De Landbouwwinterschool in Heemse - Atlantis

2004 21-2 RONDOM DEN HERDENBERGHTijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en OmgevingLidmaatschap € 14,00 per kalenderjaarLedenadministratie en contributie: G. Wolbink, Alb. Risaeusstraat 8c, 7772 AV Hardenberg,tel.: 0523-267036Secretariaat:Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel.: 0523-265624Openingstijden: ma-di-do-vr.: 09.00-12.00 uur Internet:www.historiekamer.nl E-mail: info@historiekamer.nlBestuur:H. Hoving, voorzitter, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 0523-262048vacature secretarisvacature penningmeesterMevr. A. v.d. Kamp-Wildeboer, algemeen adjunct, Polberg 59, Hardenberg, tel.: 0523-260093Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16, Hardenberg, tel.: 0523-266515J.G.E. Sierink, Dennenkamp 8, Hardenberg, tel.: 0523-260443Mevr. F.G. Mulder-Scholtens, Van Raesfeltallee 14, 7773 AB Hardenberg, tel.: 0523-271050Mevr. G. Bakker-Altena, Berlinerstrasse 61, 49824 Emlichheim, tel.: 0049-5943984544Mevr. D. Reefman, Hoornblad 15, 7772 MG Hardenberg, tel.: 0523-266241Redactiecommissie:Redactieadres:Mevr. D. Hesselink-ZweersMevr. J. Luisman-de JongeK. Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-263104A.de RooE. WolbinkVoorstraat 34, 7772 AD HardenbergBankrelatie:Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg (Postrek.nr.v.d.Bank: 812263)POSTBANK rekeningnr. 2985515ISSN: 1380-3921INHOUDVan de redactieDe landbouwwinterschool in HeemseHet beel van Piëta van Robert W. JansenPlat Ni-jsEen herinnering aan GramsbergenOmzien naar LuttenAfgerekend met de schenker en de bakker'Janny' en 'Zonnehof', huizen van naam 26De Witte PaalSalland's Volksblad, tweede kwartaal 1904E. WolbinkK. OosterkampL. Luisman-de JongeF.L. MeijlerM. Silvis-PolmanF. Kampman-Herbert/J. Luisman-de JongeK. OosterkampH.D.J. KrikkeD. Hesselink-Zweers/E. Wolbrinkpag.12811151722242630Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 2 augustus 2004 inleveren.Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe verkregentoestemming van de redactie.

Van de redactieIn dit tweede nummer treft u een aantal artikelen aan over zeer uiteenlopende onderwerpen. Zowordt er aandacht besteed aan twee panden aan De Brink in Heemse: de voormalige landbouwwinterschoolen het dubbele woonhuis 'Janny' en 'Zonnehof'. Zij zullen binnenkort verdwijnenin het kader van de herinrichtingsplannen van De Brink.Een tweetal lezers heeft in de vorm van een artikel gereageerd op een publicatie in een vorignummer: de heer F. L. Meijler haalt een herinnering aan Gramsbergen uit zijn onderduiktijd op,terwijl mevr. M. Silvis-Polman 'omziet' in herinnering naar Lutten.De heer Krikke beschrijft in een interessante bijdrage allerlei zaken rondom 'De witte paal'. Het lagal enige tijd op'de plank, maar we zijn blij het nu aan u te kunnen voorleggen. Tenslotte wordt uwaandacht gevraagd voor een aantal 'afleveringen' van onze min of meer vaste rubrieken: in debijdrage van de dialectrubriek wordt teruggeblikt op een activiteit die tegenwoordig steeds meer inde verdachte hoek wordt geplaatst: het roken. Daarnaast wordt aandacht besteed aan het beeld'Piëta' van de kunstenaar R.W. Jansen, wordt in Sibculo opnieuw afgerekend met de schenker en debakker, en kunnen we lezen waarvoor honderd jaar geleden in Salland's Volksblad aandacht werdgevraagd.De redactie wenst u ook met dit nummer veel genoegen.Deze foto dateert uit de jaren vijftig. De tuin van de pastorie bij de Hervormde Kerk in Heemsewerd omgespit door v.l.n.r. Roelof Pullen, Mans Dorman, Jan Meier, Reindert Veldsink (1), ReindertVeldsink (2), Jan Slotman, Jan Overweg, Jan Hendrik Pullen, Hendrik Hamhuis, Egbert Overweg,Hendrikus Ribberink. (Deze foto werd geschonken door mevrouw M. Slotman-Pullen.)1

De Landbouwwinterschool in HeemseOp de Brink in Heemse staat sinds 1921 een pand dat in het verleden een grote invloed heeft gehadop de ontwikkeling van de landbouw in Hardenberg en wijde omgeving. Het was een school waarhet eerste landbouwonderwijs werd genoten, de zogenaamdeLandbouwwinterschool. De laatste jaren werd het gebouw door verschillende onderwijsinstellingenals noodruimte gebruikt. Thans staat het vrij oude maar helaas aan alle kanten verfomfaaidegebouw op de nominatie om te worden afgebroken in het kader van herinrichting van het plangebiedDe Brink. Daarmee verdwijnt tevens het gebouw waarin de eerste christelijkeLandbouwwinterschool in Nederland gehuisvest was!E. WolbinkWaarom in Heemse?In 1919 vernam het bestuur van de gemeenteAmbt Hardenberg via enkele landbouwverenigingendat de Minister van BinnenlandseZaken en Landbouw bereid was in het noordoostenvan Overijssel de stichting van eenLandbouwwinterschool te stimuleren. Na uitvoerigebesprekingen werd besloten de ministerterrein en gebouwen aan te bieden.Geruime tijd werd niets vernomen over deplannen tot eindelijk de Inspecteur van hetLandbouwonderwijs een bezoek bracht aanhet gemeentebestuur voor inleidende besprekingen.Na enige tijd ontving het gemeentebe-stuur bericht dat geen Rijkslandbouwwinterschoolzou worden gesticht, maar dat het -gezien de aard der bevolking in NoordoostOverijssel - een Christelijke Landbouwwinterschoolzou worden. Uit de aard der zaak zoudeze school niet van het rijk uitgaan, maar vande in 1918 opgerichte Nederlandse ChristelijkeBoeren- en Tuindersbond (C.B.T.B.), welkebond de verzorging van Christelijk land- entuinbouwonderwijs op zich had genomen. Indit geval ging de school dus uit van de Overijsselseafdeling van de Nederlandse C.B.T.B.De gemeente Ambt Hardenberg handhaafdehet aanbod van terrein en gebouwen.2

Waarom kwam deze school nu in Heemse?Niet omdat dit de enige plaats was waarvoormen de medewerking van de gemeentelijkeoverheden kon verkrijgen, want alle gemeentebesturenin de omgeving waren ervan overtuigddat een landbouwwinterschool in dit gebied opzijn plaats was. Maar omdat Heemse hetcentrum is van een zandgebied dat in hetnoorden grenst aan de dalgrondgebieden langsde Dedemsvaart en Lutterhoofdwijk en in hetzuiden aan de dalgrondgebieden langs hetOverijsselse Kanaal. Heemse is ongeveer evenver verwijderd van de oude dalgrondcentraDedemsvaart en De Krim, met daartussengelegen, Lutten en Slagharen, en de jongerecentra Vroomshoop, Daarlerveen enMariënberg. Deze dalgrondgebieden moestenin de eerste jaren de school van leerlingenvoorzien. De bewoners van deze gebieden,grotendeels afkomstig uit andere delen van hetland (Groningen, Friesland, Drenthe,Gelderland) waren meer overtuigd van denoodzaak dat de jeugd op een landbouwschoolhet boerenvak kon worden bijgebracht, dan deSaksische bevolking van het zand, die meerbehoudend van aard is en meende dat het boe-renvak van vader op zoon doorgegeven moetworden, wil het goed zijn...3

Het onderwijsBij de opening van de school bestond het personeeluit: Ir. J. Wind, directeur; Ir. P.A. denEngelse, leraar, tevens plaatsvervangend directeuren P. Gilhuis, tijdelijk leraar in wiskundeen Nederlandse taal. Dit lerarenkorps heeftbijna steeds een vaste kern gehad, met daaromheennaar behoefte aanvullingen voor kortereof langere tijd. Amanuensis was de heerZwijnenberg.Hij woonde naast de school. De controle ophet onderwijs was in handen gesteld van eenzogenaamde Commissie van Toezicht.Hierin hadden zitting: H.H. Weitkamp (burgemeesterAmbt Hardenberg), JJ. Beukenkamp(burgemeester Den Ham), ds. J.E. Bos (N.H.predikant Gramsbergen), H.J. Bulten (burgemeesterBlokzijl), B.A. Schuite (burgemeesterStad Hardenberg), H.G. Oldeboom (artsHardenberg), J. Weitkamp (lid 2 e kamerStaten Generaal, Hardenberg), S. Drost (landbouwer,Dedemsvaart)en W. Salomons Hzn(landbouwer De Krim).Zo werd in Heemse een terrein aan de Brinkuitgezocht waar het schoolgebouw verrees.Het gebouw was zo solidegezet dat het de tand destijds zeer lang heeftkunnen weerstaan. Watinrichting betreft was hetin zijn stichtingstijd eenvoorbeeld voor de verreomgeving. Ditschoolgebouw is op 4april 1923 officieelovergedragen aan deC.B.T.B., maar de schoolwas al op 5 oktober 1921van start gegaan.Aanvankelijk werd lesgegeven in het gebouwvan de vroegereChristelijkeBewaarschool te StadHardenberg. Daarna werdofficieus het nieuweschoolgebouw betrokken.4'overzicht leerlingen eerste klasse 1937/1938'

Het doel van het landbouwonderwijs was:'staande op den grondslag van een Christelijkelevens- en wereldbeschouwing, aankomendelandbouwers op weinig kostbare wijze denodige theoretische kennis te verstrekken vanhet landbouwbedrijf, alsmede hen voor telichten aangaande de maatschappelijkeverhoudingen van onzen tijd.'De leertijd aan de school duurde twee winterhalfjaren.Tot de eerste klasse van de schoolwerden alleen zij toegelaten die bij de aanvangvan het schooljaar een leeftijd van 16 jarenhadden bereikt en die door het afleggen vaneen examen, afgenomen door de directeur ende leraren, de bewijzen leverden dat zij dekundigheden bezaten die vereist waren om hetonderwijs met goed resultaat te kunnen volgen.Het totaal aantal ingeschreven leerlingen tussen1921 en 1952 bedroeg 1079 personen.Hiervan kregen 874 een diploma en zakten 53voor het toelatingsexamen. Eveneens 53behaalden het toelatingsexamen maar kwamenniet op school. Vier leerlingen overleden envier anderen emigreerden voor ze de opleidingkonden afronden.Het pandHet gebouw bevatte bij de opening tweegewone leslokalen en een scheikundeleslokaal,dat oplopend was gebouwd zodat de leerlingende meeste proeven vanaf hun zitplaatsenkonden volgen. In dit lokaal werden tevens denatuurkundeproeven vertoond. Verder was ereen laboratorium voor de meer omvangrijkeproeven en het zelf werken van de leerlingen.Voor het personeel was er een directeurskamer,een lerarenkamer en een kamertje voor deamanuensis tevens conciërge. Aan de achterzijdevan de school bevond zich eendemonstratielokaal voor praktijkonderwijs.Voor dit onderwijs was tevens een tuin aanwezig.Het gemeentebestuur werd in 1936 door directeurWind bericht, dat bij het bouwen van de5

school slechts beperkte ruimte voor kasten wasgereserveerd. Daarbij was overlegd dat er teallen tijde op de zolder, met geringe kosten,meer bergruimte zou kunnen worden gemaakt.In de loop der jaren was de verzameling boeken,tijdschriften, verslagen en dergelijkevoortdurend uitgebreid. Deze verzamelingdiende steeds ter beschikking te zijn. Debehoefte aan een archiefruimte was groot. Erwerd een archiefkamer gebouwd waardoor eenstof- en muizenvrije bewaring van de verzamelingwerd verkregen. De gemeente gaf toestemmingom in haar eigendom een ruimte inte richten voor het opslaan van archivalia vande school.In 1938 kwam een belangrijke verbetering totstand toen de eigen watervoorziening vervangenwerd door aansluiting op het leidingenstelselvan de WaterleidingmaatschappijOverijssel te Zwolle. In 1938 moest het scheikundelokaalals gewoon leslokaal in gebruikgenomen worden en in 1940 werd het laboratoriumals leslokaal ingericht. Het toenemendeaantal leerlingen maakte dit noodzakelijk.De oorlogsjaren waren niet bevorderlijk voorde goede staat van het gebouw; vooral in 1944en 1945 toen Duitse militairen in de schoolgelegerd waren, heeft het pand veel geleden.De eerste jaren na de bevrijding was - doorgebrek aan materiaal - compleet herstel nietmogelijk en bleef het beperkt tot het weer aanbrengenvan deur- en raamsluitingen. In 1949werd het scheikundelokaal opnieuw van eenlik verf voorzien en ontving de school de toezeggingdat verder ieder jaar één lokaal zouworden opgeknapt. Door gebrek aan geld bleefdit verdere opknappen beperkt tot debuitenkant van de school.Het jaar 1953 is een mijlpaal in de geschiedenisvan het gebouw. In dat jaar werd een nieuwleslokaal bijgebouwd en werd een gedeelte vanhet demonstratielokaal ingericht als garderobe.Tevens verdwenen de kachels en werd eeninrichting voor centrale verwarmingaangebracht. Het spreekwoord Eendrachtmaakt macht bleek ook hier zeer duidelijk.Door samenwerking van het rijk, gemeente ende C.B.T.B. werd de hele school opnieuwgeverfd en gemeubileerd, terwijl overalnieuwe vloerbedekking werd aangebracht. Deschool was toen, evenals bij de stichting, weereen voorbeeld voor de omgeving.De laatste decenniaVanaf 1958 verdween de benamingLandbouwwinterschool. Het werd vervangendoor de Christelijke MiddelbareLandbouwschool. Nog zeven jaar lang werd6

landbouwonderwijs gegeven in het pand op DeBrink. In 1965 besloot de gemeenteraad totvermeerdering van het aantal openbare scholenvoor gewoon lager onderwijs in de gemeente.Aanvankelijk was het de bedoeling om eennieuwe school te bouwen aan de zuidzijde vanDe Brink. Echter, binnen afzienbare tijd, zoudoor de oprichting van een nieuwelandbouwschool te Hardenberg, het gebouw opDe Brink vrijkomen. Door verbouw enaanpassing kon men het pand geschikt makenals openbare lagere school. ArchitectSchuitemaker uit Vroomshoop nam de verbouwop zich. Helaas heeft deze noodgedwongenverbouw de schoonheid van het pand geengoed gedaan... Vanaf 7 oktober 1968 werden deleerlingen gehuisvest in een volledig verbouwden gemoderniseerd schoolgebouw.De officiële opening van de school vond plaatsop 23 januari 1969 (de school was dus al eerderin gebruik genomen). Het was de tweedeopenbare lagere school in Hardenberg. Deopening werd verricht door de staatssecretarisvan Onderwijs en Wetenschappen, mr. J.H.Grosheide, welke op dezelfde dag ook de officiëleopening verrichtte van de nieuwegemeentelijke m.a.v.o.-school aan de PietHeinstraat.Hierna zou de school twee maal fuseren. Eerstin 1985 met de kleuterschool Het Overstapjetot o.b.s. De Brink en in 1993 met de algemeenbijzondere basisschool Jan Ligthart totopenbare basisschool 'De Kern'. In 1996besloot de gemeenteraad om het voormaliglesgebouw van de christelijke kleuterschool dePotnösters aan de KarelDoormanlaan 17 aan te wijzenals definitieve locatie voor o.b.s.De Kern. In de vergadering van26 maart 1996 besloot hetCollege om de huidigelesgebouwen van o.b.s. De Kernaan De Brink 17 te Hardenbergen de J.C.J. van Speykstraat 29niet definitief buiten gebruik testellen voor het onderwijs.Binnen onderwijskringen bleekbelangstelling voor het gebouwaan De Brink. HetAlfa/Morgenland College teHardenberg werd vanaf 1 januari1997 de nieuwe huurder van hetgebouw. Binnen afzienbare tijdzal het Alfa College naar denieuwe LOC-locatie aan deParkweg verhuizen, waarna nietsde sloophamer nog in de wegstaat...Staatssecretaris Grosheideopende de lagere school”deBrink”Bronnen:• GemeentearchiefHardenberg• KrantenarchiefHistorieKamer Hardenberg7

Het beeld van Piëta van Robert W. Jansen(beelden van ons 9)Sinds 1998 staat op het pleintje waar de Fortuinstraat uitloopt op de Bruchterweg een intrigerendbeeld: de piëta. Hoewel de naam voor ieder die een beetje thuis is in de kunstgeschiedenis, een minof meer bekende voorstelling oproept, is het beeld toch niet zonder meer eenduidig. Er is dus redenom aan dit 'beeld van ons' enige aandacht te besteden.Tijdens het tweede halfjaar van 1998stonden er verspreid in Hardenberg driebeelden opgesteld in de publieke ruimtevan de beeldhouwer Robert W. Jansen,toen nog woonachtig en werkend inAlmelo. De Programmaraad Beeldende Kunsthad de werken van de kunstenaar gehuurd omhet centrum wat meer 'warmte' te geven en hetpubliek op deze manier kennis te laten makenmet moderne beeldhouwkunst. De hoop dat ertenminste een van de drie beelden eenpermanente plaats in de stad zou krijgen werdvervuld: de piëta mocht blijven!K. OosterkampHet beeld is een bronzen mannenfiguur alseen gespannen boog gemodelleerd, balancerendop twee zuilen van ijzer en natuursteenen was al in 1994 gemaakt door RobertJansen.Robert Wilhelm Jansen, beeldhouwerDe kunstenaar werd op 4 juni 1959 geboren teErkelenz in Duitsland, een plaats iets ten zuidwestenvan Mönchen-Gladbach. Na het gymnasiumschreef hij zich in 1979 in als studentaan de universiteit van Aken en oriënteerdezich een jaar op germanistiek, filosofie en'Een krachtige man balanceert moeilijk op twee stenen zuilen. De titel en de lichaamshoudingverwijzen naar een genre uit de kunstgeschiedenis; de voorstelling van de na zijn kruisdood in deschoot van zijn moeder liggende Christus. De man in dit beeld is echter levend, - wel in eenbenarde positie. Uit de schoot der moeder voortkomend vindt hij zich tegenwoordig in een wereldweer, waar de overgeleverde plaats van de man ten opzichte van de vrouw ter discussie staat eneen nieuwe positie voor de geslachten nog zoek is.'(R. Jansen)8

kunstgeschiedenis. Na een jaar werd het voorhem nog duidelijker dan ooit dat hij zich verderwenste te ontwikkelen als beeldend kunstenaar:vooral tot schilderen voelde hij zichaangetrokken. Om aan de ouderlijke bezwarentegen een kunstenaarsleven tegemoet te komenvolgde hij aan de Academie BeeldendeKunsten te Maastricht de docentenopleiding.Nadat hij het taalprobleem voldoende overwonnenhad, ontdekte de heer Jansen dat zijnaanvankelijke voorkeur voor schilderen geleidelijkplaats moest maken voor boetseren. Degeboetseerde beelden werden vervolgensgegoten in brons. Hoewel een beeldend kunstenaardie zich bedient van deze techniek,beeldhouwer wordt genoemd, komt er geenhouwen aan te pas. Opvallend is dat Jansensbeelden lange tijd iets tekenachtigs zoudenhouden: in zekere zin waren het tekeningen inde ruimte, weliswaar dikke, maar toch nogtweedimensionale beelden. Pas de laatste jarengaat de derde dimensie nadrukkelijker meedoen.Beeldhouwer R. W. Jansen met de PiëtaTijdens de studie en enkele stages ontdekteJansen dat zijn hart lag in het scheppend kunstenaarschapen beslist niet in het lesgeven opmiddelbare scholen. Wel verzorgt hij, als gastdocent,met veel plezier lessen op de AKI enop het Creatief Centrum te Almelo. In 1988had hij zijn opleiding aan de MaastrichtseAcademie voltooid en kon hij zich verderartistiek ontwikkelen. Werk van hem werddoor enkele galeries opgenomen en ook kon hijregelmatig beelden exposeren. De begeleidendekritieken zorgden mede voor naamsbekendheid.Het was de bedoeling dat ook deopstelling van de drie beelden in 1998 inHardenberg zou bijdragen aan dat proces.De piëtaEen piëta is in de kunstgeschiedenis eenbekend genre. We bedoelen ermee de voorstellingwaarbij moeder Maria treurt over haargestorven Zoon die ze ondersteunend metbeide handen op haar schoot houdt, nadat Hijafgenomen is van het kruis. Door het Italiaansewoord piëta wordt het medelijden ofmededogen van Maria uitgedrukt. De eerstevoorstellingen van dat moment, gebeeldhouwddan wel geschilderd, vinden we eind 13 de eeuwin Duitsland, onder de naam Vesperheelden.De beelden hadden een duidelijke liturgischefunctie tijdens de lijdenstijd, in het bijzonder inde dienst op Goede Vrijdag, wanneer tegen deavond bij zonsondergang het moment van debewening wordt opgeroepen. Ook in latereeeuwen, in verschillende kunststijlen alsRenaissance en Barok, hebben kunstenaars,meestal in kerkelijke opdracht, piëta's gemaakt,waarmee behoudens uiteraard individueleverschillen, toch de hoofdvorm min of meervast kwam te liggen. Vooral de piëta's vanMichelangelo uit de eerste helft van de 16 deeeuw zouden voor latere generatieskunstenaars voorbeeldig zijn. Aanvankelijk -eind Middeleeuwen - functioneerden de pieta'sbinnen de liturgisch-religi-euze contextwaarvoor zij vervaardigd waren. Later, in de18 de eeuw, begonnen de beelden zich "los tezingen" van deze strikt religieuze verwijzingen werden de beelden gezien als eenuitdrukkingsvorm van het universele menselijklijden: in plaats van Maria ziet men een intenstreurende vrouw, in plaats van de overledenChristus ziet men een mannelijk slachtoffer.Vaak werd de Jezusfiguur uitgebeeld in eensoort van gespiegelde S-vorm, waarbij het9

Piëta van Avignon door E. Quarton, ca. 1470. Schilderingop hout. Parijs, Musée du Louvre.zitvlak door de schoot en de schouder door de armvan Maria werd ondersteund. Daarnaast komenvoorstellingen voor waarbij schoot en armen vanMaria de rug ondersteunen, terwijl hoofd en benenneerwaarts hangen.Tijdens het boetseren van een mannelijke figuurherkende Jansen op een bepaald moment dezelaatst genoemde boogvorm. Hij besefte dat hij -toevallig? en onbewust -bezig was de Jezusvormvan een piëta te citeren. Voor een modernkunstenaar zou dit eigenlijk niet kunnen: voor hemgolden strenge eisen van originaliteit en elke"nabootsing" van wat anderen hadden gemaakt,was uit den boze. Huidige postmodernekunstenaars hebben deze originaliteiteis echterlosgelaten en zijn zich bewust van de enormerijkdom aan vormen die de traditie kan leveren enwaaruit zij mogen putten om dan die vorm met eeneigen en eigentijdse inhoud te laden. Zij 'citeren'uit het rijke reservoir van overgeleverde vormen enbeelden, maar voegen daar iets eigentijds aan toe.De naam Piëta voor het beeld van Robert Jansenverwijst dus nadrukkelijk naar dit vormcitaat. Hetbeeldt echter een levende mannelijke figuur uit,voortkomend uit de moeder (de ene zuil) diedaarna balancerend en zoekend naar evenwichtreikt naar de andere zuil: de vrouw, de partner.Was vroeger derelatie met de vrouw als partnervanuit de traditie duidelijk vanwegede geaccepteerde mannelijkedominantie, de laatste tijd isdie relatie steeds minder duidelijken vanzelfsprekend gewordendoor de veranderde verhoudingentussen de seksen. De boogvormdrukt deze spanning uit. Dereligieuze context is bij dit(post)moderne beeld verdwenen:de betekenislaag is duidelijkgemotiveerd door de veranderdeen onzekere positie van de mantijdens en na de emancipatiegolvenin de loop van de 20 ste eeuw.Het gegeven echter dat de kunstenaarhet beeld de naam piëtameegaf, zorgtervoor datzijn beeldvan 1994als hetware beeldendrijmtop de piëtavoorstellingenvanuit deTenslotteHet zou uiteindelijk de Rotaryclub - traditioneeleen mannengenootschap - zijn die zoveelaffiniteit met de Piëta opbouwde, dat er geldenbeschikbaar werden gesteld om het beeld eenblijvende plaats in Hardenberg te bezorgen.Ter gelegenheid van het 40-jarig bestaanschonken de Rotarians in 2000 het beeld formeelaan de gemeente Hardenberg. Sinds deopstelling in de publieke ruimte kan de passerendeman hier met zijn zoeken naar hernieuwdevenwicht worden geconfronteerd, terwijlde spanning die de voorstelling oproept,ook de vrouw tot nadenken zal stemmen.10Met dank aan de heer R. W. Jansen.

"Plat ni'js"Nou er steeds meer tegenstand ten opzichte van 't roken ontstiet, wille wi-j is even terugge goan in detied toen men nog niet zo van de gevoaren van roken op de hoogte was. In grootvaders tied hef rokenok veule gezelligheid en genot ebracht. Vrogger was roken keerlswark en ie mussen er al vrög anbegunnen. Het was gien uutzundering dat kleine kinder al een paar trekkies mochten nemen. Vakewaren het nog snotneuzen die al een peukie van heur va mochten oproken. Uut dat nevelige verledenhebt de leden van de dialectgroep allerlei herinneringen op ehaald en ze hoopt da 'j metgenieten zultvan disse rookverhalen.GezegdesDe piepe an Marten geven.Een zwoare piepe roken.Een rare piepe roken.'t Is mi-j gien piep tebak weerd.Ik hebbe d'r tebak van.De rook krult 'm um de kop.Ie konden mekare niet zien zitten van de rook.Smaakt oe de piepe nog?... dan ku'j de tebakwel votgooien.Wie zijn geld wil zien verstuiven, moet rokentabak en houden duiven.Een sigare uut eigen deuze.Hi-j hef een rokershoessie.De piepe uutgoan.De iene sigrette met d' aander anstikken.Zo slim (slecht) as tebak van een dubbeltie dekore vol.Een kettingroker.Din paft er wat an of.Hi-j rookt as 'n schörstien.Daampen as een schörstien.Wolken van genot.As een mense roken mos, had 'r wel eenschörstien op ezeten.De piepe leeg en de bokse vol (tegen heeljonge rokers).He'j wel touwgies um de broekspiepen?(idem).SpreukiesOp olde pieperekkies stunden vake mooieanmoedigende spreukies, bi-jveurbeeld: Eentevreden roker is geen onruststoker Het isgeen man die niet roken kan. Wie de pijp nietroken kan, heeft het genot er ook niet vanJ. Luisman-de JongeKleine jochies mochten al een paar trekkiesnemen.Dit in tegenstelling dus tot wat tegenwoordigop de pakkies sigaretten stiet: Roken is dodelijk,Roken werkt zeer verslavend, Rokenschaadt uw gezondheid.Dat zollen ze vrogger niet eproemd hebben! Insommige streken van Overiessel en Drentheworden vrogger een bruidegomspiepe an ebeuden.Een mooi versierde lange piepe van kalkdie de bruidegom op zien trouwdag in moswijden. As de piepe brak, was dat een slechtveurteken. Disse piepe worden in het kabinet ofin de linnenkaste bewaard. Eendeurrokerspiepe was een witte piepe woaropnoa lang gebruuk een platie teveur-schienkwam, veurstellend de Uiver of het St.Hubertusslot. Zo bestund er rond het roken inde huselijke kring een heel ritueel. Wie herinnertzich niet dat mannen een speciale rook-11

stoel hadden met alle tabakswaren binnenhandbereik?Enkele marken van pieptabak: Douwe Egberts,Bootsmaat, geurige korte pijptabak, Amateur,Javaanse Jongens, lichte geurige rooktabak, FrieseHeerenbaai, Rode Ster, Niemeyers rooktabak,Coopvaert, Van Rossums Troost.SigarenbandtiesUut pure nostalgie bewaart veul volwassenen heurschriften en plakboeken met sigarenbandties. Wi-jhebt er verschillende bekeken. Al die olde markenzoas: Uiltje, Karel 1, Derk de Vries, Senator,Willem 2, Flor Fina, Martinez, Velasques, Hudson,Agio, Elisabeth Bas, Panter enz. En een fijne sigarekon zo lekker geuren. Zo vertelde iemand dat e ineen drok-ke winkelstroate wel 100 meter achter eenman an elopen was die een heerlijke sigare rookte.En een jochie, dat uut de schoele thuuskwam, reupvanuut de gang: "Is opa d'r? Ik kan 't roeken an desigare!" Veur de oorlog heurden ie vake een liedtieop de radio met de begunregel: Geef mij uw siga-renbandje, 'k heb er al zoveel gespaard" Zol decomplete tekst en de zanger nog te achterhalenween?Niet roken onder 't biddenDe volgende anekdote wille wi-j oe niet ontholden:Pastoors en kapeloans mut vake en langdurigbidden. Nou hadden ze 'n keer an de bisschopevroagd of ze roken mochten onder 't bidden. Datworden radicaal of ewezen. Toen ze later in 'naander bisdom op bezuuk waren, worden doar oklange gebeden op ezegd terwijl het hele vertrekblauw stund van de rook. De gasten begrepen d'rniks van en vertelden dat zi-j van heur bisschop gienpermissie ekregen hadden um te roken onder 'tbidden. "Wat heb ieluu dan evroagd", vreugen degastheren."Wel, of wi-j mochten roken onder 't bidden" "Dathebt ieluu ok niet goed edoane", antwoordden degastheren, "wi-j hebt evroagd of wi-j biddenmochten onder 't roken en doar had de bisschop gienbezwoar tegen!"Oorsprong tabakDe tabakscultuur is al meer dan 500 joar old. ToenColumbus in 1492 voet an wal zetten in Amerika,maakte hi-j metiene kennis met de tabak. DeurIndianen worden hum tabaksbladen an ebeuden. Ineen old geschrift uut de zestiende eeuw stiet: Isseruyt Westlndien, van Brasilien ende Custen van Perueen ghe-drooght cruyt gebracht met oen suyvermakende ende den buyk sterckerlyck beroerendekracht". De roock van toebackis een lekker ding, syis ghoet ende medicinael. In Europa nuumde menhet nicotana en in Indië tobacco.Vanof 1600 hef 't tabaksgebruuk zich over de helewereld verspreid al was er toen ok al veultegenstand en worden het in allerlei toonaardenveroordeeld: Tabak was iets veur wilden en hetworden zölfs satanskruud enuumd. (Bron: Uit hetMarineleven gegrepen. Door Jac. Roskam.)SigarettenmarkenNorth State, Old Mac (altied trek in Old Mac),12

Rookstel van opa. Met verjoardagen stund hetgoed gevuld op toafel. " Stik maar es op! Loatoe niet neugen!"Noadat de Indianen Columbus tabaksbladenten geschenke gaven, is dit in allerlei variatiesnoa eaapt.Chiefwhip (op ieders lip), Rhodesia (RegeringHolland ontdekte deze ellendige sigaretten inAmerika.) Miss Blanche, Roxy, Hunter (Als ikMiss Blanche in rok zie, denk ik 'Ha, Hunter,heerlijk!'), Players: de beboarde matroos ophet pakkie met de tekst "navy cut" is veuraltied verbunden an oonze Canadese bevrijders,Philip Morris, Camel en Lucky Strike(waren net noa de oorlog hoast niet te betalen).De soldoaten in Indië hebt vaste nog welEscort, Highway en Zipper erookt. ("strootjeroken")Shagmarken: Zilver shag, Sterling (sta op sterling),Javaansche Jongens en de zwoare shagvan van Nelle die ok wel de weduwe enuumdworden.'Pijpavond' BergentheimVrogger op vergaderingen van de gilden höngd'r altied een piepenrek met gouwenaars an demure {Goudse pijpen). Piepen van kalk methele lange stelen. Vake stund er de name opvan de eigenaar want gieniene wol roken uuteen aander zien piepe. Op vergaderingen isaltied al stevig erookt. Uut Sallands Volksblad(1911) notere wi-j: In tegenwoordigheid van 2ambtenaren der Ned. Heidemij werd zaterdag14 januari ten huize van den heer J. Reinderste Bergentheim een 'pijpavond' gehouden. Hetdoel van dergelijke avonden is op eenvoudigeen gezellige wijze onderwerpen op het gebiedvan den landbouw en de ontginning tebespreken, welke voor de streek van grootbelang worden geacht....BraandDat er in stad Hardnbarg al 300 joar piepeerookt is, is of te leiden uut een gemeentelijkeverordening. Noa de grote braand van 8 mei1708, toen 't hele stedeke in de as elegd is,kwamen d'r aandere potten bi-j 't vuur:Mannen die rookten, mossen in 't vervolg een13

döppie op de piepe hebben. Misschien is toendat vassie ontstoane: Gait van Aöltie hef giendöppie op de piepe, falderalderiere, falderalderare?EigenbouwIn de oorlog is ok in oonze streek veul tabakverbouwd. Dat heetten eigenbouw of eigenteelt,lederiene reserveerden een stukkie grondveur de verbouw van tabak. Het was een heelwark um tot een goed resultaat te kommen ende kwaliteit was soms niet te genieten. Op hetcowboy vassie: Hortsjek, hortsjek, ouwe trouwemerrie was al gauw een variant emaakt:Hortsjek, hortsjek, eigenbouw is rotshag... 'krook nog liever de peukies van de straat! (Diepeukies van de stroate heetten bukshag.)Misschien komp doar het woord viespeuk vandoan..In de oorlog worden d'r tebaksbonnen uutegeven. Mannen zowel als vrouwen haddentabakskaarten. Tot ongeveer 1950 was de tabakop de bon.ProemtebakVrogger kauwden de mannen tebak. As eronverwacht visite kwam, worden de proemeeven weg elegd um die dan later weer in demond te stoppen, ("herkauwen") Op eenbepaald moment zat er gien smaak meer an endan worden de proeme uut espujjen. In de openlucht was dat gien probleem. Binnen echterstund een kwispedoor: een eigengemaakt,driehoekig, holten spi-jbakkie. Toen men nogeen open haardvuur had, worden detabaksproeme in het vuur espujjen. Dat sissenzo lekker. Een proemer die vlakbi-j 't fenuuszat, had ok de asla ter beschikking.Van een zekere upperman die ok proemde,wordt verteld dat e veur 't schoften even zienkunstgebit uutspuulde in de waterkupe dienoast de speciemeule stund.Marken van proemtabak: Kentucky pruimtabaken prima ongesausde pruimtabak vanv. h. Theodorus NiemeijerMien eerste sigretteMien eerste sigarette Kreeg 'k ineen deusie mit noar deknapenvereniging doarvan wasik lid vrogger mus ie roken aanswa'j joa gien man een sigarettedreien wi-j konden d'r wat vanFoi, dat roken was wat: Ku'j 't aldeur de neuze? en ku'j kringiesbloazen? he'j al een shagdeuze?drei ie stuurman Steven? of he'jzul ver shag? nee, ik roke kloarenmeestal is 't Old Mac. Toe, doemi-j oen peukie 'k heb gienkrummel meer gauw nog eenpaar trekkies straks dan mag 'tniet meerA'j goed groot wilt wezen zetdan 't roken stop vertel hetiederiene: ik holle d'r mee op (Hv.'t.W.)14

Een herinnering aan GramsbergenIn het laatste nummer van 2003 van Rondom den Herdenbergh staat een foto van de oude Voorstraatin Gramsbergen. Dit was de aanleiding voor Prof Dr. F. (Frits) L. Meijler, cardioloog te Amsterdamom een herinnering uit zijn onderduiktijd aan ons blad op te sturen. Vroegere publicaties van Meijlerstaan in de 7e jaargang, nummer 3 en 4 van "Rondom ". Met genoegen nemen wij ook dit artikel inons tijdschrift op.Zoals trouwe en oudere lezers van "Rondomden Herdenbergh" zich wellicht kunnen herinnerenwas ik tijdens de oorlog (van sept. 1942tot april 1945) ondergedoken bij de familieWeerts, die een voor die dagen grote boerderijbewoonde in Balderhaar, vlak aan de Duitsegrens en op ongeveer 5 km van Kloosterhaar.Ik kwam daar als jonge man van ruim 17 jaaren verliet dit gastvrije huis toen ik bijna 20was. Weerts was, na mijn vader, mijn tweedeopvoeder. Hij leerde mij het boerenwerk, gafmij veel levenslessen en nam me, als de veiligheidop straat dit toeliet, overal mee naartoe, ook naar Gramsbergen.Toen ik een klein jaar op de boerderij was,kocht Weerts een fraaie zwarte Friese stamboekmerrievoor het lichtere werk. Het zwarewerk werd uitgevoerd door zware werkpaarden,waar ik wel mee moest eggen en ploegenmaar die zich absoluut niets van mijn commando'saantrokken; dat is een verhaal apart.De zwarte vurige Friezin was veel gezeglijker,vol karakter en toch zachtmoedig. Ze had eenfraaie zwarte staart die bijna tot de grond reikteen altijd door Weerts keurig werd gekamd. Zewas een lust voor het oog. In de nazomer van1943 besloot Weerts met dit paard te gaanfokken. Op een mooie nazomerdag werd inalle vroegte de zwarte merrie voor een fraaiwagentje gespannen en te paardevoet gingenWeerts en ik op reis naar Gramsbergen. Daarbevond zich een Friese hengst die de seksueleverlangens van onze merrie zou moeten bevredigen.De afstand van de boerderij inBalderhaar naar de boerderij voorbijGramsbergen, waar de Friese vrijer zichbevond, was meer dan 20 kilometer. Als je hetpaard rustig liet stappen, met één of twee rust-F.L.Meijlerpauzes onderweg, dan deed je daar al gauwruim vijf uur over. We konden dus eigenlijkniet op één dag heen en weer, temeer daar devrijpartij tussen de twee paarden met alles watdaar bij kwam toch ook een paar uur in beslagging nemen.We moesten dus ergens overnachten. Gelukkighad Weerts een oude schoolvriend die eenkleine boerderij bezat in de buurt vanGramsbergen en hij had besloten dat hij en ikdaar de nacht zouden doorbrengen. Het is me,althans voor mij, het nachtje welgeworden.Veel van de lezers van "Rondomden Herdenbergh" kunnen zich wel een voorstellingmaken van de ruimten in het woongedeeltevan een kleine boerderij in de buurt vanGramsbergen ten tijde van de TweedeWereldoorlog. Het was heel schilderachtig enhad in mijn herinnering lage rood-bakstenenmuren en een rieten dak. Het kleine woonhuiswas vastgebouwd aan een houten groengeverfdeschuur. De woning bestond uit een slaapkamervoor de ouders, één kleine kamer voor deenige ongetrouwde, volwassen zoon en dannog een extra kamertje waar, voor een spaarzamegast, precies een bed in paste. Uiteraardgeen stromend water, warm noch koud.Na een "eenvoudig doch voedzaam" avondmaalen koffie werd Weerts ondergebracht inde logeerkamer en George (mijn onderduiknaam)zou de éénpersoons bedstee moetendelen met de in lang jaeger ondergoed gehuldeboerenzoon. Ik was al aan veel gewend en laterin de oorlog en met name als militair op Java,zou ik in veel oncomfortabeler ruimten ondersoms barre omstandigheden moeten slapen,maar deze nacht voert de lijst aan. De15

zwarte Friese merrie werd een nachtmerrie, ineen bedstee van hooguit twee bij één meter,met naast mij - wat zeg ik, tegen mij aangevlijd- een luid snurkende, zware boerenzoonin lang jaeger ondergoed dat vrij zeker nietvaker dan om de twee weken werd verwisselden dat toen ik bij hem mocht slapen vrij zekeraan verschoning toe was. De mensen in die tijdgingen nooit voluit in bad, wel één keer perweek in de tobbe weinig groter dan eenhedendaags babybadje. Er stond geen raampjeopen en de deurtjes van de bedstee waren opeen kiertje na gesloten. Die dag had mijn bedgenootnogal winderig voedsel gebruikt wantde hele nacht was de broekhoest (zo heette datin Kloosterhaar) figuurlijk en letterlijk niet vande lucht. Die nacht was, wat men noemt, eenontbering en ik had nog nooit zo naar huisverlangd als toen. Ik had veruit de voorkeurgegeven aan de hooiberg. Kortom het was éénnacht uit duizend en om nooit te vergeten.Toch denk ik met weemoed en dankbaarheidterug aan de mensen bij wie Weerts en ik dienacht gastvrij onderdak hebben gevonden. Devrome soberheid van hun bestaan sierde hen enwas een symbool van de eenvoud en eerlijkheidvan het denken en handelen van demensen uit die streek in die dagen. Ik ben vandie bevolking en van de streek rondomHardenberg gaan houden en nu 60 jaar laterdenk ik met vreugde en verdriet terug aan dietijd die voorgoed voorbij is en nooit terugkomt. Gelukkig woont Weerts zijn oudstedochter nog in Hardenberg zodat ik iederegelegenheid aangrijp, de ellende van de oorlogten spijt, het heimwee naar die dagen te ondergaan.Tot mijn opluchting is onze zwarte vurigemerrie meteen drachtig geworden en hoefde ikmijn nachtelijk avontuur in de bedstee niet nogeens over te doen. In het voorjaar kreeg ze eenprachtig gitzwart veulentje, nog wankel op dete lange poten en met een lange staart, die ookgekamd moest worden. Voor mij was ditveulentje in dat sombere oorlogsjaar (1944) hetzinnebeeld van de vernieuwing en van de ophanden zijnde bevrijding, die lonkte.Amsterdam, september 2003Met vriendelijke groeten en hoogachting,F.L. Meijler16

StephanotenMededelingen van het bestuur en werkgroepenBijlage Rondom den Herdenbergh 2e kwartaal 2004NIEUWE LEDENEshuis W. Kroondijk 2 7796 HE HEEMSERVEENHollander J. den Rheezerweg 119 7795 DB DIFFELENLammers B. Meeuwenplein 4 7771 KC HARDENBERGGroen J.RD. Veluwelaan 21 8091 ER WEZEPHakkers G. Paasberg 45 7772 DJ HARDENBERGKleinjan G. Kanaalweg Oost 3 7692 PE MARIËNBERGMoquette FJ.P. Tj.H. Haismastraat 10 9251AV BERGUMBorneman B. Veldsinklaan 29 7773 AJ HARDENBERGSchut F.H.L. Lodesteijnstraat 25 2241 JN WASSENAARBorn J. van den 13 Angelica Elianora 4221 QEENSLANDAUSTRALIËJennings-Lensen A.J. Vreding 20 7811 AZ EMMENAltena L.P. De Oostermaat 48 7783 BX GRAMSBERGENPeters B. Brinkstraat 4 7771 BE HARDENBERGRikkers HJ.R Wulpstraat 17 7771 AD HARDENBERGBoerrigter-Roelofs D.A. Dr. HJ. Postlaan 48 7691 BC BERGENTHEIMMulder J.H. Hardenbergerweg 34 7696 BC BRUCHTBoonstra F.H. De Oostermaat 5 7783 BV GRAMSBERGENBrill-Kelder C. Vinkenstraat 6 7771 AG HARDENBERGRamaker G. Hoogenweg 46 7793 HM HOOGENWEGZanting H. Pr.Beatrixlaan 12 3738 VH MAARTENSDIJKHezelG. van Tilligterbeek 21 8033 BS ZWOLLEStoeten G.J. Het Gasthuysland 119 8061 KG HASSELTGerrits E.G.J. Esdwarsweg 2 7771 CD HARDENBERGLotterman J.H.J. Opsterland 20 3524 XC UTRECHTKemnaL.J.G. van Royensweg 56 7694 BG KLOOSTERHAARCapellen van Walsum-Bakker Johan Wagenaarlaan 41 2102 GB HEEMSTEDEH. van1

NIEUWE AANWINSTEN:-Mevr. Van Rappoldt-Boekhoven uit Naarden schonk enkele boekjes over de geschiedenis vanHardenberg.-l e jaargang De Toren (gebonden) 1956: Seinen.-Maatboekjes en schriften van kleermakers: schenking van J. Bosch uit Zwolle.-Twentse muts, bed tijk, rol linnen, lappen linnen, bruidskussenslopen met monogram: schenkingvan Mevr. Zijlstra uit Hardenberg.-Notulen en kasboeken "Onderling Vee fonds Stad Hardenberg 1904 tot 1983" :van J.R. Haandrikman uit Beilen.-Poppenwieg met hemeltje, matrasje, lakentje en sloopje met kant circa 1925, kinderjurkje circa1910, foto van Henk Grooters 1910, schilderij van 1895, schenking van Mevr. Waninge-Grootersuit Deventer.-Telefoonboek Nederland anno 1915, schenking van G.J. IJzebrink.-19 e eeuwse foto's van Hardenbergers: geschonken door fam. Moquette te Burgum.-Doopjurkje en nachthemd: schenking van M. Bouw-Sierink.-Kroontjespen, griffels, pijpschoonmakers, tegeltje en kleedje: schenking van W. Sierink.-Van Grenspaal tot Wegwijzer, recr.route Nederland-Duitsland: schenking van Hospers uitVriezenveen.-Oude collage foto's in lijst echtpaar Reins-Kiviet, schenking van G.W. Reins te Groningen.-Schets Middenpad door W. Jaquet circa '80, 3 zwart-wit groepsfoto's personeel melkfabriek:schenking van fam. Hopster.-Overijsselse Hist. Bijdr.: aanschaf.-Genealogie Fam. Polman te Lutten: geschonken door Margriet Silvis-Polman.-Jaarboek Centraal Bur. V Genealogie 2003: aanschaf.-Drenthe-Parijs door W. Visscher: schenking.-The top of Holland: Wavin.-De Bijbelsche Geschiedenis aan kinderen verhaald, door S. Ulfers, met 200 fraaie platen:geschonken door W. Mateboer.-Nota Chr. MULO Hardenberg 1932: geschonken door Z. Kelder uit Heemse.FOTOBOEKDe Historische Vereniging Hardenberg en omgeving komt op 1 nov. 2004 uit met een prachtigfotoboek in kleur. Wat de titel wordt is nog een verrassing, 340 foto's in kleur en zwartwit latenons zien hoe het vroeger was en nu in 2004. Het zijn foto's uit de gehele omgeving vanHardenberg, Heemse, Bergentheim, Brucht, Kloosterhaar, Sibculo, Bruchterveld, Ebbenbroek,Mariënberg, Rheeze, Diffelen, Collendoorn, Rheezerveen, Slagharen, Schuinesloot, De Krim,Radewijk, Wielen, Venebrugge, Hoogenweg, Baalder, Lutten en Oud Lutten. Een en ander kwamtot stand in samenwerking met de fotowerkgroep en boekhandel Heijink te Hardenberg. De prijsbedraagt 19.95 euro en bij voorinschrijving 17.50 euro. (excl. verzendkosten) Profiteer hiervan enstuur de bestelbon naar Historische Vereniging Hardenberg, Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg2

BestelbonNaam: ...............................................................................................................................................Adres: ...............................................................................................................................................Postcode / woonplaats: ......................................................................................................................Bestelt ........ ex. van het nieuwe fotoboek over Hardenberg en omstreken voor de prijs van 17.50euro excl. verzendkosten.De prijs na 1 nov. 2004 is 19.95 euro excl. verzendkosten.• Het boek wordt door mij opgehaald bij de Historiekamer, Voorstraat 34 Hardenberg• Verzoek om het boek op te sturen naar mijn adres per post• Datum: ........................................ Handtekening: ..............................................JUBILEUMDAG:Het 20 jarig jubileum van de Historische Vereniging, gehouden in Zaal Mulder te Baalder, waseen zeer goed bezochte en gezellige dag. De nieuw uitgebrachte boekwerkjes "Dauweln metDialect" en het "Kwartierstatenboek" vonden gretig aftrek. Ook de dia's van en over Hardenbergen zijn bewoners werden goed bekeken en van commentaar of aanvullingen voorzien.Verschillende standhouders van diverse historische verenigingen uit de omgeving waren aanwezig,zodat geïnteresseerden in onder andere grensstenen, gemeente- en familiewapens, genealogie,de slag bij Ane, kleppertoer hun hart konden ophalen. Dus voor elk wat wils. Van elke werkgroepwaren mensen aanwezig die er het een en ander over konden vertellen. Kortom een geslaagdecultuurhistorische dag.SAMEN UITOp maandag 24 mei werd een speciale Kleppertoer verreden. De besturen van de binnengemeentelijkehistorische verenigingen uit Dedemsvaart, Slagharen, Gramsbergen en Hardenberg gingen in een ontspannensfeer samen een avondje uit om de onderlinge band te verstevigen. Samenwerking begint bij eengoede wederzijdse verstandhouding.Dit geldt ook voor de besturen van de Duitse en Nederlandse leden van Heemnoabers 99. Zij maaktenop zaterdag 5 juni een grensoverschrijdende boottocht vanaf de molen in Laar naar schipperscaféBoonstra in Gramsbergen. Begunstigd door fraai weer en uitgebreide explicatie over natuur en cultuurhistoriekon men in beide gevallen terugzien op een geslaagd samenzijn.EXCURSIES (1)Naast de gebruikelijke grote excursie en de Kleppertoer is er in dit jubileumjaar aanvullend een themaexcursiegepland naar kasteel Twickel in Delden. Vroegtijdig waren de drie bussen volgeboekt. Op hetmoment van dit schrijven hebben de deelnemers aan de eerste tocht inmiddels volop kunnen genietenvan het fraaie interieur van het kasteel en de bijbehorende zonovergoten tuinen. Rondgeleid door eenvijftal gidsen. Wellicht een idee om ook in de toekomst aandacht te schenken aan een speciaal thema.3

EXCURSIES (2)Er is weer veel belangstelling voor de Kleppertochten. Voor de reguliere tochten op dinsdag- en woensdagavonden(tot september) melden zich ook vaak kleinere groepen. Voor grotere groepen kunnen specialeafspraken worden gemaakt (bijvoorbeeld al of niet op een middag en / of een andere opstapplaats)Kaartverkoop dagelijks tussen 9 en 12 uur in de HistoriekamerEXCURSIES (3)Voor de grote excursie ( 3 bussen) naar Enschede ( Grolsch en synagoge) Vreden (Hamaland-museum) enLembeck (waterburcht) op 23, 24 en 25 juni zijn nog een aantal plaatsen beschikbaar. Kaartverkoop dagelijkstussen 9 en 12 uur in de Historiekamer.PLAATSELIJK BELANGOnlangs mochten we in Beerzerveld tijdens de ledenvergadering van Plaatselijk Belang Beerzerveld-Marienberg een DVD met films uit de jaren 1950 t/m 1970 in ontvangst nemen.In het kort hebben we (evenals de Historische vereniging Ommen) iets verteld over de activiteiten vanonze vereniging.Onlangs hebben we in Heemse tijdens de ledenvergadering van Plaatselijk Belang aldaarhet een en ander verteld over de geschiedenis van dit kerkdorp. Dit soort contacten wordt wederzijds opprijs gesteld.GEMEENTE HARDENBERGOok de Gemeente Hardenberg onderhoudt regelmatig contacten met de historische verenigingen. Gevraagdwordt mede invulling te geven aan de herdenking van 60 jaar bevrijding in 2005 met als thema 'verleden,jeugd en toekomst' .Verder wordt onze inbreng verwacht in een te schrijven cultuurnota. Op 1 juni waren wegetuige van de opening van het archiefportaal op de website www. hardenberg.nl. Via het 'gemeentearchiefonline' kunnen belangstellenden diverse inventarissen raadplegen. Het verheugt ons dat de gemeente eenacquisitiebeleid heeft vastgesteld om waardevolle (particuliere) archieven uit onze regio in het gemeentehuiste centraliseren. Wellicht een eerste aanzet om te komen tot een regionaal archief dat aan moderne(wettelijke) eisen van beheer en toegankelijkheid kan voldoen. Wat betreft de geharmoniseerdesubsidieregeling met betrekking tot de cultuurhistorische organisaties binnen de gemeente Hardenbergontvangt onze vereniging voortaan meer en de Oudheidkamer minder gelden met als resultaat dat de 'kernHardenberg' in vergelijking met de 'buitendorpen' moet inleveren.KALENDERWo 23 juni 2004 -Do 24 juni 2004 -Vr 25 juni 2004 -Do 2 sep 2004 -excursie Twente / Duitsland (bus 1) 8.00 uur Stephanuspleinexcursie Twente / Duitsland (bus 2) 8.00 uur Stephanuspleinexcursie Twente / Duitsland (bus 3) 8.00 uur Stephanuspleinexcursie kasteel Twickel (bus 3) 10.00 uur Stephanusplein4

Omzien naar LuttenMet genoegen heb ik de 'special' van december 2003 gelezen. Met plezier ga ik dan ook in op hetverzoek van de redactie om iets te schrijven over hoe een Randstedelinge na ruim dertig jaar tegenhaar geboortedorp Lutten aankijkt. Daarin ook een stukje familiegeschiedenis, want juist door iets teweten van die geschiedenis kan ik mijn herinneringen plaatsen.Meer dan dertig jaar woon ik inmiddels tenzuiden van Rotterdam. Regelmatig wordt menog gevraagd waar ik vandaan kom. Omdatmaar weinig mensen weten waar mijn geboortedorpligt, antwoord ik doorgaans: 'Ik bengeboren aan de weg van Ponypark Slagharen,in Lutten'. 'O, de Lutte in de Achterhoek?''Nee, Lutten, gemeente Hardenberg. Ligt inSalland, ik ben een Sallandse', zeg ik dan metgepaste trots. 'O, hmm'. De kennis van deprovincies Overijssel en Gelderland gaat voorde gemiddelde westerling dikwijls niet verderdan de Achterhoek, als 'de meest oostelijkeuithoek van ons land'. Eigenlijk niet zovreemd, want de doorsnee-lezer van dit bladweet ook niet dat Barendrecht op het eilandIJsselmonde in Zuid-Holland ligt.Margriet Silvis - PolmanM. Silvis - PolmanMaar goed: aan mijn tongval is nog steeds tehoren dat ik uit het oosten des lands kom. Nietzozeer door het inslikk'n van de laatste lettergreepvan een woord, maar meer nog door hetlanger uitspreken van de lange klinkers, zoalsde -aa, de -ee en de -oo. Soms is dat gegeveneen leuk uitgangspunt voor een verdergesprek. Ik kan de geïnteresseerde toehoorderdaarover het laatste jaar dan ook wat meervertellen, want sinds de reünie vanwege 100jaar christelijk onderwijs in mijn geboortedorp(april 2Q02), heb ik me niet alleen verdiept inde geschiedenis van Lutten, maar ook in dievan mijn familie. De, familie Polman, niet uitDuitsland afkomstig, maar meegetrokken metde graaf grens van het veen. Helaas kan hetsoms ook een omgekeerde reactie oproepen.Zeker in de eerste jaren dat ik in de Randstadkwam wonen. Verkeerd woordgebruik,bijvoorbeeld. Ik vertelde een keer iets over eentrekker, moest natuurlijk tractor zijn. Ofvragen: 'Waar kom je weg?' in plaats van'Waar kom je vandaan?' Ik voelde me eenprovinciaaltje. Dat is iets waar je gelukkig weloverheen groeit. Dertig jaar geleden echterwerd er voor mijn gevoel hier in het westennog teveel het etiket van 'onderontwikkeld'geplakt op alles wat 'oostelijk' was. Hetmaakte mij in ieder geval af en toe heelonzeker. Het was ook wel een 'cultuurshock'.De mentaliteit van een westerling, 'de stadsen',is toch anders dan van een oosterling, 'deplattelanders'. Je denkt: dat station ben ik naruim 30 jaar Randstad toch wel gepasseerd endan gebeurt er het volgende: ik was te gast bijeen paar-denconcours in Rotterdam. Merktzo'n hoc-keytrut (sorry voor het woord, maarmet dank aan Youp van 't Hek) op: 'Waar komje vandaan, je praat zo boers'. Ik voel nog dewoede17

in me opkomen. Jeetje, wat een kak, zeg!Vanwege mijn achtergrond kon ik tenminstepaarden van pony's onderscheiden... Leukerwas de opmerking een tijdje terug: 'Hè, kom jijuit Salland? Maar je bent zo open, zospontaan.' Die persoon had dus duidelijk eenheel andere kijk op mensen uit het oosten.Maar goed. Hoe komt iemand uit Lutten nu inBarendrecht terecht? Daarvoor eerst een stukjegeschiedenis.Familienaam PolmanJarenlang heb ik verondersteld dat mijn vooroudersuit Duitsland kwamen. Baron VanDedem begon in 1809 met het (laten) gravenvan een kanaal, met als doel de Noordoosthoekvan Overijssel te ontwikkelen. Na 1825emigreerden veel oosterburen naar deze streekom in het veen te werken. In 'De geschiedenisvan Lutten en Slagharen' (Kleine Staarmann),las ik ooit dat Hermann Pohlmann uit AdorpMunsterland zich in 1828 in Lutten vestigde.Pohlmann werd Poolman en Polman, dacht ik.Maar niets is minder waar....Nader onderzoek wees uit dat Polman een puurHollandse familienaam is, naar diverse pollen,opgeworpen hoogten, zijn huizen ennederzettingen genoemd. Mijn vooroudershadden zich dus ergens 'op een zandheuvel, opeen pol' gevestigd. Polman is een adresnaam.Maar waar? Ook dat heb ik met plezier uitgezocht.Het blijkt dat de familie Polman met hetgraven van de Dedemsvaart - in het bijzonderde afvoer van turf - mee is getrokken. Hasselt,Staphorst, Avereest, de graafgrens schoof op.Mijn voorvaderen waren veenarbeiders. Toende vervening rond 1900 ten einde liep, trok hetgezin Hendrik Polman (1868-1938) en JentienKlinge (1867-1955) vanuit de gemeenteAvereest aanvankelijk naar Bottrop. Ditversterkte het gevoel in de familie dat we vanDuitse komaf waren. Mijn overgrootvader, enook zijn broer, werkten daar als melkknecht. In1901 kocht hij per opbod voor f1360,- eenboerderijtje aan de Zwartedijk. 'De acte eenerveiling vastgoed' heb ik in mijn bezit,handgeschreven uiteraard. Deze akte wektemijn belangstelling en vormde de sleutel tothet heden...18

Van wie bin-ie d'r ientie?Ik ben geboren op zondag 11 maart 1951 aande Zwartedijk 33, toen nog PI24, kleine boerderijmet ruim vier ha. grond. Zes kinderen eneen harmonium, gereformeerd dus. Ik behoordetot de vierde generatie Polmannen inLutten.Opa Hubert is op 44-jarige leeftijd in 1941 aaneen spierziekte overleden. OvergrootvaderHendrik, de eerste Polman in Lutten, was in1938 al overleden.Mijn vader moest als 18-jarige de boerderijovernemen. Tegen zijn zin, mijn vader hadgraag doorgeleerd, daar had hij ook de capaciteitenvoor. Geld was er echter niet en hij wasde enige die het gemengde bedrijfje kon overnemen.Het betekende dat mijn vader de kostmoest verdienen voor een vrouw, zes kinderen,een moeder, een geestelijk gehandicapte broeren ook nog voor zijn opoe Jentien (overledenin 1955). Dat dit lang niet altijd gemakkelijk isgeweest heeft de familiegeschiedenis welgeleerd.Die geschiedenis is niet uniek. Zuinigheid enarmoede zijn de trefwoorden waarmee veel 70-plussers hun jeugd omschrijven. Als kleinearbeiders verdienden de vaders meestal nietgenoeg om het vaak grote gezin te onderhouden.Hele gezinnen hielpen mee bij de aardappeloogst.Het was vanzelfsprekend dat de kinderenuit de arbeidersklasse zo snel mogelijkuit werken gingen. Een andere keus was erniet. Jongens gingen bij de boer werken envroeger dus in het veen, vaak over de provincie-en landsgrenzen heen, en meisjes kregeneen dienstbetrekking. Kinderen die een 'achtsteklas' deden, omdat ze nog leerplichtig waren,waren ook in onze familie geen uitzondering.Naast flink aanpakken leerden de kinderen uitde arbeidersklasse zich ook thuis teonderwerpen aan de strikte gezagsverhoudingenwaarmee ze later te maken kregen, gevoeddoor het calvinisme. Hard werken en geengrote mond hebben. Men schikte zich naar deautoriteit, zowel binnen als buiten het gezin:gezag van ouders, van onderwijzers, van dedominee of de pastoor. Aan tafel werd nietgepraat. Eten was eten en niet praten, en pet aftijdens het bidden en bijbellezen. Er werdeneigenschappen ontwikkeld van gehoorzaamheiden zichzelf wegcijferen. Over gevoelenspraatte men al helemaal niet. Ik denk soms datdit nog steeds een eigenschap is die de (oude)Luttenaar typeert: hij of zij laat niet gauw hetachterste van de tong zien. Denk daarbij nogaan een zekere Sallandse gesloten mentaliteiten dan klopt dat aardig.Beginjaren 1920 zijn mijn ouders geboren.Hendrik Polman (1921-1984) aan deZwartedijk en mijn moeder Catrien Klok(1924) komt van de Schuinesloot, uit een gezinvan twaalf kinderen. Mijn vader en moeder'trouwden in'. Tot mijn twaalfde jaar heb ik opde boerderij gewoond aan de Zwartedijk.Veengrond is diepzwart. Het moet er vroeger,bij de naamgeving, dus nogal nat en modderigzijn geweest. Nat en modderig herinner ik meniet, wel sneeuw, meters hoog. Begin jarenvijftig was er praktisch nog geengemotoriseerd verkeer. Behalve het boerenerfwas ook de Zwartedijk ons speelterrein: tollen,hinkelen en touwtje springen. Bij Van derHeide op het pattie achter groeiden de dikstebramen. Met rooms-katholieke kinderen gingje niet om en openbaren waren klapsigaren. Dewereld was overzichtelijk, speelde zich afbinnen bekende grenzen. Speelruimte haddenwij op de boerderij genoeg. De evenwichtsbalkwas het éénsteensmuurtje van de uitloopstallenvan de varkensschuur. Onze trampolinewas een oud springveren matras. De hooizolder,verstoppertje, vadertje en moedertje op dedele. Ranja en mariakaakjes. Kortom, als kindhad ik een gouden tijd, doordat ik op eenboerderij opgroeide.In 1963 werd de boerderij verkocht. Mijnvader begon, in Dedemsvaart, een autorijschool.Via Sluis VI en Slagharen kwamen wein 1968 weer in Lutten wonen, voorheen garageJaspers.Van wie bin-ie d'r ientie... kan zeer benauwendwerken, zeker op weg naar volwassenheid. Hetgevoel van niet jezelf kunnen zijn enbeoordeeld worden op. Ik heb nooit met eenjongen uit ons dorp gezoend, maar volgensanderen had ik wel met die en die verkering.19

Polman hef mooie dochters', hoorde je nog aleens. Dat je ook gewoon met jongens om kuntgaan, was haast niet voor te stellen. Het wasdan al gauw: 'O, die giet met iederiene met'.Op mijn negentiende ging ik op kamers inEmmen. Ik ervoer dat als een verademing.Beoordeeld worden op wie je zelf bent en nietop van 'wie bin-ie d'r ientieT Binnen het LCGJ(Landelijk Centrum Gereformeerd Jeugdwerk)leerde ik mijn man Kees kennen. Meer dandertig jaar heb ik aan hem een lieveechtgenoot en hij komt uit Barendrecht,Wat zullen de buren wel denken?Barendrecht is van oorsprong ook een agrarischdorp met zijn eigen familienamen. Dertigjaar geleden was het hier ook nog van 'Ken jedie en die? Dat is een zoon van die en die...'Dingen nalaten omdat men bang was 'wat deburen wel zullen denken'. Vorig jaar is mijnoverbuurvrouw verhuisd, ze woonde aan hetbegin van ons woonerf en hield alle in- en uitkomendverkeer vanuit haar keuken, zondervitrage, goed in de gaten. Dus wat dat betreft ishet hier niet zoveel anders. Gepraat wordt erook, al is het lang niet altijd kwaad bedoeld. Jemaakt deel uit van een samenleving, waar jeook woont. In hoeverre je daar aan deel wiltnemen, bepaal je hier misschien iets gemakkelijkerzelf dan in het oosten. Aan de anderekant kennen we natuurlijk allemaal de verhalenvan mensen die dagen of wekenlang dood inhuis liggen en dus door niemand gemistworden. Vreselijk lijkt me dat, om in zo'nbuurt te wonen. Dat zal in een dorp niet zogauw gebeuren. Men kijkt daar nog naar elkaarom. Dat heb ik vorig jaar zomer ook ervaren:mijn moeder zat nogal in de lappenmand. Alsje dan ziet hoe er door de buurt naar haaromgekeken werd, geweldig!Het 'oude' Barendrecht is wat dat betreft ookecht nog een dorp. In de nieuwe wijken ligt datwel wat anders, maar dat is in het oosten nietanders. Dat viel ook te lezen in het laatstenummer van Rondom den Herdenbergh. Burenaannemen vind ik een goede gewoonte. Hier inhet westen doen nog maar heel weinig mensendat. Ze komen en gaan zonder verdereberichtgeving. Dat buren aannemen was toenik hier kwam wonen, echt nog wel de gewoon-Boerderij Zwartedijk 33, 200320

te. Ik heb het geluk dat mijn buurvrouw, die ikal meer dan dertig jaar ken, één van mijn bestevriendinnen is geworden. Zij is beginjarenvijftig geboren in een arbeiderswijk inRotterdam. Haar verhalen verschillen niet veelvan de mijne. Als kind geen douche en kleinewoonruimte. Opa en oma op loopafstand. Maarwat speelruimte in en om huis betreft haddenwij het natuurlijk beter. Mijn grootmoeder,overleden 1964, had het niet zo 'op diestadsluu'. Ze moest eens weten dat haarkleindochter en naamgenoot nu in hetdichtstbevolkte deel van Nederland woont.Veenkoloniale zandgrond of Zuid-Hollandseklei.De ontwikkelingen na 1960 gingen hard. Nietalleen in Lutten. Een dorp dat je ruim dertigjaar geleden hebt verlaten, kun je eigenlijk nietmeer vergelijken met hoe het nu is. Lutten, eennaam die oorspronkelijk 'buiten de reedsbewoonde wereld' betekent, maakt hoe dan ookdeel uit van mijn wereld. Daar ben ik geborenen opgegroeid. Ik kom er graag, vooral om derust en de ruimte te ervaren, maar zeker ookom even lekker mijn moerstaal te spreken. Eris dan tenminste niemand die zegt: 'Je praatboers'. Maar toch? Ik kan en wil er nooit telang blijven. En wonen? Nee, dat ook niet.Ik realiseer me heel goed, dat mijn moeder deenige Polman is die nog in Lutten woont, delaatste is van een familie die daar ruim honderdjaar geleden terecht kwam. Dan gaanmijn gedachten terug naar die historischedatum van 7 november 1901: de dag dat overgrootvaderHendrik Polman met een bod vanf1360,- eigenaar werd van een woning engrond aan de Zwartedijk. Dan kijk ik naar zijnfoto en brand er een waxinelichtje bij...Sentimenteel? Misschien wel, maar vooral indie uren die ik bezig was met de geschiedenisvan mijn familie en de geschiedenis vanLutten, had ik daar wat aan. Dan hoop ik datmijn voorouders nog iets van die warmte enaandacht voelen, want dat hebben ze - na eenmoeizaam leven van hard werken - alsnog verdiend!Ik heb aardig wortel geschoten in deZuid-Hollandse klei, maar mijn roots moet jezoeken op de veenkoloniale zandgrond in deNoordoosthoek van Overijssel.Het is misschien raar, maar twee kilometerassocieer ik nog steeds met de lengte van deZwartedijk. Ik prefereer de oosterling WillemWilmink boven de nachtburgemeester/dichtervan Rotterdam, Jules Deelder. En... van Paulde Leeuw, afkomstig uit deze streek, kan ikniet alles waarderen. Geef me dan HermanFinkers maar. (H)eerlijke humor die me aanspreekt.De weg van het oosten naar het westen is nogwel steeds langer dan omgekeerd. Wij gaangemakkelijker naar het oosten dan dat het oostenhier komt... 'De drukte hè'. Dé Nederlandsetaal bestaat niet, met klemtoon op de. Binnenons kleine taalgebied is de variatie inwoordenschat, zinsbouw en uitspraak ergverschillend. Ik denk dat het belangrijk is teweten waar je vandaan komt en waar je naarterug kunt gaan..., herinneringen een plaatskunt geven. Dan realiseer ik me de problemenvan vluchtelingen: mensen die niet terugkunnen naar hun geboortegrond. Daaromspreekt het werken met vluchtelingen memisschien ook zo aan. Ik geef Nederlands alstweede taal aan volwassenen, mensen die onzetaal niet als moedertaal hebben, maar allemaalmensen met hun eigen verhaal...Vaak ga ik op de fiets naar mijn werk. Ik passeerdan de aanleg van de Betuweroute en deHoge Snelheidslijn, maar daarna heb ik ookzicht op spruitenvelden. Vanuit Zwijndrecht gaik dan een stukje met de waterbus: de ruimtevan de Maas, het stadsgezicht op Dordt, heerlijk.Ik moet zelfs bekennen dat ik van de skylinevan Rotterdam houd. Om dichterbij huiste blijven: Barendrecht heeft, evenals Lutten,een markante watertoren. Goed om je weer'thuis' te voelen...Als je me nu zou vragen: 'Ben je een Sallandseof een Randstedelinge', dan zou ikantwoorden: 'Geen van beide, ik benNederlandse en voel me zowel in het oostenals in het westen thuis.'21

Afgerekend met de schenker en de bakkerTientallen schenkers en bakkers zijn in de loop van de vorige eeuw bijgezet in de rij van verdwenenmiddenstanders in Ambt en Stad Hardenberg. Door zo 'n bakkerij en café in de schijnwerperte zetten laten wij een stukje historie herleven.F. Kampman-Herbert/J. Luisman-de JongeMidden ''Kloosterzicht" en geheel linksbakkerij Sloot te SibculoZo rond het jaar 1925 begon Gait Talen eencafé, verlof A, in een woonhuis op de driesprongin Sibculo. Een hele vooruitgang, wantvoordien moest men voor een borreltje naarBeerzerveld aan de Kloosterdijkbrug. Talen,die in het bezit was van een motorrijwiel, waseen vindingrijk man. Als hij bijvoorbeeld 'smorgens zijn geit naar de heide moest brengenen geen zin had om een eind te lopen, bond hijhet dier met een lang stuk touw vast aan zijnmotor. In 1931 verkocht hij het café aan GeertOlthof die naast kastelein ook groenteboerwas. Na niet al te lange tijd verkocht deze hetpand aan J. Sickman uit Kloosterhaar. Olthofliet een huis bouwen aan de Kloosterdijk naastde Chr. school waar hij tabakswaren, groenteen aardappelen ging verkopen. Dit pand wordtheden nog bewoond door J. Olthof. Sickmanliet het pand op de driesprong slopen en zetteer een nieuw café-restaurant op (1936). Zijndochter Jantje Sickman en22Suikerzakjeschoonzoon Hendrik Schipper runden hetcafé-restaurant en gaven het de naamKloosterzicht. Ze hadden in die tijd nog vrijuitzicht op het oude kloosterterrein met zijnruïnes, omdat de gereformeerde kerk er toennog niet stond.Als je bij Schipper Hendrik een borreltjebestelde, had hij de gewoonte om te zeggen:"Er wordt aan gewerkt", maar dan duurde hetnog wel even. Toentertijd had veldwachter DeJong uit Bergentheim de controle over decafés, of alles ordentelijk verliep. Hij kwamdan tegen sluitingstijd het café binnen en zei:

v.l.n.r. D. van Dijk winkelbediende; A. Potgieter;mevr. C. Sloot met Alie; J. Sloot; K. Potgieter; enbakkersknecht?."Jongens, we gaan naar onze moeders, maar latenwe eerst samen het Sari Mareis zingen." Daarnaging iedereen zonder trammelant naar huis. Tot1972 was Schipper kastelein op Kloosterzicht. In1974 heeft hij het café verkocht aan de familieDunnewind uit Oudleusen. Daarna is het in handenvan diverse eigenaren geweest. Het pand heeftgeen horecabestemming meer en wordt nubewoond door de families Van Dijk, Olthof enVeerman. (Met dank aan Henk Huisman)Jan Sloot werd in 1906 geboren in "de polder" aande oostkant van het kanaal, ten noorden van deKloosterdijk en bezocht de lagere school inBeerzerveld. Daarna begon hij als leerlingbakkersknechtbij Hemke in Bergenteim, later ookin Enter en Wierden. Kortna zijn huwelijk met CobaSchippers begonnen ze in1933 een eigen bakkerijaan de Kloosterdijk inSibculo. In het begin baktehij veertig "stoeten" perdag, later honderd per dag.De oven werd in die begintijdgestookt met takkenbossen,turf en briketten,totdat men op electriciteitover kon gaan. Jan Slootbracht zelf de1955broden bij de klanten. In de loop der jarenbreidde de zaak zich uit tot een bedrijf waarplaats was voor vijf knechten. Per weekwerden er vijf duizend broden uitgevent. In deoorlog ging Sloot rogge kopen bij de boeren,liet die malen bij Van Braam in Kloosterhaaren bakte er broden van die hij zonder bonverkocht. Veel onderduikers hebben in deoorlogsjaren bij Sloot een goed en gastvrijtehuis gevonden. Ondanks de drukkewerkzaamheden zag de heer Sloot kans zichverdienstelijk te maken voor zijn medemens,door actief te zijn op kerkelijk- en verenigingsgebied.In 1956 stichtte Sloot met drie andere collega'seen combinatie. Zo ontstond de CentraleBakkerij de Noord-Oost-Hoek te Bergentheim.Tot na zijn pensioen heeft Sloot zich op ditbedrijf nog beziggehouden met administratiefwerk. (Met dank aan Henk Sloot)2004. Midden Kloosterzicht, geheel links v.m. bakkerij, waar nuBeugelink en Prijs wonen.223

'JANNY' en 'ZONNEHOF' (huizen van naam 26)Op De Brink staat een dubbel woonhuis dat niet zal ontkomen aan de renoverende slopershamer.De namen zijn al van de gevel verdwenen, maar menigeen zal zich de aanduidingen 'Janny' enZonnehof" nog wel herinneren voor de woningen De Brink 9 en 11. Hier nog even aandacht,voordat het zal verdwijnen.K. OosterkampDe dubbele woning werd in 1932 daargebouwd in opdracht van Jan BerendOostenbrink (1891 - 1951) en ontworpen doorhet bouwkundig bureau J. L. van Goor teDedemsvaart. Deze Oostenbrink was een telguit een ondernemend geslacht. Hij was bakkeren winkelier: zijn bedrijfspand bevond zich opde hoek van wat we nu Twenteweg enHessenweg noemen.De VIVO-winkel van OostenbrinkBehalve het exploiteren van deze bakkerij enwinkel hield de heer Oostenbrink zich bezigmet onroerende goederen. Zo bezat hij naastenige woningen in Heemse, waaronder 'Janny'en 'Zonnehof', een paar boerderijen aan deOmmerweg. Ook bezat hij aan de Ommerwegde 'Zeven Zaligheden': een blok van zeveneenvoudige woonhuizen. Na een brand blevener voor de Ommerweg slechts drie 'zaligheden'over. Zijn vrouw, Anna Douma, dochter vaneen bakker, had bovendien enkele panden inCoevorden 'ingebracht' In de jaren '50 vertrokJan Berend naar Amsterdam. Hij was van planom zich daar bezig te gaan houden met defabricage vanmargarine, maar daarvan is wegens gezondheidsredenenniet veel terecht gekomen. Hetbeheer over bakkerij en winkel vertrouwde hijtoe aan zijn tweede zoon Douwe die hetwinkelbedrijf voortzette onder de vlag vanVIVO.De heer Oostenbrink had het dubbele woonhuisniet laten bouwen om er ooit zelf te gaanwonen: het was voor hem een soort van geldbeleggingen hij ging de woningen verhuren.In het archief worden alsbewoners familienamen vano.a. Boekhoven en Hamhuisverbonden aan De Brink 9,terwijl voor no. 11 defamilies Hamstra, De Jongh,Sonnenberg, Lovink enMartens genoemd worden.Het pand no. 9 ondergaat in1967 een verbouwing inopdracht van de fam.Hamhuis, zodat we mogenaannemen dat deze familieinmiddels eigenaar van dewoning was geworden. Voor het pand no. 11geldt dat de fam. Martens in 1971 de woningverbouwd heeft, ook inmiddels als eigenaar.De heer J. Martens, geboren en getogen op'Zonnehof' herinnert zich dat de naam van deaannemer die de woning daar bouwde,aannemersbedrijf Smit, in potlood op een vande balken in de nok geschreven stond.Het gezin Oostenbrink telde vijf kinderen. Deene helft van de woning, no. 9, werd genoemdnaar de oudste dochter, Janny (1913 - 2003).Het is opmerkelijk dat op de bouwtekening dehuizennamen reeds staan aangegeven.Daardoor mag aangenomen worden dat de24

De bouwtekening bevat reeds de namenheer Oostenbrink als opdrachtgever en eigenaarook de naamgever is geweest. De anderehelft werd Zonnehof genoemd, naar alle waarschijnlijkheidomdat de achtertuin (hof) op hetzuidwesten gelegen was: dus zonnetuin / zonnehof.Het is een kenmerkende vooroorlogse woning,uitgevoerd in degelijk metselwerk. Ook op debouwtekening is al aangegeven waar enkeledecoratieve elementen moesten worden 'ingevoegd'.Deze uitspringende stenenrijen varië-De Brink 9 en 11, thans zonder naamren de metselstructuur van de gevel, maaraccentueren meteen een sterke eenheid ensamenhang. Pand no. 11, Janny, bezit nogsteeds glas-in-lood ramen in de bovenlichtenvan de hal naast de voordeur: een element dattoentertijd zeer werd gewaardeerd, ook vanwegede voorname uitstraling. Dit werd bij huizeZonnehof bereikt door aan de straatzij de eenerkeruitbouw aan te brengen met ook siermetselwerk.De fundering moet indertijd een probleem zijngeweest: de Vecht heeft in deloop der eeuwen een grilligebodemstructuur nagelaten.Het werd opge- lost door eenafdoendebouwkundige ingreep: degehele woning berust op eensolide betonplaat, eenconstructie die in de jaren '30in dit soort situatiestoegepast werd voor het'betere' huis.Bron: GemeentearchiefHardenbergMet dank aan mevr.N. Oostenbrink, Deventer.25

De Witte PaalWie kent niet het bekende wegenkruispunt met de naam de Witte Paal. Het is de locatie waarrijksweg N-36 aansluit op rijksweg N-34. De Witte Paal is een begrip in de wijde omgeving. Sindsde jaren vijftig bestaat het kruispunt. In die jaren was het een eenvoudige wegaansluiting met eenANWB-handwijzer en voor de nachtelijke verlichting was er slechts een lantaarn geplaatst. Bij datkruispunt stond toen duidelijk zichtbaar een witte paal. Aldus was het kruispunt met de naam 'deWitte Paal' voor passanten verklaard. Zo is het nu nog, een witte paal bevindt zich bij het bekende,in de afgelopen jaren groots aangelegde, kruispunt van de genoemde wegen. Ook op modernewegenkaarten en plattegronden wordt het kruispunt veelal aangegeven met de naam de Witte Paal.WegenWat nu als rijksweg N-34 bekend staat, werdvoorheen de Hessenweg genoemd, althans hetgedeelte van Berkum/Zwolle naar Hardenberg.De Hessenweg liep van de oude hanzestadZwolle via Hardenberg, bij Hardenberg stakmen de Vecht over en liep de weg vervolgensnaar Lingen (Dld.) en zo verder Duitsland in.Tot Hardenberg liep de weg aan de noordzijdevan de rivier de Vecht. De Hessenweg vermeedde wijde bocht van de Vecht bijStegeren, Diffelen en Rheeze en ging daarover de heide. Vroeger was de Hessenweg eenzandweg. Rond 1840 is de weg gemoderniseerden wordt dan op landkaarten met denaam Nieuwe Hessenweg aangeduid.De oude HessenwegDe Hessenweg heet niet voor nietsHessenweg. In het verleden is er vele jarenlang van deze weg gebruik gemaakt door deHessenwagens die vanuit Duitsland naarZwolle gingen en vanzelfsprekend ook inomgekeerde richting. De Hessenwagens geladenmet allerlei handelswaar, waren soms zozwaar beladen dat ze twee, vier of soms welzes paarden in het voorspan hadden.Begrijpelijk is dat de wegen daar veel onder telijden hadden. Naast de tolheffing onderwegzou ook de stad Zwolle bijdragen aan hetonderhoud van het Overijsselse deel van deweg. Tussen Ommen en Heemse werd er op 2plaatsen tol geheven.De oude Hessenweg liep noordelijk langsOmmen over de hoger gelegen zandrug langs26H. D. J. Krikkede Vecht. Na herberg 'De Wolf' liep deHessenweg verder over de heide naar Heemse.De weg stijgt vanaf de Vecht bij Berkum totHeemse met ruim 8 m. De kerk in Heemsestaat ca. 10 m. boven NAR Overigens is deHessenweg bij de brug in Hardenberg alweergedaald tot 7,7 m boven NAR Eenmaal over deVecht bij Hardenberg liep de route eerst doorde stad, door de Voorstraat en het Oosteinde,en vervolgens door de toenmalige Lange Steeg(thans een gedeelte van de Stationsweg en de J.Weitkamplaan), en via de Hoogenweg enVenebrugge naar Duitsland.Passanten van de oude HessenwegNaast de Hessenwagens van en naar Duitslanden de postwagens van Coevorden en Lingennaar Zwolle, hebben diverse passanten van deHessenweg gebruik gemaakt, zoals bijv. uitDuitsland afkomstige handelslieden en seizoenarbeiders,de z.g. Hollandganger o.a. turfgraversen grasmaaiers om in Nederland tegaan werken.Bekend is eveneens van volgende personen datzij gebruik hebben gemaakt van deHessenweg, nl. veldwachter Van Laar, zelfsverschillende malen, en de handelaren ingraan, Rigterink en Krikke uit Gramsbergen,zij hadden zaken gedaan in Zwolle en warenmet paard en wagen op de terugreis naar huis.Onderweg werden zij overvallen, maar doorkordaat optreden, het lossen van een schot enhet paard tot grote spoed aan te sporen, kondenzij de overvaller achter zich laten. Anderepassanten van de oude Hessenweg

waren de studenten Jacob van Lennep en Dirkvan Hogendorp. Deze twee studenten maaktenin 1823 een voetreis door Nederland, maarvanwege een opgezette linker voet van VanHogendorp werden zij door de Balkbrugseherbergier Meine Jelke Kruizinga met zijnkoetsje van Balkbrug naar Hardenberggebracht. Na drie uur stopten ze bij een boerenherberg,zeer waarschijnlijk "De (hongerige)Wolf', want daarna vervolgden ze hun reisnaar Hardenberg, kort waarvoor ze een mooibuitengoed zagen liggen, "Nijenstede". InHardenberg dronken zij koffie en ontving VanHogendorp de medische zorg voor zijn linkervoet. Over een witte paal onderweg wordt nietgerept in de beschrijvingen van de bovengenoemdeweggebruikers.De nieuwe HessenwegOmstreeks 1840 is de nieuwe Hessenweg aangelegd.Deze nieuwe weg was een geplande eneen voor die tijd moderne weg. Het traject vande weg had veel rechte gedeelten en wasgeheel begrint. De nieuwe Hessenweg liep netals de oude Hessenweg langs de noordkant vande Vecht. Vanaf Ommen passeerde menachtereenvolgens: de buurtschap Arriën, deArriër-vlier en de Hoogengraven, bij de brugover de Hoogengraven werd tol geheven.Daarna liep de weg verder door de markeStegeren met woeste gronden en met "deWolf', de latere herberg "de Hongerige Wolf',vervolgens liep het traject van de weg over deuitgestrekte heidevelden van de markeDiffelen en de marke Rheeze. In latere jarenzijn veel van die heidevelden met bos beplanten in cultuur gebracht. In de marke Rheezewas er een tol bij de brug over de Rheezerwaterleiding. Via Heemse kwam deHessenweg tenslotte uit bij de brug over deVecht bij Hardenberg.Overigens zijn later bij Ommen in de verbindingmet de Nieuwe Hessenweg deCoevorderweg naar het oosten en deVarsenerdijk naar het westen van de stadOmmen aangelegd. Ten noorden van Ommenvindt men nog altijd wegen met de vanoudsbestaande namen: Hessenweg-west enHessenweg-oost. Deze wegen worden zowelin de Grote Historische atlas van Nederland,deel 3, als in de Historische Atlas vanOverijssel van 1907/1911 met de naam oude-Hessenweg aangeduid.De Witte Paal, anno 2002De Witte Paal als witgeverfde paalOp de Historische Atlas van Overijssel van1907/1911 takt een klein recht dijkje/weggetjeaan op de nieuwe Hessenweg, daar waar laterde 'Witte Paal' kan worden gesitueerd. Datdijkje is daar waarschijnlijk aangelegd om eeniets lager gelegen gedeelte van de heide tepasseren, en voor een aansluiting met deHessenweg van het zuidelijker gelegenDiffelen. Er was toen nog geen rijksweg 36 alsrechtstreekse weg naar Almelo; de rivier deVecht kon via een brug over de stuw bijMariënberg worden gepasseerd. Overigenswaren er veel vroeger in de Vecht verscheidenedoorwaardbare plaatsen, zo ook bij Diffelen enMariënberg. Kokhuis noemt in zijn boek 'Degeschiedenis van Salland' dat de Witte Paalvroeger een27

markegrenssteen/paal is geweest waarmee dedefinitieve grens van de marke werd vastgesteld.Blijft de vraag of de witte paal ooit verplaatstis naar het midden van de markeDiffelen. De Witte Paal kan gediend hebbenals een oriëntatie, daar deze precies in hetmidden van het traject van de Hessenweg inde marke Diffelen staat. Dit traject heeft eenlengte van 1,5 km. Welnu, opmerkelijk is datde markegrens van de voormalige markeDiffelen zich zowel 750 m. oostelijk, als westelijkvan de Witte Paal bevindt. De Witte Paaltreft men thans aan tussen dehectometerpaaltjes 27,8 en 27,9 van rijkswegN-34. Hoe lang de witte paal reeds heeftbestaan is niet bekend, oudere mensen die ikheb gesproken meenden dat er al zeer lang eenwitte paal heeft gestaan, tenminste moet deWitte Paal er reeds in de dertiger jaren van devorige eeuw gestaan hebben. En dus lang voorDe Witte Paal ook op de kaart

de aanleg van rijksweg 36, deze weg is pas inde vijftiger jaren aangelegd. De witte paal iseen vierhoekige, witgeverfde, stenen paal, vanongeveer 80 cm hoog, met daarin in zwarteletters aangebracht de woorden DE WITTEPAAL. Momenteel valt de paal niet meer zo opbij de verkeersdeelnemers die het grotekruispunt passeren. De verkeerssituatie, deverkeerslichten en borden vragen immers alleaandacht.De Witte Paal wordt genoemdOp het moment van dit schrijven is de eerstevermelding van de Witte Paal gevonden op detopografische kaart van het War-office uit1939. Er bestaat dan overigens nog geen rijksweg36. Het is niet onmogelijk dat er toch nogoudere kaarten zijn met een vermelding van deWitte Paal. De vermelding in 1939 wijst er opdat het punt de Witte Paal in ieder gevalbekend was bij de samenstellers van degenoemde kaart/plattegrond. In het gemeentearchiefvan Hardenberg (Ambt-Hardenberg) iscorrespondentie uit 1938 over de uitvoeringvan het Rijkswegenplan van 1938 in Overijsselmet betrekking tot de gemeente Ambt-Hardenberg en de rijksweg 34. Het gedeeltevan de Nieuwe Hessenweg van de Vechtbrugbij Berkum tot aan de Witte Paal wordt dandoor het Rijk overgenomen van de provincie.Het verdere gedeelte van de Hessenweg van deWitte Paal tot Heemse blijft op dat momentvooralsnog provinciaal eigendom, maar komtwel in onderhoud bij het Rijk. Later wordt ookdit gedeelte door het Rijk overgenomen enwordt het wegennet in Noordoost-Overijsselverder uitgebreid, ook rond de Witte Paal. Hetbetreft zowel de verbetering van het gedeeltevan de rijksweg 34 van de Witte Paal naarDrenthe, als van aanleg van de rijksweg 36 vande Witte Paal naar Almelo.De Witte Paal is voor weggebruikers eenbekend begrip geworden. Maar ook in demedia heeft het gebruik van de naam 'de WittePaal' ingang gevonden als het kruispunt van derijkswegen N-34 en N-36 wordt aangeduid.TenslotteDe Witte Paal heeft als markeringspunt vanwegen een andere functie dan de grenspalenvan gemeente, provincie of van het rijk.Vroeger was de witte paal mogelijk een paalop de uitgestrekte Diffeler heide, en bestemdter oriëntatie voor reizigers langs deHessenweg. Nu, anno 2002, is de Witte Paaleen begrip geworden tot in de wijde omgeving.De signaalfunctie van de Witte Paal isvervangen door de ANWB borden (nrs 1470).De Witte Paal als witgeverfde paal heeft alleennog een functie als historisch-topografischobject. De Witte Paal is thans iets van de wegaf geplaatst.Bronnen en literatuur.- Gemeentearchief Hardenberg (Ambt-Hardenberg).- Grote Historische Atlas van Nederland; deel3 Oost-Nederland 1830-1855. Groningen (herdruk)1990.- Historische Atlas van Overijssel; 1883, herzien1907 en 1911. Den Ilp (herdruk) 1990.- Geographical section General Staff War-office,1939; 3e ed.1941. Kaart regio Coevorden(in Oudheidkamer Avereest).- Kadastrale atlas Hardenberg 1832 en 1880(Diffelen).- RAO (thans HCO); Historische kaartencollectie;Archief Rijkswaterstaat, rijksweg nr 34.- Nieuws- en advertentieblad "De Vechtstreek"diverse jaargangen.- G.J.I.Kokhuis; De geschiedenis van Salland.Oldenzaal 1992. blz 37.- L.AJ.Pieko; De passagie der Hessencarren.Over Hessen en Hessenwegen. Oldenzaal1993.- L.F.Texeira de Mattos; De Dedemsvaart.Zwolle 1903. blz 239.- De zomer van 1823, Lopen met Van Lennep.Dagboek van een voetreis door Nederland.Bewerking door Geert Mak en MaritaMathijsen. Zwolle 2000.- W.Seinen; Veldwachter Van Laar. Het verhaalvan een veldwachter van Stad-Hardenberg uitde jaren 1845-1885. De Krim/Hardenberg, z.j.blz 120-121.- Dank aan de heer W.van Haeringen.

Salland's Volksblad, tweede kwartaal 1904Een eeuw geleden vond men amper afbeeldingen in de plaatselijke krant. Het nieuws in 1904bestond onder andere uit de volgende onderwerpen:Te Stad Hardenberg zocht de gemeenteraad een koeherder op de Mars en in hetHardenbergerveld, ook kon men de namen lezen van personen aan wie de melkritten warengegund. De 1800 pond wegende Paaskoe werd rondgeleid en bewonderd en daarna door de joodLeman geslacht. Het huis van wijlen G. W. van Riemsdijk werd door het Rijk aangekocht, hier zouhet post- en telegraafkantoor verrijzen. Schilder H.B. Scheffer was gevestigd ten huize van G.Brand en Hendrikus Zweers liep brandwonden op tijdens soldeerwerkzaamheden aan de pomp bijde markt. Op de markt werd handel gedreven in hoornvee, biggen, drachtige motten, touwvarkensen schapen. Door een zomerwindhoos vloog er wasgoed in de boom en na de schoonmaakmoest men naar Weitkamp voor bukskin en vries. Te Ambt Hardenberg was mevrouw de weduweKoster voornemens haar buitentje te verkopen, gunstig gelegen aan de noordzijde van deDedemsvaart te Lutten in de nabijheid van de stoomtram naar Coevorden en Zwolle (thans caféd'Olde Stee). In Slagharen was de aan de grind- en tramweg gelegen boterfabriek "DeVooruitgang " te koop, evenals de hondenkar met trekhonden van Dijkhuis op de Brink te Heemse.Bij Schuldink was het feest, hij vierde zijn 25-jarig dienstverband als veldwachter. De tram op deHaardijk deed een paard op hol slaan, Bolks werd tot president van de kerkvoogdij gekozen en deChr. Hist. partij koos als bestuur de heren Van Herwerden, Veldsink, Stoeten, Weitkamp en Meier.Te Gramsbergen viel de molenaarszoon uit de molen en was men druk met de aanleg van despoorlijn waarvoor zand van de oude schansen te Loozen werd gebruikt, tevens was een begingemaakt met de bouw van het station.D. Hesselink-Zweers en E. Wolbink30