Naardens roem (1) - De Omroeper / Stichting Vijverberg

DE OMROEPER, APRIL 1994, JAARGANG 7, NR. 2Redactie: Henk Schaftenaar, tel. 02159-46860Vormgeving: Grad Neijenhuis, UtrechtDe redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud der ondertekende stukken.Van deze artikelen berusten de auteursrechtenbij de auteurs.blz41445261Kooyman-vanRossumINHOUDNaardens roem (1)Lambertus Hortensius (Montfoort 1500 - Naarden 1574)jan PaardenkooperAlle inwoners van Naarden kennen 'de Lîmbertus Hortensius', de breed aangelegdeweg die de verbinding tussen Naarden en Bussum vormt. Maar wie was LambertusHortensius? Laatst sprak ik iemand die er van overtuigd was dat Hortensius eenplantkundige geweest moest zijn naar wie de hortensia was genoemd. Met plantkundehad Hortensius weinig van doen. Wel was zijn vader tuinman in Montfoort bijUtrecht. Als bijnaam - tevens achternaam - zal deze vader 'Van de Hove' - op het hofals plaatsaanduiding - hebben gekregen. Naar 16e eeuws gebmik heeft de jongeLamhertus zich tijdens zijn klassieke studies Hortensius - 'Van 't hof - genoemd.'De Omroeper' verschijnt vier maal per jaar. De abonnementsprijs voor 1994 bedraagtminimaal f 20,-. Opgave van abonnementen aan het onderstaande adres. U ontvangteen rekening bij toezending van het eerste nummer. Abonnementen gaan in met het eerstenummer van de lopende jaargang. De reeds verschenen nummers van de lopendejaargang worden toegezonden. Opzeggingen dienen schriftelijk doorgegeven te wordenvóór 1 december.Zijn basisopleiding genoot Hortensius in het nabij gelegen Utrecht. Bestemd voor hetpriesterschap ging hij daarna naar de Hogeschool te Leuven die in die tijd een enormefaam genoot en al zo'n 3000 studenten telde. Gezien zijn latere activiteiten moet hijvooral zeer gedegen ondenvijs in het Latijn hebben genoten. Zoals een echt humanistuit die tijd betaamt, bezorgde hij tekstedities met aantekeningen van Lucanus enVergilius.ST1CH1ÏNG VIJVER13ERG, Gansoordstraat 16, 1411 RH Naarden, telefoon 02159-46860.Waarschijnlijk in 1527lnvam Hortensius weer in Utrecht waar hij de vererende taak4'

kreeg onderwijs in geschiedenis te gevenaan devermaarde school van de Broeders desGemene levens. Tijdens deze Utrechtse periode werd Hortensius tot priester gewijd.De priesters indeze tijd hadden nietde instelling diebisschop Gijsen zo toejuichte. Datmag blijken uit een vertaald gedichtje (Hortensius zijn hele werk is in het Latijn) vanzijn hand:laars met de Spanjaarden 'te Laaghussem bij Naarden'. Die onderhandelingen liepenop niets uit zoals we weten en volgens Hortensius' eigen woorden overkwam hem hetvolgende, vrij vertaald uit het Latijn door een 1geeeuwer:'Niets smelt de zielen zoo in eenEn boeit te zaam in 't huwlijksleven,nu ze er nietsin vinden,te breken, en uiten steedsDuidelijker nog bleek de tijdgeest uit het feitdat Hortensius in zijn Utrechtse periodetwee zonen kreeg.In 1544werd hem het eervolle ambt van Rector der Latijnse School aangeboden doorde Raad der stad Naarden. Hoewel P.e. Hooft in zijn Historiën melding maakt van'schoolregeerder' en Uytenbogaert inzijnkerkgeschiedenisspreektvan 'schoolvooghdt'kunnen we aannemen dat Hortensius inderdaad hoofd van een Lîtijnse School teNaarden was die gevestigd moet zijn geweest in het weeshuis.Zijn verblijf in Naarden dat tot zijn dood in ]574 duurde, was zeer productief. Hijpubliceerdeomvangrijkegeschiedeniswerken overoproerenen oorlogen inhetSticht,over de oproeren van de \"'ederdopers - een werk dat in onze ogen een bestsellergenoemd kan worden omdat er drie drukken in het Latijn en vier vertalingen in hetNederlands van verschenen - en vooralLambertusHortensius.zijn 'Origine et interitu oppidi Nerdaeliber' of 'Opkomst en ondergang vanNaarden'.In zijn Naardense tijd leefde hij volgenseigen zeggen 'in zijne woning, verre vanhet gewoel der straat, in stille afzondering'.Intussen zorgde hij er wel voordatzijn eerste zoon Augustinus organist vanNaarden werd en dat zijn andere zoon,Hieronymus, op zijn instigatie tot priesterwerd gewijd.In het rampjaar 1572 stond Bossu methonderd ruiters voor Naarden. Hortensiuswas een van de zeven onderhande-den kelder. Terwijl ik daar achterover lig, tracht hij mij met zijn zijdgeweer de keel aftesnijden, altijd denzelfden kreet, om geld, uitslaande. Hiermede bezig hoort' hij in hetvan het huis bewerinr ... vreest dat hem de buit ontgaan za~ en ijltDe brand van de stad ziet Hortensius op een afstand en daarna vertrekt hij naarUtrecht. Eind 1573ging hij terug naar Naarden 'en betrok eene hofstede buiten destad'. In 1574 overleed hij en werd in de grote kerk in Naarden begraven, waar hetStedelijk Bestuur hem met een gldfschrift vereerde.Misschien dat deze kleine geschiedenis van Lambertus Hortensius de berijders van denaar hem genoemde weg wat langzamer doet rijden te zijner gedachtenis.Bij de Stichting Vijverberg zijn nog verkrijgbaar:Jaargangen De Omroeper 1990 en 1991 à f 17,50Jaargang De Omroeper 1993 à f 20,-Het Sasburg prentbriefkaartenboekje f 5,-Oud Valkeveen, van hofstede tot uitspanning f 19,95Het Burgerweeshuis, van weeshuis tot archief f 19,95De Naardereng f 10,-Oud Naarden, verdronken stadje, middeleeuws klooster, oude buitenplaats [29,90(exclusiefverzendkosten)Besteladres: Gansoordstraat 16, 1411RH Naarden, tel. 02159-46860.43

Het boomkwekersgeslachtS.P. jeanne ForemanJurrissen in NaardenHet boeiende artikel over de rozen- en vruchtbomenkwekerij van G.A. van Rossem te'Kweeklust';eschreven door mevrouw A.P. Kooyman-van Rossum en gepubliceerd În jTegen het laatste kwart van de achttiende eeuw bezat een zekere Jacob Bolten eenboomkwekerij aan de Amersfoortsestraatweg genaamd 'Kweeklust'. Deze Bolten wasgehuwd met een meisje uit de bekende Naardense familie Thierens; van beroep washij landmeter en architect.Als vakman werkte voor Bolten een zekere Jacobus Jurrissen. Deze was afkomstig uithet plaatsje Nieuwstadt (Nuestadt) gelegen ten noorden van Sittard tegen de Duitsegrens aan. Hij was daar geboren in 1736 (de. gedoopt op 18 april van dat jaar).TijdensdebelegeringvanNaarden (november] 8]3 - mei 1814) leedBolten'skwekerijgrote schade en het huis 'Kweeklust' - gelegen ongeveer op de plaats waar later 'KleinRubroeck' lag en nu het flatgebouw 'Bosch van Bredius' - ging in vlammen op.Daarna deed Bolten in ]8]5 zijn bedrijf over aan de zoon van Jacobus Jurrissengenaamd Johannes Josephus, geboren te Naarden in ] 78]. Deze was opgeleid inDuitsland en was een eigen k\wkerij begonnen nabij de Karnemelksloot.alJohannes J. was getrouwd met Machtilda de Beer en woonde tijdens het beleg vanNaarden in het nu nog bestaande hotel 'De Beurs' aan de Marktstraat hoek OudeHaven. Zo k\vam hij in het bezitvan dil hotel waareen stopplaatswasvan de diligenceHarderwijk - Amsterdam. Bovendien was hij eigenaar van de trekschuitdienst Naarden- Amsterdam en bekleedde hij een aantal functies in Naarden. Hij stierf 1870. in'Jac. Jurrissen en Zoon'Zijn oudste zoon was weer een Jacobus, ook boomkweker, evenals diens broer EwoudWillem. Jacobus leefde van ]804 tot] 869 en was regent van het Burgenveeshuis van1852-1867.Van Ewoud Willem stamde af Lamberta G.M. Oostermeyer-Jurrissen, de indertijdzeer bekende eigenares en directrice van hotel Jan Tabak (nu Golden Hotel 'JanTulipTabak').De oudste zoon van Jacobus J. was weer een Johannes Josephus, geboren op 22november 1839 te Naarden. Ook deze werd boomkweker en vormde dus de vierdegeneratie in dit vak. Hij werd van zijn dertiende tot zijn twintigste jaar opgeleid inHaarlem en ging daarna naar hel buitenland (Frankrijk, Duitsland}. In 1864 richtteJacobus met zijn zoon de firma Jac. Jurrissen en Zoon op. Op 6 september 1866trouwdedezoon met Eva Al ida Rietvc1d,oudstedochtervan een welvarende vervenergrootgrondbezitterin Vinkeveen. Deze Johannes Josephus Jurrissen (hierna te noemenJan J.) maakte zijn bedrijf groot en van internationale bekendheid, door eigenenergie en kundigheid, maar tevens met financiële hulp van zijn schoonvader. Denaam 'Jac Jurrissen en Zoon' werd een begrip in de kwekerswereld.Valkehofen WernershoveJan 1. woonde na zijn huwelijk met zijn gezin aan de Amersfoortsestraatweg in een'Kweeklusl' met op de achtergrond 'Jan Tabak' in 1855. OlieverfJ.A. de Rijk.44groot wit huis metde naam 'Valkehof. Deze naam staat nu nog op twee huizen (nrs.15 en 15a) op de plaats van het oude huis dat werd afgebroken omstreeks] 955. Toenin ] 874 despoorlijn van Amsterdam naar Amersfoortgereed k\vam, liet Jan J. opeigenterrein langs die spoorlijn een nieuw huis bouwen. In 188] werd dit door hembetrokken met vrouwen zeven kinderen. in 1883 werd daar als 'slot' nog een tweelinggeboren. Het adres was Comeniuslaan 22 (later 24). Tegen de spoorlijn aan kwam eengebouwwaarin een kantoor, koetsierswoning, stal en de zogenaamde rozen loods voormaterialen e.d. Het geheel kreeg de naam 'Wernershove'; de Kweek aan de overkant45

heette in de wandeling 'De Kamp'. Hetassortiment aan bomen was veelzijdigmet ook vruchtbomen en zogenaamdelaanbomen. Deze laatsten werden perspoor met wagonladingen vervoerd naarDuitsland, vooralnaarde Rijnsteden.Specialiteitvan Jac.Jurrissen en Zoon vormdenechter de grote coniferen (groenblijvendeheesters). Voor 1914 was deomvang van dekwekerij uitgebreid tot 45hectaren in Naarden en vooreen deel ookin Bussum.'Wernershove'(/iln de Comeniuslaan.Jan J. in RuslandIn het Gooi waren intussen de nodigekwekerijen ontstaan want de afgezandegronden bleken uitermate geschikt voortuinbouw. De veranda van Wernershove.Voorde grote opdrachten had JanJ. in deloop der jaren contacten met bekende tuinarchitecten als de Zochers, LeonardSpringer, Piet Wattez en Dirk Tersteeg (zelf ook kweker). Op tentoonstellingen kreeghij onderscheidingen en werd hij zelf uitgenodigd als jurylid. Nog toen hij tachtigjaarwas maakte hij deel uit van een jury in Parijs.Dit internationale werk bracht ook vorstelijke ontmoetingen met zich mee. In mei1899was hij met hvee collega's op audiëntie bij de Russische tsaar Nicolaas IJ (1894­1917) in St. Petersburg. Het verhaal gaat dat deze hen te lang aan de praat hieldwaardoor de treinaansluiting in Moskou zou worden genust. Dit werd opgelost dooreen extra trein met] e klasslaapcoupé'svoor hen telaten rijden. 'Plusminusdertig urensporen tot Warschau', zoals Jan J. zelf noteerde in een klein fotoalbum 'Souvenir deMoscou'. Een prachtig verhaal in de familiegeschiedenis. Volgens mededelingen vanfamilieleden deed Jan J. ook zaken in Rusland.Toen Jan]. zeventigjaarwerd in 1909,droeg hij de directievan hetbedrijfoveraan driezoons: Thomas, Jacobus (Ka) en Johannes (Jan J.N.). Thomas was tevens boer, Kodeadministrateur en vertegenwoordiger naar buiten, Jan J.N. de echte boomkweker(opgeleid in het Belgische Vilvoorde). Jan J. zelfb1eeftoch de opperbaas! De jongstezoon, Alphons ging niet in het vak maar werd chemicus.Er w·erkten in de kwekerij nogal wat mensen uit Huizen; deze liepen vandaar in allevroegte om tegen 6 uur op het werk te zijn. Ook de bazen plachten dan present te zijn.Men werkte graag bij Jurrissen omdat iedere knecht naast het loon een stukje grondvoor eigen gebmik mocht hebben.47

Van lGveckgrond naar bouwterreinNa de Eerste Wereldoorlog sloot Duitslandzijngrenzenvoor kwekerijproductenbeJangrijkafzetgebied wegviel.waardoor eenOok de tijd van particuliere buiten­plaatsen ging voorbij en veel gemeentenrichtten eigen kwekerijen in. Daaropvolgdendecrisisjaren.vijfenvijftig jaar regent van het Burgerweeshuis. Toen hij in 1921 vijftigjaarregentwaswerd zijn portret geschilderd door H.M. Krabbé (de grootvader van Jeroen Krabbé).Ditschilderij hangt thans in hetgerestaureerde pand van hetvroegere BurgefW"eeshuis,waar nu het Stadsarchief van Naarden is gevestigd.Naast vakdiploma'sontvingjan J. deonderscheidingvan ridder in deordevan Oranje­Nassau. Prankrijkeerde hem metde benoeming in de van de 'mériteagricole'. Hijordewas hier zeer trots op.[n het Gooi kwam echterdewoningbouwop gang, zodat kweekgrond bouwgrondGevestigd in /773werd. Op 29 april 1925 besloot de Raadvan Naarden van fan). aan te kopen hetterrein begrensd door Amersfoortsestraanveg, Brediusweg en Godelindeweg, grootplusminus 79.742 m2bouwterrein en water; benevens plusminus23.704 m2grond enwater, dit laatste bestemd voordeaanJeg van wegen en plantsoenen. De prijs was f 1,50per m2 voor het bouwterrein met water; f 1,- per m2 voor de gronden bestemd voorwegen enz. Op dit gebied is het schilderskv"artier gevestigd.V het ophogen oor van de percelen grondonder daar te bouwen woningen werd inhet midden van het terrein een vijvergegraven. Met de daaruit verkregen aardewerd alleen de grond precies onder dehuizen verhoogd, ten'iijl de tuinen laagbleven op het niveau van de oorspronkelijkekweekgrond; daarom zulke mooietuinen.Jan J. overleed 4 november 1928,opwaarna Naarden besloot het plantsoen-;;::aangelegd rondom bovengenoemde vijverde naam te geven van fan furrissenplantsoen.De vijver werd in de wandeling'het meertje van Vlek' genoemd enheet nog steeds maar de naam van fanzo,Jurrissenplantsoen is verdwenen. \'\Tanneerzal deze juiste naam hier weer wordenaangebracht?Jurrissen was Het echtpaar Jurrissen-Rietveid voor de Jan ook buiten zijn beroepwerkzaam. Hij was dertig jaar raadslid enveranda van Wemershove in juli /925.Teraardebestelling J.J. Jurrissenaanwezigen, die zich om de groeve haddenmerkten wij o.m. op: burgemeesterHedenmiddag werd het stoffelijk over­geschaard,M.P. van Wettum en den heerschot van den te Naarden in den ouder­Van Aken, vertegenwoordigende het Burgerdom van 89 jaren overleden kweeker, wijlenHogerzeil,den heer r.J. Jurrissen, ter aarde be­Weeshuis; de heeren Ds.steld.wethouder van Naarden, MI. A. Moolenburgh,wethouder van Bussum; de gemeenteraadsledenOm tien uur vond in de parochiekerk St.van Naarden J.P. DudokVitus de plechtig gezongen uitvaart plaats.van Heel, Vlek en het oud-gemeenteraadslidDe Requiem-mis werd opgedragen doorde heer J. van Asperen. Verder den zeereerwaard en heer pastoor J.deheeren: Krelage, voorzit Ier van den Neder!.Hcrmsen, terwijl het koor de tweestemmigemis van Heller zong. Nadat de absoluteTuinbouwraad: Jac. Smits, voorziUervanPlantenhandelaren; Leonardverricht was, had de begrafenis plaats den Bond vanop het R.K. kerkhof aan den Amersfoortschestraatweg.A. Springer, tuinarchitect uit Haarlem;D.F. Tersteeg, tuinarchitect; mej. TineHet was ruim half één toen de stoet bij de Cool, tuinarchitecteen de heeren G.A. vanRossem, B. Dudokvan Heel, F. Dudokvanbegraafplaats aank'l'lam, daar eerst doorHeel, H. Kuhn, notaris Scheffelaar KlotsNaarden werd gereden langs het Weeshuisen het Raadhuis.Jr., eenige oud-weezen en personeel vanden overledene.De beaardingsplechtigheid werd verrichtdoor pastoor Hermsen. Onder de talrijkeBron: dagblad de Gooi- en Eemlander van donderdag 8 november 1928.Het einde van 'Jac. Jurnssen en Zoon'Na het overlijden van de weduwe E.A. Jurrissen-Rietveld op 4 januari 1935, werd hethuis aan de Comeniuslaan afgebroken en de grond verkocht aan de finna Mauritz teNaarden.lntussen zetten de drie genoemde zoons op kleinere schaal het bedrijfvoort,terwijl de gronden geleidelijk werden verkocht. Zij vormden de vijfde generatiekwekers Jumssen.Ook kleinzoons - dus de zesde generatie - wten nog in het kwekersvak. Kleinzoon49

Willem Thomas (Wim) Jurrissen Sr.ging na experimenten in de groenteteelt (tomatenen champignons) over naar bestuurlijk werk; hij werd voorzitter van de afdelingNaarden-Bussum van de Rabo-bank en bestuurder en vele jaren voorzitter van degroenteveiling Naarden. Hij stierf op 29 maart 1973.Kleinzoon FrankJurrissen (zoon van KoJ.) dreef nog, gedeeltelijk op gehuurde grondeen eigen kwekerij onder de aloude door hem geërfde firmanaam Jac. Jurrissen enZoon. In september 1973werd nog het 200-jarig bestaan van de zaak gevierd op hetterrein van Frank J. aan de KarnemelkslooI. Ook dit terrein kwam onder hetbestemmingsplan van Naarden (Zuidwest lIl) en is volgebouwd sinds 1990, waarmedeinderdaad een einde is gekomen aan de kwekerij Jac. Jurrissen en Zoon.Met het einde van de boomkwekerijen is een karakteristiek landschap in dit deel vanhet Gooi verdwenen.De zevende generatieTevermelden valt nog, dat elders in de wereld nazaten van JanJ. nog wel in debranchewerkzaam waren en zijn.De kleinwon Leo Schrakamp (overleden in 1960) dreef een boomkwekerij op LongIsland. Ook in de Verenigde Staten is alweer een volgende (zevende) generatiegevestigd. Thomas Jurrissen (zoon van bovengenoemde Wim Jurrissen Sr.) heeft inNew Jersey een eigen bedrijf (aanvankelijkmet h'lee broers): aanleg van tuinenen parken.Maar ook in Naarden zijn nog leden vandefamilie Jurrissen. Roos-Marieen FrankJan, dochter en zoon van Frank wonenmet hun moeder in Naarden. Ze studerenmaar in een andere richting dan hunvader, die naar Canada emigreerde.Dan is er de jongste zoon van WimJurrissen Sr. Willem Thomas (Wim)Jurrissen Jr medewerker bij de Wilde'srozenkwekerij, dus nog weer in het vak!Hij '\Toont meI zijn vromv naast zijnmoeder mevrouw H.E.C. Jurrissen­Schuder en zijn zuster Coby Jurrissen inhet stijlvolle huis - gebouwd in 1899- aandeAmersfoortsestraatweg 11en 13op deoudste plek van de \Toegere kwekerij.In de mooi aangelegde en onderhouden Het rechter pilaster van het oude hek vantuin staat nog hel vroegere ingangshek 'Kweeklust'.met de naam 'Kweeklust'. Dit vormt alshet ware de band van de eerste tot en met de zevende generatie Jurrissen in Naarden.Bronnen:Amersfoortsestraatweg /1 en /3.505'

'Water de brij met stroop erbij'Herinneringen van Jannetje Brands-BakkerH. SchaftenaarMevr.]. Brands-Bakker in 1994.van de voriee eeuw. Haar ouders Wil/cmOp haar eerste verjaardag verhuisde zenam"de VestingKattenhagestraat 114 vlakbij bakker Van Rhijn en een jaar later naardeHuizerpoortstraat. Daarbrachtzehaardoor lol 1924 om vervolgensna'" B,""um "Van die eerstedecennia van de eeuw weet zijtwintigstezich nog veel te herinneren over het dage-mij. Van­VoorUit een erfgooiersgeslachtVan oorsprong stamt Jannetje afvan heterfgooiersgeslacht Bakker, dat in de 17e en18c eeuw een bakkerij had bij de Huizer molen. Eén van haar voorvaderen was erbuurmeester hetgeen doet vermoeden dat hij tot de vooraanstaanden van het dorpbehoorde. Via de generaties 1acob (1684-1754) en Hcndrick Bakker (1707-1789)ontwikkelde dit geslacht zich voorspoedig, maar met de volgende generatie (Gerrit1748-1804) ging het fout, want in 1804stierven er binnen anderhalve maand vijfnaaste familieleden.Als gevolg daarvan werd zoon vandeGemt, genaamd Klaas Bakker (1794­1840), weeskind. Het is deze Klaas die nade Franse tijd de dorpskern van Huizenverliet en als boerenknecht op de hofstedeOud Bussum in Naarden ging werken.Daar trok hij de aandacht van dedienstmeid Maria lans uit Voorthuizenen huwde met haar in 1817.De tabaksschuur op de heide ten oostenDitechtpaar, metdebijnamen 1830. Later werdKlaas Kluiten Maria van der Kuil, maakte omstreekshia Flevon,ma RebouM,d. Litho A.Brouwer.1830 de overstap naar een zelfstandigboerenbedrijfje. Via het erfgooiersschapje enkele koeien, een was een dergelijke stap betrekkelijkeenvoudig te maken. Had stalen een vrouw, dan kon je gebnlik maken van het schaarrecht op de Meent. Dezemogelijkheid moet KJaas voor ogen hebben gehad, toen hem are kwam dat er opterde heide ten oosten van Berghuis een tabaksschuur leegkwam. l.P. van Rossum hieldzich op Berghuis bezig met de tabakscultuur, maar hield teelt wegens drukkedewerkzaamhedenvoorgezien. Daar, in de gehuurde schuur, temidden van dezanderijen,startte Klaas Bakker (Kluit) zijn boerenbedrijfje.Vroegste herinneringenbijnaam 'Kluit' Het is de die nu anno 1994 nog voortleeft bij Jannetje Bakker. Debijnamen 'Kluit' 'Van der Kuil' zouden,enw gaat het verhaal, in verband kun-nen warden gebracht met de werkzaamhedenvan hetechtpaarin de Valkeveensezanderijen.OokhaargrootvaderWillemBakker (1824-1891) erfde die bijnaam.Vanwege zijn rossig haar werd dat volgensmij veranderd in 'Rooie Kluit'. Alhoudt dat 'Rooie' volgens haar verbandmet het begrip 'derooiegrond' ofteweldeoorspronkelijke zandlaag onder hethumusdek.. Willem werkte namelijk ook Blekerij 'Schoonzigt' aan de 'Valkeveenopde zanderij bij Van Rossum. Om- scheweg' halverwege de 1ge eeuw. Lithostreeksl855werdhijechtertotkoddebeierA. Brouwer.53

(jachtopziener) benoemd in het nog onbewoonde bosrijke gebied tussen Naarden enH ui7.en.Hij nam toen zijn intrek op de blekerij Schoonzigt aan de Valkeveenscheweg,nu de Meentweg. De blekerij stond op de plek waar in het voorjaar van 1860het huisDrafÎ1a werd gebouwd. Via enkele Valkeveense verhuizingen vestigde zijn zoonWillem Hendrik zich met vrouwen kinderen (waaronder )annetje), zoals reedsgeschreven, in 1895in de Vesting. Over de omgeving van de Huizerpoortstraat gaanJannetjes vroegste herinneringen. Hetzijn wat fragmenten over het leven aan het prillebegin van de nv:intigsteeeuw. We laten Jannetje Bakker nu zelf aan het woord.Koken boven een houtvuurtje'Vande Kattenhagestraatverhuisden weeerst naareen zeer oudewoningin een steegjeaan de Huizerpoortstraat dat doorliep naar de Kloosterstraat. Een restant van dezesteeg isnogsteeds aanwezig. In deze steegwoonde ook mevrouw DeBruijn, die kousenrepareerde. Bijde voordeur lageen mestvaalt waar allerlei huisafval gestort werd. Eenpaar keer per jaar werd deze waardevolle mest naar de groentetuinen gebracht.Viade verhuizing naar een woning in het midden van de straatwerd onze uiteindelijkebestemming Huizerpoortstraat 12, op de hoek van de Pijlstraat. Het was een huisjebestaande uit een smal gangetje, twee kamers waarvan één met bedstee waarin zich eenkrib bevond waar de kinderen sliepen. Onder de bedstee bevond zich een kleinkeldertje, waar de 'inmaak', zoals andijvie en zuurkool, werd opgeslagen. De bovenverdiepingbestond uit een onbeschoten zolder. Een houten aanbouw moest dekeuken voorstellen, waarin later een plee werd ondergebracht. Aanvankelijk deeldenweop het binnenplaatsjeeen plee metde buren. Water,gasen electrawarener nog niet.DePijlstraat met de Vestingschool en het Postkantoor aan het begin van de 20c eeuw.Gekookt werd er in een gietijzeren pot boven een houtvuurtje in een grote zwartgeblakerde schuur, die tegen de Vestingschool was aangebouwd in de Pijlstraat.Het eten, meestal aardappelen en stamppotten, had daardoor SOlnseen rokerigebijsmaak. Mevrouw Menist, die bij de wal in de Gansoordstraatwoonde, braadde vetuit. We kregen er gratis kaantjes, die we verder uitbakten en door de stamppotmengden. Een lekkernij was'Waterde brij, metstroop erbij', een gekookt mengsel van,vater en veel bloem, waarin je lang moest roeren. Soms kwamen er pinda's ensinaasappels op tafel, die waren in die tijd erg goedkoop. Ons brood bestond uit zelfgemaakt roggebrood. Dat wil zeggen we kneedden van meel een brood - het meelhaalden we bijVrakking achter het Kerkpad en later bij bakker Van Rooijen ofMenke- en brachten dat naar de oven van de bakker.Melkwerd gehaald bij Marie de Gooijer, de oudste dochter van deboer opde hoek vande Gansoordstraat en Pijlstraat. Dat was een goed Rooms gezin. Vaak zat de helefamilie te bidden.1kherinner me nog dedochters Cal', Emma enAlie. Aardige mensendie De Gooijers. Alsde stal openstond, gingen we daar naar binnen om melk te halen.Aan de voordeur stonden ook geëmailleerde bakken met melk, die vrijwel altijd aande waterige kant was.De water- en vuurwinkelMoeder liep elke dag met de kruiwagennaar het Bos van Bredius of de bossenvan Valkeveen en sprokkelde daar houtvoor de kachel of om ermee te kunnenkoken. Ze had zo haar trots en waardigheid.Kwam ze gelijktijdigmet haar hoogopgetaste kruiwagen met de GooischeStoomtram voorde Utrechtse Poort, danweek zij geen duimbreed en ging totgroot ongenoegen van het kleine machinistjeals eerste door de poort. Als definanciën het toelieten werd er aan dehaven bij BijlllOuwereen emmer steenkool,turfofbriketten gehaald. Diesteenkoolbestond uit één grote bonk. Jemoestcr zelf met een hamer of moker nogk!eine kooltjes van maken. De kooltjesgingen vervolgens nat in de kachel om erlangerpleziervan te hebben. Debrikettenwaren bestemd voor de strijkbout.Voor de afwas of een kopje koffie werdCollectie:54 55

Een gedeelte van de Huizerpoortstraat in de jaren vijftig. Collectie: StadsarchiefNaarden.meestalvoor een cent kokend watergehaald bijBijlhouweropdehoekJan MassenstraatJHuizerpoortstraat, die een grote heldere en mooie water- en vuurstand had metapparatuur waaraan prachtige koperen kranen zaten.Het drinkwater werd verkregen uit de pomp schuin tegenover ons huis waar deLarense Marretje Dille\v:itwoonde.Kleding moesten we zelf maken. Zo afen toe kochten we wat lapjes van een jood metde naam 'Japie van elke week' die met stoffen door de vestingstraten ventte. Nog zieik mevrouw Menist die elke ochtend vroeg op pad ging, de boeren langs, met een rolwit katoen op haar rug en een eUemaat (stok van één meter) in haar hand.In geval van ziekte en kwalen werden we soms geholpen door militairen van degarnizoensinfirmerie. Zo werd mijn zusje Klaasje,dielast had van winterhanden, ooitgeholpen door Valk,die naast zijn werk in het militair hospitaal ook nog een zilver- engoudwinkeltjehad in de Jan Massenstraat. Eén raam werd gebruikt voor de uitstallingen in de huiskamer vond de verkoop plaats. Later kochten wij er onze trouwringen.beste. Op de hoek van de Pijlstraat en deGansoordstraat was een postkantoor.De directeur van het postkantoor, deheer Alings, en degeniebaas waren sportievelieden. Als de gracht bevroren was,gingen zeeen bijt hakken om bijzeer lagetemperaturen toch nog een duik te kunnennemen.Elkezondagliepen wenaar Huizen, naarmijn grootouders aan moederszijde, dieop een boerderij aan de Koedijk woonden.Ook bracht ik daar altijd de zomervakantiedoor. We vingen op de meent,op 'het Harde', mulders (meikevers),diewe met een dun draadje aan hun pootlieten rondvliegen. Dat was een :wligetijd daar.Als kinderen speelden we vaak in destraat ter hoogte van de Joodse begraafplaats.Dal was een groot veldaan de walomgeven doorschuttingen. Ookdegaanderijenaan de binnenzijde van deUtrechtse Poort waren geliefde plekkenWillem Hendrik Bakker (1852-1936) in1934 aan de koffie op het binnenplaatsjevan ]-]uizerpoortstraat 12.Mulders vangen op de meentDe Vestingschool werd rond de eeu\.\'\v1sselingnog bezocht door honderden scholieren.Ik zat in de klas bijjuffrouw Maas, de heren Bakker en Van Hemert en juffrouwLenstra. De laatste was een strenge. Ze had een rietje, scherpe nagels en kneep als deNaarder/se jeugd bij de Utrechtse Poort omstreeks de eeUlvwisseling.56 57

om met bikkels te spelen. De doorgang werd door ons zelden of nooit gebruikt, wanthet verkeer zoals hooi- en andere boerenwagens en de tram lieten geen ruimte over.Dat in tegenstelling tot de Amsterdamse Poort, waar je kon schuilen in de nissen aande zijkanten van doorgang.deHoogtijdagen waren in de Vesting de kermis op het Dortsmanplein, het vuurwerk ende koeienmarkt. Tijdens de feesten in 1914 waren de deuren in de Huizerpoortstraatversierd met sparregroen en papieren roosjes. Verder herinner ik me nog fris deschiettenten, stoomcarromels en de poffertjes- en oliebollenkraam van De Jager diealtijd ter hoogte van de pastorie stond. De weeskinderen liepen er met jurkjes met eenoranje streepje.Ook de Matthäus Passion en militaire parades brachten leven in de brouwerij. Dedetram was dan afgeladen en het was gezellig druk in de Vesting. Een fraai gezicht vondik altijd de soldaten die vanuit Amsterdam door de vesting marcheerden op weg naarCrailo, waar oefeningen plaatsvonden.Bij het kerstfeest in de Grote Kerk waren we altijd van de partij. Er stond een prachtigekerstboom en brandde een grote kachel maar je ging er eigenlijk naartoe voor heterkrentenbrood en de kop chocolademelk. Op Zondagsschool kreegje met de kerst eenpoppetje of ander cadeautje.Aan het werk in 1906In die tijd was Dirk van Rhijn de lantaarnaansteker. Ook werd je door hem opbestelling gewekt. De porder werd hij genoemd. Dal wekken was nodig want het wasarmoe troefenop twaalfjarige leeftijd moest ik werken. Zo werkte ik omstreeks 1906,alDe Amsterdamse Poort met rechts, achter de huisjes, de Turfioods.58De panden Huizerpoortstraat 12 tlm 16 worden gesloopt om plaats te maken voor degymzaal van de nieuwe Vestingschool. Collectie: StadsarchiefNaarden.voor drie kwartjes per week, bij de weduwe Brouwer-Wesseling, die een kruidenierswinkeltjehad in de Huizerpoortstraat. Haar man was overleden dooreen trap van eenpaard en zij hield zich daarna in leven met dat winkeltje. Voor haar moest ik opValkeveen boodschappen bezorgen. Zo kwam ik op Zandbergen en mocht vandaar,via het Zandbergenlaantje, binnendoor naar F1evorama, Drafna, Nieuw en OudValkeveen. Op Nieuw Valkeveen woonde toen boer Brouwer en op Oud ValkeveenBoerebach. Op Flevorama werkte toen een huishoudster, die later met kruidenier VanNorren huwde. Van haar kreeg ik weleens een glas wanne melk. Mijn vader, die ondermeer de tuinen van Wattez en De Rijk werkte, was op Valkeveen ook een goedeopbekende. Hij werd weleens bij Dudok van Heden gevraagd om teroeienofdeed meedeaan een drijfjacht.Laterwerkteik bij de wasserijvan Vlek en tijdensde Eerste Wereldoorlog - toen werdener bij ons in buurt soldaten ingekwartierd - in de huishouding bij de familie Van dendeBerg in de Julianalaan. Ook heb ik gewerkt in de fijne boekhandel van Messie (laterDozij en nog later Everhard) in de Marktslraat, waar de Naardense kranten werdengedrukt. Daar werd veel verkocht aan officieren. Als bij Messie de stoep geschrobdmoest worden, haalde ik het water bij de pomp het stadhuis. Messie zelf was oudmilitairbijen was getrouwd met de dochter van Streefkerk.Ook heb ik nog gewerkt in de kruideniers\vinkel van de ouders van Jan Hagoort. Zehadden hun winkel naast de kerk, waar nu de drogisterij zit.59

Een erfenis van de familie Dudok van HeelHun landhuizen in het parkgebied van NaardenA.F. Kooyman-vanRossumhuizen mee opmerendeelnog)udok van Ha'lea ''Pre,~eo,hebben wij daar vooral denOh' on;g~ing l'ebb'" laten bouwen en waarvan hetDe Jan Massenstraat tijdens de watersnood in 1916. Collectie: StadsarchiefNaarden.Overstroming in de VestingWat grote indmkop mij maakte was de watersnood in 1916. Men had vergeten deschotbalken te plaatsen in de Grote Pijp onder deZeebrug, waardoor 's nachts de helftvan de Vesting onder water kwam te staan. Ons hele gezin zat op zolder en keekvandaar door het raam naar detoestand buiten. Wehoordendekoeien vanStreefkerk,die een sta] had aan de wa], loeien. Dezelfde nacht nog werden de beesten daar inverband met verdrinkingsgevaar weggehaald. In onze huiskamer stond een halvemeter water. Al ons ingemaakte voedsel, in het keldertje onder de bedslee, was naar debliksem. Door de Huizerpoortstraat dreven planken, stokken en andere troep. 'sMiddags zakte het water en konden we aan de schoonmaak beginnen.'zijn met enkele leden vall de familie en heeft ook geell enkele pretentie compleet te zijn.Aantrekkelijke parkzoneHetmeestzuidoostelijkdee] van degemeente Naarden,dezogenaamde landgoederenstrook,met daaraan grenzend ook nog een stukje Huizer grondgebied, vormt eenaantrekkelijke parkzone voor bewoners en bezoekers.Het woordenboek vermeldt als betekenis voor park: 'een terrein bij of om een kasteeloflandhuis bestaande uit bos en weiland, meestal door vijvers en kunstmatige aanlegverfraaid'.Deze omschrijving gaat geheel op voor het boven beschreven gebied, globaaJ deomgeving Bollelaan, F1evo]aan, Huizerstraah'leg, Naarderstraat, Valkeveenselaan,Meentweg en Oud Huizenveg omvattend. Op een tocht door deze wijk zal men geenkasteel aantreffen, maar wij vinden er wel, niet één landhuis, maar véle landhuizen,vaak gelegen op de grens van bos, weiland en water.Dit parkgebied, geënt op een natuurlijk landschap, is door de mens zo zwaargemanipuleerd, dat nu van een kunstmatigoftewel cultuurlandschap gesproken moetworden. Gelukkig voor ons ervaren 'wij dit omgebouwde landschap nog steeds alsaantrekkelijk en prettig om er te vertoeven.Wat eraan vooraf gingOm rond de vesting Naarden inundatiemogelijkheden en een beter schootsveld te60 61

Aangezien het afgraven een lucratieve bezigheid bleek te zijn, is daarna een algemenea&..andingsdrift op gang gekomen.m'''n, VerschiUende kwemengrondeigenaren, in l8e eeuw waaronder af7.andingen ].P. van buiten Rossum de vestinggmhten (1778-1856), gingen ,weng. zich -rmet deze activiteiten bezighouden. Zij maakten vaak vooraf plannen voor de bestemmingvan de af te graven percelen. Was de nieuwe bestemming weidegebied, danwerden de zanderijsloten, die nodig waren voor snelle afvoer van het zand en Jatervanhet water, w recht mogelijk gegraven. Op de plek van een aan te leggen park voor eenbuitenplaats kregen de zanderijvaarten vaak al bij het graven een vrijer, gebogenverloop, geheel volgens de toenmalige mode van de romantische landschappelijkeaanleg van bossen en parken.Genoemde J.P. van Rossum woonde aanvankelijk alleen zomers op zijn buitenplaatsZandbergen aan de Amersfoortsestraatweg. De laatste jaren van zijn leven bleef hijechter het hele jaar in het Gooi. Ontginnen van woeste grond en aanJeggen vanparkbossen was één van zijn grote liefhebberijen. Op deze manier heeft hij als het warede basis gelegd voor het scheppen van aantrekkelijke plaatsen voor de bouw van eerstzomerverblijven en later permanent bewoonde landhuizen voor zijn talrijk nageslacht.Van de vele nakomelingen heeft vooral tak Dudok van l-leel- Van Rossumdevan deze mogelijkheden gebruik gemaakt.Bij het ophalen van herinneringen overde familiehuizen bij oud-bewnners ofhun familieleden komt steeds een gevoelvan waardering naar voren, van bevoorrechtgeweest zijn om, bijvoorbeeld alstekind, buiten bij het ouderlijk of grootouderlijkhuis zo onbeperkt te hebbenkunnen genieten van alle geneugten diehoren zoveelruimtenaast dedeur;ombijmet speelkameraadjes zoveel als je maarwilde in het bos te kunnen spelen, zwemmen,bootje varen, hutten bouwen, metde beesten bezig zijn enz. enz.De eerste Dudok van Heel in NaardenToen de dochters van Van Rossum ophuwbare leeftijd kwamen en zij hun echtgenotenmeestal in de kring van Amsterdamsezakenlieden en bankmensen vonden,AE. Dudokvan Heel (1802-1873).was het haast vanzelfsprekend datDe huizen van de familie Dudok van Heel ten zuidoosten van de vesting Naarden,gebouwd tussen 1860 en 1992.1. Flevorama,6. De Viersprong,11. De Breidablik,2. Drafna,7. De Bikkel,12. 'tGraeveveldt,3. De Bongerd,8. Berghuis,13. 't Graeveveldt,4. Zuiderhof,9. De Rietkraag,14. Het Plankenhuis.5. Zuiderhof (sta/­10. Oldenheem,gebouw),deze jongere generatie, wanneer zij zomers naar buiten wilden, richting Naardentrokken.De oudste dochter, Hermine Marie Elisabeth (1807-1869) trouwde met Abraham63

Everardus Dudok van Heel (1802-1873). Dit echtpaar koos Flevorama als hunbuitenplaats. Zij zijn de eerste Van Heelen die zich in het Gooi vestigden en zij hebbenin Naarden voor een uitgebreid nageslacht gezorgd. Het is mede aan de anderhalveeeuwaanwezigheid van deze familie te danken, dat hel gebied zich heden ten dage nogsteeds aan ons presenteert als een landschap rijk gestoffeerd met in verschillendeperioden gebouwde landhuizen.Terwijl l.P. van Rossum vooral, ondanks aUerlei andere initiatieven die hij heeftontplooid, in de Gooise geschiedenis bekend zal blijven als 'ontginner'; zullen zijnnakomelingen van de Dudok van Heel-tak herinnerd worden als 'bouwheren',opdrachtgevers van het laten ontvverpen en bouwen van veel huizen. Slechts hveehuizen zijn weer verdwenen, de andere tien kunnen wij nog dagelijks aanschouwen.De meeste Van Heel-huizen zijn beeldbepa1cnd voor de plek van hellandschap waarinzij staan. Ze maken zelf deel uit van dat landschap. Het zal niet vaak voorkomen dateen dozijn lanclliuizen door verwanten zo dicht bij elkaar in één gebied wordtgerealiseerd.Op een paar huizen na staan al deze landhuizen vermeld op de recent gepubliceerdelijst van het voorlopige monumenten inventarisatieplan het zogenaamde MIP-planvan respectievelijk de gemeenten Naarden en Huizen. Het zijn Flevorama, DeViersprong, Plankenhuis, Oldenheem, Breidablik, Berghuis, De Rietkraag,Zuiderhofen De Bikkel.Ter verduidelijking het volgende: het MIP-plan bevat een inventarisa.tielijst metbouwwerken die nog niet tot rijksmonument zijn bestempeld, maar waarvan degemeenten vinden dat ze als monument beschermd zouden moeten worden. Inoverleg meteigenaren en viahoorzittingen nl.ldeze lijst inde nabije toekomst bijgesteldworden. De centrale overheid heeft de gemeenten deze inventarisatie van potentiëlemOlmmenten opgelegd. De inventarisatie omvat de jongere bouwkunst tot 1930.Flevorama (Flevolaan 4 en 6)In 1856 overleed l.P. van Rossum en zijn grondbezit viel uiteen. De meesten van zijnzes dochters en drie zonen kochten op de boedelveiling grotere ofkleinere delen vanhun vaders terreinen lerug. Hermine Dudok van Heel-van Rossum heeft op dezemanier de buitenplaats Flevorama in eigendom verworven samen met het omringendebasen hetvoor het huisgelegen weiland. HetwiUe huisop de heuvel isin de vertete zien vanaf de Huizerstraatweg bij de hoek van de Flevolaan.Ter plekke stond in 1856al een buitenhuis van bescheiden afmetingen met bovenopeen belvédère die een prachtig uitzichl bood over de Zuiderzee. De zee met devissersboten waren toen vanuit dat huis duidelijk te zien omdat het bos in hettussenliggende gebied nog niet volgroeid was.A.E.Dudok van Heel liet het oude huis slopen om het te laten vervangen door een veelgrotere villa in classicistischestijl, ontworpen door Van Gendt, de bouwmeester vanhet Concertgebouw. Later is het huis aan de achterkant nog vergroot en met eenkoetshuis uitgebreid. De huidige eigenaar heeft onlangs de grote wintertuin (serre) alsaanbouw voltooid.Abraham Everardus Dudokvan Heel werd als eerste in een gezin met dertien kinderengeboren. De naam Van Heel is afgeleid van Hedel, de plaats waar de familie oorspronkeJijkvandaankwam. Deovergrootmoeder vanA.E.was kort voor zijn geboorteoverleden en als nagedachtenis aan haar werd haar familienaam 'Dudok' - deze naamwerd met uitsterven bedreigd - aan de naam Van Heel toegevoegd. Zo is de naan''Dudok van Heel' ontstaan. Later, na 1811,werden dergclijkenaamstoevoegingen pasgeldig na een koninklijk besluit.Na 7.ijnhuwelijk met Hermine van Rossum woonde hetjonge paar in bij schoonvaderl.P. van I{ossum in Amsterdam. Deze woonde 's winters op de Herengracht 196-198in een ruim huis dat plaats bood aan de beide gezinnen. In de zomerwerd Amsterdamdoor de hele familieverruild voor Zandbergen envoor het gezin Dudok van HeellaterFlevorama.Dudok van Heel was mededirecteur van de in 1827 door Paul van Vlissingenopgerichte fabriek voor stoom- en andere werktuigen 'Paul van Vlissingen en Dudokvan Heel', voorloper van Werkspoor. In Nederland kwam in die tijd, jaren later danin Engeland, schoorvoetend de industriëleont\\likkeJingop gang.In de nieuwe fabriekwerden voor die tijd moderne stoommachines gemaakt en verkochtaan scheepswer-65

ven en fabrieken. Er braken goede tijdenaan voor het bedrijf.Samen met zijn oudere broerwerdJoannesPetrus Dudok van Heel (1831-1900) jnngde fabriek ingestuurd om het vak gedegente leren. Doorkneed in de techniek van destoommachine vertegenwoordigden zijde fabriek Pau! van Vlissingen en Dudokvan Heel in Engeland, Italië, Duitsland enEgypte. Zij verkochten cle producten enbegeleidden de installaties van de stoommachines.De broer hield zich bezig metde voor die tijd nieuwe suikerfabriekendie in binnen- en buitenland verrezen,T.P. was verantwoordelijk voorde inbouwvan de machines op schepen.Het huis Drafna op het plaatje van P.H. Witkamp (1ge eeuw).Na het overlijden van vader A.E. heeftFlevorama enigejarenleeggestaan. DaarnaisJ.P. Dudok van Heel naar het grote huis f.P. Dl/dok van Heel (1831-1900).gegaan en heeft tot zijn dood in 1900 opFlevorama gewoond.periode 1901-1926 In de is Flevorama aan verschillende personen verhuurd geweesttotdat de kleinzoon van l.P., A.E. Dudok van Heel (1891-1973) van Het Plankenhuisnaar Flevorama is verhuisd. Diens weduwe, mevrouw E.A. Dudok van Heel-Onnen(1894-1991) is nog tot 1989 op Plevorama gebleven. Toen haar kJeinzoon,A.E. Dudokvan Heel (1943), die met zijn familie jarenlang op Stukken laan 2a had gewoond, inde1975 ging trouwen, mocht hij van zijn grootmoeder, zolang zij nog leefde met zijnjonge vrouw de tuinmanswoning achter het koetshuis bewonen. Wegens de reedsgevorderde leeftijd van grootmoeder, veronderstelde het jonge paar dat hun verblijfmaar voor korte duur zou zijn. Tot vreugde zijn zij er echter lang kunnen blijven.hunMevrouw Dudok van Heel werd zeer oud en heeft Flevorama pas in 1989 verlaten. Debuitenplaats is daarna vrij spoedig verkocht.De nieuwe eigenaar getroost zich veel moeite huis en tuin weer in oude luister teherstellen.Drafna (Meentweg)Petrus Dudok loannes van Heel, genoemd naar grootvader Van Rossum, woonde inAmsterdam maar liet, voordat hij later naar Flevorama ging, in 1860 het houten chaletDrafna als buitenhuis bouwen.Op de wereldtentoonstelling van Parijs vertegenwoordigde l.P. de 'Koninklijke'Fabriek van Paul van Vlissingen en Dudok van Heel met een scheepslading machines.Tijdens zijn bezoek aan de Parijse expositie, daarbij begeleid door zijn jonge Noorsevrouw, nodigde Dudok van Heel zijn echtgenote uit om, als geschenkje voor haarverjaardag, een keuze doen uit de vele aangeboden vaak exotische producten,teafkomstig uit allerlei delen van de wereld. Zij aarzelde echter geen ogenblik en weesverrukt naar een paviljoen in chaletvorm, dat haar aan 'thuis' deed denken .... Haarwens werd prompt door haar man ingewilligd. Het chalet werd gekocht, gedemonteerden meegegeven naar Amsterdam met het schip dat op de heenreis machinerieëndenaar Parijs had gebracht.In Naarden werd het huis herbouwd op de heuvel voor de voormalige zanderij vanNieuw Valkeveen. Het huis werd 'Drafna' genoemd naar het plaatsje Drammen inNoorwegen, het vaderland van Aagot Frithjofna Dudok van Heel-Egidius (1833­1886). Dat verkJaarlde naamgeving. In dewandelingwerd Drahla meestal 'het Chalet'genoemd. Wij zullen zien, dat er de buurt, ook nu meer chalets staan, maarin nog,Drafna was destijds het eerste.Helaas ging in 1867 de fabriek, waar l.P. Dudok van Heel toen mededirecteur was, invlammen op. Ook de Frans-Duitse oorlog veroorLaakte in de zeventiger jaren van de1ge eeuw een moeizame tijd voor het bedrijf.In 1870 vestigde J.P. zich permanent op Drafna. In 1871 trok JoannesPetruszich terugals directeur. In 1875 verhuisde het gezin naar Flevorama.Dudok van Heers ondernemingslust was nog niet gedoofd. Met zijn runen A.E.Dudok van Heel (1859-1924) en e.E Dudok van Heel (1860-1934) startte hij op66

Kommerrust een Machinale Stoomkuiperijwaar vaten voor loggers werden geconstrueerd.Veel van zijn familieleden waren al jarenlangbetrokken en werkz.:'lam bij de inbinnen- en buitenland opkomendesuikerindustrie. J.P. wildezichookindezebranche begeven.met zijn Samen neef Henry Kuhn zetteDudok van Heel de N.V. Gooische Beetwortelfabriekaande Huizerstraatwegop.bleek echter ongunstigDe gekozen plekvoor de aanvoer van bieten en na hetoverlijden van J.P. werd de fabriek in 1902weer gesloten.Jammer genoeg vestigde zich enige jarenlater een chemisch bedrijf in de oudesuikerfabriek. Men heeft toen niet kunnenvermoeden, dat die onderneming inbijna een eeuw tot zo'n omvangrijke ondernemingzou uitgroeien - met alle bezwarenvan dien - tot wat Quest nu is. De Bongerd.Van 1875 tot 1885 was J. Peelen uit Amsterdam eigenaar van Drafna. [n 1885 werd hethuis echter weer door een Dudok van Heel betrokken en wel door zoon G.F. (1860­1934) gehuwd met M.G. Wurfbain (1861-1922). George Frederikwas lid van de firmavan zijn schoonvader, \'\Turfbain Zn, commissionairs in effecten Amsterdam. Naen teenige jaren verhuisde de familie naar de grote villa 'De Bongerd' aan deAmersfoortsestraatweg.Tevergeefs zal men nu zoeken naar het houten chalet Drafna. Nadat het grote gezinBoissevain er lange tijd heeft gewoond en het enige tijd in gebruik is geweest alsTheosofisch Lyceum, is DrafÎ1a in 1942 gesloopt en vervangen door de huidige stenenvilla en niet meer fungerend als woonplek voor een Dudok van Heet.De Bongerd (Amersfoortsestraatweg)In 1903 liet e.F. Dudok van Heel 'De Bongerd' bouwen. Na voltooiing van de villaverhuisde zijn gezin van DrafÎ1a naar huize 'De Bongerd', dat was gelegen aan deAmersfoortsestraatweg naast het 'Zandbergen' van de familie Kuhn. Dat Zandbergenwas in 1870 in de plaats gekomen van het oude bouwvallige houten familiehuis van J.P.van Rossum.Mevrouw Dudok van Heel- Wurfbain isin 1922 De Bongerd overleden. Toen,ophet was [927 (!), ergerde G.F. zich al aanhet toenemende verkeer over de Amersfoortsestraatweg.De aanleg van de ventweggafdedoorslagdathij verhuisde naarde nieuw gebouwde Zuiderhof. In 1933werd de verouderde 'Bongerd' gesloopten kwam op de terreinen van villa hetdeBeethovenpark.Zuiderhof (BoUelaan 22)Door de familierelatie kreeg G.F. DudokvanHeeldegelegenheidopeenuithoekje~ ~ •.van Flevorama bij het westelijk -. talud van(1860-1939). het bos naar het weiland een huis teG.F. Dudok van Heelbouwen. Hij liet architect Jan Rebel eenrieten dak in een geliefde stijl uit die tijd: deontwerp maken van een landhuis met eenboerderijstijl. Het landhuis deed uiterlijk denken aan een Gooise boerderij met rietendak en schilderachtige ligging.Voor de tuin werd de bekende Naardense tuinarchitect G.P. Tersteeg aangetrokken.Die zag kans op het aflopende talud van huis naar weiland een tuin verschillendeopniveaus te ontwerpen.Later heeft het gezin van zoon Fritjof Aage (1892-1967) vele jaren op Zuiderhofgewoond. F.A. was evenals zijn vader commissionair in effecten te Amsterdam bijWurfbain en Zn.Vlak voorde bewijdingvan 1945 hebben de Duitsers huis nog een maand gebruikthetals verlofcentrum voor temggekeerde oosttrontstrijders. Zij hebben wel kans gezienom in die korte tijd veel van het interieur van het huis vernielen.teZuiderhofis aan het eind van de jaren zestig verkocht. Het rieten dakis door een andermateriaal vervangen maar verder staat het huis op een paar kleine wijzigingen na nogsteeds te pronken met in de rug het bos van Flevorama en het prachtige uitzicht via detuin naar het laaggelegen weiland met de bomen van Kommerrust op achtergrond.deDe tuin van Tersteeg in de twintiger jaren aangelegd volgens de zogenaamdeisgemengde of architectonische tuinstijl die tijd en bestaat ook nog steeds in zijnuitoorspronkelijke vom1.De stallen van Zuiderhof met hun karakteristieke bouw met binnenhof zijn wel in defamilie gebleven. Na verbouwing van de stallen, worden deze nu bewoond door dekleinzoon van de bouwheer, F.eF. Dudokvan Heel ([ 936). Het stallencomplexis zo68

1889_1972 1891·1973 1893·1967"A_EPLANKENllUIS PLANKENllUIS VIERSPRONG~lAo;vORAM.\u19171924,WOPL.\NKENlIurs 'TGRAEVEV[LOTj,P.18Jl-l9C(lDRA~"N~rL[VORAMAG,r. "1&60-19J9I86J-19J9/\DRAf"NAZANllBERGENBONGERDKI;;RGIIIIISZUIDERHorr.AJ.P1892-1967 1891·197]PLANKI::NIlUISZl!mERHOFF,C.F.,,~zumERIlO~'(s••I~,bouw)RJETKRAAGZuiderhof omstreeks 1950.gesitueerd dat ook vandaar van hel verreuitzicht over de weilanden genoten kanworden.De Bikkel (Van Woense! Kooylaan 27)Op De Bikkelaan de Van \Voensel Kooylaan woonde de oudste zoon van G.F. DudokHethuisen hetstallencomplexstaan beidevan Heel,)oannesLodewijkDudok van Heel (1887-1969), directeur van eenhandelsfirmaop de lijst van het MIP-plan. De tuin iste Amsterdam.één van de zes tuinen in Noord-Hollanddie ingeschreven staan in het RegisterHet pand aan de Van Woensc1Kooylaan wasaanvankelijk gebouwd voor )vr.De Negriin ]920. In 1925heeft J.L Dudok van Heel het gekocht en verbouwd. Hij noemde hetMonumentale Villatuinen in Noord­huis 'De Bikkel'. Wellicht geïnspireerd op de vorm van het huis? Nade brand in 1930Holland. In het voorwoord van dit registerstaat dat deze tuinen door de Provincievooral zijn bekeken vanwege de samenhangmet de viUabouw ]870-]930,waarin de nadruk werd gelegd op hetzoeken naar een relatie tussen huis entuin.is door architect Jan Rebel uit Laren een niemv huis gereconstrueerd om de, bij debrand gespaard gebleven, schoorsteenpartij. De oorspronkelijke eigenaar liet het huiszo ontwerpen dat de achterkant op het zonnige zuiden was gericht. Het gevolg isdatDe Bikkel, diagonaal gelegen ten opzichte van de Van Woensel Kooylaan, nu watverscholen achter de bomen tussen de buurhuizen inligt.De tuin was de grote hobby van J.L Dudok van Heel. Het in de grote tuin bezig zijn,vormde de lust van zijn leven. Een liefdedie isovergegaan op zijn tweeling-kleinzoonsdie nu samen eigenaar zijn van het hoveniersbedrijf'Thijm tuinen'Na het overlijden vanJ.L. heeft zijn dochter,met haar man nogenigejaren op De Bikkelgewoond. Toen alle kinderen het huis uit waren, hebben de heer en mevrouw70 7'

De Bikkel omstreeks 1950.DeViersprong.Alberdingk Thijm-Dudok van Heel De Bikkel, die voor hen samen te groot wasgeworden, verkocht.De Viersprong (Flevolaan 2)A.E. Dudok Heel (1859-]924), van oudste won van J.P., heeft, om op het uiterstepuntje van het weiland voor Flevorama een huis kunnen bouwen, gekozen voor eentebouwpakket van een houten huis uit Noorwegen. Door zijn Noorse moeder was hetniet zo verbazingwekkend dat zijn voorkeur naar een Noors huis uitging. Het huiskreeg de naam 'De Viersprong' en stond op de hoek van de Huizerstraatweg en deZwarteweg, later omgedoopt Flevolaan. Aan de overkant van de Zwarteweg, langstotde Naarderstraat, lag de overtuin van De Viersprong met kassen en een moestuin.Helaas ging het laat-negentiende eeuwse chalet in 1911 in vlammen op. Na de brandwerd in Noorwegen een bouwpakket, identiek aan het vorige, besteld en naarAmsterdam verscheept. Daar aangekomen werden alle planken en overige delen vanhet nieuw bouwen huis op dekschuiten geladen, naar Naarden gevaren en via deteoude7~mderijsloten deChemische Fabrieken Nieuw Valkeveen richting Flevoramabijgetransporteerd. Om de bouwplaats zo dicht mogelijk te kunnen benaderen werd eentijdelijke vaart van de zanderijsloot door het weiland van Flevorama naar de Vier-sprong gegraven. Toen de herbouw vanhet huis voltooid was, werd de vaart inhet weiland weer met zand dichtgegooid.Na een lange regenperiode is die sloot nunog steeds te traceren; ter plekke van degedempte vaart is de bodem aanmerkelijkdrassiger dan de rest van hetweiland.ook de jongere generatie, RF.Later heeftDudok van Heel (1893-1967), directeurvan L \iVurfbain en Co, commissionairsin rubber en suiker, met vrouwen kinderenop de Viersprong gewoond.Het huis is in andere handen overgegaantoen mevrouw H.C. Dudok van Heel­Brandt in ]97] is overleden.De overtuin van De Viersprong.7273

A.B. Dudok van Heel (1859-/924)zijnwn,n ILE/'.(1891­197'3) l.in/c;en .H.F. (1893-1967) rechts.Berghuis (Huizerstraatweg 111)Johannes Petrus Dudok Heel van (1863­1939), de derde zoon van l.P. Dudok vanHeel huwde met zijn verre nicht A.M.].Kuhn en ging op Zandbergen ,vonen.Samen metzijnlaterenvager H.W. Kuhnstichtte hij in 1889 de BeetwortelzaadCultuur Kuhn en Co. Dit bedrijf was tot1957 gevestigd aan de Huizerstraatwegtegenover het huidige chemische bedrijfQuest. Op een gedeelte van het voormaligebedrijfsterrein ligt het tuincentrumvan Van der Roest. Deze terreinen behoordenoorspronkelijktotBerghuis,eenlandgoed zonderwoonhuis. Hethuiswaseerder verwoest tijdens oorlogshandelingenbij de vesting. Na het beleg vanNaarden in 18]3 had Van Rossum degronden van Berghuis gekocht en in eenluisterrijke buitenplaats veranderd. Opdeheuvel, waar ooit hetwoonhuis stond,plaatste hij een koepel.In 19] lerfdemevrouwDudokvanI-leel­Kuhn de buitenplaats van haar vader.Het echtpaar ].P. Dudok van Heel lietboven op de heuvel een villa bouwendoor architect Kruisweg.Op het nieuwe Berghuis hebben zij velejaren gewoond, waar zij metveel zorg deal langer bestaande bloemenruin, moestuin,menagerie en bos hebben beheerd.Vele leden van de familie en bekendenbewaren een goede herinnering aan deontvangsten van de vriendelijke gastvrouwop Berghuis. In de Tweede Wereldoorlogbood zij onder andere onderdakaanbuurtgenoten,diedoorde Duitsebezettinguithun huiswerdengezet. MevrouwDudok van Heel-Kuhn overleedin 1963. Enige jaren later het huisisverkocht en sindsdien als kantoor ge- in Het echtpaar Dudok van Hee/-Kuhn inbruiJ

De Rietkraag in 1994 met rechts een latere aanbouw.mooie borders. Zomers kwamen de neefjes en nichtjes er graag logeren.Twintigjaar geleden werd besloten tot de aanlegvan 'De weg om de noord', de huidigerijksweg . Volgens de plannen was het weg-talud pal langs De Rietkraag gedacht.A]Van een heerlijk afgelegen stille plek zou dan geen sprake meer zijn.Voordat deze ingrijpende plannen gerealiseerd werden zijn de heer en mevrouwDudok van Heel-Mercier in het begin van de jaren zeventig vrij snel achter elkaaroverleden. Zij hebben niet meer hoeven meemaken, dat op een zeer onverwachtzoogenblik een bulldozer, als eerste daad voor de nieuwe weg in aanleg, de geliefdeborders in een oogwenk ondersteboven gooide.De nieuwe eigenaar weet niet anders, dat het dan snelverkeer rakelings langs zijn huisscheert. ..Oldenheem (Huizcrstraatweg 36)SebastiaanAbraham Corneille (] 861-1930), vierde zoon van J.P. Dudokvan Heel, wasdirecteur van de 896 gestichte melkfabriek 'Gooiland' en de oliefabriek 'Noorwegen'.in ]Beide fabrieken waren naast e1kaar gelegen aan de Galgesteeg, nu de Godelinde­weg in Naarden.SAC.liet in ] 9] 3 architect Theo Rueter uit Blaricum een huis ontw"erpen op de hoekHuizerstraatweg en Meennveg. Op deze plek stond vroeger ook al een stenen huis 'DeViersprong', te verwarren met het houten chalet op overliggende hoek.niet deO/denheem in 1994. S.A.C. Dudokvan Heel (1866-1930).Hetgezin Dudok van bouwvolgen, want hetwoonde gedurendeHeelkon van nabij dedie periode op het nabijgelegen 'Nieuw Yalkeveen'. augustus 1914 verhuisde In defamilie naar het nieuwe huis, 'Oldenheem' genoemd.In de Tweede Wereldoorlog moest Oldenheem op last van de Duitsers ontruimdworden. Dietrokken erzelfin enna debevrijdingin 1945verbleven ook de geallieerdennog een tijd in de villa. Toen Oldenheem aan de eigenaren werd teruggegeven, was hetvolkomen uitgewoond en moest het grondig worden gerestaureerd om het weer voorparticuliere bewoning geschikt te maken. Het huis is daarna vrij spoedig verkocht.De Breidablik (Naarderstraat 296)Yader S.A.C. Dudok van Heel liet in ] 9] 6 opnieuw door architect Th. Rueter een huisontwerpen. Dit keer voor zijn zoon E. Dudok van Heel (1894-1953), directeur vanverschillende zuivelfabrieken. Het nieuwe ontv,erp laat twee huizen onder één dakzien van een heel wat bescheidener omvang dan Oldenheem. De huizen werdengebouwd, ingeklemd tussen de Naarderstraat en de diepgelegen weilanden, op destrook die overgebleven was na de afzandingen aan de noordkant van de weg.'Breidablik', het Noorse equivalent van 'wijde blik', gaf de situatie goed weer: uitzichtover de heide voor het huis en aan de achterkant over de weilanden!In die jaren bestond in het buitengebied nog geen waterleiding en ook geen riolering.77

De Breidablik in 1993.Het Plankenhuis in de jaren twintig.Als aantekening bij de aanvraag voor de bouwvergunning lezen wij het volgende:'faecaliën loozen in een waterdichte beerput. Voor drink\vater wordt voorzien dooreen geboorde welput'.Na het overlijden van haar echtgenoot heeft mevrouw HIJ. Dudok van Heel­Kloppert (1891-1990) nog vele jaren in De Breidablik gewoond.Het Plankenhuis (Stukkenlaan 10)Het 'Plankenhuis' is met recht een familiehuis te noemen. Het houten huis werd ooitook als 'pre-fab' huis, als een bundel planken, uit Noorwegen gehaald. Vier generatiesDudokvan Heel hebben in dit huis gewoond. ToenA.E. Dudok van Heel (1891-1973)in 1917trouwplannen had, heeft hijhet houteo huis van de heerOtten gekocht en heeftwat laten verbouwen voor hij er isgaan wonen. Hij was directeur van 1. Wurfbain enCo., commissionairs in rubber en suiker in Amsterdam. Enige jaren na het overlijdenvan zijn vader is hij met zijn gezin naar Flevorama vertrokken.Devolgende bewoner wasde neefvan A.E. Dat wasFrithjof Aage (1892-1967), diezijneerste huwelijksjaren op het Plankenhuis doorbracht. Na het overlijden van zijn vaderis hij in de jaren dertig met zijn gezin naar Zuiderhof verhuisd.Na hem heeft jarenlang, tot haar dood, zijn tante Aagot Frithjofna Dudok van Heel(1889-1972), voor de familie tante Oki, het Plankenhuis bewoond. Zij was het oudste A.F. Dudokvan Heel (1889-1972).kind van A.E. (1859-1924). Het was eenzeer sociaal voelend mens. Zij was leraresEngels en onder andere oprichtster vande Luitgardeschool voor meisjes, latereen gemengde school in Bussum. Zij wasdirectrice van deze schooLHet laatste familielid dat op het Plankenhuisheeftgewoond isM. Dudokvan Heel(1924). Na enige jaren heeft het gezinDudok van Heel-Heydendaal het Plankenhuisalweer verlaten en ishel pand inandere handen overgegaan.'t Graeveveldt (Valkeveenselaan 56a!b)De Van Heel huizen, die het laatst gebouwdzijn, staan op gronden met eenoude Gooise geschiedenis. Het Gravenveldis een 17e eeuwse buitenplaats zonderwoonhuis. In de 18e eeuw was dit79

De huizen op het Gravenveld. Tekening Anke van Heel.landgoed ln het bezit van F. Hugues, de schoonvader van J.P. van Rossum.H.F. Dudok van Heel van De Viersprong is altijd van plan geweest om op HetGravenveld, op de grens van het bos en de afgraving ten oosten van de Valkeveenselaan,achter de Leeuwenberg, een huis te bouwen. Het is er echter nooit van gekomen. Hetis zijn zoon].E Dudok van Heel (1920), oud-directeur van de Stoomvaart Mij Oceaanen AKO, die het oude plan in 1969 heeft uitgevoerd.Er was ooit een vergunning verkregen voorde bouwvan twee woningen in dit gebied.Zo is hier in 1991 het laatste huis gekomen van de serie Dudok van Heel-huizen. Debewoners van dit huis zijn de zoon van J.E, B.J. Dudok van Heel (1959) en zijn gezin.Samen met de verbouwde stal van Zuiderhof zijn de huizen op Het Gravenveld deenige Van Heel-huizen, nog door een lid van de familie worden bewoond.dieWe kunnen niet om de Dudok van Heel-huizen heen. We worden er dagelijks meegeconfronteerd dat de bOLLwwoede van deze familie blijvende monumenten voor degemeenschap heeft opgeleverd. Een slechtere erfenis is denkbaar. ..Noot:80