De herontdekking van het Collectief - Partner - Universiteit Utrecht

DE REVIVAL VAN DE COÖPERATIE (1)De herontdekkingvan het CollectiefTine De MoorNu blijkt dat verschillende publieke voorzieningen onbetaalbaar en minder toegankelijkdreigen te worden en de vrije markt zichzelf niet naar behoren reguleert, staat onze samenlevingonder spanning. Maar, parallel aan deze evolutie, vindt in het bijzonder in landenwaar de privatisering de afgelopen decennia het verst werd doorgedreven, een nieuwe kleinerevolutie plaats. De burger neemt het heft in eigen handen, vormt kleinschalige collectievenen daagt de markt uit, onder andere met samenaankoopinitiatieven. 1 Welke lessenvan historische burgercollectieven kunnen we trekken voor een coöperatieve toekomst? 2BURGERCOLLECTIEVENOveral in Europa schieten de burgercollectievenals paddenstoelen uit de grond. Sommige nationaleoverheden, zoals de Cameron-regeringin het Verenigd Koninkrijk, moedigen dezeontwikkelingen aan. 3 Elders, bijvoorbeeld inNederland, ziet men van hogerhand wel allerleiopportuniteiten in deze ontwikkelingen vanonderop, maar zoeken ambtenaren en politicinog naar een modus operandi. Na ongeveer tweeeeuwen van individualistisch gedachtegoed lijkthet denken in samenwerkingsverbanden weeraan terrein te winnen. Burgers lijken zich meeren meer bewust te worden van de oplossingendie zij voor zichzelf en voor elkaar kunnen creëren,tegelijkertijd heeft de overheid ook meeroog gekregen voor het potentieel van burgersen samenwerkingsverbanden, vaak geïnspireerddoor besparingsmaatregelen. Historischevoorbeelden daterend van voor het ontstaanvan de natiestaat leren ons dat burgers in staatzijn tot zelf-beheer van collectieve goederen,op een efficiënte en effectieve manier, en dat zijeen samenleving veerkrachtig kunnen maken.Maar om deze een echte kans te geven in hethuidige markt-en-staat-bestel moet aan eenaantal voorwaarden voldaan worden.sampol 2013/4|29Sampoll_april 2013.indd 294/16/2013 8:41:48 AM

Tine De MoorDe herontdekking van het Collectieflaten produceren of voordeliger af te nemen. Demarkt kan ook collectieven aanspreken, denkhierbij bijvoorbeeld aan Nederlandzoektenergieof Groupon; deze bedrijven kunnen zo een kritischemassa bereiken.Anderzijds gaan collectieven in sommige gevallenook commerciële engagementen aan.Hiervan zijn voorbeelden in de non-profitsector,zoals Linux. Open source software is op zichvrij toegankelijk en wordt door de input van hetcollectief verbeterd en getest, maar het gebeurtdat deze collectieven vervolgens het marktterreinbetreden om hun diensten tegen betalingaan te bieden. Maar het meest voor de handliggende voorbeeld zijn toch de coöperaties.Coöperaties hebben het afgelopen jaar veelaandacht gekregen; 2012 was het VerenigdeNaties jaar van de Coöperatie.De interactieve relatie tussen burgercollectieven,de markt en de staat biedt veel mogelijkheden,voor alle partijen. Tevens kan dit aanzettentot het overdenken van de dominantie vanechter een heikel punt. Verschillende partijenzien in de opkomst van burgerinitiatieven dé oplossingvoor problemen rondom de economie enverzorgingsstaat. Maar geïnstitutionaliseerdesamenwerkingsverbanden bieden niet de oplossingvoor de crisis, eerder een middel dat op delange termijn kan bijdragen aan de veerkrachtvan de samenleving als geheel. Wanneer burgersen hun instituties aanvaard worden alsderde partner, dan pas kan worden gebouwd aanmeer institutionele diversiteit. Hierdoor kunnenmarkt, staat en samenleving minder kwetsbaarworden voor veranderingen en crisissen.De ‘collectieve oplossing’ moet de kans krijgenzich uit te breiden maar moet hierbij eveneensrecht hebben op het maken van fouten, en zelfsop falen. Dat de overheid niet te veel wil loslatenomdat zij de eindverantwoordelijkheiddraagt is niet verwonderlijk, maar bedacht moetworden dat er nu ook veel uit handen wordtgegeven, kijk maar naar privatiseringen. In onshuidige systeem steunt de overheid de marktvolledig, ook wanneer het mis gaat. FalendeWanneer burgerinitiatieven als volwaardige derde partner wordengezien, dienen zij evenveel recht op slagen en falen te krijgen alsmarkt- of overheidsalternatieven.markt en staat in het aanbieden van publiekediensten en goederen; door burgers te zien alseen derde partner kan de institutionele diversiteitin de samenleving, en zo ook de veerkrachtvan die samenleving, verhoogd worden.DE WEG NAAR MEER INSTITUTIO-NELE DIVERSITEITDat er vertrouwen is in de oplossing van burgersis de afgelopen tijd wel gebleken. Hoe het potentieelvan burgers benut moet worden, blijftbedrijven worden niet of nauwelijks tot de ordegeroepen en ongeacht of er fouten worden gemaaktbehoudt de overheid het vertouwen inmarktoplossingen. Het is vreemd dat er vanuitgegaan wordt dat de anonieme markt wél allerhandeproblemen kan oplossen, maar burgersniet. Wanneer burgerinitiatieven als volwaardigederde partner worden gezien, dienen zijevenveel recht op slagen en falen te krijgen alsmarkt- of overheidsalternatieven. Dit wil zeggendat alle oplossingen, of die nu door de markt,staat, burger of een combinatie van aanbiederssampol 2013/4|34Sampoll_april 2013.indd 344/16/2013 8:41:48 AM

Tine De MoorDe herontdekking van het Collectiefworden geproduceerd, op gelijke voet geëvalueerdmoeten worden. Alleen dan kan wordenbepaald welke partner, of welke combinatievan partners, de beste oplossing biedt voor eenbepaald probleem. Het is noodzakelijk dat wecreatief gaan nadenken over mogelijkhedenin organisatievormen, om zo de institutionelediversiteit te vergroten. De overheid is hiervoorvan uitermate groot belang, maar heeft daarinnog een lange weg te gaan.De overheid kan bijdragen aan de uitbouw vaninstitutionele diversiteit door de dominantievan staat en markt op het gebied van publiekediensten te doorbreken. Door meer organisatievormentoe te staan en te stimuleren, kunneninstituties - en dus de samenleving - veerkrachtigerworden. Het verleden kan ons leren datInstituties voor Collectieve Actie (ICA’s) hetpotentieel hebben crisissen te verzachten voordiegenen die erbij zijn aangesloten. Deze historischecollectieven functioneerden naar huidigeeconomische maatstaven niet optimaal. Hetstreven was dan ook niet het maximaliserenvan winst of output. Getracht werd het gebruiken beheer van collectieve goederen op haalbaarniveau te realiseren, waardoor het goed overde lange termijn houdbaar en bereikbaar zoublijven voor diegenen die erbij betrokken waren,ook in de mindere tijden. Tegenwoordig wordencollectieve diensten aangeboden op het domeinvan de markt of staat, of een combinatie hiervan.Hierdoor zijn we kwetsbaar voor het falenvan die twee aanbieders. We zien nu dat beideaanbieders potentie tot falen in zich hebben.Het zoeken naar de beste aanbiedingsvormenop specifieke domeinen met toelating van oplossingendoor burgers (of burgers in combinatiemet markt en/of staat) kan hierbij dus helpenen is bij uitstek een taak van de overheid. Kinderopvangkan beter worden georganiseerddoor een samenwerkingsverband van burgers,gesteund door de lokale overheid. De overheiden samenleving kunnen zoeken naar de juisteoplossing per domein; welke publieke goederenen diensten hebben baat bij een grotere rol voorburgercollectieven?We weten dat het systeem waar we nu in levenniet houdbaar is. Het heeft lang naar behorengefunctioneerd, maar de grenzen worden nuafgetast. Maar het systeem kan falen, het isdaarmee geen wetmatig gegeven voor succes.Het positieve is dat de mogelijkheden niet zijnuitgeput, we kunnen nadenken over alternatieven.Hierbij moeten we in het achterhoofdhouden dat het huidige systeem niet onfeilbaaris en dat andere oplossingen de institutionelediversiteit kunnen verrijken. Dit is dus geenof-of verhaal, maar een en-en verhaal. Vooraldient het besef door te dringen dat het perfectemodel niet bestaat: markt en staat kunnen falen,burgerinitiatieven ook.We zijn aangekomen bij een moment waarop deoverheid en burgers elkaar tegemoet kunnen enmoeten treden. Om collectieven van burgers eenkans te geven dient de overheid het potentieelvan dergelijke oplossingen te herkennen en erkennen.Een deel van de verantwoordelijkheidhiervoor ligt bij de collectieven zelf; door succesen effectiviteit van het initiatief wel uit te dragenkunnen zij serieus genomen worden. Hierdoorkan beleid beter aan collectieve oplossingen wordenaangepast. Tevens kan duidelijk worden datde overheid niet bij alle aspecten van de werkingvan burgercollectieven betrokken hoeft te zijn,maar juist een ondersteunende rol kan spelendaar waar de collectieven problemen ervaren. Demeeste potentie en tevens de grootste uitdagingis hierbij gelegen in een nog te beginnen dialoogtussen de overheid en burgercollectieven, maardit kan alleen wanneer de initiatieven actief hunpotentieel kenbaar maken.sampol 2013/4|35Sampoll_april 2013.indd 354/16/2013 8:41:48 AM

Tine De MoorDe herontdekking van het CollectiefMomenteel zijn burgerinitiatieven slechts eenmarginaal verschijnsel in het gehele spectrumvan aanbieders van publieke voorzieningen. Datde overheid zich richt op een aantal succesvollevoorbeelden is niet verwonderlijk: het beleidfunctioneert op basis van blauwdrukken dieomwille van de efficiëntie zo breed mogelijkdienen worden geïmplementeerd. Maar preciesdaar gaat het vaak mis; burgercollectieven zijnbij uitstek lokaal verankerd, doordat burgers deproblemen die zij ervaren zelf oplossen zijn deoplossingen uitermate contextspecifiek. De ideedat een blauwdruk van een ideaal burgercollectiefoveral kan worden toegepast, is een illusie.PUBLIC COLLECTIVE PARTNER-SHIPSOm burgercollectieven te ondersteunen kantevens worden gedacht over het bieden van eenjuridisch en operationeel raamwerk; ook zou deoverheid bepaalde obstakels die collectieven ondervindenkunnen afbreken. Het juridisch kaderwaarin collectieven nu opereren, een wirwar aanregels en formaliteiten, belemmert heterogeniteiten contextgeboden functioneren. Om eencollectief te beginnen heb je nu behoorlijk veelkennis van zaken, lef en kapitaal nodig; hieroverbeschikken met name hoger opgeleiden. Juistde lagere inkomensgroepen zouden veel baatkunnen hebben bij samenwerkingsverbandendie zelfbeschikking als uitgangspunt nemen;er valt dan ook veel te winnen bij collectievenvan sociaal zwakkere lagen van de samenleving.Om dit makkelijker te maken zou het aanzienlijkhelpen wanneer er een juridisch raamwerkwordt aangereikt, waardoor het eenvoudig enbegrijpbaar wordt hoe een burgercollectief opte zetten. De overheid zou daadwerkelijke eenderde weg kunnen creëren, in de vorm vanPublic-Collective-Partnerships, waarbij zowelde verplichtingen als de voordelen van hetbeheer van collectieve goederen door burgersopgepikt wordt.Door de kleinschalige vorm van lokale samenwerkingsverbandenkan kort op de bal wordengespeeld, door verhoogde sociale controle werkenpreventie en detectie. De collectieve vormkan in deze sector bovendien handvaten biedenom inter-generationele oplossingen te bedenken.Er bestaan momenteel wel initiatieven diezich bezig houden met inter-generationele eninformele zorg, maar deze bieden in hun huidigevorm nog te weinig garantie op wederkerigheidwaardoor de meerderheid van de bevolkinger onvoldoende vertrouwen in heeft. Ook initiatievendie werken met alternatieve muntsoorten,zoals het LETS-systeem, bieden geenwerkelijke oplossing om het sociale dilemma teoverkomen; deze systemen garanderen in hunhuidige vorm geen wederkerigheid op de langetermijn. 4 Een alternatief geldsysteem zou pasecht waarde krijgen wanneer iemand die zijnoude buurvrouw helpt tijdens ziekte er metgrote zekerheid kan van uit gaan dat hij overtwintig jaar zelf bij zijn buren kan aankloppenvoor hulp. Het vertrouwen in de robuustheidvan dergelijke collectieven ontbreekt nu nog. Eris een gebrek aan creatieve ideeën die de complexeproblemen van de huidige maatschappijkunnen aanpakken. Om hiertoe een aanzet tegeven is het interessant eens te fantaseren overeen transgenerationele coöperatie (zie kaderpagina 38).SAMENWERKEN MET DE BLIK OP DETOEKOMSTDe belangrijkste les die het verleden biedt isdat zelfbestuur door en voor burgers op lokaalniveau kan mits dit binnen een degelijkeinstitutionele structuur gebeurt. Institutiesvoor Collectieve Actie (ICA’s) hebben zichsampol 2013/4|36Sampoll_april 2013.indd 364/16/2013 8:41:48 AM

Tine De MoorDe herontdekking van het Collectiefover zeer lange perioden weten te handhaven,vele gilden en markegenootschappen hebbeneeuwenlang goed gefunctioneerd. Dankzij degeïnstitutionaliseerde samenwerkingsverbandenwaren belanghebbenden in staat het beheervan publieke goederen op duurzame wijze tehandhaven. Wanneer het echt niet anders kon,konden overtreders van regels tot de orde wordengeroepen door middel van sancties die perovertreding zwaarder werden. De historischeinstituties getuigden van een hoge mate vanrobuustheid en veerkracht: ze pasten zich aanaan veranderingen in de samenleving en kondenzo de impact van crisissen te temperen.Juist omdat de ICA’s zich aanpasten aan lokaleomstandigheden bestonden er veel variatiesop het beheermodel waardoor het niet voorde hand liggend is om een ‘blauwdruk’ voorsuccesvolle ICA’s te ontwerpen. Een laatstehistorische les is dat het succes van ICA’s niet(enkel) afgemeten kan worden in termen vaneconomische winst. De leden van instituties uithet verleden hadden als belangrijkste doelstellinghet verzekeren van hun bestaan voor ogenen dit op lange termijn, juist ook voor generatiesna hen, en dat succes laat zich niet enkel metenin economische termen.De kern is dat de samenleving terug moet naarhet denken in termen van wederkerigheid op delange termijn. In essentie is dat ook de basis vande verzorgingsstaat: draag nu bij opdat je op termijn,wanneer nodig, een beroep kan doen op dezorg die nodig is. Maar, onder meer door privatiseringen vermarkting van bepaalde aspectenvan die verzorgingsstaat, is dit principe deelsuitgehold en blijkt het model minder robuustdan eerst gedacht. Dat men tegenwoordig meermoeite heeft met het vertrouwen in institutiesvoor collectieve actie is niet verwonderlijk; hetkortetermijndenken heeft de overhand genomenin beleid en realiteit.Tine De MoorHistorica en hoofd van het onderzoeksproject naar allerlei vormenvan Instituties voor Collectieve Actie (ICA’s) aan de Universiteit UtrechtNoten1/ In Nederland zijn er tal vanvoorbeelden van deze herlevingvan collectieve actie: ZZP’ers(Zelfstandigen Zonder Personeel)die zich onderling in zogenaamdeBroodfondsen verzekeren tegenarbeidsongeschiktheid; crèchesdie door ouders worden bemand;coöperaties van buurtbewonersdie hun eigen energie opwekkenen gebruiken, en tal van zorgcoöperatiesdie in specifieke zorgbinnen het eigen dorp willenvoorzien.2/ Het onderzoek voor dit artikelwerd mogelijk gemaakt doorfinanciering van de EuropeanResearch Council onder het 7 deKaderprogramma (FP7/2007-2013)/ERC grant agreement n°240928 ‘United we stand’). Zieook www.collective-action.info.3/ Voor een - niet uitputtend -overzicht van huidige institutiesvoor collectieve actie: www.collective-action.info/_ICA_Today.4/ Zie voor gelijkaardige systemen:zorgflorijnen: www.nieuweoudedag.nl/Zorgflorijnen.pdf;‘Seniorengenossenschafte’: www.movisie.nl/praktijkvoorbeeld/seniorengenossenschaften.sampol 2013/4|37Sampoll_april 2013.indd 374/16/2013 8:41:49 AM