitaties van personagesof dieren uit het verhaal (hoe loopt de beer en hoe demuis?), of het maken van een heel klankverhaal bij een deelvan het verhaal. Dit musiceren kan met muziekinstrumenten,maar ook met materiaal, bijvoorbeeld kosteloos materiaal datvoorkomt in het verhaal (takjes uit het bos; hout, hamer enspijkers van Woeste Willem, schelpen van het strand). Tot slotkunnen kinderen improviseren en componeren naar aanleidingvan emoties die een rol spelen in het verhaal: ‘Hoe klinken devrolijke dieren, hoe klinken de droevige dieren?’BewegenDoor te bewegen op muziek ervaren kinderen de muziek grofmotorisch:ze lopen op de maat, ze klappen op het ritme, zeervaren de sfeer van de muziek en beelden die uit. Ook komje met het bewegen op muziek tegemoet aan de natuurlijkebewegingsdrang van kinderen. Bewegen op muziek is dus eenwezenlijk onderdeel van de muziekles.Naar aanleiding van het verhaal of de illustraties kunnen kinderendansen of vrij bewegen op:• spreekteksten, passend bij het verhaal• muziek, passend bij de sfeer van het verhaal/illustraties. Kinderenbeelden de sfeer uit, met vrije bewegingen of meteen (door de groepsleider of kinderen bedachte) dans• figuren uit het verhaal die door de groepsleider wordenverklankt op bijpassende muziekinstrumenten, waarop dekinderen adequaat bewegen.Bovenstaand overzichtje geeft een idee waar kansen liggenvoor muziekonderwijs wanneer je met kinderen werkt rondprentenboeken. Natuurlijk is er nog veel meer mogelijk; dit isslechts een aanzet!LuisterenHet is altijd heel zinvol een link te leggen naar de 'eigen'muziek: ‘wie heeft er thuis muziek die past bij ...’. Uiteraardkun je ook zelf muziek aanbieden: ‘Welk fragment past hetbest bij het verhaal?’. Aanknopingspunten voor muziekbeluisterenkunnen bijvoorbeeld emoties, natuurgeluiden of eenbepaalde sfeer zijn.Verder kun je ook luister- en concentratiespelletjes spelen dieaansluiten bij het verhaal of de illustraties, zoals richtingsspelletjes,luisterspelletjes met hard en zacht, met hoog en laagenzovoort.NoterenEen klankspel, zoals beschreven bij ‘muziek maken’, kan ookdoor kinderen worden genoteerd. Door na te denken overde specifieke klankaspecten van hun geluiden (- muziek) enhoe die in een symbool zijn weer te geven, zijn kinderen heelgericht bezig met muzikale klankeigenschappen als hoog/laag,hard/zacht, snel/langzaam, schel/dof enzovoorts. Een genoteerdklankspel kan vervolgens weer door henzelf of anderenworden uitgevoerd, waardoor het voor kinderen direct duidelijkis waarom je überhaupt muziek zou noteren.Ook bepaalde details die in de illustraties voorkomen, kunnenaanleiding geven tot het spelen en/of zingen ervan (het spelenvan een reeds bestaande ‘notatie’ dus). Bijvoorbeeld: jeziet van de toverstaf van de tovenaar de vonken af vliegen:hoe zou dat klinken? Of: je ziet de bomen krom liggen van dewind: kunnen we die wind naspelen?Bodo en het oerwoudconcertTer illustratie van het voorgaande vind je in het nu volgendedeel een muzikale uitwerking van het prentenboek ‘Bodoen het oerwoudconcert’. Hier en daar wordt een uitstapjegemaakt naar drama, beeldende vorming en dans. De activiteitenworden beschreven naar de chronologie van het verhaal.Ze zijn geschikt voor kinderen variërend in de leeftijd van4 tot en met 7 jaar.Lees om te beginnen het verhaal één of meerdere keren voor.Verhelder eventuele lastige woorden of begrippen. Wanneeriedereen het verhaal kent en begrijpt, kunnen we aan de slag!1. Bodo vindt een geheimzinnige doosDramaIn de kring staat een lege doos, met gesloten deksel. Doe hetdeksel open en haal er iets denkbeeldigs uit. Een beetje theatermag wel! Laat door middel van mimiek, lichaamshoudingen beweging zien wat het is. Het kan een muziekinstrumentzijn, maar ook iets anders: een klok, een banaan, een voetbal...Laat zien hoe groot, klein, zwaar of licht het is. Wat kunM E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

je er mee doen? De kinderen raden wat het is en doen allemaaleven mee. ‘Voel je hoe zwaar het is? Laat eens zien metje handen hoe dik het is wat je vasthoudt? Zet je benen maarstevig op de grond!’. Vervolgens halen enkele kinderen dingenuit de doos en raadt de groep wat wordt uitgebeeld.Daarna wordt hetzelfde spel gespeeld in groepjes: een kindvan het groepje pakt iets uit de doos, speelt er mee en‘bevriest’. Een volgende kind sluit daar met een instrument bijaan, daarop het volgende kind, net zolang tot alle kinderensamen een beeldengroep vormen. Wanneer een triangeltikjeklinkt, komt de groep tot leven en beeldt uit wat het aanhet doen is. Bij de volgende tik staat iedereen weer roerloosstil! Tot slot komt een fotograaf alle oerwoudvriendjes op defoto zetten met hun instrumenten. De kinderen vormen eentableau vivant. Een échte foto maken is natuurlijk het leukst.M u z i e kKorte inhoud ‘Bodo en het oerwoudconcert’Op een dag vindt Bodo, een kleine orang-oetan, eenviool. Aanvankelijk wordt iedereen horendol van Bodo’spogingen er geluid uit te krijgen (moeder zit zelfs metbananen in haar oren), maar gaandeweg leert hij erprachtig op spelen. Tot op een dag de viool tussen dekaken van een krokodil verdwijnt en Bodo ontroostbaarachterlaat. Zó ontroostbaar dat zijn vader naar OomDarwin gaat om een nieuw instrument te halen. Dezeoom heeft een enorme verzameling mensenspullen.Vader komt terug met een zak vol muziekinstrumenten,maar een viool is er niet bij. Daarop besluiten ze samennaar oom Darwin te gaan. Slingerend door het oerwouden varend op een boomstam maken ze een prachtigereis.Oom Darwin bewaart al zijn mensenspullen in een diepegrot. Die staat vólgestapeld met spullen; van koelkastentot surfplanken, van schemerlamp tot kachel. Gedrieëngaan ze zoeken. Bodo vindt een koffer, eenzelfde alswaar zijn viool in zat. Hij maakt hem open, maar watblijkt:…. het is wel een héle grote viool.Er blijkt een contrabas in de koffer te zitten, ‘eenmoederviool’ zoals Bodo ernstig zegt. Gelukkig komt erna even zoeken dan toch een échte viool uit de koelkasttevoorschijn. Bodo begint er meteen op te spelen.Thuisgekomen blijkt moeder alweer met bananen inhaar oren te zitten. De broertjes en zusjes, vriendjes envriendinnetjes blijken de andere muziekinstrumentente hebben ontdekt en spelen er lustig op los. Het is eenontzettend lawaai, maar het klinkt wel leuk.Bodo leert ze allemaal prachtig spelen, en dan geven ze……een oerwoudconcert.MuziekDan komt uit de doos een echte viool. Misschien dat een vande ouders een viool heeft of kan er op de plaatselijke muziekschooleen worden geleend. Samen wordt de viool bekeken:Hoe houd je hem vast? Kijk eens op het plaatje hoe Bodo datdoet? Hoe krijg je er geluid uit? Wie wil dat proberen? Waar isde viool van gemaakt, en waarvan de strijkstok? Het gedeeltewaarmee je strijkt is gemaakt van de haren van de staart vaneen paard. Je kunt op een viool ook tokkelen, of net doen ofhet een gitaartje is. Hoe hou je hem dan vast?Beeldende vormingIn de bouw- of timmerhoek liggen allerlei spullen: kartonnendozen, elastiekjes, bolletjes touw etc. Wie dat wil kan daarsamen of alleen een ‘viool’ gaan bouwen. Elk ander instrumentdat daar gebouwd wordt en waar geluid uit komt isnatuurlijk ook goed.MuziekDe moeder van Bodo wordt helemaal gek van Bodo’s vioolmuziek.Ze doet bananen in haar oren.Elk kind krijgt een kopie van onderstaande afbeelding van‘Bodo met de viool‘ voor zich. Terwijl de kinderen luisterennaar een opname van vioolmuziek kleuren ze de afbeeldingin. De ingekleurde versie komt later nog van pas.Een geschikt muziekstuk is ‘Tzigane’ voor viool en piano vanMaurice Ravel.M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

Er staat alweer een doos in de kring. Nu zitten er echtemuziekinstrumenten in: trommels, woodblocks, triangels, claves,enzovoorts. Elk kind krijgt een instrument. Wanneer erniet voldoende instrumenten zijn, voldoen simpelestokjes ook, of stenen om tegen elkaarte tikken of ander kosteloos materiaal.Het leukste is om met twee echte bananenhet volgende spel te spelen: ‘Als ik debananen in mijn oren heb, is het helemaalSTIL en hoor ik niks. Als ik debananen er weer uithaal, hoor ik julliewél spelen’. Je begrijpt: de kinderenmogen mét bananen NIET spelen,zónder bananen WEL. Laat dekinderen precies op tijd reageren. Maak ereen spannend spel van door schijnbewegingente maken of door langzaam of juist snel te bewegen. Voorwie liever niet met twee bananen in zijn oren zit, zijn onderstaandeafbeeldingen. Kopieer en vergroot ze. Bordjemoeder aap omhoog = stil, bordje muziekinstrumentenomhoog = spelen. Ook kinderenkunnen de rol van dirigent vervullen.Door het oerwoud met zijn twee,Lopen, lopen, húplakee!We lopen naar oom Darwin toeEn we zijn nog lang niet moe!Door het oerwoud met zijn twee, (‘varen’ met ‘peddels’ inVaren, varen, hupsakee!We varen naar oom Darwin toeEn we zijn nog lang niet moe!(Lopen in tweetallen opde tekst + trommelslag,in tweekwartsmaat)tweetallen, op de tekst+ trommelslag , in driekwartsmaat)Kinderen, let heel goed op: (in tweekwartsmaatverder)Even verder, maar dan STOP! (kinderen stoppen preciesop tijd)Bij oom Darwin naar benee (zeg dit bijna fluisterend;de kinderen lopen op deplaats,Van de trap af, tree voor tree maken zich steeds kleiner,Diep de grot in, kun je ’t zien? op de hurken, hand voorde ogen, kijken rond,Nu nog zoeken, ik tel tot tien! maken zich weer groot1,2,3,4,5,6,7,8,9,10!!!! rondlopen en zoeken,bevriezen op de 10 de tel).Hierna wordt de spreektekst herhaald met andere tweetallen.Let er op dat de kinderen goed op de maat lopen/varen, endat de verschillen in maatsoort duidelijk te horen en te zienzijn. Stimuleer de kinderen in het gebruik van de héleruimte en prikkel ze tot expressiviteit.2. Naar Oom DarwinBodo en zijn vader gaan naar oom Darwin om een nieuweviool te halen, nadat die van hem door een krokodil is verslonden.Ze slingeren aan lianen door het oerwoud en varen opeen boomstam over de rivier.Muziek en bewegingWe zijn in het speellokaal of ander lokaal waarin genoegruimte is om te bewegen. De kinderen beelden Bodo in hetoerwoud uit, en bewegen op de volgende spreektekst (deonderstreepte woorden/woorddelen zijn de zware maatdelen).Laat het verschil in tweekwartsmaat en driekwartsmaatdaarbij duidelijk horen:DansBekijk samen de platen in het prentenboek waarop je Bodo enzijn vader in de bomen ziet slingeren, en die waarop ze varen.Zorg voor twee verschillende muziekfragmenten: een in eentweekwartsmaat in een lekker uptempo, een ander in een watlangzamere driekwartsmaat.‘Welk muziekje past bij welke plaat, en waarom?’Het fragment in tweekwartsmaat hoort bij slingeren (lekkersnel, vraagt om korte bewegingen), en het ander in driekwartsmaathoort bij varen (langzaam, loom en het dobberenpast bij een driedelige maat). Bespreek met de kinderenhoe Bodo en zijn vader bewegen als ze slingeren of varen. Zobreng je de kinderen alvast op ideeën om straks passend bijde muziek te kunnen bewegen.Laat vervolgens na elkaar de slinger- en vaarfragmenten horen.De kinderen bewegen passend op de muziek. Let er op dat zeniet alleen hun armen bewegen, maar hun hele lijf gebruiken.(‘Slinger eens met je heupen/knieën/voeten?’). Zorg er ookvoor dat ze van de hele ruimte gebruik maken.Laat tot slot een compilatie van korte fragmenten van beidemuziekjes horen, waarop de kinderen adequaat moeten reageren.3. Viool of contrabas?Eindelijk komen Bodo en zijn vader aan bij Oom Darwin. Hetblijkt dat hij al zijn mensenspullen bewaart in een diepe grot.Die staat vólgestapeld met spullen; koelkasten, surfplanken,schemerlampen. Met zijn drieën gaan ze zoeken. Bodo vindtM E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

een koffer, net zo een als zijn vioolkoffer.Hij maakt hem open, maar wat blijkt? Er ziteen contrabas in de koffer. ‘Een moederviool’,zoals Bodo ernstig zegt.MuziekBekijk de illustratie van de contrabas met dekinderen en laat hen de verschillen en overeenkomstenmet de viool onder woordenbrengen (hij is veel groter, je houdt hemanders vast, maar ziet er vrijwel hetzelfdeuit). Bespreek ook de te verwachten klankvan het instrument (zal het hoger zijn, ofjuist lager, harder of zachter, of zal het klinkenals een fluit: Wat denken jullie?).Laat de kinderen vervolgens een muziekfragmentvan een contrabas horen terwijlze de illustratie bekijken. Bespreek de eerderuitgesproken klankverwachting met dekinderen: ‘Klinkt het ook zoals wij dachten?’Laat vervolgens het fragment vioolmuziek horen en bespreekde verschillen in klank.Vergroot en kopieer onderstaande tekeningvoor alle kinderen.4. AfsluitingWanneer Bodo weer terugkomt met zijnviool, leert hij alle oerwoudkinderen muziekmaken. Dat kunnen wij ook! Herhaal hiervoorde muzikale opdrachten onder 1:“Bodo vindt een geheimzinnige doos”. Deopdrachten kunnen nu ook zonder bananenworden uitgevoerd; gebruik de vioolstok(omhoog is spelen, naar beneden is stil) ofander dirigeerstokje om het oerwoudconcertte dirigeren.Kinderen vinden het prachtig als je huneigen muziek opneemt, waardoor ze hetkunnen terughoren. Wanneer je de opnamevoor alle kinderen tenslotte op een cdbrandt, geef je ze een waardevol aandenkenmee voor later.Tip voor maand- of weeksluitingMaak van enkele illustraties uit het prentenboek sheets ofdia’s en projecteer die op de muur. Vertel er zelf het verhaalbij en laat de kinderen het met de uitgewerkte lesonderdelenuitbeelden/ondersteunen. Succes verzekerd!M u z i e kElk kind heeft de kleurplaat voor zich enkleurt deze in terwijl de contrabasmuziekklinkt.Laat tenslotte een compilatie vankorte stukjes viool afgewisseld metcontrabas horen. Wanneer de kinderende viool horen, houden ze dekleurplaat van de viool omhoog,idem met de contrabas. Wanneerkinderen weten wat turvenis, kunnen ze dat ook doen,op hun kleurplaten.Christiane Nieuwmeijer is docent muziek aan PaboINHolland Alkmaar en het Koninklijk Conservatorium teDen Haag. Verder is zij als inhoudelijk medewerker Kunsten Cultuur Primair Onderwijs verbonden aan SLO,Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling teEnschede.De illustraties afkomstig uit “Bodo en het oerwoudconcert”zijn met toestemming van de uitgever overgenomen.De overige illustraties zijn van de auteur.Fotografie: Felix MeijerNoten1 Het prentenboek als springplank, Mooren, P.Uitgeverij Sun, Nijmegen, 20002 Het prentenboek als Invalshoek, Nieuwmeijer, C.Uitgeverij Van Gorcum, Assen 2008LiteratuurBodo en het oerwoudconcert , Hans de Beer enSerena Romanelli, De Vier Windstreken 1995ISBN 90 5579 062 1Het prentenboek als Invalshoek, C. Nieuwmeijer,Uitgeverij Van Gorcum, Assen 2008ISBN 9 789023 243168, Uitgeverij Cantecleer, De Bilt 1e druk 1983M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

Muzikalecreativiteit Alexandra van der HilstMuzikale creativiteit moet, net als creativiteit op andere gebieden, beschouwd worden als een basalemenselijke eigenschap en niet als een specifieke gave die slechts weinigen bezitten.Een citaat van de psycholoog en filosoof Vygotsky (1896). Veeluit zijn gedachtegoed, met name zijn filosofie over de zonevan de naaste ontwikkeling, is van invloed op het Nederlandseonderwijs. Bovenstaande spreuk nodigt uit muziek en vooralmuzikale creativiteit een serieuze plek in onderwijs te geven.Je hoeft geen muziekexpert te zijn om de zone van de naastemuzikale creativiteit aan te spreken en daarmee de muzikaleontwikkeling te stimuleren. Auditieve en muzikale activiteitenzijn makkelijker vorm te geven en in te passen in het onderwijsdan je misschien in eerste instantie denkt.Groepsleiders kunnen kinderen leren naar muziek te luisteren.Maar vóór muzikale ontwikkeling komt de auditieve ontwikkeling.In deze eerste fase is het van belang kinderen bewustte maken van geluid en stilte, klank, melodie, ritme, tempo endynamiek. Op dat vlak valt veel, spelenderwijs, te ontdekken.KlankverkenningKinderen willen in eerste instantie woorden en verhalenomzetten in klanken. De koe doet ‘boeh’ en de poes ‘miauw’en auditieve raadspelletjes ‘klinkt als..’ zijn de meest voor dehand liggende voorbeelden. Geluiden bij een verhaal verzinnenen auditieve reageerspelletjes zijn logische vervolgactiviteiten.Daarna kun je gaan werken aan het maken van eigenklankstukjes.Door te spelen met geluiden leren kinderen niet alleen daarnaar te luisteren, maar ook naar elkaar. Dat gebeurt door metverschillende materialen te experimenteren. Bijvoorbeeld meteen sleutelbos, verschillende soorten papier en plastic, waarmeegeritseld en gefrommeld kan worden, het aantikken vanflessen gevuld met een laagje water, met de handen spetterenop water, rinkelen met belletjes, tikken op trommels, tegenelkaar slaan van houtblokken, pannendeksels, enzovoorts.Tijdens deze activiteiten worden geluiden onderzocht op huneigenschappen en mogelijkheden. Wanneer het materiaal uitnodigendis zal het kinderen aanzetten initiatieven te nemenom dingen uit te proberen en keuzes te maken welk materiaalhun voorkeur heeft.Met hulp van de groepsleider leren ze een indeling te maken:hard - zacht, hoog - laag, lang - kort. Spelenderwijs leren zestructuur aan te brengen in de verschillende geluiden.Met de stem nadoen van geluiden en precies nazingen vanklanken kan voor kinderen een boeiende uitdaging zijn. Geluidenworden hierdoor anders beleefd en krijgen al doendebetekenis, er ontstaat een bewustwording van klanken. In ditontdekkingsproces legt een kind als het ware een eigen innerlijkeklank- en materiaalbibliotheek aan waar het later mee aande slag kan om klankstukjes te maken.De volgende fase is het beluisteren van al die geluiden afzonderlijken bij elkaar. Spelen met ritme en volume door klankente herhalen; kort of lang, hard en zacht en alles wat ertussenin zit. Tijdens het onderzoeken van dit soort variaties ontdekkenze welke sferen er met klanken gemaakt kunnen worden.Welke emoties ze oproepen en ook welke emoties je tot uitdrukkingkunt brengen door middel van klanken. Als het kindeenmaal aan het werk is en er eigen klankstukjes ontstaan,ontstaat ook de wens om hetvast te leggen. Hiervoor hoefthet kind geen noten te kunnenlezen. Door middel van(verf)tekeningen met punten,cirkels, stippellijnen, blokjes,golvende lijnen en ook metkleuren zijn kinderen primain staat hun eigen grafischeklankpartituur te maken. Zokunnen ze niet alleen naarelkaars werk luisteren, maarhet ook bekijken en zelfs eeneigen interpretatie van hetwerk van een ander spelen.Het geluid van stilteIn de honderden geluidsprikkelsdie kinderen dagelijkshoren is aandacht voor stilteen het werkelijk beleven vanstilte van wezenlijk belang omM E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

het gehoor te trainen en te ontdekken waar klank vandaankomt. Een mooie stilteoefening is kinderen te vragen muisstilte zijn en dan naar omgevingsgeluiden van ver weg te luisterenen zich vervolgens op hun eigen lichaamsgeluiden te concentreren.Slikken, ademhalen, geruis in je hoofd dat je hoortals je je oren dichtdrukt, geven weer een hele andere belevingvan geluid en stilte.Tot nog toe hebben we het hier over hetontwikkelen van de muzikale creativiteit. Datkan al in de onderbouw beginnen door kleutersgeluiden bij verhalen te laten verzinnen,gevolgd door het maken van een eigen klankverhaal.Vanaf de middenbouw kun je gedichtenverklanken en bewegingen verzinnen opklanken. Het ontdekkende en creërende spel krijgt zo meerartistieke inhoud. Ritmes trommelen en daar in groepjes variatiesop bedenken en aan elkaar plakken, slaat ook meestalerg aan. Je kunt ook aan de slag met het maken van eenklankdécor. Van klank kom je bijvoorbeeld op ritme, van ritmeop fantasiewoorden en vervolgens weer op echte woorden.Met echte woorden - en trouwens ook met fantasiewoorden!- kun je weer verder spelen, woordgrapjes maken, creatiefschrijven en `elven´ en haiku´s dichten. In het doekatern van ditnummer ga ik hier verder op in: van klankdécor naar muziekbeleven.Stilte is een wezenlijkonderdeel van muziek. Hetis het begin van muziekBegona Olavide Mudejaruitleg is op zich dus een nuttige activiteit. Je zou de dag kunnenbeginnen of afsluiten met muziek. Of tijdens een activiteit,waarbij kinderen voor zichzelf werken, rustige muziek opde achtergrond kunnen draaien.Muziek drukt ook emoties uit. Melodie, tempo, toonhoogte,hard, zacht, timbre en dynamiek zorgen samen dat muziekbetekenis krijgt. Hoe je muziek beleeft, welke betekenis jeeraan geeft is weliswaar persoonlijk, maar kenmerken vanklanken en een bepaalde combinatie van klanken maakt, datwe collectief in bepaalde muziekstukken bepaalde emoties ensferen kunnen herkennen. Luisteren naar muziek is nu geeninformeel leren meer waar alles min of meer onbewust opgepikten verwerkt wordt. Het is een expliciet proces waarbijpraten over de muziek een belangrijke rol speelt. Net zoalselke ervaring in het leven is ook luisteren gebouwd op eerderopgedane luisterervaringen. De luisterervaringen bepalenwat je hoort. Om muzikaliteit te bevorderen is het van belangdat het leren luisteren naar muziek ontwikkeld wordt. Doorgericht naar muziek te luisteren werk je implicietaan het reguleren van aandacht. Melodieen patronen in de muziek worden altijd afgewisseld.Herhaling, verschillende melodielijnenen allerlei variaties in een muziekstukmaken, dat een muziekstuk een herkenbarevorm krijgt. Hier bewust naar luisteren maaktdat het kind muzikale kenmerken die het ookin andere muziekstukken heeft gehoord, herkent. Door hetluisteren heeft het kind leren horen. Je zou nu over kunnengaan tot het maken van een eenvoudige partituuranalyse.Het luisteren en horen is de basis van muzikaal gedrag. Muzikaalgedrag is zingen, spelen met en op een instrument,samen muziek maken, muziek bedenken, bewegen en dansenop muziek, muziek zoeken bij een verhaal, film of circusact.Muziek kan ook als vervoermiddel in het leren gebruikt worden,waarlangs informatie en vaardigheden begrepen enM u z i e kNaar muziek luisterenMuziek is een in een vorm gezette klankdie een persoonlijke betekenis heeftvoor mensen. Net zoals een kind woordjesleert en een woordenschat vormt bijhet horen van verhalen, bouwt het inhet luisteren naar muziek een muzikaletaal op; een muziekidioom. Dit procesvindt plaats zonder dat het kind bewustbezig is met leren. Kinderen luisterennaar muziek en neuriën in hun hoofd ofhoorbaar mee. Ze herhalen voor zichzelfflarden van iets wat ze hebben gehoord.Dit is te vergelijken met de manierwaarop kinderen zichzelf een taal lerenen woordjes brabbelen. In het luisterennaar muziek verinnerlijkt het kind wathet hoort. Het leren vindt plaats op eeninformele wijze, gewoon door te luisteren.Luisteren naar muziek zonder enigeM E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

eigen gemaakt kunnen worden. In hetmaken van een partituuranalyse wordtbijvoorbeeld naast het muzikale ook aanspraakgedaan op het logisch mathematischedenken.Muziek kan ook de insteek zijn omandere kennis op te doen. Denk bijvoorbeeldaan de klavecimbel als voorlopervan de piano. Kennis over oude instrumenten,hoe ze gemaakt werden en hoeze klonken kan een heel andere belevingvan het vak wereldoriëntatie teweegbrengen.Trouwens, als je de kans krijgt is eenbezoek aan een kerk om samen met jegroep het geweldige klankregister vaneen kerkorgel te ontdekken een machtigeervaring! Maar ook het luisteren naar eensymfonie en het leven van een componistkunnen als uitgangspunten voor eenbepaalde periode in de geschiedenis dienen.Muziekfilms zijn daarbij een mooiebron van informatie.Groepsleiders en vakspecialistenMuziekdocenten zijn de vakspecialisten. Zij geven meer detechnische en artistieke achtergrond over hoe een muziekstukis opgebouwd. Zij beschikken over specifieke kennis over hoeje een instrument kunt leren bespelen. Hoe je een muziekstukzelf kunt maken, improviserend of volgens een bepaaldemethode of stijl. In het leren bespelen van een instrument gaathet erom dat het instrument je ‘pakt’. Artistieke en muziektechnischeaspecten spelen naast doorzetten in het oefenenvan vaardigheden de hoofdrollen. Vakspecialisten zijn de aangewezenpersonen om samen met het kind daarin op weg tegaan.Groepsleiders kunnen kinderen in aanraking brengen met verschillendeaspecten van muziek. In de creatieve muzikale ontwikkelingvormen exploreren en experimenteren de basis. Hetmateriaal moet aanzetten tot nieuwsgierigheid en verwondering.De min of meer vrije opdrachten moeten in zich dragendat de kinderen ervaringen opdoen waarin ze ontdekken datze het inderdaad kunnen. In die uitdaging huist de uitnodigingom telkens een stapje verder in het eigen onderzoek te gaan.Daarbij treedt de groepsleider op als begeleider en coach.Groepsleiders kunnen kinderen ‘muziekminded’ maken. Wanneerje met muziek op school gaat werkenheeft het pas echt zin als het op basis vanregelmaat gebeurt. Een losstaande activiteitgaat zo weer voorbij en verdampt alseen druppel op een gloeiende plaat. Debrede schoolontwikkelingen zijn bij uitstekgeschikt om een relatie aan te gaan meteen centrum voor kunsteducatie. Een mooistartpunt zou zijn wanneer groepsleidersen muziekvakdocenten elkaar ontmoetenen meekijken in elkaars keuken. Zij zoudensamen sprankelende leerlijnen uit kunnenstippelen waarbij muziek binnen gekoppeldwordt aan muziek buiten de schoolmuren.Concertbezoek en een bezoekje achter deschermen van een orkest horen daar vanzelfsprekendbij. Misschien zelfs naar hetConcertgebouw in Amsterdam!Om terug te komen op Vygotsky: Muzikalecreativiteit behoort net als creativiteit in alleandere kunstzinnige gebieden tot de basisvan ons menszijn. Daarom verdienen zijaandacht in het onderwijs.Alexandra van der Hilst is choreograaf en sociaal pedagoog.LiteratuurZij geeft trainingen en workshops over Kunst in Leren.Informatie: www.ab3.nu of mail: toekomst@ab3.nu‘Voorbij de Kaders, verwondering over onze leer~kracht enbewondering voor onze leer~kracht’. A. van der Hilst, Kunstvormengekoppeld aan inzichten over leren vanuit wetenschap, kunst enonderwijs. Cassette met studieboek, activiteitenboek en cd rom. ISBN978-90-77834-23-7.Wanneer u het boek in november, december of januari bij deuitgeverij bestelt via mailadres secretariaatagiel@gmail.com (o.v.v.Mensenkinderen) ontvangt u het met € 10,00 korting voor € 73,50incl. verzendkosten.10M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

Coöperatiefleren in muziek Sylvia SchipperVoor me ligt een boek met een aantrekkelijke kaft dieuitnodigt om er een kijkje in te nemen. Het is verdeeldin twee delen waarbij het tweede deel praktisch metcompleet uitgewerkte lessen is. Het beslaat het grootstedeel van het boek en staat vol suggesties, waarbij je meteen minimum aan voorbereiding zo aan de slag kunt. Endaarmee een haalbaar en eenvoudig antwoord is op hetgebrek aan actieve muziekbeoefening bij kinderen inhet primair onderwijs. Er zijn veel muzikale activiteitenopgenomen die kinderen eenvoudig in teams kunnenuitvoeren. Zo zijn er kleine activiteiten van tien, maarook van dertig tot vijfenveertig minuten. Gekozen is vooreenvoudige, pakkende en speelse muzikale activiteiten. Zonder nadruk opnotenschrift, zonder complexe instrumentale vaardigheden en zonder gebruik van ingewikkeldemuziektheoretische kennis. Om deze activiteiten in de groep te gebruiken hoef je als stamgroepsleider nietover uitgebreide muzikale vaardigheden te beschikken of veel van muziek te weten. Er is een cd bijgevoegdmet muziekfragmenten en werkkaartjes. Je hoeft dus niet op zoek naar bruikbare muziek of plaatjes.Kinderen worden spelenderwijs en op een verrassende wijze in contact gebracht met klank, muziek,creativiteit en fantasie.M u z i e kGroep (1,2) 3,4,5,6,7,8ConcreeteindproductMuzikalevaardighedenCoöperatieveactiviteitMateriaalVoorbereidingUitvoeringstijdCoöperatief lerenMuziekfragmenten geordend naar deervaren sfeer, manier om sfeer uit tebeeldenLuisteren, onderscheiden vanmuzikale parameters en sferenDuo’s en viertallenKorte fragmenten van sfeermuziekSfeerkaartjesPapier met vakken erop om zelf te tekenenGeen bijzondere: voldoende aantalsfeerkaartjes of notitiebladen kopiëren10- 15 minHet coöperatieve element is essentieel in de lessen. Samenspelenis immers een van de krachten van muziek. En deessentie van coöperatief leren is samenwerken. De schrijvervindt coöperatief leren een fascinerende manier om onderwijsin te richten. Kinderen zijn gemotiveerd en betrokken, er isveel meer creativiteit. Een manier van werken en leren, waarbijnaar zijn idee op een krachtige en toch open wijze recht wordtgedaan aan de kwaliteiten die in de kinderen aanwezig zijn endie wachten om aangesproken te worden.De vier principes van coöperatief leren worden uitgewerkt:simultane interactie, gelijkwaardige bijdrage, individuele aanspreekbaarheiden positieve onderlinge afhankelijkheid.Bij de activiteiten in dit boek worden drie fasen onderscheiden:1 klassikale oriëntatie2 werken in teams3 klassikale presentatie en reflectie.De organisatie wordt uitgewerkt met behulp van een voorbeeldhoe je in muziek leert samenwerken en hoe je met dekaartjes kunt werken. Hij gaat zelfs in op ‘geluidsmanagement’zoals hij het werken met geluid noemt . Muziek makenin teams betekent immers dat verschillende kinderen tegelijkertijdgeluid maken. Een belangrijk aandachtspunt hiervooris het beheersen van het geluid, waar hij praktische tipsvoor geeft. Mijns inziens ook bruikbaar bij anderesamenwerkende activiteiten. Tevensbeschrijft hij concreet driewerkvormen om overlegen reflectie te stimulerenen gaat hij in op devoorwaarde voor coöperatiefleren: bereidheidtot samenwerken waarveiligheid en vertrouwenvoor nodig is.Aspecten van muzikaal lerenIn zijn inleiding gaat de schrijver in op hetbelang van actief omgaan met muziek op een samenwerkendemanier. Het luisteren en actief omgaan met muziekheeft met name bij kinderen een positieve en stimulerendeinvloed op de ontwikkeling van de hersenen. Naast het kun-M E N S E N K I N D E R E N 114 november 200811

nen hanteren van melodie, ritme en vorm doet het ook eenberoep op andere vaardigheden zoals ruimtelijk inzicht, hetkunnen ordenen, systematiseren, abstraheren, visualiseren enanalyseren.Het gebruik van de omschreven activiteiten leidt tot de ontwikkelingvan sociale vaardigheden, zoals luisteren, overleggen,samen oplossingen bedenken en afspraken nakomen.Hij wijdt een hoofdstuk aan het verwerven van muzikalevaardigheden. Bij deze activiteiten wordener verschillende soorten muzikale kennisaangesproken:• formele kennis: objectieve feiten overmuziek• informele kennis: kennis die samenhangtmet eerder opgedane muzikale ervaringen• muzikaal gevoel: kennis die gezien kanworden als muzikale intuïtie• (zelf)sturing: de ontwikkeling van het aansturenvan het eigen musiceren en luisteren• procedurele kennis: alles wat samenhangt met het muzikalehandelen als uitvoerder en luisteraar. Alle dimensies vankennis komen hierin samen.Houding van de groepsleiderCoöperatief musiceren vraagt van een groepsleider eenandere houding en aanpak, zo stelt de schrijver. Het muziekonderwijswaarbij de groepsleider het grootste deel als eendirigent strak de touwtjes in handen houdt en frontaal voorde groep staat, maakt plaats voor muzikale interactie tussenkinderen. Ze helpen elkaar bij het verwerven van muzikalevaardigheden en kennis.Een bruikbaar boekDe schrijver begint zijn voorwoord met het droombeeld dathij een boek wilde maken vol muzikale ideeën, een boek datkinderen aanzet tot muzikale interactie. Naar mijn idee is hijhierin geslaagd.In de lessen komen de basisactiviteiten op eenmooie manier bij elkaar. Gesprek, doordatde kinderen veel mogen overleggen. Kinderenzullen de opdrachten als een spelervaren. Passende en speelse activiteitenzijn namelijk de sleutel tot coöperatiefleren. Het feest van muziek met elkaarmaken en vieren spreken voor zich.De schrijver wil de kwaliteiten die in de kinderenaanwezig zijn aanboren. Is dit niet wat we inhet jenaplanonderwijs allemaal willen? Kennis wordt gekoppeldaan handelen en ervaren. Frontaal lesgeven maakt plaatsvoor interactie tussen kinderen.Door de insteek van coöperatief leren is het mijns inziens eenbruikbaar boek in de jenaplanschool, omdat het aansluit bijde jenaplanvisie om kinderen te laten samenwerken en eenberoep te doen op hun zelfstandigheid.Besproken werd door Sylvia Schipper:Coöperatief leren in muziek, F. Evelein, Baarn 2008, 288 pag. ISBN9789055745715, € 41,00, (incl. cd)Kinderen hebben een aantal kaartjes voor zich liggen met verschillende afbeeldingen. Er wordt een muziekfragment gespeelden na ongeveer 45 sec. weggedraaid. Stimuleer de kinderen om eerst eens met ogen dicht te luisteren en te wennen aan hetluisteren naar muziek. Vervolgens nogmaals hetzelfde fragment. Tijdens het luisteren kiezen ze zonder te praten een kaartje datde beste sfeer weergeeft.HOE IS DE SFEEREerst alleen, dan in 2-tallen en daarna in een 4-talmuziek zes tot acht korte fragmenten van 30 sec. tot 1 min. latenhoren track 1 t/m 8kaartjes kies een serie uit de sfeerkaartjes1. Werk eerst alleen. Luister naar de muziek en kies bij elk stukje muziek een plaatje dat volgens jou goed bij de sfeer past.2. Vorm een tweetal en vergelijk samen je keuze. Vertel elkaar wat in de muziek er voor zorgt dat je dit plaatje kiest.3. Luister nog een keer naar de fragmenten en stel eventueel je keuze bij.4. Leg de plaatjes in een volgorde van het voor jullie mooiste muziekstukje naar het minst mooie. Overleg samen wat in demuziek er voor zorgt dat je voor deze volgorde kiest.5. Vorm nu een viertal en wissel uit wat je hebt gevonden. Let goed op verschillen en overeenkomsten.Sfeer van muziek tekenen en benoemenEerst alleen, vorm daarna een muziek zes tot acht korte fragmenten van 30 sec. tot 1 min. laten horen track 9 t/m 18tweetalnodig formulier 1kleurpotloden1. Pak een formulier en kleurpotloden.2. Maak per muziekstukje een tekening waarin je de sfeer van de muziek weergeeft. Kies in de rechterkolom sfeerwoorden diebij de muziek passen.3. Als je zes tekeningen af hebt, vorm je een tweetal en vergelijk wat je gemaakt hebt. Let op overeenkomsten en verschillen.Welke zijn dat? Waardoor komt dat denk je?4. Nu vormen jullie viertallen en vergelijk wat je gevonden hebt met je duo. Kies een belangrijke overeenkomst en een belangrijkverschil. Welk muziekstuk vinden jullie het mooist? Waarom?5. Met de groep delen we de overeenkomsten en verschillen.12M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

Een muzieklesin demiddenbouwDe blauwbilgorgelRonald SpanjaardtM u z i e kAls ik een lied heb gevonden om te gebruiken in mijn groep,ga ik eerst na wat het didactische uitgangspunt is. Wordt heteen klank-, vorm- of betekenisactiviteit of kan ik een combinatiemaken? In deze les kies ik voor klank en betekenis. Danbedenk ik welke domeinen erbij passen: Gaan we luisterennaar muziek, er op bewegen, erover praten, gaan we muziekmaken of noteren? Deze keer kies ik voor maken en eroverpraten. In de tweede les komen noteren en luisteren aan bod.Bewegen doe ik met het lied dat ik ze vorige week heb aangeleerd.Ik kleur mijn hand blauw met een krijtje, een enkeling ziethet, terwijl ik de kinderen een verhaal vertel over een gekkeblauwe steen die ik naast een boom zag liggen. Ik raap desteen denkbeeldig op en laat mijn hand zien. De meesten vergapenzich aan mijn hand. Een enkeling roept: “Dat deed jenet met blauw krijt”. Wat maakt het uit. Ze zitten in het verhaal.En fantaseren er samen op los over wat er in de steenzou kunnen zitten en daarbij vertel ik over de blauwbilgorgel.Op deze manier ervaren de kinderen dat jekunt spreken over muziek. Dat je klanken kuntbenoemen. Dat je met je eigen smaak en voorkeurmee kunt doen. We vormen onze mening door te pratenover klankkleur, toonhoogte, toonlengte en dynamiek zonderhet direct zo te noemen.Aan het eind van de les pak ik mijn gitaar en speel het helelied nog een keer. De instrumenten liggen dan al weer optafel. De kinderen zingen het al aardig mee en beleven veelplezier aan de refreinen. De volgende keer gaan we luisterennaar een stukje muziek. Waar is de Blauwbilgorgel nu? Is demuziek hard? Of zacht? Hoog? Laag? Dof? Teken het eens.Die getekende muziek kan weer gespeeld worden op Orffinstrumenten.Hoe teken je zacht? Kort? Etc.Tenslotte herhalen we het lied van vorige week. De kinderenbewegen in slowmotion door de klas op denkbeeldigefietsen, terwijl we het lied “Als ik vroeg in de morgen naarschool fiets…….” zingen. Een lied dat in mineur begint maarin majeur eindigt. Een mooi besluit na een toch wat donkereBlauwbilgorgel.Wat sport is Dan begin ik de tekst te “zingzeggen”.Ik vergis me een beetje in de geschrevenvoor het lichaam,melodie, maar het repeterende raban,is muziek makenraban, raban roept iets op en is meteenvoor de geest. raak. Ik klap de ritmische bouwsteenraban, raban, raban voor en maak eengebaar van ‘klap maar na’. Ik vervolg metrabijst en de andere twee van de vier coupletten.Nu maken we muziek. We klappen op destoelrand, op tafel, op de grond. We doen hetzacht, heel zacht, een beetje harder. Op tafelliggen verschillende Orff-instrumenten. Iedereenwil ze graag bespelen. Het tempo ligthoog. Er wordt veel gewisseld. De groepenworden verdeeld in 'Raban', 'rabijst' en 'ra'.Wie is de zachte groep? Wie de scherpe? Wiede lange? Wie de lage?Ronald Spanjaardt is groepsleider van een middenbouwgroepvan jenaplanschool De Pontonnier in Hoorn engitaardocent.Fotografie: Felix MeijerM E N S E N K I N D E R E N 114 november 200813

Suus Freudenthal bibliotheek Peter te RieleAls redactie van Mensenkinderen vonden we het een goedidee om relevante vakliteratuur te bespreken die te makenheeft met het thema van het blad. Tenslotte wil je je als stamgroepleiderof jenaplanner je blijven ontwikkelen door regelmatigde vakliteratuur er op na te slaan. Deze keer mag ik eenpoging wagen. In eerste instantie put ik natuurlijk uit de SuusFreudenthalbibliotheek. Uit een lijst met titels kies ik er twee:• Zullen we een elektronisch orgel bouwen? Piet Conijn, NicoSchouws, Harry Valkenier, 2007• Kunstzinnige/Muzische vorming, stukken uit het Jenaplanarchief,Kees Both 1996‘Coöperatief leren in muziek’. Dit boek wordt elders beschrevendoor Sylvia Schipper. De beschrijving laat ik daarom aanmij voorbij gaan. De levertijd na bestelling is verrassend snel.Vóór vijf uur bestellen betekent morgen al in huis.Ook nog even snel googelen levert bruikbare resultaten op.Met jenaplan + muziek: meer dan 13.000 matches binnen0,05 sec. ! Zo vind ik bruikbare linkjes op het internet dieme op het spoor kunnen zetten van nuttige informatie overmuziek in het (jenaplan)onderwijs, zoals• jenaplan.prikpagina.nl• www.muziekonderwijs.nl• www.muziek-onderwijs.nl/muziek• www.vaneisden.nl/html/muzieklessen.htmlDe plaatselijke bibliotheek is ook behoorlijk toegerustmet boeken op het gebied van muziek, weliswaarniet toegespitst op Jenaplan, maar toch. Behalve deboeken in het rek, blijken er verrassend veel boekente reserveren die ik over kan laten komen uit anderebibliotheken. De levertijd is zelden meer dan vijf werkdagenen het kost me hooguit vijftig cent per boekom te reserveren.Ik vraag de beide boeken op en gelukkig kan ik in plaats vanverzending per post het afleveren van de boeken via een collegalaten lopen. Het kost wat extra levertijd, maar bespaartverzendkosten. Eenmaal de boeken in huis beantwoorden zebeide niet aan de verwachting. Ik had gehoopt om iets meerte weten te komen over muziek in het jenaplanonderwijs. Deboeken blijken om uiteenlopende redenen niet bruikbaar.Het eerste boek bevat oude archiefstukken waaronder gekopieerdeartikelen van meer dan veertig jaar oud. Voor diepgaandestudie wellicht bruikbaar, maar voor de dagelijksepraktijk niet geschikt. Met het tweede boek is het niet beter.Het blijkt niet te gaan om muziek maar, om techniek. De boekenkunnen eigenlijk meteen weer terug naar de bibliotheek.Om niet met lege handen te staan kijk ik even op het internet,waar ik steeds vaker boeken bestel. In dit geval www.bol.comIk tik in: ‘muziek + basisonderwijs’ . In een mum van tijd rollener enkele mooie titels uit. De meest interessante titel is voor mijKortom, de Suus Freudenthalbibliotheek legt het dezekeer af tegen andere bronnen en partijen als het gaatom bruikbare informatie t.a.v. jenaplan en muziek.Wellicht dat de SF-bieb de volgende keer bij eenander onderwerp wel als winnaar uit de bus komt. Ennu nog zien dat ik de beide boeken weer terug krijg inde SF-bibliotheek.Peter te Riele is redactielid van MensenkinderenFotografie: Felix Meijer14M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

M uzi e kminuutjesEen houten kistje met 60 stevige en geïllustreerde kaartenmet korte, eenvoudige, muzikale activiteiten rond beweging,luisteren, stemgebruik, improvisatie, instrumenten maken enbespelen. Zowel in boekvorm als in lossekaarten verschenen. De activiteiten zijngeschreven voor groepsleiders in hetspeciaal onderwijs, maar ook goed tegebruiken in onder- en middenbouw.Muziekminuutjes, M. Wiersema e.a.De Toorts, Haarlem,ISBN 9789060208076, € 28,00InstrumentenVijf boekjes uit de reeks ‘Mijn eerste docu-boek‘ over deverschillende soorten muziekinstrumenten, zoals koper- enhoutblazers, toets-, slag- en snaarinstrumenten. De tekstenzijn vertaald uit het Engels. De boekjes kennen alle dezelfdeopbouw: uitleg over de soort, hoe het geluid tot standkomt, aandacht voor de verschillende soorten instrumenten,beroemde componisten en musici en hedendaagse muziek.Vervolgens een hoofdstukje over zelf muziek maken en tenslotteenkele vragen, een woordenlijst en register. Een leuken informatief boekje met veel (wat ouderwets aandoende)foto’s voor kinderen vanaf acht jaar.Toetsinstrumenten, W. Lynch, Ars Scribendi, Etten Leur, 2006,32 pag, ISBN 9789054955290, € 9,50Tom wordt dru m m e rEen boekje in de serie ‘Lees en weet’, waarin een verhaal verteldwordt over Tom die op drumles gaat, gecombineerd metinformatie over muziek. Het verhaal over Tom staat op de linkerpaginaen is geschreven op AVI 4 niveau. Op de rechterpaginawordt informatie over muziek in het algemeen gegeven(componisten, bladmuziek, instrumenten, gevoel, afspeelapparatuur,snaren, geluidsgolven). Deze informatie is in een kleinereletter gezet en geschreven op AVI 6 niveau. De bedoelingvan deze serie is om twee kinderen samen het verhaal en deinformatie te laten lezen. Er zijn verbanden tussen het verhaalen de informatie op dezelfde pagina gelegd. Het verhaal isniet heel bijzonder, lijkt vooral te dienen als kapstok voor deinformatie. Bevat veel tekeningen en foto’s. Jammer dat bij debladmuziek nu net geen voorbeeld van drumtaal is afgedrukt.Voor kinderen vanaf ca. 6 jaar.Tom wordt drummer, M. van der Zanden,Tilburg 2008, ISBN 9789027664358,€ 9,95www.bennyvreden.nl/bennyrestyle/index.phpEen site met liedjes, musicals en dansmuziek,ook passend bij een project.www.demuziekfriek.nuFelix MeijerEen site met muzieklessen en musicals voor de basisschool.Hier vind je de tekst en melodie van liedjes die je met kinderenkunt zingen.H et pre nte n boe k als invalshoekDit voorjaar verscheen bij uitgeverij Van Gorcum het boek ‘HetPrentenboek als Invalshoek’.In deze uitgave worden zeven prentenboeken voor onder- enmiddenbouw naar projecten uitgewerkt. De kinderen gaandansend, zingend, rekenend en schrijvend aan het werk met‘Noten’, ‘Bang Mannetje’, ‘Woeste Willem’, Het huisje dat verhuisde’,‘Kleine Bever en de echo’, ‘Ga je mee?’ en ‘Abracadabra’.In ieder project wordt toegewerkt naar een presentatie.Soms is dat een gezamenlijk gemaakte verteltafel, soms eentoneelstuk of een verteltas die met dekinderen mee naar huis mag. De presentatievormt de rode draad door hetproject en legt de verbinding tussen deverschillende vakgebieden. Het is geendoel op zich, maar slechts een middel omtot samenhang te komen. Voorafgaandaan elk project wordt de betreffendepresentatievorm toegelicht (vertelpantomime,verteltas, verteltafel, film, hoeken, verhalend ontwerp enboek.) Elk prentenboekproject is volgens een vast stramien uitgewerkt:beknopte inhoud, thema (vakgebieden), presentatievorm,doelstelling, boekaanbieding en uitgewerkte activiteiten.In het boek zit een cd waarop alle in het boek voorkomendeliedjes worden voorgezongen. Bij het boek hoort ook een website(www.prentenboek.vangorcum.nl) met daarop onderandere de prentenboeken zelf, additioneel materiaal enmuziekfragmenten. Een mooi boek om met een van dezeprentenboeken aan de slag te gaan; het geeft echter ook aanwijzingenom zelf met een boek te gaan werken.Het prentenboek als invalshoek. Werken met prentenboekenin het basisonderwijs. C. Nieuwmeijer, Assen, 2008, 177 pag,ISBN 9789023243168, € 39,50Pu be rs en muziekstijlenPubers kiezen hun vrienden in eerste instantie op voorkeurvoor een bepaalde muziekstijl. In een brugklas zou je zelfskunnen voospellen wie vrienden zullen worden als je weetvan welke muziek ze houden. Maar ofze vrienden zullen blijven, hangt vanmeer af dan muziek. Die conclusiestrekt ontwikkelingspsycholoog MaartenSelfhout van de Universiteit Utrechtuit zijn onderzoek onder 566 scholierenvan verschillende middelbare scholen inUtrecht.(Journal of Adolescence, februari 2008)M u z i e kM E N S E N K I N D E R E N 114 november 200815

Hersenonderzoeken Jenaplan Kees VreugdenhilHet eerste artikel, dat in Mensenkinderen september 2008 is opgenomen, behandeldecomplexe netwerken en patronen die zich tijdens het leren in onze hersenen vormen.Bestaande patronen kunnen zich versterken, maar verdwijnen ook als we ze nietgebruiken. Emoties spelen een grote rol in leerprocessen.Dit tweede artikel gaat over het lange-termijn-geheugen, de leeromgeving enmuziekervaringen.GeheugennetwerkenNog niet zo lang geleden vergeleek een bekende Amerikaanseleerpsycholoog ons geheugen met een ladenkastje. Als je delaadjes goed hebt voorzien van een etiket met een begrip datde lading dekt, kun je een reeks van herinneringen ophalendie allemaal met dat begrip te maken hebben. Anderen hebbenons lange-termijn-geheugen (LTG) welvergeleken met een videotheek. Er zoudenallemaal beelden in liggen opgeslagen. Alsje maar de goede beeldcode weet, kun jeeen film in je hoofd afdraaien.Deze twee metaforen voor het LTG kloppenniet met de hedendaagse inzichtenin de werking van de hersenen. Wat welklopt, is dat je ‘sleutels’ nodig hebt om ietsuit je LTG weer in bewustzijn te halen. Die‘sleutels’ kunnen begrippen of beeldenzijn, maar ook geuren, bewegingen, klankenof muziekflarden. Kortom, alle zintuiglijkeervaringen kunnen een sleutel vormenom je LTG te openen. Daarom is het ookzo belangrijk dat kinderen in school op veel verschillendemanieren actief ervaren wat ze moeten leren: visueel, verbaal,tactiel, auditief, met geuren en kleuren. Ja inderdaad, het concept‘meervoudige intelligentie’ is in het onderwijs nuttig voorhet laten ontstaan van rijke leerprocessen.Het LTG lijkt dus niet op een ladenkastje en ook niet op eenvideotheek. Het LTG bestaat uit de patronen die zich in deverbindingen tussen de hersencellen hebben gevormd. Vrijwelelke ervaring die we opdoen en belangrijk genoeg vinden omin ons LTG op te slaan, bestaat uit verschillende signalen, zoalsbeelden, begrippen, gevoelens en bewegingen. Die komenelk in verschillende netwerken terecht. Een voorbeeld uit hetboek ‘Kennis over onderwijs’: ‘Vroegerdacht men dat jonge kinderentaal leerden verwerken in een apartdeel van hun hersenen. Daar zat hettaalcentrum en als moeder tegenhaar peuter sprak, brabbelde die dewoordjes na en daarmee kwamendie woordjes in het taalcentrum. Alshet kind een half uurtje later naarde bal wees en tegen moeder zei:‘Bal, bal’, dan zouden die woordendirect uit het centrum komen. Datblijkt niet zo te zijn volgens de Nijmeegse hoogleraar cognitieveneurowetenschap Peter Hagoort. Het woordje ‘bal’ dathet kind uitspreekt, komt uit verschillende netwerken in dehersenen: uit het talige netwerk, maar ook uit het netwerkwaarin ligt opgeslagen wat het kind al weet van zijn wereldje,én uit het netwerk waarin hij de gebaren die zijn moeder tijdenshet gesprek met hemmaakte, heeft bewaard’ (DeMunnik/Vreugdenhil, 2007, p.74, 75).In de figuur zie je schematischhoe bij een bepaalde herinneringnetwerken in verschillendedelen van de hersenen wordengeactiveerd.Opvoeding en onderwijsUit deze gegevens kunnenenkele consequenties vooropvoeding en onderwijs wordengetrokken:• Zorg ervoor dat kinderen tijdenshet leren zoveel mogelijkverschillende ‘sleutels’leren hanteren. Probeer minstensdrie zintuigen aan tespreken. Gebruik praktische ideeën uit het concept ‘meervoudigeintelligentie’.• Sluit aan bij bestaande patronen door die bij de kinderenop te roepen met verschillende ‘sleutels’. Gebruik in kringgesprekkennaast woorden ook beelden en voorwerpen.Soorten geheugensOns lange-termijn-geheugen (LTG)is dus een verzameling netwerkenen patronen tussen hersencellen.Die verbindingen veranderen voortdurend,dus ons LTG ook. Er zijn vijfgeheugenfuncties. In de volgendeopsomming staan ze geordend vanheel bewust tot onbewust:• episodisch geheugen: vooral metgegevens uit ons persoonlijk leven;• semantisch geheugen: meer objectievekennis uit onze leefwereld;16M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

• perceptueel geheugen: vage beelden van voorwerpen, personenof klanken;• grondverfgeheugen: indrukken die meestal onbewust zijnopgenomen en zijn blijven hangen;• procedureel geheugen: onbewuste routines en automatismen,vaak op het gebied van bewegen.Het episodisch geheugen is een soort autobiografie van alleswat we bewust meemaakten. Hoe completer we als persoonin onze leef- en belevingswereld actief zijn, des te sterker enbreder ontwikkelt zich ons episodisch geheugen. Onze rijkeen brede ervaringen komen in verschillende delen van onzehersenen terecht. Gevoelens, gedachten, geuren, kleuren,klanken en bewegingen hebben elk hun eigen centrum in onsbrein. Maar die centra zelf zijn niet het belangrijkste om onsiets te herinneren van vroegere ervaringen. Dat zijn de verbindingenmet koppelingen (patronen) tussen die centra. Omdater bij dit soort persoonlijke ervaringen veel ‘sleutels’ meedoen,zullen we ons makkelijker kunnen herinneren wat we geleerden ervaren hebben.Gevoelens zijn altijd betrokken bij de ontwikkeling van onsepisodisch geheugen. Dat heeft een voor- en een nadeel. Hetvoordeel is dat we ons meestal goed belangrijke gebeurtenissenin ons leven kunnen herinneren. Een nadeel kan zijn datwij ons die oorspronkelijke gebeurtenissen later in ons levenpositiever of negatiever gaan herinneren dan ze werkelijkwaren.Het semantisch geheugen bevat meer objectieve kennis overde werkelijkheid. Er liggen in deze geheugenpatronen vooralfeiten, begrippen en verklaringen opgeslagen, die meer algemeenvan aard zijn, zoals over geschiedenis, de natuur, aardrijkskundeof de dagelijkse gang van zaken op ons werk enthuis.Het perceptuele geheugen spreken we aan als we bijvoorbeeldiemand tegenkomen en denken: ‘Hee, dat gezicht komt mebekend voor, maar ik weet niet wie het is.’ Of: ‘Dat melodietjeheb ik eerder gehoord. Van wie was dat ook alweer?’Het grondverfgeheugen bevat zaken die je minder bewustoppikt. Je zit bijvoorbeeld bij het ontbijt de krant te lezenen vindt iets dat je interesseert. Je onthoudt de hoofdlijnenervan. Op de achtergrond klinkt muziek uit de radio. Dat merkje echter niet. Als je ’s avonds in je auto naar huis rijdt, luisterje naar de radio. Opeens hoor je een paar tonen en je weet:dat werd vanmorgen ook gespeeld.In het procedurele geheugen slaan we vaardigheden op diewe ooit leerden en verder gedachteloos toepassen, zoalslopen, fietsen en tandenpoetsen.Opvoeding en onderwijsUit deze gegevens kunnen weer consequentiesvoor opvoeding en onderwijsworden getrokken:• Ervarend leren in een rijke leeromgevingbiedt kinderen de beste mogelijkheidom breed en diep te leren.Er worden veel verbindingen in verscheidenedelen van hun hersenengevormd. Het is wel belangrijk om deervaringen goed te reflecteren: Watheb je geleerd? Wat kun je ermee?Wat kan dit betekenen voor je zelf? Welke gevoelens hebje ervaren? Wat zou je de volgende keer anders doen?Waarom? Wat zijn je fijnste ervaringen?• Ook probleemoplossend handelen met creatieve uitdagingenom verschillende oplossingswegen te verkennen, voedtons episodisch geheugen.• Het is van belang met kinderen de ervaren situaties van‘sleutels’ te voorzien, bijvoorbeeldde geuren, kleurenen geluiden die wewaarnamen tijdens veldwerkbij natuuroriëntatie;de gevoelens en gedachtendie we opdeden tijdens eenviering; de begrippen diewe als een soort etikettenop onze ervaringen tijdenswereldoriëntatie kunnenplakken; de bewegingentijdens het dramatisch spel,die we achteraf kunnen tekenen. Kortom, besteed aandachtaan de vorming van patronen in het brein door dit soort‘sleutels’ met elkaar te vinden en vast te leggen in bijvoorbeeldeen eigen log- of dagboek. Dat kan dan later weer alsbron voor het portfolio gebruikt worden.• Je kunt op school niet alles uit directe persoonlijke ervaringenleren. Denk maar aan historische of geografischethema’s. Maar ook dan is het van belang, zo menen hersenwetenschappers,om die meer zakelijke kennis altijd ineen concrete situatie aan te bieden. Gebruik voorbeeldenuit de leefwereld en benut ezelsbruggetjes om begrippenvast te leggen. Het concept ‘meervoudige intelligentie’ ishier bruikbaar en gewenst. Geef tijdens het leren regelmatigfeedback op hoe en wat geleerd wordt.• Het perceptuele en het grondverfgeheugen ontwikkelt zichop school door het impliciete leren. Kinderen leren meerin een bepaalde situatie, dan we in de leerdoelen hebbenstaan. Petersen noemde dat het Zwischenlernen. Het isbelangrijk om met enige regelmaat kinderen te vragen omaan te geven wat ze nog meer hebben geleerd dan wat wenet ervaren of behandeld hebben. Op die manier maak jebewust wat er toevallig ook nog is opgestoken. Als je datmet hen een plaats of een naam geeft, kunnen ze het beteronthouden. Die kennis gaat dan niet verloren.• Het procedureel geheugen vormt zich door regelmatigeoefening totdat iets geautomatiseerd is. Het klassieke voorbeeldis dat van de tafels van vermenigvuldiging.De leeromgevingIn het voorgaande is al enige malensprake geweest van rijke leeromgevingenen concrete situaties. In de neurowetenschappenspreekt men wel van eenontspannend leerveld. Daarmee bedoeltmen een omgeving die enerzijds veiligheidbiedt en anderzijds uitdagend is.Gebleken is dat er een rijk aanbod aanuitdagingen moet zijn, maar niet overdadig.Teveel prikkels remmen het leren af.M E N S E N K I N D E R E N 114 november 200817

Taal zi ng e nGezongen taal helpt bij het leren van een nieuwe taal. Dat vermoeden bestond al, omdat ouders in een typisch zingtaaltjetegen hun jonge kinderen praten. Nu is het bewezen. Getest werd het kunnen herkennen van losse woorden. Wat ze zevenminuten lang te horen kregen, was: sipygygimisypymisopogogysisysi enzovoorts. De eindeloze en monotoon door een stemcomputeruitgesproken of gezongen reeks was zo gekozen dat de proefpersonen losse woorden als gimisy of pogysi kondenonderscheiden, omdat die drie lettergrepen altijd in die volgorde staan. Uit eerder onderzoek was bekend dat proefpersonenna 21 minuten redelijk goed kunnen aangeven of een bepaald ‘woord’ een echt woord uit deze serie is of niet. Men ontdektedat ditzelfde na zeven minuten al lukt als de stroom klanken wordt gezongen. De verklaring is dat muziek de aandacht trekten de concentratie verhoogt. De verklaring voor het grotere effect met de vaste tonen per lettergreep zoekt men in eengemeenschappelijke verwerking van muziek en taal. (NRC, 21 februari 2008)Het brein is van nature nieuwsgierig, wil zich ontwikkelenen wil verbindingen maken. Daartoe moet de leef- en leeromgevingvertrouwd, voorspelbaaren controleerbaarzijn, zo blijkt uit onderzoek.Als dat zo is, ervaart hetkind positieve emoties. Hetspeelt, experimenteert enonderzoekt op een natuurlijke,zelfgemotiveerde wijze.Daarnaast is een sociaal netwerknodig dat aan het kindde garantie biedt van veiligheiden betrouwbaarheid.Bovendien blijkt samen spelen,werken en leren de leerprestatieste bevorderen.Opvoeding en onderwijsUit deze gegevens kunnen weer consequenties voor opvoedingen onderwijs worden getrokken:• Sluit zoveel mogelijk aan bij de natuurlijke motivatie van kinderenom te spelen, te onderzoeken en te experimenteren.Doe dat in een betrouwbare en veilige omgeving.• Richt een rijke leef- en leeromgeving in, maar niet te overdadig.Dat betekent dat middelen en materialen gevarieerdaanwezig moeten zijn, maar ook moeten passen bij degeplande activiteiten, niet meer en niet minder.• De school zou samen met andere betrokkenen een gemeenschapmoeten zijn, waarin men elkaar wederzijds stimuleertom van elkaar te leren en met elkaar te spelen. Dat geldtvoor oud en jong.Hersenen en muziekOns brein is dus een groot netwerk met patronen erin. Hetkoppelt zintuiglijke ervaringen aan elkaar. Geluiden die wehoren, zijn daarom verbonden met andere ervaringen, zoalsgevoelens en bewegingen. Al in de baarmoeder ervaart defoetus vibraties door veranderingen in de stem van de moeder.Er vormen zich dan al netwerken die hoorervaringen koppelenaan gevoelens van veiligheid of stress. Na de geboortezet dit proces zich sterk door en worden de koppelingen gevarieerder.Moeder zingt en schommelt de wieg, terwijl haargezichtsuitdrukking betrokkenheid toont. Al deze signalenkomen in bepaalde netwerken samen.Uit onderzoek is gebleken dat een gelijkmatige ritmischestructuur in zang of muziek een gevoel van geborgenheid encontinuïteit biedt. ‘Door het luisteren naar aangenaam klinkendemuziek of door het vrije zingen vindt in het brein eenharmonisering en synchronisatie van de netwerken plaats’,stelt de bekende Duiste neurobioloog Hüther (2007, p. 9).Men beleeft daardoor een eenheid van denken, voelen enhandelen. Dat geldt zowel voor passieve als actieve muziekervaringenen voor individueel en groepsgewijs musiceren.Opvoeding en onderwijsUit deze gegevens kunnen weer consequenties voor opvoedingen onderwijs worden getrokken:Het lijkt goed om in school ook ruimte te geven aan het beluisterenvan muziek, zowel samen als individueel, zowel geplandals onbedoeld. Zo weet ik dat kinderen zich in de Iederwijsschoolin Tiel in een geïsoleerde ruimte met gedempt lichten kussens kunnen terugtrekken om naar rustige muziek teluisteren en daarbij weg te dromen. Dat wegdromen is ondermeer belangrijk voor deervaring van harmonie.Muziek met een regelmatigritme en een eenvoudigestructuur leentzich voor deze ervaring.Actieve muziekbeoefeningmet elkaar versterktnetwerken in hetbrein. Het trommelenop verschillende ritmeinstrumentenschept een band. Improviseren zorgt voor actiefen affectief luisteren naar elkaar en synchroniseert netwerkenin het brein. Daardoor ontstaat een gevoel van saamhorigheiden innerlijke tevredenheid.Kees Vreugdenhil was onder meer schoolleider van eenjenaplanschool, directeur van het APS en lector aan eenhogeschool. Hij werkt momenteel als internationaal consultantvoor onderwijsontwikkeling.Fotografie: Felix MeijerLiteratuurHüther, Gerald (2008). Die Bedeutung von Musikerfahrungenfür die Herausbildung und Stabilisierung komplexer neuronalerBeziehungsmuster im menschlichen Gehirn: Implikationen für dieSalutogenetischen Wirkungen musiktherapeutischer Interventionen.(in druk).Munnik, Cees de, Kees Vreugdenhil (2007). Kennis over onderwijs.Groningen: Wolters-Noordhoff18M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

WWW.JENAPLAN.NUADVIESschoolontwikkelingteamontwikkelingschoolplanscholenbouwGrenzeloos lerenSCHOLINGjenaplandiplomaschoolleiderintern begeleiderjenaplan video coachvoor ouders en opvangstudiereizen (Jena – Finland)GOED VOOR ELKAARWe hebben een programma ontwikkeld waarbij voor het team en perbouw Jenaplan-oefenvormen zijn ontwikkeld om het samen leren en levente leren. Het gaat dan om:Zelfvertrouwen – gevoelens – inlevingsvermogen - waardenen normen – conflicthantering - relaties en seksualiteitHet begeleidingstraject duurt twee jaar.Meer informatie:Peter te Riele peter@jenaplan.nu 06 28886859Een goede stamgroepleider zorgt voor goed onderwijsOp een eigentijdse jenaplan-manier brengen we competenties vanstamgroepleiders in beeld als start van persoonlijke en teamontwikkeling.Zo geef je Integraal Personeels Beleid vorm op een manier die past bij hetJenaplanconcept en voldoet aan de wettelijk eisen (wet B.I.O.).Locatie voor teamdagen:www.hetbovenveen.nlM E N S E N K I N D E R E N 114 november 200819

ui tge l ic h tKunstzinnige vormingHebben we het nog over kunstzinnige vorming of gaat alle aandacht naar taal en rekenen?Bent u op zoek naar de beste manier?Jenaplanspecialist werkt met ondersteunings /scholingsprogramma’s, waarbij kunstzinnigevorming een belangrijk onderdeel vormt.- Kunstzinnige vorming binnen wereldorientatie- Kunstzinnige vorming als krachtbron binnen het ritmisch weekplan en stimulans voorgroepsontwikkeling- Meer gaan werken met kunstzinnige middelen (m.n. drama, dans, muziek, literaire vorming)- De keuzecursus als middel voor talentontwikkelingAan het eind van een traject heeft de school tevens de beschikking over een visie op de betekenisen functie van kunstzinnige vorming.Staat kunstzinnige vorming nog niet op het programma, dan zijn ervele andere scholingsmogelijkheden.Een greep uit het aanbod voor 2008-2009:Maak uw keuze:0 opleiding op maat leidend tot het jenaplandiploma en gekoppeld aan schoolontwikkelingsplan0 jenaplanorientatiecursus0 schoolvisitatie0 werken met de jenaplancompetenties0 begeleidingstraject rondom Dat’s andere taal0 profileringsbijeenkomst als jenaplanschool0 Invulling voor een ouderavond0 vormgeving wereldorientatie0 projecten gebaseerd op uw jenaplanvragenNeem contact op met:Jaap Meijer; jenaplanspecialist (0575-570259 of 06-23777883)Email: jaapmeijer@jenaplanspecialist.nlwww. jenaplanspecialist.nl20M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

Humorin jenaplanscholenDick SchermerAl heel wat jaren mag ik corrector voor Mensenkinderenzijn. En eerlijk gezegd, evenmin gezwegen,moet me van het jenaplanhart: noch in Pedomorfose,noch in Mensenkinderen, heeft ooit een artikel overdit opgewekte onderwerp gestaan.Dat verbaast te meer, omdat we bij zowel Petersen en Wolff als Both expliciet attent worden gemaakt opdeze ‘smaakmaker’.Bij een pilotstudy over gevoel voor humor in het handschrift kwam ik op het internetspoor van eenbelangwekkend onderzoek. De titel is “Humor and Learning: A Group Project” uit 1998, de auteur onderandere A. Bivens.In dit artikel wil ik interessante gegevens en suggesties over humor weergeven, gebaseerd op dit onderzoek.Humor en geheugenHet onderzoek houdt zich bezig met de effecten van humorop geheugen, motivatie, stress en als pedagogisch middel bijdiverse leer- en oefensituaties.Veel onderzoek toont aan dat humor het leren makkelijkermaakt door zijn invloed op aandacht en geheugen. Wanneerplezier belangrijk is voor de taak, dan is er een positief effectop de herinnering. Bij stof waarom gelachen werd, werd 62%onthouden; bij stof, die geen gelach uitlokte, slechts 8%.Prikkeling (arousal) doet de aandacht toenemen, verbetertverwerkingsstrategieën en heeft voordelen voor het korte termijngeheugen.Hier wil ik verwijzen naar Petersens ‘pedagogische situatie’,waarin hij zegt: “Door de groepsleider is deze groep met eenpedagogische bedoeling zodanig geladen…” (spanning). Alsdeze ‘lading’ of spanning op humor berust, dan bestaat ergeen twijfel over, dat dit de aandacht trekt. En dit is weer vaninvloed op het werkgeheugen. We horen Petersen vervolgen:“dat elk lid van de groep gedwongen (geprikkeld, gedreven)wordt om als totale persoon te handelen, actief te zijn.”.Humor nodigt daar zeker toe uit!om agressie en spanning te uiten, staat een gevoel van vrijheiden optimisme toe, en moedigt creativiteit aan.Humor heeft verder een biologische impact op het menselijklichaam. Hij zorgt ervoor, dat de hersens zich focussen op ietsanders, prikkelt het hart, de ademhaling neemt toe. Lachenhelpt ons lichaam endorfinen kwijt te raken, hormonen meteen natuurlijke, pijnstillende werking. Humor en lachen verbetereniemands kijk op het leven.Humor als leermiddelDe universele aantrekkingskracht van humor maakt hem toteen perfecte leerstrategie. Die charme berust op het feit, dathij van toepassing is op welke groep, cultuur of onderwerpook. Hij kan kinderen tot leren motiveren en stimuleren totonderlinge uitwisseling.Humoristische zinnen blijken beter te worden onthouden danniet-humoristische zinnen.Passende humor heeft aantoonbaarpositief effect opNonsensTwee konijntjes liepen maarde hele dag van hot naar haar,de sfeer in de groep, terwijltoen riep er een met luide stem, het begrip en het geheugenverbeteren; de effectenik loop vandaag van hot naar hem.ervan op de motivatie zijnToon Hermans, uit: Vandaag is de dag, Amsterdam/Brussel, 1984nog niet grondig onderzocht.De mate, waarin een groepsleider gebruikmaakt van humor, iséén van de factoren die zijn directheid completeert en draagtindirect bij aan een grotere motivatie van kinderen.Een groepsleider kan van humor gebruikmaken om stress teverminderen, communicatie te verbeteren en conflicten telaten afnemen. Humor is ook een sociaal aanvaardbare manierHumor stoelt in feite op het bij elkaar brengen van ongerijmdheden,die voortkomen uit situaties of gedragingen. Veruit demeeste kinderen omschrijven hem zo: “Humor maakt dat jemoet lachen.”Humor wordt echter vaak over het hoofd gezien of als ‘misplaatst’beschouwd in het gewone curriculum. Om te beginnenmoeten groepsleiders ‘voorbeelden van speelsheid’ zijnen een gevoel voor humor demonstreren.Bergen ontwikkelde vier hoofdstrategieën en werkte ze verderuit, te weten: uitvoering (performance), indirecte stimule-M E N S E N K I N D E R E N 114 november 200821

ing (indirect facilitation), ontlokking (eliciting) en openstaan(responding).Aangezien kinderhumor een spontaan optredend verschijnselis, is de beste stimulans om er gewoon voor open te staan.Groepsleiders zouden hunvreugde over humor moetenuitspreken en de uitwerkingervan aanmoedigen.Humor lijkt doeltreffender tezijn wanneer aan twee of meerzintuigen wordt geappelleerd,met name visueel (geschreven)en auditief (gesproken).Niet alle groepsleiders moetenworden aangemoedigd vanhumor gebruik te maken. Sommigendenken, vanwege hunpersoonlijkheid, dat humor eengevaar kan betekenen, of zij worden er door in verwarringgebracht; in dat geval kunnen ze er beter maar helemaal geengebruik van maken.De auteurs waarschuwen voor het gebruikmaken van humorwanneer men zich er niet prettig bij voelt, of als humor niet inverband kan worden gebracht met de te onderwijzen leerstof.Ze (leraren) moeten de humorvan kinderen kunnen zien, hungeestigheid. Kinderen hebben eenenorm gevoel voor humor en lerarenzijn heel saai. Ze moeten samen methen kunnen lachen en dansen enknuffelen. Ze moeten menselijk zijn …(Osho, Het nieuwe kind)Een kind lacht gemiddeld 300 tot 400keer , volwassenen nog maar 10 tot15 keer per dag; tegen 10 spieren omvrolijk te kijken hebben we er 60 omnors te kijken!Humor bij kinderen stimulerenGroepsleiders kunnen veel over de wijsheid leren, die kinderenbezitten, door zich er bewust van te worden wat zij alsgrappig beleven. Humor komt vaker spontaan voor in plaatsvan bewust te worden gebruikt. Door bij het begin van eenactiviteit gebruik te maken vaneen grap, kan men een ‘leuke’leerattitude oproepen.Toepassing van humor in hetonderwijs bestaat voornamelijkuit lees-/taalonderwijs. Het isbelangrijk, dat kinderen hierbijruim de kans krijgen om te experimenteren met typische,absurde, malle en onzinnige situaties en karakters. Veel vanhet specifieke, dat met lezen verband houdt, is ook op andereleergebieden toe te passen. Een geliefd en bruikbaar themazijn verhalen, die zich afspelen in of rond leuke klassen ofvoorvallen op school.Blijmoedigheid en gevoel voorhumor zijn de beste wapens van destamgroepsleider … die écht vrolijk enopgewekt moet zijn en niet doen alsof.(Petersen, Van didactiek naaronderwijspedagogiek)Bij kleuters en derdegroepers wordt bij drie soorten spontanesituaties het vaakst gelachen. Ze hebben alle drie betrekkingop ‘ongerijmdheid’: het ontdekken van ongerijmde voorvallen,uitbeelden van dergelijke voorvallen en beschrijven vanonmogelijke gebeurtenissen of acties. Andere soorten humorblijken te zijn: klankspel, navertellen of mooier maken vaneen verhaal of liedtekst, meerdere woordbetekenissen, spelenvan grappen-met-actie, vertellen van raadsels en voor-raadsels(pre-riddles) in de vorm van raadsels zonder clou. Kleutersen onderbouwers ontdekken graag humor in woordspelletjes,bijvoorbeeld klankspelletjes,die te maken hebbenmet rijm, alliteratie (stafrijm),klanknabootsingen en onzinwoorden.Die zijn te vinden inboeken als die van Dr. Seuss.Naarmate kinderen ouderworden krijgen zij meerwaardering voor meerderebetekenissen en semantischeLimerickEen zekere Achmed uit Bagdad.Die zat met zijn gat op zijn badmat.Zo las hij zijn dagblad.En iedereen zag dat.’t Is raar, maar in Bagdad mag dat.Alexander van der Heide, uit: De lachers op jehand?, Schiedam, 2007woordspelletjes. Zulke humoristische woordspelletjes komenvoor in literaire vormen, zoals raadsels en grappen; het gaatdan om het opsporen van verborgen bedoelingen bij iets meteen dubbelzinnige inhoud.Bij jongere kinderen wordt de uitvoeringsstrategie in praktijkgebracht door:• voorlezen of vertellen van verhalen met ongerijmde acties,taal, situaties of karakters;• gebruikmaken van overdreven taal, uitdrukkingen vangezicht of gebaar en handelingen die te maken hebben meteen ‘spelkader’ of een niet-literaire context voor een leeractiviteit;• begeleiden van en participeren in spelletjes die aan lerenverwant zijn en een oefening zonder risico van basisvaardighedengeven;• praten over grappige dingen die de kinderen hebben meegemaakt.Indirecte stimulering is te realiseren door leermateriaal te zoeken,zoals boeken, bandopnames of films over gekke liedjes,of verhalen die aanmoedigen om humor te uiten.Naast het voorzien in momenten voor humor, die zich spontaanvoordoen, kunnen ook bewust humoruitingen wordenuitgelokt. Zo kan kinderen worden gevraagd om grappen,raadsels en leuke ervaringen te delen. Maar ook kan er nu endan bewust een opdracht worden gegeven, bijvoorbeeld hetschrijven van een grappige tekst. Pedagogisch is dit met namebelangrijk voor kinderen, die zelden hun humoristische kantlaten zien.22M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

Het soort humor, dat kinderen leuk vinden, onthult hun denkniveau.Deze ontwikkeling begint met het ontdekken vanhumor in ongerijmde acties, die ‘op hun kop zijn gezet’. Naarmateeen kind zich ontwikkelt, worden deze ongerijmdhedenook ontdekt in de taal, door spelletjes met woorden en meerderebetekenissen, die tenslotte ingewikkelder en realistischerworden; ze vragen een hoger niveau van denkvaardigheiden een groter inzicht. Er bleek een sterke samenhang tussenhumor en inzicht te bestaan.Gebruik van humorRicht in de klas een lectuurhoek in over humor, concentreer jedaarbij op één genre, meerdere boeken van eenzelfde auteur,of neem een gevarieerde verzameling humorboeken op. Voeg,voordat een boek in de lectuurhoek wordt opgenomen, een‘aanrader’ toe; daarin staat een korte beschrijving; als het eenverzameling betreft, lees er dan iets uit voor, om er zo meerbelangstelling voor te wekken.Lees een boek voor van een auteur die humoristische lectuurschrijft.Pas humoristische poëzie aan voor voordracht of koorlezen.Zet humoristische selecties op de band, zodat kinderen ernaarkunnen luisteren en kunnen meelezen.Neem humorlectuur over bepaalde soorten boeken op, zoalsboeken met sterke verhalen, of woordspelletjes.Gebruik humorlectuur als stimulans bij schrijfactiviteiten, hetzijindividueel schrijven, in tweetallen, of gedeeld schrijven; bijhet laatste leidt de groepsleider en doet hij als schrijver mee.Bepaal een ‘lachplek’ op het publicatiebord en moedig de kinderenaan stripverhalen, moppen of raadsels op te hangen,die zij hebben gevonden of zelf gemaakt.Neem toepasselijke voorbeelden van streeklectuur in projectenop.Laat een deel van een geschreven ‘sterk’ verhaal afmaken.Laat de kinderen hun eigen ‘sterke’ verhaal bedenken – denkaan publicatie in weekbrief of schoolkrant.Schrijf ‘sterke’ verhalen over de eigen geografische regio, dieover dieren en herkenningspunten gaan die voor de kinderenbekend zijn.Moedig de kinderen aan een dagopening of viering te verzorgen,met daarin ‘de mop van de dag’ of ‘het raadsel van deweek’.Humor op het internetOp het internet zijn veel voorbeelden en ideeën te vinden overhet stimuleren van humor:Een goedkoop voorproefje: download de lach-cd van zesminuten van radio 2 in België: www.radio2.be/devliegendevlaming/nieuwdevliegendevlaming.htm.Lach-cd’tjes zijn te vinden op: www.lachmeditatie.nl.Wekelijks tientallen grappen, Power-Point-presentaties, cartoonsof anderszins grappige zaken: www.computeridee.nl/schatkist.Dagelijks nieuwe moppen zijn te vinden op: www.moppen.nl.Lachen is gezond op: www.medicalfacts.nl/2007/10/04.Lachen blijft gezond op: www.lichaamstaal.nl/lichaamstaal.html.Woordsamenstellingen: www.woordkaas.nl.Bloopers en rare filmpjes op: www.123video.nl.Kindvriendelijke versie van YouTube, zonder advertenties, metvooral veel vrolijke tekenfilmpjes op: www.totlol.com.Dick Schermer was directeur en schoolbegeleider vanjenaplanscholen en docent van de jenaplanopleiding.Tegenwoordig is hij corrector van Mensenkinderen.Fotografie: Freek VelthauszWie prijsstelt op een vertaling (incl. bronvermelding) van hetonderzoek (15 A4) kan dit per mail toegestuurd krijgen. Graagontvang ik reacties, zoals eigen invullingen en ervaringen viadick.schermer@zonnet.nlBronnenBergen, D. (1992). Using humor to facilitate learning. ChildhoodEducation, 69 (2), 105-106.Berk, R. (1998). Student ratings of 10 strategies for using humor incollege teaching. Journal on Excellence in College Teaching, 7 (3),71-92.Cleary, B. (1982). The laughter of children. The Horn Book Magazine,58, 555-564.Gentile, L. & McMillan, M. (1978). Humor and the reading program.Journal of Reading, 21, 343-349.Stuart, W.D. & Rosenfeld, L.B. (1994). Student perceptions of teacherhumor and classroom climate. Communcation Research Reports 12,192-199.Vance, C.M. (1987). A comparative study on the use of humor in thedesign of instruction. Instructionalal Science, 16, 79-100.Wallinger, L.M. (1997). Don’t smile before Christmas: The role ofhumor in education. NASSP Bulletin, 81, 27-34.Ziv, A. (1998). Teaching and learning with humor: Experiment andreplication. Journal of Experimental Education, 57, 5-15.M E N S E N K I N D E R E N 114 november 200823

NATUURGERICHTE INTELLIGENTIE Kees BothHoward Gardner, de vader van de theorie van de meervoudigeintelligentie (MI), onderscheidt sinds 1997 ook een ‘naturalisticintelligence’. Dat is hier vertaald als ‘natuurgerichteintelligentie’. Gardner werd hiertoe geïnspireerd door grotenatuuronderzoekers, natuurbeschermers, e.a., die een grotebetrokkenheid bij de natuur paren aan de bekwaamheid totscherp waarnemen, het herkennen en ordenen van de groteverscheidenheid in vormen en levende wezens in de natuuren het zoeken en herkennen van patronen en processen in denatuur. Bij kinderen is dit talent ook waar te nemen.Binnen de Jenaplantraditie is dit niet echt nieuw en kan er geput worden uit eigen beschikbare bronnen (Both,2004a en b). Het werken met MI kan wel een nieuwe impuls geven aan natuuroriëntatie in Jenaplanscholen.Vraag het de dingen zelf maarWe kunnen in Nederland putten uit een rijke traditie aannatuurvorsers (Van Berkel, 1998). Zowel van heel lang geleden– zoals Jan Swammerdam en Antoni van Leeuwenhoek,de beroemde 17e eeuwse pioniers van de microscopie en deeveneens 17e eeuwse schilderes Maria Sybilla Merian, dielevende insecten schilderde en daarbij belangrijke dingen ontdekteover de gedaanteverwisseling, die de wetenschappersnog niet gezien hadden (zie het jeugdboek over haar: Snoep,2008). Recenter bijvoorbeeld de onderwijzers Eli Heimans enJac. P. Thijsse die rond 1900 een nieuwe impuls gaven aannatuurstudie, natuurbescherming en het natuuronderwijs inons land en nog recenter de onderzoeker van diergedrag enNobelprijswinnaar Niko Tinbergen. Tinbergen was ook zeergeïnteresseerd in opvoeding en onderwijs en de ontwikkelingvan kinderen. Hij schreef ooit:‘Ik kan het niet nalaten hier een kleinvoorval te vermelden, dat, hoewelmen dat nauwelijks zou verwachten,op grond van de literatuurover de ontwikkeling van kinderen,in mijn ervaring representatiefis. Een jongetje van twaalf maanden,in gezelschap van zijn tanteen grootmoeder, werd door mijgeobserveerd terwijl hij rondkroopover een, op wat geïsoleerdejacobskruiskruidplanten en eenenkele distel na, kale zandhelling.Na over een groot aantal kruiskruidplantjeste zijn heengekropen zondererop te reageren, kwam hij toevalligop een distel terecht, waarvande stekelige bladeren in zijn voetprikten. Hij schrok nauwelijks merkbaareven op, kroop eerst door, maar stopte een seconde of watlater en keek om over zijn schouder. Vervolgens kroop hij weerterug en wreef met zijn voet nog een keertje over de distelplant.Daarna draaide hij zich naar de plant toe, keek er zeergeconcentreerd naar en streek er met zijn hand over heen enweer. Dit werd gevolgd door een volmaakt controle-experiment:hij keek rond, koos een kruiskruidplant en raakte dezeop dezelfde manier aan. Daarna betastte hij de distel nog eensen pas toen vervolgde hij zijn weg.Voor ethologen (biologen/gedragsonderzoekers) is dit slechtséén van de vele voorbeelden van het daadwerkelijk experimenterenvan een preverbaal kind, van een zeer verfijndeexploratie. Toch moet het alle mensen die kinderen observerenopvallen hoe gauw hun belangstelling voor exploratieverdwijnt wanneer ze eenmaal naar school gaan.’ (Tinbergen1976, p. 197/198).In opvoeding en onderwijs met betrekking tot natuur ging hetvolgens hem om zelf kijken, nadenken, redeneren en, vooralook, vragen stellen. In een brief schreef hij daarover: ‘Kort nade oorlog nam ik eens Kees Boeke met een vijftigtal kinderenen enkele van zijn stafleden mee op een wandelingop de Boschplaat op Terschelling. We liepen metlaagwater over het ebstrand aan de waddenkant.Eén kind vroeg me: “Professor, komt het waterhier ook wel eens?” (en dat terwijl we op nattestrandribbels liepen en de vloedlijnhogerop duidelijk zichtbaar was).Voordat ik kon zeggen “Nou, watdenk je, kijk eens goed om je heen?”begon een van de leraren, nota benevan de Kees Boekeschool, het precies uitte leggen! Boeke en ik grinnikten eenbeetje bedroefd tegen elkaar’ (briefaan Kees Both, d.d. 1 juli 1975).Het jenaplanprincipe van ‘Vraag hetde dingen zelf maar’ is hier in hetgeding, al zullen er genoeg kinderenzijn die je moet ondersteunen bij hetstellen van vruchtbare vragen.NaamgevingIn het Engels wordt ‘natuurknap’ benoemd als ‘naturalisticintelligence’. Het bijvoeglijk naamwoord ‘naturalistic’ isafgeleid van het zelfstandig naamwoord ‘naturalist’ (Tinbergen,1974; Beebe, 1988). Een ‘naturalist’ is een natuurvorser24M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

en dat kunnen mensen zijn die beroepsmatig bezig zijn metnatuuronderzoek, natuurbescherming, natuurbeheer, tuinieren,dieren verzorgen en verwante beroepen. Maar er zijn ooksteengoede hobbyisten op deze gebieden. In ons taalgebiedzouden deze natuurvorsers raar opkijken als zij ‘naturalist’genoemd worden!‘Naturalistisch’ is bij ons afgeleid van ‘naturalisme’, een stromingin de kunst, bijvoorbeeld de literatuur, waarbij men probeerdehet werkelijke leven (van mensen) zo exact mogelijk tebeschrijven. Daarbij heeft men bovendien een sombere visieop de maatschappij. Ook in de filosofie is er een stroming die‘naturalisme’ genoemd wordt en waarbij men ervan uitgaat datalles verklaard kan worden in termen van natuurlijke oorzaken.Ongelukkig genoeg is ‘naturalistic intelligence’ letterlijk vertaaldals ‘naturalistische intelligentie’ (te beginnen in het boekvan Kagan en Kagan, 2000), wat verwarrend is. Bij de vertalingvan het Amerikaanse boek ‘Last child in the woods’(Louv, 2007) is uit verschillende alternatieven voor de vertalingvan‘naturalistic intelligence’ gekozen voor ‘natuurgerichteintelligentie’.AangeborenOnderzoekers gaan er tegenwoordig van uit dat de meestekinderen al als baby van enkele weken een onderzoekendehouding hebben. Op grond van verfijnde waarnemingen metbehulp van video en hersenscans werd opgemerkt dat dezezeer jonge kinderen heel nieuwsgierig zijn en al op zoek gaannaar regelmatigheden, c.q. patronen in hun omgeving (Gopnik,e.a., 2001). Deze onderzoekende houding blijft alleenbewaard en kan zich verder ontwikkelen als ze gevoed wordtdoor de volwassenen.Veel onderzoekers gaan ook uit van een aangeboren affiniteitvoor de natuur (‘biophilia’ = liefde voor het leven) bij demeerderheid van de kinderen (zie Both, 2004b, p. 14/15), eenpotentie die ook steeds gevoed moet worden.Het willen onderzoeken van de natuur komt dus bij heel veelkinderen voor. Maar bij sommige kinderen is dit talent meerontwikkeld dan bij anderen. Deze laatsten beschikken over‘natuurgerichte intelligentie’.Heel lang geleden werd in Mensenkinderen geschreven overeen schoolleider, die elk kind wilde stimuleren een specialismete ontwikkelen. Zulks ook ter verrijking van de stamgroep alsleergemeenschap. De keuzecursus is daarvoor een hanteerbarewerkwijze. Kinderen die ‘natuurknap’ zijn kunnen viakeuzecursussen dit talent verder ontwikkelen.Verscheidenheid – relaties - veranderingNatuurgerichte intelligentie richt zich op verscheidenheid in denatuur. Dat kan slaan op de levende natuur (‘biodiversiteit’),maar ook op bijvoorbeeld wolken, bodems, metalen. Die verscheidenheidvraagt om ordenen, herkennen en benoemenvan verschillende dingen (met name ‘soorten’). Dat laatstenoemen biologen ‘determineren’.Maar ook relaties zijn belangrijk, zoals het netwerk van etenen gegeten worden in een sloot of de relatie tussen de vormvan iets en het gebruik – bijvoorbeeld snavels en poten vanvogels. En tenslotte veranderingsprocessen in de natuur, vande jaargetijden, de levenscyclus van planten en dieren, etc.VerhalenHet eigen onderzoek van de dingen door de kinderen kan aangevuldworden door verhalen over hoe onderzoekers – zowelberoeps als hobbyist – onderzoek doen, aan de hand van eenmooi voorbeeld (Both, 1991). Zulke verhalen voor kinderenmoeten nog ontwikkeld worden. Het basismateriaal daarvooris voorhanden.Nadenken over ‘natuurgerichte intelligentie’ in deeigen schoolOnze Jenaplanschool en de natuur: stellingen1. Het onderzoeken van de dingen zelf (‘vraag het dedingen zelf maar’), dus aan de hand van de primairebronnen, is bij ons goed ontwikkeld, ook en zeker metbetrekking tot planten, dieren en natuurverschijnselen.2. Onderzoeken van de dingen zelf vindt vooral plaats inde natuurlijke context en dat is voor ‘natuur’ buiten:veldwerk/ex-cursies in de schoolomgeving, naar parken,natuurgebieden, etc.3. We halen regelmatig dingen van buiten in de school omdie meer gericht te kunnen onderzoeken.4. De observatiekring is bij de studie van natuur een frequentgebruikte ontmoetingsvorm en alle teamledenzijn hiermee vertrouwd. Observeren en schrijven over deobservatie zijn regelmatig aan elkaar gekoppeld.5. Kleine huisdieren en gekweekte planten hebben eenvaste plek in onze school en zijn ook voorwerp vangerichte zorg en observatie door de kinderen.6. Ervaringen met planten, dieren en natuurverschijnselenzijn bij ons een belangrijke bron van kunstzinnige vorming,inclusief het spelen en werken met natuurmaterialenen de natuurlijke elementen.M E N S E N K I N D E R E N 114 november 200825

7. Momenten van verwondering komen in onze schoolregelmatig voor, zowel bij kinderen als bij volwassenen.8. In de vieringen in onze school komen natuurbelevingenregelmatig aan bod.9. Er vinden regelmatig (filosofische) gesprekken plaats overvragen die de natuur betreffen, inclusief over moreledilemma’s in de omgang met de natuur.10. Het buiten werken en spelen is in onze school een normaalverschijnsel.11. Teamleden voelen zich voldoende competent om activiteiten– onderzoeken, spelen, kunstzinnig bezig zijn, e.a.– met betrekking tot planten, dieren en natuurverschijnselenvoor te bereiden en de kinderen te begeleiden bijhun spel en werk.12. Teamleden voelen zich in het team voldoende veilig omhun eigen onzekerheden en gebrek aan kennis metbetrekking tot natuur te uiten.13. Teamleden willen en kunnen ook zelf inhoudelijk lerenover de natuur, ook vanuit en door het werken met dekinderen.14. Teamleden weten zich ondersteund door een of meercollega’s en/of ouders die specifieke deskundigheid hebbenmet betrekking tot natuur.15. Het schoolterrein is ingericht als speel- en werkplaatsvoor natuureducatie en wordt als zodanig ook gebruiktin het onderwijs en daarnaast informeel als natuurervaringsruimtevoor en na schooltijd en in pauzes.16. Activiteiten/ervaringen met planten en dieren worden inonze school gericht ingezet met het oog op zorgverbreding.17. We beschikken in alle bouwen over voldoende hulpmiddelenvoor het onderzoek van de natuur, die goedbeheerd worden.18. We beschikken over voldoende middelen om de namenvan algemeen voorkomende planten en dieren te kunnenvinden, geschikt voor alle bouwen.19. We hebben een leerlijn ‘leren determineren’ (=planten endieren op naam brengen) als onderdeel van ‘onderzoekendleren’.20. We organiseren keuzecursussen, om elk kind zich totexpert op een bepaald gebied te laten ontwikkelen,mede als bijdrage aan de hele stamgroep. Dit instrumentwordt ook ingezet voor kinderen die ‘natuurknap’ zijn.21. Het gebruik van media – video, internet en overige ICT,platen, etc. – is ondersteunend en aanvullend op primaire,lijfelijke natuurervaringen.22. De leerervaringen in het Leerplan Wereldoriëntatie Jenaplandie betrekking hebben op ‘natuur’ komen in onzeschool goed tot hun recht, zoals (de Romeinse cijfersverwijzen naar de ervaringsgebieden):a. Het systematisch volgen van de seizoensveranderingenaan bomen en struiken, plekken, e.a. (I)b. Het bestuderen van het weer (I)c. Het vieren van een ‘oogstfeest’ (I, III)d. Milieuvriendelijk tuinieren (II, III)e. Natuurbeheer: klein landschapselement, op schoolterrein,e.a. (II).f. Vogels observeren in winter en voorjaar. (I, II)g. Groei en ontwikkeling van een plant ervaren en documenteren;idem voor dier. (I, II)h. Adoptie biotoop (‘huis’) en volgen ontwikkelingendaarvan in de loop der jaren. (II)i. Verkennen ‘wereldje’ van een of meer soorten dierenen planten. (II)j. Maken van iets dat voor mensen bruikbaar is -voedsel,gebruiksvoorwerp, kunstwerk- van in de natuur verzameldmateriaal (III).k. Herkomst van voedsel en andere producten nagaan(III).l. Enkele keren bezoeken van boerenbedrijf (III)23. Op onze school is de volgende stelling van toepassing:‘Een goede Jenaplanschool is herkenbaar aan de systematischeaandacht voor natuur’.26M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

Op het internet is bij www.jenaplan.nl/leerkrachten/ontwikkelingenbasisonderwijs/ onderzoekend leren een uitvoerigereversie van dit artikel te vinden, met name een toelichting opbovenstaande stellingen.Niet alleen ‘onderzoeken’‘Natuurgerichte intelligentie’ omvat niet alleen het onderzoekenvan de natuur. Natuur voor kinderen heeft meer betekenissen.Zie daarvoor het rijtje natuurwaarden aan het slot vanBoth, 2004b. Eén ding willen daaruit naar voren halen, namelijkhet genieten van schoonheid. Wie wel eens door een loepnaar planten of kleine dieren keek kan hierover meepraten (zieook Carson, 1992/1993). Eli Heimans schreef al in 1893:‘Wil de onderwijzer zijn leerlingen warm maken voor de natuuren haar wonderen, dan moet hij hen bij het begin reeds in denatuur brengen; dan moet hij hen doen genieten’.En zijn kompaan Thijsse schreef in 1902: ‘Mijn ideaal is, datalle mensen met bloemen en vogels en vlinders vertrouwdraken als met hun dagelijkse vrienden, dat zij het leven van hetjaar zien worden en vergaan en innig en aandachtig de wondereschoonheid en ernst daarvan gadeslaan en genieten’.Dat zou je toch alle kinderen toewensen.Kees Both was studiesecretaris van de NJPV en is nu verbondenmet het netwerk Springzaad van Stichting Oase(zie www.springzaad.nl) en de groep natuur- en milieueducatievan de Universiteit Utrecht.Fotografie: Felix MeijerGenoemde bronnenBeebe, W. (ed.)(1988), The book of naturalists. Princeton: PrincetonUniversity PressBerkel, K. van (1998), Citaten uit het boek der natuur. Opstellen overNederlandse wetenschapsgeschiedenis, Amsterdam: Bert BakkerBoth, K. (1991), De vergeten taal van het verhaal: verhalen enwereldoriëntatie. In: Mensenkinderen, september*Both, K. (2004a), Wat doen jullie aan natuur op school? (1). In:Mensenkinderen, maart *Both, K. (2004b), Wat doen jullie aan natuur op school? (2). In:Mensenkinderen, mei *Carson, R. (1998), Over verwondering. In: Mensenkinderen …*Gopnik, A, e.a. (2001), The Scientist in the crib. What early learningtells us about the mind, New York: PerennialLouv, R. (2007), Het laatste kind in het bos. Hoe wij onze kinderenweer in contact brengen met de natuur. Utrecht: Jan van ArkelKagan, S. / M. Kagan, Meervoudige intelligentie, Het complete MIboek. Middelburg 2000: RPCZ Educatieve Uitgaven.Snoep, E. (2008), Vlinders vangen in de Tropen. Zwolle: Waanders.Tinbergen, N. (1960), Spieden en speuren in de vrije natuur.Amsterdam: PloegsmaTinbergen, N. (1974), Curious naturalists. Harmondsworth: PenguinBooks, 2e drukTinbergen, N. (1976), Het dier en zijn wereld, deel 2. Utrecht/Antwerpen: Het SpectrumDe met een sterretje gemerkte artikelen staan op www.jenaplan.nl/leerkrachten/ontwikkelingen basisonderwijs/ onderzoekend lerenDaar zijn bovendien meer praktijkgerichte artikelen overonderzoekend leren met betrekking tot natuur te vinden.M E N S E N K I N D E R E N 114 november 200827

Theo Vries en Tsjikke DijkstraDe afgelopen jaren kwamen de vertegenwoordigers van dedertien scholen uit de regio Noord Holland-Noord vijf keerper jaar bij elkaar en eens in de twee of drie jaar werd ereen regiostudiedag georganiseerd. Tot voor kort was er eensamenwerking met de schoolbegeleidingsdienst Noord Holland-Noord.De begeleider van deze dienst had verschillendetaken. Zij notuleerde de vergaderingen en bereidde de verschillendegeagendeerde onderwerpen voor in overleg met deregiovoorzitter. Zo zijn wij de laatste tijd onder andere beziggeweest met ‘inspiratie’, ‘schoolwoonkamer’ en ‘blokperiode’.Helaas waren de laatste tijd niet alle scholen meer vertegenwoordigd.Uiteindelijk is onze regio formeel kleiner geworden:drie jenaplanscholen uit Heerhugowaard en één uit Blokkerhebben zich afgemeld als lid van de NJPV. Op dit momentbestaat onze regio nog uit negen scholen.We hebben voor dit schooljaar drie studiemiddagen geplandwaar we de basisactiviteiten ‘Gesprek’, ‘Werk’ en ‘Viering’ aande orde stellen. De drie studiemiddagen worden elke keer opverschillende locaties gehouden, waarbij de inhoudelijke kantwordt voorbereid door een ingehuurde deskundige.Van elke school zijn er in ieder geval een directielid en afgevaardigdenvan de onder-, midden- en bovenbouw. Hetspreekt voor zich dat die vier mensen de onderwerpen enopgedane ideeën verspreiden in hun eigen school.We hopen dat er op deze manier een grotere samenhang totstand gaat komen in onze regio.De eerste bijeenkomstTheo Vries is regioleider en schoolleider vanDe Nieuwe School in EdamMet mijn collega van de onderbouw ging ik naar de eerstebijeenkomst met als thema ‘Werken als basisactiviteit’. FelixMeijer van SYNEGO verzorgde de inleiding en begon met eenvraag waarmee hij me meteen wist te boeien: ‘Hoe onderscheidenwe ons nog als jenaplanschool als veel van onzeactiviteiten ook in andere basisscholen steeds vaker terugte vinden zijn?’ Een vraag waar ik als schoolleider regelmatigmee te maken heb. Ik denk dat ik antwoord gekregen heb.Basisactiviteiten worden door alle scholen gedaan, het verschilis dat het op onze jenaplanscholen pedagogische situaties zijn.In een pedagogische situatie maak je kinderen mede verantwoordelijkvoor wat ze leren en hoe ze dat leren. Er wordtdaarbij uitgegaan van de basisbehoeften van kinderen.Beweging is een van deze behoeften. Natuurlijk kan een kindniet de hele ochtend stil zitten. Daaraan komen we tegemoetdoor afwisseling te bieden. Een periode van inspanning wordtgevolgd door een ontspannen activiteit.De behoefte van kinderen om samen te zijn en te doen krijgtalle aandacht in het samenwerken. Niet alleen tijdens wereldoriëntatieen projecten, maar ook tijdens de cursussen in devorm van elkaar helpen of samen het werk maken.De basisbehoeften ‘leiding’ en ‘zelfstandigheid’ lijken metelkaar in tegenspraak. Niets is minder waar. Kinderen hebbenbehoefte aan instructie en structuur om vervolgens huneigen keuzes te kunnen maken. Het is een aspect dat nogaleens vergeten wordt. Te vaak verwachten we van de kinderenal een grote mate van zelfstandigheid zonder dat ze dat isaangeleerd. Zo zijn tijdsbesef en het maken van een planningvaardigheden die kinderen zich stapsgewijs eigen moetenmaken met hulp van hun groepsleider.Het zelf (ver)werken, zelfstandig werken, zelfstandig en zelfverantwoordelijkleren wordt, afhankelijk van het doel van deactiviteit en de mogelijkheden van een kind, toegepast. Ookdit is steeds gericht op een verdere stap in de ontwikkelingvan het kind.Alle opgedane kennis is uiteindelijk een hulpmiddel om anderedingen te gaan doen. Bij alles blijft de groepsleider verantwoordelijkvoor wat het kind doet.Met enige regelmaat werd de metafoor over ’het gereedschapen de akker’ genoemd. Kinderen hebben gereedschap nodig(aangeleerd in de cursussen) om de akker (projecten, wereldoriëntatie)te bewerken. Daarbij zou het gereedschap niet hetbelangrijkste mogen zijn, het gaat uiteindelijk om wat je ermeedoet. Het kan dan ook niet zo zijn dat er in een jenaplanschoolgeen tijd is voor wereldoriëntatie. Daarmee willen we ons tenslotteonderscheiden!Tsjikke Dijkstra is schoolleider van deOpenbare jenaplanschool De Dijkwerkers te WervershoofFotografie: Felix Meijer28M E N S E N K I N D E R E N 114 november 2008

De dode vlinder Rietje LeuvelinkDe kinderen van mijn groep vragen tijdens het buitenspelenvaak om een potje; een plastic containertje met een vergrootglasals deksel. Het is natuurlijk prachtig om een gevangenlieveheersbeestje, een steentje, soms ook kleine scherfjes,houtjes, blaadjes of plastic dingetjes groot te bekijken,. Nogmooier is het om een spinnetje veilig te kunnen bewonderen.Het griezelige beest is dan monsterachtig groot, maar jekunt je veilig voelen, want er is weinig kans dat hij in je klerenkruipt. In de kring mogen de anderen ook kijken en in de ontdekhoekkunnen ze het beestje nog langer bestuderen.Vandaag geen spin of lieveheersbeestje, maar iets heel bijzonders.Drie kinderen begeleiden met ernstige gezichten Finn,die zijn potje omhoog houdt.‘Rietje, we hebben een zieke vlinder,hij trilt en kan niet meer staan.’ De vlinder ligt inderdaadin het potje te trillen en ik schat in dat hij het niet lang meerDe redactie is op zoek naar uitbreiding.Vind je het leuk om• artikelen te beoordelen en te bespreken• auteurs te zoeken en begeleiden• of zelf artikelen te schrijven?Ben je kritisch en constructief?Neem dan contact op metFelix Meijer, 035-6280242 ofmensenkinderen@hetnet.nlzal maken. Zijn vleugeltjes zijn beschadigd en ik vermoed dathij al een tijdje ergens op de grond heeft gelegen. Dat zeg ikniet, wel raad ik de kinderen aan om de vlinder ergens neerte leggen, waar geen kinderen lopen. Ze leggen hem aan dekant van het plein tussen wat gras en houden de wacht. Opeen afstand zie ik een steeds grotere kring kleuters rond devlinder. Om half een, in de grote pauze, komen de ‘groters ‘ook buiten; het hele plein stroomt vol. Bij de plek van de vlinderstaat telkens een groepje kinderen, sommigen kijken evenen gaan dan weer verder met hun spel. Ik zie, nog steeds opafstand, dat er ook druk wordt gepraat en gewezen . Opeensgebeurt er iets, een paar kinderen springen op, de kring lostzich op en de kleuters komt verontwaardigd naar mij toe rennen.Ze roepen door elkaar: ‘Een grote jongen heeft er opgestaan, hij heeft hem dood getrapt!’ Ze kijken mij daarnaernstig en verwachtingsvol aan. Misschien hopen ze wel dat ikde vlinder weer tot leven kan roepen. Maar op zijn minst zal ikdie jongen nu wel aanspreken en naar binnen sturen na dezelafhartige daad? Ik laat ze allemaal hun verontwaardiging uitsprekenen zeg nog even niets. Dat hoeft ook niet, want Jobkomt er bij staan, hij zit nog maar net in groep 3. Hij leunttegen me aan en zegt, meer tegen mij dan tegen de kleuters:‘Dat is toch eigenlijk wel goed hè, want nu kan de vlindergeen pijn meer hebben. Hij ging toch dood, want zijn vleugelswaren helemaal kapot’. Ik kan alleen maar knikken. Omdat dekinderen van mij iets verwachten kijken ze mij en daarna Jobbelangstellend aan. Ik laat Job nog eens herhalen wat hij zeien weer kijken ze me aan. ‘Ja, hè? Dat is toch zo?’ ‘Ja’, zegtJob, ‘nu heeft hij zeker geen pijn meer.’ Als ze zien dat ik hetmet Job eens ben zakt de verontwaardiging. Ze lopen terugnaar de platte vlinder en beginnen een graf te maken.Job wil ook verder spelen en roept hij over zijn schouder, terwijlhij van me wegloopt: ‘Ik weet dat, omdat het bij mijn opaook zo was.’ En weg is hij.Rietje Leuvelink is stamgroepleider vanDe Nieuwe School in EdamM E N S E N K I N D E R E N 113 september 200829

De moedervan...MuziekTikkende regen op het dak, voetstappen in een stille straat, een rijtjemooie namen, een fluitend vogeltje in de tuin of een neuriënde Mareonder de douche. Het is allemaal muziek. Gekras op een viool daarentegen,een voorbij scheurende scooter of house muziek, schuif ik directdoor naar de categorie lawaai. Maar de moeder van het op de vioolkrassende meisje zal er waarschijnlijk wel muziek in horen en ik weetzeker dat er mensen zijn die hun wenkbrauwen fronsen bij de opmerkingdat een rijtje mooie namen muziek is. En omdat zelfs muziek uitm’n eigen categorie muziek soms naar de categorie lawaai schuift, bijvoorbeeldvanwege een overdosis aan geluiden, laat ik definiëring vande term muziek maar achterwege.Op onze school werkt een muziekdocent die een keer per week naarde stamgroep komt. Ik vind dat een geruststellende gedachte, want ikherinner me nog te goed de klank van de blokfluit van mijn juf op delagere school die wel zelf de muziekles moest verzorgen. Of dat eengrote bijdrage heeft geleverd aan de muzikale ontwikkeling van de klas,daar twijfel ik aan. Wat vaststaat, is dat het geluid van een blokfluit tochnog altijd enige aversie oproept. Het mag duidelijk zijn dat ik verheugdwas toen Mare na een jaartje blokfluit overging op piano. En spijtig ofniet voor Pien is de blokfluitfase sowieso aan haar neus voorbij gegaan.Kortom: ik ben wel blij met een echte muziekjuf op school die de kinderenop de piano begeleidt. Ik geloof dat er heel wat afgezongen wordtals ik hoor hoeveel mooie en grappige liedjes Mare en Pien mee naarhuis nemen. Pien vertelt me desgevraagd dat ze ook ‘’echo-zingen’’(jeweet wel mam, het lijkt op een echo maar het heet anders). En dat jehele leuke spelletjes kunt doen met muziek, zoals een woordje weglatenof een liedje naspelen in een kring of een grappig liedje zingen enklappen of nog mooier maken met de instrumenten uit de kist zoals deschudeieren.Muziek, plezier en ontspanning horen wat mij betreft wel bij elkaar.Want zelf een instrument kunnen bespelen als kind is toch geweldig.Maar dat is nu ook het dilemma, want het is wel een hele kunst om ophet juiste moment de juiste pianotoetsen aan te slaan zodat de juistesnaar geraakt wordt. Dus muziek maken staat ook voor studeren, zegmaar investeren in toekomstig plezier. En uit de vele advertenties opmarktplaats blijkt dat dat niet voor iedereen is weggelegd. Vele honderdenpiano’s, saxofoons, gitaren, violen en blokfluiten zijn op zoeknaar nieuwe investeerders. Voor wat dat laatst genoemde instrumentbetreft, heb ik daar wel begrip voor.

Mensenkinderen DoekaternBijlage bij Mensenkinderen november 2008

Mensenkinderen DoekaternBijlage bij Mensenkinderen november 2008

Mensenkinderen DoekaternBijlage bij Mensenkinderen november 2008

Mensenkinderen DoekaternBijlage bij Mensenkinderen november 2008