2 Een chemische kijk op anorganische stoffen - Plantyn
2 Een chemische kijk op anorganische stoffen - Plantyn
2 Een chemische kijk op anorganische stoffen - Plantyn
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
OP WEG METCHEMIELeerwerkboek 1uur scheikunde2A. Capon • J. Jansen • M. Meeus • E. Onkelinx • N. Rotty •G. Speelmans • A. Surings • A. Vangerven
Inhoud1 Hoe worden samengestelde<strong>stoffen</strong> geordend,voorgesteld en benoemd? 101.1 Anorganische en organische <strong>stoffen</strong> 111.1.1 Anorganische of minerale <strong>stoffen</strong> 121.1.2 Organische <strong>stoffen</strong> ofkoolstofverbindingen 13Intermezzo 1: oxidatiegetalIntermezzo 2: het <strong>op</strong>stellen van eenbrutoformule A nB mmet behulp vanoxidatiegetallen1.1.3 Stofklassen / Karakteristieke groep 161.2 Anorganische stofklassen 161.2.1 Oxiden 161.2.2 Hydroxiden 171.2.3 Zuren 171.2.4 Zouten 19Oefenen en testen 201.3 Organische stofklassen 221.3.1 Waarom zijn er miljoenenorganische <strong>stoffen</strong>? 221.3.2 Alkanen 24Oefenen en testen 25Samenvatting 26Leesstukje: Veilig doelgerichtstockeren van <strong>stoffen</strong> 282 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong><strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> 342.1 Samenhang tussen stofklassen 342.2 Omzettingen tussen stofklassen 352.2.1 Verbranding van metalen 352.2.2 Bereiding van hydroxiden 352.2.3 Bereiding van niet-metaaloxiden 362.2.4 Bereiding van ternaire zuren 362.2.5 Bereiding van zouten uit deenkelvoudige <strong>stoffen</strong> 362.2.6 Bereiding van zouten uit de oxiden 362.2.7 Bereiding van een zout uiteen hydroxide en een zuur 37Intermezzo: aantonen van een zuur ofeen hydroxide 37Labo 38Oefenen en testen 42Samenvatting 45Leesstukje : Op zoek naar mineralegrond<strong>stoffen</strong> en edelstenen 463 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong>organische <strong>stoffen</strong> 523.1 Alkanen 523.1.1 Voorkomen in de natuur 533.1.2 Eigenschappen 533.1.3 Toepassingen 553.2 Aardolie 55Oefenen en testen 00Samenvatting 57Leesstukje: Van <strong>stoffen</strong> met‘levenskracht’ tot ‘kunst<strong>stoffen</strong>’ 584 Water, eenuitzonderlijke stof! 624.1 Water, een stof met <strong>op</strong>vallendeeigenschappen 624.2 Polaire en apolaire <strong>stoffen</strong> 634.3 Dipoolmoleculen 644.4 Wat gebeurt er als je <strong>stoffen</strong> inwater brengt? 654.4.1 Elektrische geleiding: elektrolytenen niet-elektrolyten 664.4.2 Het <strong>op</strong>lossen van ionverbindingen inwater (elektrolyten) 673
4.4.3 Het <strong>op</strong>lossen van covalenteverbindingen in water 68– Apolair covalente verbindingen 68– Polair covalente verbindingen(elektrolyten / niet-elektrolyten) 69Oefenen en testen 70Samenvatting 72Leesstukje: Water, plat ofbruisend, hard of zacht? 745 Hoeveel <strong>op</strong>geloste stofbevat een waterige<strong>op</strong>lossing? 805.1 Concentratie 815.1.1 Massaconcentratie 825.1.2 Molaire concentratie 825.2 Berekeningen met concentratie enstofhoeveelheid 835.2.1 Berekenen van de concentratie van een<strong>op</strong>lossing 835.2.2 Bereiden van <strong>op</strong>lossingen meteen bepaalde concentratie 84Labo 85Oefenen en testen 87Samenvatting 89Leesstukje: Elke stof kan giftig zijn! 906 Samenvoeging vanelektrolyt<strong>op</strong>lossingen metvorming van een neerslag 98Intermezzo: Samenvoegen vanelektrolyt<strong>op</strong>lossingen 986.1 Vorming van een neerslagbij het samenvoegen vanelektrolyt<strong>op</strong>lossingen 996.1.1 Voorbeeld 996.1.2 Werkwijze 1016.2 Andere voorbeelden vanneerslagreacties 1026.2.1 Het samenvoegen van eenk<strong>op</strong>erdinitraat<strong>op</strong>lossing met eenkaliumhydroxide-<strong>op</strong>lossing 1026.2.2 Het samenvoegen van eenmagnesiumdijodide<strong>op</strong>lossing met eentrinatriumfosfaat<strong>op</strong>lossing 1026.3 Toepassingen van neerslagreacties 1036.3.1 Bereiden van slecht <strong>op</strong>losbareverbindingen 1036.3.2 Kwalitatieve analyse van bepaaldeionsoorten in een waterige <strong>op</strong>lossing 1036.3.3 Bepaalde ionen afzonderen uiteen <strong>op</strong>lossing 104Labo 105Oefenen en testen 106Samenvatting 110Leesstukje: Chemie in het levenvan elke dag 1117 Samenvoeging vanelektrolyt<strong>op</strong>lossingenmet vorming van een gas 1167.1 Vorming van een gas bij het samenvoegenvan elektrolyt<strong>op</strong>lossingen 1177.1.1 Voorbeeld van een gasvormingsreactie 1177.1.2 Voorbeeld 2: vorming van CO 21187.2 Toepassingen van gasvormingsreacties 119Labo 120Oefenen en testen 121Samenvatting 122Leesstukje: Eén atoom meer of minder,wat maakt het uit? 1238 Samenvoeging vanelektrolyt<strong>op</strong>lossingenmet vorming van water:zuur-basereacties 1328.1 Geleidbaarheidsonderzoek bij hetsamenvoegen van een zuur- en eenhydroxide<strong>op</strong>lossing 1338.2 Samenvoegen van een NaOH-<strong>op</strong>lossingmet een H 2SO 4-<strong>op</strong>lossing 1358.3 De zuurgraad van een waterige<strong>op</strong>lossing (pH-waarde) 1358.4 Toepassingen vanneutralisatiereacties 137Labo 137Oefenen en testen 139Samenvatting 141Overzichtschema: Samenvoegingvan elektrolyt<strong>op</strong>lossingen 00Leesstukje: Van zouten, vitrioolen logen tot zuren en basen 1434
9 Verbrandingsreacties,een vorm van oxidatieen reductie 1509.1 Wat is een verbranding? 1509.1.1 Brandbare stof 1519.1.2 Dizuurstof (O 2) 1519.1.3 Gevormde oxiden 1539.1.4 Energie-aspect van een verbranding 1559.1.5 Reactie-omstandigheden 1559.2 <strong>Een</strong> verbranding, tevens een oxidatieen een reductie 1569.3 <strong>Een</strong> redoxreactie, ook mogelijkzonder O 2? 1589.4 Het <strong>op</strong>stellen vanredoxreactievergelijkingen 1599.4.1 Roosten van ZnS 1609.4.2 Reactie tussen aluminium endiijzertrioxide (thermietreactie) 160Labo 161Oefenen en testen 163Samenvatting 166Leesstukje: Branden, verbranden: vanlucifervlammetje tot verbrandingsoven 168ADDENDAVeilig werken in het schoollaboratorium 174Register 00Periodiek systeem van de elementen 1795
Chemie is overal6
Chemie in actie!Zoals je reeds weet is chemie de wetenschap die bestudeert hoe atomen en moleculen zich ordenentot <strong>stoffen</strong> met een bepaald uitzicht en bepaalde eigenschappen. Vorig jaar heb je vooral geleerd hoeuit <strong>stoffen</strong>mengsels zuivere <strong>stoffen</strong> kunnen verkregen worden door een juiste scheidingstechniek tekiezen. Je hebt ook vastgesteld dat de zuivere <strong>stoffen</strong> worden ingedeeld in enkelvoudige en samengestelde<strong>stoffen</strong>, naargelang hun moleculen atomen van één of meerdere atoomsoorten bevatten.Zeer belangrijk was het inzicht dat alle <strong>stoffen</strong> rondom jou zijn <strong>op</strong>gebouwd uit atomen. In het PeriodiekSysteem van de Chemische Elementen zijn alle tot nog toe gekende atoomsoorten geordend in groepenen perioden in relatie tot hun elektronenstructuur. Je leerde hoe atomen zich door interactie tussenhun elektronenmantels aan elkaar kunnen binden en zich zo verenigen tot grote roosters van atomen,ionen of moleculen. Naargelang hun bindingstype (atoombindingen, ionbindingen of metaalbindingen)zullen <strong>stoffen</strong> verschillende eigenschappen vertonen en zich ook onderling anders gedragen.Je weet ook reeds dat een <strong>chemische</strong> reactie in feite niets anders is dan een herschikking van atomentot andere stabiele combinaties. Chemische reacties gaan ook steeds gepaard met een energieomzetting:hetzij een verbruik (endo-energetische reactie) of een productie (exo-energetische reactie) vanenergie.Bij <strong>chemische</strong> reacties is het vooral belangrijk te weten hoeveel van elke soort reagerende moleculenmet elkaar kunnen en moeten reageren om een bepaalde hoeveelheid reactieproduct te leveren. Dusniet zozeer de massa’s of volumes van reagentia zijn erg belangrijk, maar wel het aantal deeltjes.Chemici tellen deze aantallen in een aangepaste eenheid: de “mol”, waarbij 1 mol overeenstemt met6,023.10 23 deeltjes.Dit leerjaar verneem je meer over enkele belangrijke soorten <strong>chemische</strong> reacties.Daartoe moet je ook een idee verwerven over de ordening van de <strong>stoffen</strong> in stofklassen en hun typischeeigenschappen. Met belangrijke enkelvoudige <strong>stoffen</strong> heb je vorig jaar reeds kennisgemaakt. Nu verneemje meer over belangrijke <strong>anorganische</strong> en organische stofklassen. Je zult ook grondiger kennismaken met de wonderlijke eigenschappen van de stof “water”.Het is namelijk zo dat vele <strong>chemische</strong> reacties slechts kunnen plaatsgrijpen in aanwezigheid van water.Daarbij ontstaan allerlei <strong>op</strong>geloste <strong>stoffen</strong>, neerslagen van vaste kristallijne <strong>stoffen</strong> en gassen. Somsworden er ook nieuwe watermoleculen gevormd. Ook de verbrandingsreactie wordt grondiger bestudeerden in relatie gebracht met de meer universele begrippen van oxidatie en reductie.Je zal merken dat talrijke ogenschijnlijk verschillende stofomzettingen in feite te verklaren zijn doorenkele eenvoudige <strong>chemische</strong> principes zoals ionverbindingsreacties en reacties met overdracht vanelektronen tussen de reagerende deeltjes.Om dit beter begrijpbaar te maken en eenvoudig voor te stellen hebben de chemici daartoe een specifiekesymbolentaal ontwikkeld. De basis daarvan heb je reeds vorig jaar geleerd. Dit leerjaar wordt diesymbolentaal verder ontwikkeld naargelang je nieuwe stofklassen en reactiesoorten leert kennen.<strong>Een</strong> chemicus bestudeert de samenstelling, de eigenschappen en de omzettingen van <strong>stoffen</strong>.Je leeft in een dagdagelijkse wereld van <strong>stoffen</strong> en <strong>chemische</strong> reacties!7
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?Hoe worden samengestelde<strong>stoffen</strong>geordend, voorgestelden benoemd?Hoofdstuk 19
• Het totale oxidatiegetal van een atoomgroep (OG) is gelijk aan de som van de oxidatiegetallen vande samenstellende atomen.– In een molecule is OG van de samenstellende atomen gelijk aan nul.– In een polyatomisch ion (ion, samengesteld uit meerdere atomen, bv. NO 1 3) is OG van desamenstellende atomen gelijk aan de lading van het polyatomisch ion. Je vindt de waarde vanhet totale oxidatiegetal van een atoomgroep terug in onderstaande tabel.1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?• Belangrijkste elementen en atoomgroep met hun positieve oxidatiegetallenSymbool OG Symbool OG Symbool OG Symbool OGH I Mg II Cu I,II C II,IVLi I Ca II Hg I,II P III,VNa I Ba II Fe II,III N I,II,III,IV,VK I Al III Pb II,IV S IV,VINH 4I Zn II Au III Cl I,III,V,VIIAgI• Belangrijkste elementen (en atoomgroepen) met hun negatief oxidatiegetal (zie verder bij destofklassen)Element OG Atoomgroep oOG Atoomgroep oOGF I NO 3I SO 4IICl I ClO 3I CO 3IIBr I BrO 3I PO 4IIII I IO 3IO II OH ISIIVoorbeelden:Binaire verbindingenTernaire verbindingenVerbinding tussen C en O Mg en S Ca en SO 4Al en ClO 3EN-waarde 2.5 3.5 1.2 2.5Teken van OG Groepsnummer IV VI II VI II geen III geenWaarde van OG IV II II II II II III IAantalverhouding 1 2 1 1 1 1 1 3Brutoformule CO 2MgS CaSO 4Al(ClO 3) 3* In het P.S.E. vind je voor elk element de overeenstemmende EN-waarde (elektronegatievewaarde). Dit getal (tussen 0,7 en 4,0 ) is een maat voor de aantrekkingskracht die een atoomvan dit element uitoefent <strong>op</strong> een vreemd elektron.1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend, | 15voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?1.1.3 Stofklassen/Karakteristieke groepAnorganische en organische samengestelde <strong>stoffen</strong> worden verder onderverdeeld in meerderestofklassen.<strong>Een</strong> stofklasse bevat <strong>stoffen</strong> met analoge <strong>chemische</strong> (en vaak ook fysische) eigenschappen. Deze overeenkomstin eigenschappen wordt verklaard door een analoge <strong>chemische</strong> structuur: namelijk deaanwezigheid van één of meer, <strong>op</strong> een welbepaalde wijze gebonden atomen in de moleculen van deze<strong>stoffen</strong>.Dit gemeenschappelijk onderdeel in de moleculen van deze <strong>stoffen</strong> wordt karakteristieke of functionelegroep genoemd.Zo onderscheiden we in de <strong>anorganische</strong> chemie oxiden, zuren, hydroxiden en zouten. In de organischechemie zijn er meerdere stofklassen, maar hier beperken we ons tot de stofklasse van de alkanen.In dit hoofdstuk bestudeer je de structuur en de naamgeving. De <strong>chemische</strong> eigenschappen en desamenhang tussen de verschillende stofklassen vind je in de volgende hoofdstukken.1.2 Anorganische stofklassen1.2.1 OxidenVoorbeeldenCaO: calciumoxideK 2O: dikaliumoxideSO 2: zwaveldioxideN 2O 5: distikstofpentaoxideOxiden zijn binaire verbindingen van een metaal ofeen niet-metaal met zuurstof (O).Karakteristieke groep: is zuurstof.Rozijnen worden behandeld met zwaveldioxidevoor lange bewaringAlgemene formuleNaamvormingM nO mmetaaloxide (n)-naam van het metaal (m)-oxide(nM) nO mniet-metaaloxide (n)-naam van het niet-metaal (m)-oxideOpstellen van brutoformules met behulp van oxidatiegetallenVerbinding tussen OG Aantalverhouding(indices)1 Ca II 1O II 12 Na I 2O II 13 Al III 2O II 34 N V 2O II 55 Cl VII 2O II 76 N III 2O II 3BrutoformuleCaONa 2OAl 2O 3N 2O 5Cl 2O 7N 2O 3Naamcalciumoxidedinatriumoxidedialuminiumtrioxidedistikstofpentaoxidedichloorheptaoxidedistikstoftrioxide16 | 1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend,voorgesteld en benoemd?
1.2.2 HydroxidenVoorbeeldenKOH: kaliumhydroxideBa(OH) 2: bariumdihydroxideAl(OH) 3: aluminiumtrihydroxidePb(OH) 4: loodtetrahydroxide1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?Hydroxiden zijn verbindingen van een metaal met een hydroxide-groep (OH).Karakteristieke groep is de hydroxide-groep.Algemene formuleNaamvormingM(OH) m: metaalhydroxide naam van het metaal (m)-hydroxideHydroxiden vertonen base-eigenschappen. Daarom worden hydroxiden ook basengenoemd.Opstellen van brutoformules met behulp van oxidatiegetallenHet totale oxidatiegetal van de OH-groep is I (som van II (O) en I (H)). Het aantal OHgroepenin de brutoformule wordt dus bepaald door het oxidatiegetal van het metaal.Verbinding tussen OG Aantalverhouding(indices)1 Na I 1OH I 12 Ca II 1OH I 23 Fe III 1OH I 34 Fe II 1OH I 2BrutoformuleNaOHCa(OH) 2Fe(OH) 3Fe(OH) 2Naamnatriumhydroxidecalciumdihydroxideijzertrihydroxideijzerdihydroxide1.2.3 ZurenVoorbeeldenHCl: waterstofchlorideH 2S: diwaterstofsulfideH 2SO 4: diwaterstofsulfaatHNO 3: waterstofnitraatZuren zijn verbindingen van waterstof (H) met een zuurrest (Z).De karakteristieke groep is waterstof.Algemene formuleH nZNaamvorming(n) waterstof naamvan de zuurrestgroep<strong>Een</strong> autobatterij bevat zwavelzuur1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend, | 17voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?Chemici maken een onderscheid tussen binaire zuren en ternaire zuren.Binaire zurenTernaire zuren (oxozuren)De zuurrest (Z) is een niet-metaal.Algemene formuleH n(nM)Naamvorming(n) waterstof verkorte (verlatijnste)naam van het niet-metaal IDEVoorbeeldHCl waterstofchlorideZ is een atoomgroep bestaande uit een niet-metaal(uitgezonderd O en F) en enkele zuurstofatomen.Algemene formuleH n(nM)O pNaamvorming(n) waterstof verkorte (verlatijnste) naam van hetniet-metaal AATVoorbeeldH 2SO 4diwaterstofsulfaatOpstellen van brutoformules met behulp van oxidatiegetallenVerbindingOGAantalverhoudingBrutoformuleNaamtussen(indices)1 H I 1F I 12 H I 1Cl I 13 H I 1I I 14 H I 2S II 15 H I 2CO 3II 16 H I 2SO 4II 17 H I 1NO 3I 18 H I 3PO 4III 19 H I 1ClO 3I 1HFHClHIH 2SH 2CO 3H 2SO 4HNO 3H 3PO 4HClO 3waterstoffluoridewaterstofchloridewaterstofjodidediwaterstofsulfidediwaterstofcarbonaatdiwaterstofsulfaatwaterstofnitraattriwaterstoffosfaatwaterstofchloraat* Opmerking: De uitgang –AAT wordt in de naam van ternaire zuren gebruikt als het oxidatiegetal vanhet niet-metaal maximaal is (d.w.z. OG = groepsnummer). Ternaire zuren met Cl, Br en I vormenhier<strong>op</strong> een uitzondering.18 | 1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend,voorgesteld en benoemd?
1.2.4 ZoutenVoorbeeldenNaCl: natriumchlorideLi 2S: dilithiumsulfideFeSO 4: ijzer(II) sulfaatAl 2(CO 3) 3: dialuminiumtricarbonaatPb(NO 3) 4: loodtetranitraat1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?Zouten zijn verbindingen van een metaal met een zuurrest. Zouten hebben dus geen specifiekekarakteristieke groep.Algemene formuleM nZ mNaamvorming(n) naam van het metaal (m) naam van de zuurrestOpstellen van brutoformules met behulp van oxidatiegetallenVerbindingOGAantalverhoudingBrutoformuleNaamtussen(indices)1 Ba II 1Cl I 22 Al III 2S II 33 Mg II 3PO 4III 24 Na I 2CO 3II 15 Fe III 1IO 3I 36 Zn II 1SO 4II 17 Ag I 1NO 3I 1BaCl 2Al 2S 3Mg 3(PO 4) 2Na 2CO 3Fe(IO 3) 3ZnSO 4AgNO 3bariumdichloridedialuminiumtrisulfidetrimagnesiumdifosfaatdinatriumcarbonaatijzertrijodaatzinksulfaatzilvernitraatNaCl en CaCl 2 zijn veelgebruikte strooizoutenAntimosproducten bevatten meestalijzersulfaat ( FeSO4)1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend, | 19voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?Oefenen en testen1 Vervolledig de volgende brutoformules met behulp van de juiste indices. Eventueel moet jehaakjes toevoegen.0 1 2 3 4 5 6 7 8Ag 2O Al O C* O Li O Mg F Na O N # O N* O Pb* OAl 2S 3Ca Br Ca S H IO 3Li NO 3Mg Br Hg* S Na S Pb # SAlPO 4Ba ClO 3CaCO 3HNO 3H PO 4Li CO 3Li BrO 3Na CO 3Na SO 4*: maximaal oxidatiegetal # : minimaal oxidatiegetal2 Noteer de passende brutoformules.0 dilithiumsulfide Li 2S 5 tribariumdifosfaat1 dialuminiumtrioxide 6 calciumdibromaat2 koolstofmono-oxide 7 dikwiksulfaat3 dizilversulfaat 8 waterstofnitraat4 magnesiumdihydroxide 9 triwaterstoffosfaat3 Noteer de passende brutoformules. Maak gebruik van het OG!123456nitraatcarbonaathydroxidechloraatfosfaatoxide0 K KNO 3K 2CO 3KOH KClO 3K 3PO 4K 2O1 Mg2 Al3 Na4 Noteer de brutoformule van de volgende verbindingen. Maak waar nodig gebruik van het maximaaloxidatiegetal.01234lithiumaluminiumzinkwaterstofijzeroxideLi 2O5 natrium 6 k<strong>op</strong>er 7 kwik 8 aluminium 9 zilverhydroxide van20 | 1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend,voorgesteld en benoemd?
5 Noteer het chemisch symbool en oxidatiegetal van de atomen en/of atoomgroepen (A en B) in volgendeverbindingen.1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?aluminiumtri-bariumdichlo-calciumcarbo-k<strong>op</strong>erdifluorideijzerdijodidebromideridenaatAAlOGIIIBBrOGIwaterstofnitraat dikaliumoxide trinatriumfos-magnesiumdi-loodsulfaatfaathydroxideAOGBOG6 Noteer de juiste brutoformule en de juiste systematische naam van de volgende verbindingen.Maak gebruik van het OG!A B Brutoformule A nB mSystematische naam0 Ba Cl BaCl 2bariumdichloride1 Al CO 32 Mg NO 33 Cu* OH4 Pb* PO 45 Li SO 46 Fe* BrO 3*: maximaal oxidatiegetal7 Vervolledig onderstaande tabel.Nr. A OG(A) B OG(B) Brutoformule A nB mSystematische naam0 Ba II ClO 3I Ba(ClO 3) 2bariumdichloraat1 Li IO 32 H SO 43 Al BrO 34 Na Br5 Ag IO 36 Pb* ClO 37 Zn I8 Cu # PO 49 Cu* IO 310 Fe # PO 4*: maximaal oxidatiegetal # : minimaal oxidatiegetal1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend, | 21voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?1.3 Organische stofklassen1.3.1 Waarom zijn er miljoenen organische <strong>stoffen</strong>?Ondanks het geringe aantal verschillende atoomsoorten die voorkomen in organische verbindingenbestaan er miljoenen organische <strong>stoffen</strong>.Deze enorme verscheidenheid aan mogelijke koolstofverbindingen is toe te schrijven aan drie factoren.• Het vermogen om ketens te vormen tussen C-atomen onderling. Deze ketens kunnen <strong>op</strong>en ofgesloten (ringstructuren) zijn, vertakt of niet vertakt.HH HC HC HH C HH CH CH HH(pentaan)H HHCC HH C HHCCHHHH H(dimethylpr<strong>op</strong>aan)HHHHH HHCC C HC C HCHH H(cyclohexaan)• Het voorkomen van enkelvoudige, dubbele of drievoudige bindingen tussen de C-atomen onderling.Zowel C C, C C, als CC kunnen voorkomen.HCHH H HC C CH H(1-buteen)HHHCHHC C CH(2-butyn)H• de verschillende bindingsmogelijkheden tussen het C-atoom en heteroatomen als O, N, S, P, F, Cl,Br, I... (bv. C O H, C O C, C O ... ). Elke verschillende bindingswijze geeft aanleiding tot de vormingvan een andere verbindingsklassen (stofklassen).H HH CHCHO H(ethanol, alcohol)H HH C O C HH H(methoxymethaan)H OH C CH H(ethanal)22 | 1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend,voorgesteld en benoemd?
VoorbeeldenBrutoformuleNaam en structuurformule1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?C 5H 12n-pentaanHH HC HC HH C HH CH CH HHmethylbutaanHH HC HC HH CH CH C HHH HC 6H 12cyclohexaanH HH HCH C C HH C C HCH HH H1-hexeenHHCHHCHHCHHCHCHHCH2-hexeenHHCHHCHHCHHCCHCHHC 2H 6OmethoxymethaanH HOC CHHH HethanolHHHCCOHHH1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend, | 23voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?1.3.2 AlkanenDe eenvoudigste organische verbindingen zijn de koolwater<strong>stoffen</strong> (KWS).De moleculen van deze verbindingen bevatten alleen C- en H-atomen.<strong>Een</strong> belangrijke deelgroep van de koolwater<strong>stoffen</strong> zijn de alkanen. We beperken ons tot de niet-vertaktealkanen.Bij de alkanen:• is elk C-atoom omringd door vier bindingspartners.• komen alleen enkelvoudige C-C-bindingen voor.Om deze reden noemt men de alkanen verzadigde koolwater<strong>stoffen</strong>.AantalC-atomenBrutoformule Structuurformule <strong>Een</strong>voudigestructuurformuleNaam1 CH 4 HCH 4methaanHCHH2 C 2H 6 HCH 3CH 3ethaanHCHHHHHCH 3CH 2CH 3pr<strong>op</strong>aan3 C 3H 8HHCCCHHHHHHHCH 3CH 2CH 2CH 3butaan4 C 4H 10HHCCCCHHHH5 C 5H 12CH 3(CH 2) 3CH 3pentaan6 C 6H 14CH 3(CH 2) 4CH 3hexaan7 C 7H 16CH 3(CH 2) 5CH 3heptaan8 C 8H 18CH 3(CH 2) 6CH 3octaan9 C 9H 20CH 3(CH 2) 7CH 3nonaan10 C 10H 22CH 3(CH 2) 8CH 3decaan24 | 1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend,voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?Aardolie, benzine en dieselolie : allemaal mengsels van alkanenAlgemene brutoformuleC nH 2n2NaamvormingGrieks telwoord (vanaf vijf kool<strong>stoffen</strong>) AANAlkanen bevatten geen functionele groep.Oefenen en testen1 Noteer de vereenvoudigde structuurformules.0 pr<strong>op</strong>aan CH 3CH 2CH 33 ethaan1 methaan 4 pentaan2 heptaan 5 hexaan1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend, | 25voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?SAMENVATTINGDoelJe leerde de indeling kennen van de samengestelde <strong>stoffen</strong> in:• <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> met als stofklassen– oxiden– hydroxiden– zuren– zouten• organische <strong>stoffen</strong> (koolstofverbindingen) met een belangrijke stofklasse– alkanenHet belangrijkste onthouden!Anorganische <strong>stoffen</strong>• Komen voor in levenloze materie(gesteenten, mineralen, zee en atmosfeer)en kunnen ook synthetisch worden bereid• Zijn zowel ionverbindingen, covalenteverbindingen als metaalverbindingen.• Hebben relatief kleine moleculen waarinatomen van bijna alle elementen kunnenvoorkomen.• Worden onderverdeeld in meerderestofklassen, o.a. oxiden, hydroxiden, zurenen zouten.Organische <strong>stoffen</strong>• Komen vooral voor in levende materie,kunnen ook synthetisch worden bereid.• Zijn hoofdzakelijk covalente verbindingen• Vormen kleine tot grote moleculen, <strong>op</strong>gebouwduit atomen van een beperkt aantalelementen : C, H en de heteroatomen O, S,N, P, halogenen (F, Cl, Br, I)• De miljoenen koolstofverbindingen wordenonderverdeeld in meerdere stofklassen,o.a. alkanen.26 | 1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend,voorgesteld en benoemd?
Stofklassen van de <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?NaamalgemeneNaamgevingVoorbeeldstofklasseformuleA nB m(n) Naam van A (m) naam van BMetaaloxide M nO m(n) metaal (m) oxide Al 2O 3dialuminiumtrioxideNietmetaaloxide(nM) nO m(n) niet-metaal (m) oxide N 2O 5distikstofpentaoxideHydroxide M(OH) mmetaal (m) hydroxide Pb(OH) 4loodtetrahydroxideZurenH nZ(n) waterstof (m)zuurrestBinaire zurenH nM m(n)(n) waterstof (m)niet-metaalIDEH 2STernaire zurenH n(nMO) m(n) waterstof (m)niet-metaalAATdiwaterstofsulfideH 3PO 4triwaterstoffosfaatZouten MZ (n) metaal (m) zuurrest CaBr 2calciumdibromideNa 2CO 3dinatriumcarbonaatStofklasse van de organische <strong>stoffen</strong>Naam stofklassealgemenenaamvormingvoorbeeldbrutoformuleAlkanen C nH 2n2Griekse telwoord – AAN C 5H 12pentaanBelangrijke begrippenalkanen<strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> / minerale <strong>stoffen</strong>binaire verbindinghydroxidenkarakteristieke of functionele groepkoolstofverbindingen / organische <strong>stoffen</strong>koolwater<strong>stoffen</strong> (KWS)oxidatiegetal (positief OG / negatief OG)oxiden (metaaloxiden / niet-metaaloxiden)stofklassenternaire verbindingzoutenzuren (binaire / ternaire)zuurrest1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend, | 27voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?Leesstukje 1Veilig en doelgericht stockerenvan <strong>stoffen</strong>We leven in een wereld van <strong>stoffen</strong>1 2 34 5 6We halen grond<strong>stoffen</strong> uit de natuur, die in allerlei <strong>chemische</strong> processen in laboratoria en fabrieken kunnen omgezet worden innieuwe <strong>stoffen</strong>.Stoffen worden vervoerd langs de weg, over water of in de lucht. Ze worden <strong>op</strong>geslagen in grote industriële <strong>op</strong>slagtanks, in allerleikleinere vervoerbare verpakkingen en soms uiteindelijk in handige gebruiksvriendelijke en veilige behouders, doosjes of fl esjes.Op elk verwerkingsniveau worden <strong>stoffen</strong> geordend en volgens een bepaald systeem gestockeerd. Veiligheid speelt hierbij een zeerbelangrijke rol. <strong>Een</strong> goede etikettering informeert bondig over risico’s en gebruik van de <strong>stoffen</strong>. Gassen worden anders <strong>op</strong>geslagendan vloei<strong>stoffen</strong> en vaste <strong>stoffen</strong>. Stoffen die met elkaar chemisch hevig kunnen reageren worden zo ver mogelijk van elkaargescheiden, zonodig in aparte <strong>op</strong>slagruimten. Vele <strong>stoffen</strong> moeten door hun verpakking afgeschermd worden van de buitenlucht, omcontact met luchtzuurstof of met andere <strong>stoffen</strong> in de omgeving te vermijden.Naast veiligheid worden nog andere normen gebruikt om <strong>stoffen</strong> <strong>op</strong> een overzichtelijke wijze te bewaren. In een supermarktbijvoorbeeld vind je een allegaartje van producten: veiligheid, toepassingsgebied, reclame, en niet te vergeten, de gebruiksvriendelijkheidvan de rangschikking, staan er centraal. Voedingswaren worden er gescheiden van drogisterijproducten zoals verven,ontvlekkers, lijmen, verzorgingsproducten en van wasproducten, mest<strong>stoffen</strong> en sproeimiddelen voor de tuin. Vleeswaren, vis enverse zuivelproducten vergen bijzondere hygiënische zorg zoals een lage bewaartemperatuur uit voorzorg tegen voedselbederf.28 | 1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend,voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?<strong>Een</strong> blik in de apotheekOok een apotheker beheert dagelijks een duizendtal producten. Nochtans, als men eenvoorschrift voor geneesmiddelen afgeeft dan valt het <strong>op</strong> dat de apotheker van dienstonmiddellijk het voorgeschreven geneesmiddel vindt tussen de honderden geneesmiddelendie zich in de kasten bevinden. Dit wijst er <strong>op</strong> dat geneesmiddelen niet zomaarkris kras door elkaar bewaard worden maar dat daarbij bepaalde regels gehanteerdworden die tot een goede en overzichtelijke ordening van de overvloed aan genees- enverzorgingsmiddelen leiden.Eerst en vooral zijn er wettelijke verplichtingen: bepaalde geneesmiddelen moeten achterslot in een gifkast worden bewaard en andere niet. Er bestaan ook gifl ijsten. Dezebevatten de namen van bepaalde grond<strong>stoffen</strong> voor farmaceutische bereidingen die zeervoorzichtig moeten gebruikt kunnen worden om bepaalde zalven, poeders en crèmes <strong>op</strong> voorschrift van een geneesheer te bereiden.Niet alle producten horen echter thuis in een gifkast. Die zal men bijvoorbeeld indelen in:- vloeibare producten die via de mond moeten ingenomen worden ( bv. sir<strong>op</strong>en)- vloeibare producten die via een injectienaald in het lichaam moeten gebracht worden- neus- en oordruppels- vaste producten zoals tabletten- zalven en oliën die via de huid in het lichaam dringen- veterinaire producten voor huisdieren of voor veeteeltVerdovende en stimulerende middelen moeten altijd gescheiden blijven van de overige geneesmiddelen.Vele producten kunnen gewoon bewaard worden bij kamertemperatuur maar sommige vereisen toch een specifi ek temperatuursgebied voorbewaring bv. tussen 2 °C en 8 °C in een ijskast of zelfs bij heel lage temperatuur in een diepvries.Binnen de wettelijke normen en de specifi eke bewaarinstructies vanwege de geneesmiddelenproducenten kan elke apotheker een overzichtelijken gebruiksvriendelijk stockeersyteem uitwerken volgens zijn eigen inzichten. Sommigen verkiezen een alfabetische rangschikking <strong>op</strong> basisvan de handelsnamen. Anderen ordenen eerder volgens de aard van de actieve bestanddelen in de geneesmiddelen of volgens de wijze vantoediening aan patiënten.Vroeger waren de apothekers ook verantwoordelijk voor de grond<strong>stoffen</strong> die ze gebruikten bij de bereiding van zalfjes, crèmes, sir<strong>op</strong>en, ...Er bestond een dienst die geregeld bij de apotheker langskwam om de zuiverheid en de kwaliteit van de gebruikte <strong>stoffen</strong> te controleren. Deidentifi catiereacties en zuiverheidscontroles gebeurden meestal door kleurtests, smeltpuntbepalingen en door reacties waarbij gassen met eenspecifi eke geur vrijkwamen. Tegenwoordig zijn de farmaceutische fi rma’s zelf verantwoordelijk voor de inhoud, de zuiverheid en de kwaliteitvan de geleverde producten. De apothekers voeren bijna geen <strong>chemische</strong> reacties meer uit. Bij de bereiding van zalven en crèmes vertrektmen meestal van vetten en water. Na het toevoegen van een emulgator wordt het geheel apgewarmd tot ongeveer 60°C en vervolgensverwerkt tot een zalf of crème.Vele geneesmiddelen in tabletvorm hebben een specifi eke kleur of vorm. Hiervoor zijn verschillende redenen. Eerst en vooral psychologische:slaaptabletten bijvoorbeeld hebben meestal een blauwe of witte kleur maar nooit rood. Op heel wat tabletten staan ook fi guurtjes,letters of soms cijfers. De reden hiervan is dat men de tabletten toxicologisch moet herkennen. Door de fi guurtjes <strong>op</strong> de tabletten weet mentot welke grote groep van geneesmiddelen ze behoren. Zo kan men de tabletten identifi ceren zonder te beschikken over de bijsluiter of hetdoosje. In noodgevallen kan een vlugge identifi catie zeer belangrijk zijn!1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend, | 29voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?Bij het gebruik van azijnzuur, fosforzuur,natriumhydroxide en bepaalde hormonalepreparaten gebruikt men handschoenenomdat deze <strong>stoffen</strong> de huid kunnenaantasten.De indeling van de geneesmiddelen bijeen apotheker heeft tot doel het vlugvinden van deze geneesmiddelen om depatiënt vlugger te kunnen bedienen: zozal de apotheker bijvoorbeeld een indeling maken <strong>op</strong> basis van giftig of niet-giftig: hijbaseert zich vooral <strong>op</strong> veiligheid, toepassing en gebruik.<strong>Een</strong> chemicus be<strong>kijk</strong>t de <strong>stoffen</strong> met een andere brilChemici zijn er <strong>op</strong> uit om gelijkenissen of verschillen te vinden in structuur eneigenschappen van de moleculen waaruit de <strong>stoffen</strong> zijn <strong>op</strong>gebouwd. Zo wordt in dechemie nog altijd de ruwe <strong>op</strong>deling gedaan in <strong>anorganische</strong> (of minerale <strong>stoffen</strong>) en organische <strong>stoffen</strong> (of koolstofverbindingen).Op basis van hun <strong>chemische</strong> samenstelling hebben chemici de gewoonte om de <strong>stoffen</strong> onder te verdelen in– Anorganische <strong>stoffen</strong> of minerale <strong>stoffen</strong>: de moleculen zijn <strong>op</strong>gebouwd uit atomen van allerlei elementen uit het P.S.E.– Organische <strong>stoffen</strong> of koolstofverbindingen: de moleculen zijn <strong>op</strong>gebouwd uit atomen van slechts een beperkt aantal elementen,altijd C en bijna steeds H en verder vaak O, soms nog N, S, F, Cl, Br …Deze beide groepen kunnen volgens hun structuur en eigenschappen verder onderverdeeld worden in stofklassen, bv. zuren,hydroxiden, zouten, oxiden, koolwater<strong>stoffen</strong>, alcoholen, vetten, suikers, eiwitten, …<strong>Een</strong> chemicus is dus meer geïnteresseerd in de <strong>chemische</strong> samenstelling van de zuivere <strong>stoffen</strong> en minder in de toepassingenervan. <strong>Een</strong> bepaalde stof kan inderdaad heel veel toepassingen kennen. Denk maar aan de duizenden <strong>stoffen</strong> die uit aardolie kunnenverkregen worden: brand<strong>stoffen</strong>, farmaceutica, mest<strong>stoffen</strong>, kleur<strong>stoffen</strong> ... Alcoholen worden, weliswaar in aangepaste verpakking,zowel verkocht als brandstof, <strong>op</strong>losmiddel, voedingsmiddel en ontsmettingsmiddel en toch bevatten deze, chemisch gezien, allemaaléénzelfde atomengroep ( C O H) waardoor een alcohol zich onderscheidt van andere <strong>stoffen</strong>.De chemici hebben daarom steeds gezocht naar een rationele klassering van de zuivere <strong>stoffen</strong>, zoals biologen zoeken naar eenindeling van het planten- en dierenrijk, en geologen naar een classifi catie voor gesteenten en mineralen.Kijk ook, onder begeleiding van je leerkracht, eens rond in het chemicaliënmagazijn van het schoollabo. De chemicaliën zijn ergeordend volgens de <strong>chemische</strong> stofklassen. Sommige zitten wellicht ook in een afgesloten gifkast. Organische <strong>stoffen</strong> wordengescheiden van de <strong>anorganische</strong>. Zuren en basen staan niet willekeurig door elkaar. Brandbare solventen worden bewaard in eengeventileerde kast, in fl essen <strong>op</strong> een <strong>op</strong>vangbodem of in een zandbak. Gassen worden bewaard in metalen gascilinders, voorzienvan veiligheidsventielen. Sommige metalen, zoals lithium, natrium, kalium en calcium worden bewaard onder petroleum omdat ze30 | 1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend,voorgesteld en benoemd?
1. HOE WORDENSAMENGESTELDESTOFFENGEORDEND, VOORG-ESTELD EN BENOEMD?hevig kunnen reageren met zuurstof, stikstofen water uit de omgevingslucht. Er zijn zelfs<strong>stoffen</strong>, zoals fosfor, die absoluut niet incontact mogen komen met de lucht omwillevan het gevaar van spontane ontbranding. Inhet schoollabo zijn de criteria om chemicaliënte stockeren vooral gericht <strong>op</strong> veiligheid enherkenbaarheid van de <strong>chemische</strong> stofklassenen/of de <strong>chemische</strong> elementen. Soms zal deleerkracht <strong>stoffen</strong>sets samenstellen in functievan hun gebruik bij een bepaald experiment. Regelmatig moet gecontroleerd worden of alle verpakkingen en fl essen nog voldoende veiligzijn. Chemicaliën die, door reactie met de omgevingslucht, deels zijn omgezet in andere <strong>stoffen</strong>, moeten best verwijderd worden.Dankzij het eeuwenlange speurwerk van chemici en allerlei ambachtslieden is langzaam een universele en rationele classifi catie van <strong>stoffen</strong>ontstaan uit de chaos van <strong>stoffen</strong> en producten die in het alledaagse leven en in de ambachtelijke wereld gebruikt worden. Het is wel spijtigdat deze universele <strong>chemische</strong> naamgeving voor <strong>stoffen</strong> en stofklassen, nog niet algemeen bruikbaar is in de omgangstaal. Denk maar aanwoorden zoals ‘vitriool’ en ‘loog’ waarvan het soms moeilijk te achterhalen is wat er juist mee bedoeld wordt.Ten onrechte worden soms aan <strong>stoffen</strong> die in de natuur voorkomen andere eigenschappen toegekend dan diezelfde <strong>stoffen</strong> die door synthesein een laboratorium worden bereid. Dit is niet juist want zij zijn <strong>op</strong>gebouwd uit precies dezelfde moleculen. Deze <strong>stoffen</strong> vertonen danuiteraard ook dezelfde <strong>chemische</strong> en fysische eigenschappen. Het is wel mogelijk dat de <strong>stoffen</strong> die men uit de natuur haalt in feite nog<strong>stoffen</strong>mengsels zijn en dus minder zuiver zijn dan de synthetische laboratorium<strong>stoffen</strong>. Hierdoor vertonen zij andere, al of niet gunstige,eigenschappen die bijvoorbeeld tot uiting kunnen komen in hun geneeskundige toepassing.Denk hier eens over na of zoek het eens <strong>op</strong>1. Ook bij jou thuis zijn heel wat <strong>chemische</strong> producten te vinden!Speur ze <strong>op</strong> en onderzoek eens hoe ze bewaard worden.Zijn ze voldoende veilig <strong>op</strong>geslagen?Zijn ze voorzien van duidelijke en begrijpbare etiketten?2. Zoek eens <strong>op</strong> wat de betekenis is van gevaarcodes en waarschuwingen die je aantreft <strong>op</strong> tankwagens en grote wegtransporten.3. Be<strong>kijk</strong> eens, samen met je leerkracht , de ordening van chemicaliën in het schoollaboratorium.4. Vraag eens in de apotheek of drogisterij in jouw buurt hoe men er de <strong>stoffen</strong> ordent en bewaart.1 Hoe worden samengestelde <strong>stoffen</strong> geordend, | 31voorgesteld en benoemd?
2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFEN<strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong><strong>op</strong> <strong>anorganische</strong><strong>stoffen</strong>Hoofdstuk 233
2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENBe<strong>kijk</strong> en bedenk1 Vuurwerk 2 Gips 3 Rennie 4 Kwartskristallen5 Roest 6 pH-meter 7 Aantasting van beelden 8 Gekleurd glasWelke processen herken je in bovenstaande situaties?Welke <strong>stoffen</strong> zijn hierbij betrokken? Uit welke stofklasse?Leer de chemie2.1 Samenhang tussen stofklassenBij <strong>chemische</strong> reacties worden <strong>stoffen</strong> omgezet in andere <strong>stoffen</strong>.<strong>Een</strong> stof uit een bepaalde stofklasse wordt omgezet in een stof uit een andere stofklasse. Dit wordtvoorgesteld in onderstaand schema. Voor de eenvoud zijn de indices niet vermeld.M5M Z5nM13M O6M Z6(nM )O24M OH7M Z7H ZReeks AReeks B34 | 2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>
• Binnen een reeks (A of B) kan een stof uit elke stofklasse omgezet worden in een stof uit elkeandere stofklasse. Dit zie je in reeksen A en B. In reeks A kan een metaaloxide MO omgezet wordenin een metaal M, in een metaalhydroxide MOH en in een zout MZ. In reeks B kan een zuur HZomgezet worden in een zout MZ, in een niet-metaaloxide (nM)O en (voor binaire zuren) in eenniet-metaal (nM).• Tussen de <strong>stoffen</strong> uit beide reeksen (A en B) reageren tegenoverliggende <strong>stoffen</strong> tot een zout (overgang5, 6, 7). Zouten (MZ) kunnen dus <strong>op</strong> vele verschillende wijzen gevormd worden.2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENOpmerking: welke omzettingen in de praktijk ook effectief goed verl<strong>op</strong>en, hangt af van vele factoren,bv. temperatuur en verdelingsgraad van de <strong>stoffen</strong>.In dit hoofdstuk wordt niet gestreefd naar volledigheid en evenmin naar een volledige verklaring vande weergegeven <strong>chemische</strong> reacties; er worden alleen representatieve voorbeelden gegeven.2.2 Omzettingen tussen stofklassenHier worden de omzettingen uitgewerkt zoals ze vermeld staan in bovenstaand schema. Om de correctebrutoformule van een stof te schrijven, maak je gebruik van het OG.2.2.1 Verbranding van metalenM ( O 2) → MO2 Mg O 2→ 2 MgO (zie foto)4 Al 3 O 2→ 2 Al 2O 32 Fe O 2→ 2 FeOBrandend magnesiumBrandend ijzerDoor verbranding van metalen verkrijg je metaaloxiden.Dergelijke reacties, waarbij metalen reageren met dizuurstof uit de lucht, zijn doorgaans niet gewenst.Met allerlei middelen (galvaniseren, roestvrije legeringen) tracht men de aantasting van metalen zoveel mogelijk tegen te werken.2.2.2 Bereiding van hydroxidenMO ( H 2O) → MOH+CaO H 2O → Ca(OH) 2(blussen van kalk)Na 2O H 2O → 2 NaOHOxiden van sterke metalen (groep Ia en IIa in het P.S.E.) reagerenmet water en vormen hydroxiden (basen). Deze oxiden worden danook basevormende oxiden genoemd.CaO(v)(wit poeder)H2OCa (OH)2(gebluste kalk)(witte pasta)2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> | 35
2.2.3 Bereiding van niet-metaaloxidenpr<strong>op</strong> watten(enkele druppels NaOH <strong>op</strong>l)2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENnM ( O 2) → nMOC O 2→ CO 2(verbranding van houtskool)S 8 8 O 2→ 8 SO 2(zie afbeelding)N 2is erg stabiel (|NN|). Denk hierbij aan distikstof als belangrijkstecomponent in de lucht. Slechts bij zeer hoge temperaturen(bv. in een ontploffingsmotor of bij bliksem) reageert het metdizuurstof tot NO en verder tot NO 2.TREKKASTbrandendezwavel2.2.4 Bereiding van ternaire zuren(nM)O ( H 2O) → HZSO 3 H 2O → H 2SO 4P 2O 5 3 H 2O → 2 H 3PO 4(zie afbeelding)Vele niet-metaaloxiden reageren met water en vormen een ternairzuur. Deze oxiden noem je zuurvormende oxiden. Voorbeelden zijnCO 2, SO 2, SO 3, N 2O 5en P 2O 5. Enkele van deze niet-metaaloxiden(SO 2, CO 2, N 2O 5…) zijn oorzaak van de voor het milieu schadelijkezure regen.+P 2 O 5 (v) H2O H 3 PO 4+1 druppel base (<strong>op</strong>l.)+ FF - indicator2.2.5 Bereiding van zouten uit de enkelvoudige <strong>stoffen</strong>M (nM)→ MZ2 Na Cl 2→ 2 NaCl8 Fe S 8→ 8 FeSwitte rook(NaCl)Zn I 2→ ZnI 2Bij de reactie van een metaal met een niet-metaal ontstaat een binairzout.Na (v)Cl 2 (g)2.2.6 Bereiding van zouten uit de oxidenMO ((nM)O) → MZCaO CO 2→ CaCO 3Omdat meerdere metaaloxiden en niet-metaaloxiden reageren met water tot respectievelijk eenhydroxide en een ternair zuur, zal een neutralisatiereactie tussen een zuur en een hydroxide echtervaker voorkomen in <strong>op</strong>lossing.36 | 2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>
2.2.7 Bereiding van een zout uit een hydroxide en een zuurMOH HZ → MZ H 2OZuren en basen neutraliseren elkaar en vormen water en een zout. Deze neutralisatiereactie is debelangrijkste <strong>chemische</strong> eigenschap van de hydroxiden en de zuren.H 3PO 4 3 NaOH → Na 3PO 4 3 H 2OH 2SO 4 2 NaOH → Na 2SO 4 2 H 2OOpmerking:Er zijn, onder bepaalde omstandigheden, nog andere omzettingenmogelijk dan die vermeld in het bovenstaande schema <strong>op</strong> p 34.2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENbv. Mg 2 HCl → MgCl 2 H 2<strong>Een</strong> sterk metaal reageert met een zuur en vormteen zout en diwaterstof.HCI(<strong>op</strong>l.)MgH 2hevigegasontwikkelingEnkele voorbeelden:+• de reactie van een metaal met een zuur• de ontleding van een zoutbv. – elektrolyse van ZnI 2Zn (v)ZnIE (elektrisch)2Zn I 2Dit is de omgekeerde reactie van 2.2.5 (omzetting5 in het schema).+-– thermolyse van CaCO 3CaCOT↑3CaO + CO2CaCO 3I2Zn Ι2 (<strong>op</strong>l.)Ca(OH) 2+H 2OT↑CaO + CO 2+H 2OH 2CO 3Intermezzo: aantonen van een zuur of een hydroxideHoe kun je nu weten of er in water zuren of hydroxiden aanwezigzijn? Dat is niet zo eenvoudig! Het <strong>op</strong>sporen van zuren of hydroxidenin een waterige <strong>op</strong>lossing kan gebeuren door middel van:• de smaak (bv. een zure smaak);+ CO 2- H 2OCa(OH) 2CalciumhydroxideKalksteenCaCO 3Calciumcarbonaat+ H 2OΔ T iCaO Calciumoxide• de tast (bv. een hydroxide<strong>op</strong>lossing voelt zeepachtig en zacht aan);• de pH-waarde, meestal variërend tussen 0 en 14.Vanzelfsprekend moet je hierbij met de grootste omzichtigheid te werk gaan. Proeven van onbekendechemicaliën doe je sowieso nooit en ook het huidcontact met dergelijke <strong>op</strong>lossingen kan erg gevaarlijkzijn.De pH-waarde meet je met een elektrische of digitale pH-meter of met behulp van indicatoren.Indicatoren zijn meestal organische kleur<strong>stoffen</strong> met een vrij complexe molecuulstructuur. Ze kunnen,naargelang de zuurgraad, twee of meer verschillende kleuren aannemen. <strong>Een</strong> kleuromslag treedt <strong>op</strong>2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> | 37
ij een bepaalde zuurgraad. Deze <strong>stoffen</strong> indiceren door hun typische kleur het zure of basische karaktervan een waterige <strong>op</strong>lossing. (Zie p 38)2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENIn de praktijk gebruik je meestal indicatoren in <strong>op</strong>lossing of geabsorbeerd <strong>op</strong> papierstrookjes.Overzicht:zuur neutraal basischpH-waarde < 7 7 > 7indicator zure kleur neutrale kleur basische kleurlakmoes LM rood blauwmethyloranje MO rood geel geelfenolftaleïne FF kleurloos kleurloos paarsthymolblauw TB rood geel blauwuniversele indicator UI rood oranje geel groen blauwOpmerking: een universele indicator is een mengsel van verschillende indicatoren.Labo1 Reactie van zink met dijoodOpstellingBenodigdheden– dijood |– zinkpoeder– alcohol (ethanol)WerkwijzeDoe in een reageerbuis een snuifje dijood en een iets grotere hoeveelheid zinkpoeder. Plaats dereageerbuis in het rek.Giet 3 tot 4 ml alcohol in een andere reageerbuis.Pipetteer voorzichtig enkele druppels alcohol bij het zink-dijoodmengsel. Wot neem je waar?Wanneer er niets meer verandert, voeg je nog enkele druppels alcohol toe.Blijf toevoegen tot alle dijood verdwenen is. Voeg daarna de rest van de alcohol toe.St<strong>op</strong> de reageerbuis af en schud krachtig (houd de st<strong>op</strong> vast). De alcoholische <strong>op</strong>lossing moet praktischkleurloos zijn en er blijft een weinig zink over!Noteer de reactievergelijkingen van de <strong>op</strong>tredende reacties. Benoem alle deelnemende <strong>stoffen</strong> enstofklassen.38 | 2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>
2 Verhitten van k<strong>op</strong>er en verdere reactie met zwavelzuurOpstelling1Benodigdheden– k<strong>op</strong>erpoeder– verdunde zwavelzuur<strong>op</strong>lossing2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENWerkwijzeVerwarm in een pyrexreageerbuis een weinig k<strong>op</strong>erpoeder met een krachtige vlam.Wat neem je waar?Breng een kleine hoeveelheid van de gevormde stof in een tweede reageerbuis. Voeg daaraan enkeleml verdunde zwavelzuur<strong>op</strong>lossing toe.St<strong>op</strong> de reageerbuis af en schud krachtig.Ontst<strong>op</strong> de reageerbuis en verwarm het mengsel kortstondig met een matige vlam.Noteer de kleurverandering in de <strong>op</strong>lossing:Noteer de reactievergelijkingen van de <strong>op</strong>tredende reacties. Benoem alle deelnemende <strong>stoffen</strong> enstofklassen.3 Reacties van calcium en calciumverbindingenOpstellingBenodigdheden– calcium (enkele korrels) R15; S8, 24/25, 43– fenolftaleïne<strong>op</strong>lossing– marmer of calciumcarbonaatpoeder– klein lepeltje– rietje2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> | 39
2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENWerkwijzeVul een reageerbuis met voor 1/3 met water en plaats die in een reageerbuisrek.Voeg met een klein lepeltje enkele calciumkorrels toe. In geen geval mag je de calciumkorrels en hetverkregen reactiemengsel met je huid in aanraking laten komen!Wat neem je waar?Filtreer het reactiemengsel en verdeel het filtraat over drie reageerbuizen. Voer vervolgens volgendereacties uit:Basische reactie van Ca(OH) 2:Aan enkele druppels (max. 1 ml) van het filtraat voeg je een paar druppels fenolftaleïne<strong>op</strong>lossingtoe.Waarneming:Bereiding van CaCO 3en Ca(HCO 3) 2:Blaas (veiligheidsbril!) met een lang rietje of pipet voorzichtig in het tweede deel van het filtraat.Waarneming:CO 2vormt met Ca(OH) 2het on<strong>op</strong>los-brare CaCO 3. Blijft door blasen.Waarneming:Verder blazen (toevoegen van CO 2) zorgt voor vorming van het onlosbare Ca(HCO 3) 2: de <strong>op</strong>lossingwordt helderder.Op deze reactie steunt de verwering van kalkrotsen (mergel, krijt, marmer) en de vorming vangrotten.Bereiding van CaCl 2:Druppel enkele ml van een verdunde waterstofchloride<strong>op</strong>lossing bij een ander deel van het filtraatwaaraan enkele druppels fenolftaleïne<strong>op</strong>lossing zijn toegevoegd.Waarneming:Noteer de reactievergelijkingen van de <strong>op</strong>tredende reacties. Benoem alle deelnemende <strong>stoffen</strong> enstofklassen.4 Reactie van CaCO 3met een zuurOpstellingBenodigdheden– verdunde waterstofchloride<strong>op</strong>lossing(c 0,1 mol/l)– marmer, krijt ofcalciumcarbonaatpoeder– calciumdihydroxide<strong>op</strong>lossing( kalkwater)– wiek of houtspaander40 | 2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>
Breng in een erlenmeyer een kleine hoeveelheid marmer, krijt of calciumcarbonaatpoeder.Voeg hieraan enkele ml van een verdunde waterstofchloride<strong>op</strong>lossing toe.Waarneming:Breng een brandende wiek in de erlenmeyer. Waarneming:Verbind de erlenmeyer (zie <strong>op</strong>stelling) met een recipiënt dat kalkwater bevat.Waarneming:Noteer de reactievergelijkingen van de <strong>op</strong>tredende reacties. Benoem alle deelnemende <strong>stoffen</strong> enstofklassen.2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENAlle omzettingen vind je terug in het volgende schema:CaO (v)Ca (v)Ca(OH) 2 (v en <strong>op</strong>l.)CaCl 2 (<strong>op</strong>l.)Ca(HCO 3) 2 (<strong>op</strong>l.)CaCO 3 (v)CaCO 3 2HCl CaCl 2 H 2O CO 25 GeheimschriftOpstellingBenodigdheden– fenolftaleïne<strong>op</strong>lossing– een basische <strong>op</strong>lossing (bv. zeer verdundenatriumhydroxide<strong>op</strong>lossing) in een kleinesproeier– glasstaafWerkwijzeSchrijf met een glasstaaf, gedrenkt in een fenolftaleïne<strong>op</strong>lossing een geheime boodschap <strong>op</strong> een bladpapier.Ontcijfer die door het blad te besproeien met een basische <strong>op</strong>lossing (bv. natriumhydroxide).2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> | 41
Oefenen en testen2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFEN1 Zoek de fout in onderstaande zinnen.Noteer de verbetering0 Bij de ternaire zuren is het oxidatiegetal van elk niet-metaalatoom steeds negatief.correct: het zuurstof atoomof correct: bij binaire zuren1 Dialuminiumsulfaat is een anorganisch ternair zout.2 In de formule van ternaire zuren en zouten komt steeds het element zuurstof en een metaalvoor.3 De formule van een fosfaat bevat naast de P O3 4groep nog water of een metaal.4 Binaire zouten zijn verbindingen van waterstof met een niet-metaal.2 Verbeter waar nodig en schrijf de algemene reactievergelijking voor de omzettingen tussenstofklassen.0 zuurstof gas ontsnapt bij de substitutiereacties van sommige metalen met zuur<strong>op</strong>lossingen.correct: waterstofgas1 Sommige metaaloxiden zijn zuurvormend bij contact met water.2 Bij de thermische ontleding van ternaire zouten ontstaan metalen en niet-metaaloxiden.3 In waterige <strong>op</strong>lossing reageert looddinitraat met HCl tot loodchloride en een ander zuur.4 Sommige metalen reageren met <strong>op</strong>lossingen van zouten ter vorming van o.a. waterstofgas.5 Zouten kunnen ontstaan wanneer metalen reageren met zuren, hydroxiden of andere zouten.6 Ongebluste kalk, CaO, ontstaat naast koolstofdioxide in de thermische ontleding van marmer,CaCO 3.42 | 2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>
3 Vervolledig de volgende zinnen.Illustreer dit ook met een reactievergelijking.1 <strong>Een</strong> hydroxide reageert met een zuur tot een en2 <strong>Een</strong> metaal kan worden omgezet in een zout door een reactie met een ofeen2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFEN3 Sterke metalen worden door zuren omgezet in een en4 <strong>Een</strong> metaaloxide kan met een reageren tot een en water.5 <strong>Een</strong> metaaloxide en een niet-metaaloxide verkrijg je door de thermische ontleding vaneen6 Waterstofgas ontsnapt bij de reactie van sommige metalen met of een7 <strong>Een</strong> zout ontstaat door de synthese van een met een of van eenmet een2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> | 43
2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFEN4 Wat hoort waar thuis?Noteer de letter (A tot J) van je keuze achter het gegeven. Door een juiste selectie komt elkant woord slechts één maal aan bod.Gegeven Antwoord Keuzemogelijkheden0 2 Mg 1 O↑2→ 2 MgO H A de vorming van een hydroxide1 de ontleding van water B de vorming van waterstofgas eneen zout2 de thermische ontleding vancalciumcarbonaat3 de foto<strong>chemische</strong> ontleding vanzilverchloride4 de reactie tussen een metaal eneen niet-metaal5 de reactie tussen een metaal eneen zout6 de reactie tussen water en eenniet-metaaloxide7 de reactie tussen een metaal eneen zuur8 de reactie tussen een metaaloxideen water9 de reactie tussen een zuur en eenhydroxideCDEFGHIJde vorming van water en een zoutde vorming van een M en een zoutde vorming van een zoutde vorming van een MO en eennMOde vorming van een M en een nMverbrandingelektrolysede vorming van een zuur44 | 2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>
SAMENVATTINGDoelJe leerde de omzettingen tussen de verschillende <strong>anorganische</strong> stofklassen:• de bereiding van metaal- en niet-metaaloxiden;• de bereiding van hydroxiden en zuren;• de bereiding van zouten.2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENHet belangrijkste onthouden!M15MZ5nM3MO6MZ6(nM)O2MOH7MZ7HZ4Reeks AReeks BBereiding vanmetaaloxiden M O 2→ MOniet-metaaloxidennMO 2→nMOhydroxidenMOH 2O→MOHzurennMOH 2O→HZMnM → MZzoutenMOnMO→MZHZMOH→MZ H 2OBelangrijke begrippenbasevormend oxidehydroxidenindicatorneutralisatiereactieoxidenpH-waardezoutenzurenzuurgraad (zuur, neutraal, basisch milieu)zuurvormend oxide2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> | 45
Leesstukje 22. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENOp zoek naar mineralegrond<strong>stoffen</strong> en edelstenenaluminium 8%ijzer 5%calcium 4%rest 8%silicium 28%zuurstof 47%Somen stelling van de aard korstVan erts tot metaal …Talrijke <strong>stoffen</strong> kunnen via <strong>chemische</strong> processen worden omgezet in allerlei materialen en voorwerpen die je dagelijks gebruikt,maar moeten eerst ontgonnen worden uit de zee, uit de lucht of uit de dunne aardkorst. De dikte van de aardkorst schommelttussen 30 en 65 km. Onderstel dat de aarde zo groot zou zijn als je hoofd, dan zou de aardkorst slechts de dikte hebben vanje huid.Sommige <strong>chemische</strong> elementen komen veel meer voor dan andere, en niet alle gesteenten die een bepaald element bevatten, zijngeschikt voor de ontginning en productie van dat element. Soms is dat gehalte zelfs zo laag dat ontginning economisch niet demoeite loont.Andere <strong>chemische</strong> elementen zijn zeer zeldzaam en komen slechts in een zeer laag gehalte in één bepaald mineraal voor. De<strong>op</strong>sporing van mineralen is hoofdzakelijk het werk van geologen, terwijl de winning van mineralen uit gesteenten en van zuivere<strong>stoffen</strong> uit mineralen het werkterrein is van de industriële chemie. De methoden om zuivere <strong>stoffen</strong> te bereiden uit mineralenworden vooraf <strong>op</strong> kleine schaal in <strong>chemische</strong> laboratoria uitgetest.46 | 2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>
De grond<strong>stoffen</strong> voor het verkrijgen van zuivere <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> bevinden zich vooral in de gesteenten in de aardkorst. Grond<strong>stoffen</strong>voor organische <strong>stoffen</strong> daarentegen bevinden zich in planten en dieren of in de min of meer vergane restanten ervan, zoals aardolie,aardgas, bruinkool, turf en steenkool.Gesteenten waarin zich interessante grond<strong>stoffen</strong> bevinden voor de aanmaak van <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>, noem je ook ertsen. Ertsen zijngesteenten waarin zich interessante mineralen bevinden, die na vrijmaking uit het erts via allerlei fysico<strong>chemische</strong> methoden omgezet kunnenworden in nuttige enkelvoudige of samengestelde <strong>stoffen</strong>.2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENVooral mineralen waarin zich metaalatomen bevinden, zijn interessante grond<strong>stoffen</strong>. <strong>Een</strong> rijk erts is een erts met een hoog gehalte aan eenbepaald mineraal. <strong>Een</strong> rijk k<strong>op</strong>ererts bevat dus een hoog gehalte aan k<strong>op</strong>erhoudende mineralen.K<strong>op</strong>ermetaal bv. wordt verkregen uit de ontginning in de k<strong>op</strong>ermijnen van die ertsen, die rijk zijn aan k<strong>op</strong>erhoudende mineralen, zoalsmalachiet (Cu 2(OH) 2CO 3), azuriet (Cu 3(OH)CO 3) 2, chalc<strong>op</strong>yriet (CuFeS 2) of borniet (Cu 5FeS 4).<strong>Een</strong> eerste <strong>op</strong>dracht is ertsgesteenten te vinden die voldoendemineralen bevatten met een hoog k<strong>op</strong>ergehalte. Meestal bevindenzich in die ertslagen ook nog mineralen van andere metalen.De tweede <strong>op</strong>dracht bestaat uit het afzonderen van het k<strong>op</strong>erhoudendemineraal uit de ertsgesteenten en vervolgens moet hetk<strong>op</strong>ermetaal uit de k<strong>op</strong>erhoudende mineralen gehaald worden. Datis zeker geen eenvoudige zaak! Eeuwenlang hebben volkeren zich<strong>op</strong> ambachtelijke wijze beziggehouden met de winning van metalenuit ertsen. Allerlei technieken werden daartoe getest, met vallen en<strong>op</strong>staan.<strong>Een</strong> elementair chemisch proces dat daarbij een grote rol speelt, isde verhitting van mineralen (zouten en oxiden) in aanwezigheidvan koolstof (bv. in houtskool, in restas uit kampvuren of uithaardas). Hogere verhittingstemperaturen, waardoor onder meer zouten gemakkelijker ontbinden in oxiden, werden bereikt door vernuftigesystemen van blaasbalgen en gecontroleerde luchttoevoer in de ovens. In moderne <strong>chemische</strong> taal kunnen we dit vereenvoudigd als volgtvoorstellen:CuCO 3→ CuO → CO 2CuO C → Cu COHet eerste handboek, waarin <strong>op</strong> een min of meer systematische wijze deertsontginning beschreven werd, verscheen in 1556, met als titel ‘De ReMetallica’. Het was het levenswerk van de Saksisch-Duitse natuurkundigeGeorg Bauer (verlatijnst tot Georg Agricola) (1494-1555), waaraan hijongeveer 25 jaar had gewerkt en dat gepubliceerd werd één jaar na zijnoverlijden.FPOFPO2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> | 47
2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENHet geschitter van goudNadat in Californië goud was gevonden, ontstond er in 1848 een ware ‘goldrush’(stormlo<strong>op</strong> <strong>op</strong> zoek naar goud) naar deze streek. Overal werd in gebergten en inrivieren naar goudklompjes (‘nuggets’) of goudstof gezocht. In dat Eldorado dolvenze voor meer dan 200 miljoen dollar goud <strong>op</strong>. Het leven van deze tienduizendenpioniers was hard en vol ontberingen. In de meeste gevallen stond de goudvondstamper in verhouding tot de stroom euforische geruchten, zodat weinigen rijk zijngeworden. Naast het harde leven was er ook nog het niet te onderschatten gevaarvan een maatschappij waarin meestal alleen de wet van de sterkste gold.Nadien zijn er nog meerdere van deze ‘goldrushes’ geweest. Telkens wanneer er eengoudader werd aangetroffen, ontstond er een stormlo<strong>op</strong> van avonturiers <strong>op</strong> deze streken (bv. in Australië en Zuid-Afrika entegenwoordig nog in Centraal-Afrika).Goud is en blijft een duur metaal en de zoektocht naar goud blijft zeker nog een groot aantal mensen aanspreken. Het is dan ookspectaculair om goud zomaar in je zeef te zien blinken. En dan te weten dat voor metalen zoals ijzer of zink ingewikkelde proceduresmet hoogovens nodig zijn!Niet alle goud vind je evenwel zomaar in rivierslib. Goudmijnen, die tot de diepste mijnen ter wereld behoren en soms 3 à 4 kmdiep zijn, leveren de grootste <strong>op</strong>brengst.Waarom vinden we wel goudklompjes, maar geen zuiver ijzer?Chemici en geologen hebben een eenvoudig antwoord <strong>op</strong> de vraag waarom je in de vrije natuur goudklompjes vindt en geenijzerblokjes: goud, zilver en platina zijn edele metalen, maar k<strong>op</strong>er, ijzer en zink niet.Maar wat betekent ‘edel’ in dit verband?Daarvoor moeten we teruggaan naar de edelgassen. Het heliumatoom bv. bezit twee elektronen die de eerste elektronenschilvolledig <strong>op</strong>vullen en daardoor een zeer stabiele toestand van het atoom veroorzaken. Alle andere edelgassen hebben acht elektronen<strong>op</strong> de buitenste elektronenschil. Atomen met een zogenaamde edelgasconfi guratie zijn zeer stabiel. Ze vormen praktisch nooitmoleculen met andere atomen.Edele metalen hebben ook een stabiele elektronenconfi guratie, al is die wel iets ingewikkelder dan bij de edelgassen. Het gevolgdaarvan is dat edele metalen moeilijk worden aangetast door andere <strong>stoffen</strong>. De meeste andere atoomsoorten hebben geen stabieleelektronenconfi guratie.Niet-edele metalen trachten een stabielere toestand te bereiken door hun valentie-elektronen af te geven aan niet-metaal atomen.Door die overdracht worden <strong>chemische</strong> bindingen gevormd. Zo krijgen ze een stabielere structuur. Daarbij komt energie vrij in devorm van warmte of straling. We kunnen dan ook begrijpen dat er energie nodig is om die bindingen <strong>op</strong>nieuw te breken. Om debindingen in bv. ijzererts te verbreken gebruikt men zeer hoge temperaturen in hoogovens. Op die manier wordt het ijzermetaal, d.w.z. de enkelvoudige stof ijzer, vrijgezet.48 | 2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong>
Het neusje van de zalm: diamanten en edelstenenZuid-Afrika is niet enkel beroemd om zijn goudmijnen maar nog meer om zijndiamantontginning. Diamanten bezitten een typische kristalstructuur, waardoorze lichtstralen sterk kunnen breken. Zuivere diamanten schitteren dan ook in hetlicht. Daardoor en omwille van hun zeldzaamheid zijn ze ook zeer kostbaar.Maar ook minder zeldzame <strong>stoffen</strong> kunnen mooie kristallen vormen (bv. kwartsen keukenzout). Vele <strong>stoffen</strong> vormen zelfs zodanig kleine kristalletjes dat je ze zonder technische hulpmiddelen niet eens kunt merken ofaantonen. Zelfs het doodgewoon ijzermetaal is <strong>op</strong>gebouwd uit minuscule kristallen. Het Atomium in Brussel is daar een reuzegrotevoorstelling van.2. EEN CHEMISCHE KIJKOP ANORGANISCHESTOFFENEdelstenen hebben de mensen steeds geboeid. Reeds duizenden jaren wordt ernaar gezocht, ervoor gevochten en gestolen en zijn ze gegeerd.De meeste edelstenen zijn mineralen. Wat ze onderscheidt van andere mineralen is dat ze een mooie kleur hebben en vaak ook zeldzaamzijn. Het basismineraal waaruit ze zijn <strong>op</strong>gebouwd kan wel zeer veel voorkomen. Zo bestaan <strong>op</strong>alen voornamelijk uit siliciumdioxide,hetzelfde mineraal als in zand. Maar in een edelsteen als <strong>op</strong>aal is dit basismineraal nog vermengd met kleine hoeveelheden van andere<strong>stoffen</strong>, die er een extra mooie kleur aan geven.De meeste edelstenen zijn gevormd uit gesmolten gesteenten en dit bij extreem hoge temperaturen en onder zeer hoge druk, d.w.z. in dediepere aardlagen. Tijdens de afkoeling van het gesmolten gesteente kristalliseerden de edelstenen. Soms ontstonden kleine kristalletjes,maar soms ook zeer grote. Hoe groter, hoe kostbaarder de edelsteen.Edelstenen hebben een duidelijke kristalvorm, d.w.z. dat de atomen erin <strong>op</strong> een welbepaalde wijze gerangschikt zijn. De <strong>op</strong>pervlakken van deedelsteenkristallen refl ecteren het invallende licht, waardoor de edelstenen gaan glinsteren. Geslepen kristallen werken ook als een soortprisma dat invallend wit licht doet <strong>op</strong>splitsen in kleuren, waardoor sommige juweeledelstenen nog in waarde stijgen.Wanneer een edelsteen wordt <strong>op</strong>gegraven, is hij doorgaans ruw van vorm en <strong>op</strong>pervlak en vuil. Ervaren bewerkers van edelstenen kunnende kleurenpracht en schittering van edelstenen verhogen door de ruwe kristallen vakkundig te snijden en te slijpen, zodat de natuurlijkekristalvormen tevoorschijn komen.De prachtige schittering in licht en de zeldzaamheid van zuivere diamanten verhogen hun waarde aanzienlijk.Denk hier eens over na of zoek het eens <strong>op</strong>: :1. Welke soorten <strong>chemische</strong> bindingen kenmerken de <strong>stoffen</strong> waaruit edelstenen zijn <strong>op</strong>gebouwd?2. Bepaalde edelstenen hebben dezelfde kristalvorm en toch verschillende kleurschakeringen. Hoe komt dat?3. Kunnen mineralen ook gebruikt worden voor de productie van niet-metalen?4. De aardkorst bevat meer aluminium dan ijzer en toch is ijzer goedk<strong>op</strong>er. Hoe leg je dat uit?2 <strong>Een</strong> <strong>chemische</strong> <strong>kijk</strong> <strong>op</strong> <strong>anorganische</strong> <strong>stoffen</strong> | 49
Samenvoeging vanelektrolyt<strong>op</strong>lossingenmet vorming van eenneerslag6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGHoofdstuk 697
6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingenmet vorming van een neerslagIntermezzo: Samenvoegen van elektrolyt<strong>op</strong>lossingenIn een elektrolyt<strong>op</strong>lossing komt de <strong>op</strong>geloste stof voor als vrij gehydrateerde ionen. Als tweeelektrolyt<strong>op</strong>lossingen worden samengevoegd, worden meerdere ionen bij elkaar gebracht.VoorbeeldenBa(NO 3)-<strong>op</strong>lossingNa 2SO 4-<strong>op</strong>lossingNa 2S-<strong>op</strong>lossingHCl-<strong>op</strong>lossingHCl-<strong>op</strong>lossingNaOH-<strong>op</strong>lossingNa 2SO 4-<strong>op</strong>lossingKCl-<strong>op</strong>lossingEr wordt een wit neerslag gevormd.neerslagvormingEr wordt een gas gevormd.gasontwikkelingEr is geen waarneembare reactie.Bij toevoeging van een HCl-<strong>op</strong>lossing aan de door fenolftaleïnepaars gekleurde NaOH-<strong>op</strong>lossing verdwijnt de kleur.neutralisatiereactieWaarom deze reactie zo genoemd wordt, leer je in hoofdstuk 8.Er is geen waarneembare reactie.Elk van deze mogelijkheden wordt verder uitgewerkt in de volgende hoofdstukken. In dit hoofdstukkomt de vorming van een neerslag aan bod.Be<strong>kijk</strong> en bedenk6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAG1 Neerslag 2 Neerslag in een lichaamsader 3 Neerslag <strong>op</strong> een 4 Neerslag als contrastmiddel bijwaterkraandarmonderzoek5 Neerslag bij kaasbereiding 6 Neerslag bij een gekookt eitje 7 Neerslag in de oceaan 8 Neerslag in dezwart-wit fotografi e98 | 6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vormingvan een neerslag
Is het begrip ‘neerslag’ een synoniem voor regen?In welke foto’s vind je een neerslag terug?In welke aggregatietoestand komt een neerslag voor?De neerslagen in de foto’s zijn niet altijd ontstaan vanuit elektrolyt<strong>op</strong>lossingen in water.Hoe een neerslag wordt gevormd door samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen, vind je hieronder.Leer de chemie6.1 Vorming van een neerslag bij het samenvoegen vanelektrolyt<strong>op</strong>lossingen6.1.1 VoorbeeldVoeg telkens twee van de onderstaande reeksen elektrolyt<strong>op</strong>lossingen samen. Wat neem je waar?Reeks 1 Na 2SO 4-<strong>op</strong>lossing H 2SO 4-<strong>op</strong>lossing Al 2(SO 4) 3-<strong>op</strong>lossingReeks 26. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGBaCl 2wit neerslag wit neerslag wit neerslagBa(NO 3) 2wit neerslag wit neerslag wit neerslagBaBr 2wit neerslag wit neerslag wit neerslagJe stelt vast dat er telkens een witte neerslag ontstaat. Hoe kun je dat verklaren?De vorming van een neerslag is het gevolg van een combinatie tussen positieve en negatieve ionen inwaterig midden.Om deze nieuwe combinatie bij het samenvoegen van twee elektrolyt<strong>op</strong>lossingen te achterhalen schrijfje altijd de splitsingsreactie (ionisatie of dissociatie) van de betrokken elektrolyten.Bv. voor het eerste elektrolyt van elke reeks:Na 2SO 4→ 2 Na 1 SO2-4BaCl 2→ Ba 2 2 Cl 1-6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vorming | 99van een neerslag
Voor een aantal van de bovenstaande experimenten werden de volgende ionen samengevoegd:Na 2SO 4 BaCl 2→ 2 Na 1 SO2-4 Ba 2 2 Cl 1- → wit neerslagH 2SO 4 Ba(NO 3) 2→ 2 H 1 SO2-4 Ba 2 2 NO1-3→ wit neerslagAl 2(SO 4) 3 3 BaBr 2→ 2 Al 3 3 SO2-4 3 Ba 2 6 Br 1- → wit neerslagBij alle elektrolytmengsels werd een <strong>op</strong>lossing die sulfaationen ( SO2-4) bevat toegevoegd aan een<strong>op</strong>lossing die bariumionen (Ba 2 ) bevat. Het is dus logisch dat de combinatie deze twee ionsoortenleidt tot de vorming van een neerslag van BaSO 4vormen. De stof bariumsulfaat is immers moeilijk<strong>op</strong>losbaar in water.macrosc<strong>op</strong>isch+Na 2SO 4(<strong>op</strong>l.) BaCI 2(<strong>op</strong>l.) neerslag van BaSO 4modelvoorstelling++-- --+ ++--++ -- ++++ + + --- - - --++++++++- - +-- -+ +----++ ++++ -- ++ -- ++ ++ ++--- - -- -+-+--+-++--2 Na1+ + SO 2-4--Ba2+ + 2 CI 1-++ --+ -+++-BaSO4 + 2 Na1+ + 2 Cl1-De <strong>chemische</strong> interactie van deze ionencombinatie kan voor elk van de experimentengeschreven worden door de volgende essentiële ionenreactievergelijking:6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGBa 2 SO 42-→ BaSO 4↓(↓ betekent dat er een neerslag wordt gevormd)Deze reactievergelijking wordt gelezen als:• bariumionen (Ba 2 ) en sulfaationen ( SO2-4) combineren tot een neerslag van BaSO 4;• of een Ba 2 -<strong>op</strong>lossing reageert met een SO2-4-<strong>op</strong>lossing en vormt een neerslag van BaSO 4.OpmerkingTussen de overige positieve en negatieve ionsoorten in de respectieve lijke mengsels zijn blijkbaar tekleine aantrekkingskrachten werkzaam, zodat er geen combinatie tussen bv. de Na 1 -ionen en deCl 1- -ionen <strong>op</strong>treedt. Deze ionen fungeren dus enkel als toeschouwer bij het eigenlijke reactieproces.Ze blijven onveranderd in de <strong>op</strong>lossing aanwezig en komen daarom niet voor in de essentiële ionenreactievergelijking.We kunnen deze ionen wel inbrengen in de <strong>stoffen</strong>reactievergelijking. Dan wordt de nadruk gelegd <strong>op</strong>de reagentia en de verkregen reactieproducten. Voor het eerste experiment wordt dat:Na 2SO 4 (<strong>op</strong>l) BaCl 2 (<strong>op</strong>l)→ BaSO 4↓ 2 NaCl(<strong>op</strong>l)Om te weten welke ionsoorten niet combineren tot een neerslag kun je gebruikmaken van een<strong>op</strong>losbaarheidstabel. De ionen van makkelijk <strong>op</strong>losbare elektrolyten blijven naast elkaar bestaan.Bij het samenvoegen van ionen van moeilijk <strong>op</strong>losbare elektrolyten wordt meestal een neerslaggevormd.100 | 6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vormingvan een neerslag
Oplosbaarheidstabel van ionverbindingengoed <strong>op</strong>losbaarslecht <strong>op</strong>losbaarnatriumzouten (Na 1 )kaliumzouten (K 1 )nitraten ( NO1-3)chloriden (Cl 1- )allealleallealle, behalve Ag 1 (, Hg 1 , Pb 2 :matig <strong>op</strong>losbaar)bromiden (Br 1- ) alle, behalve Ag 1 , Hg 1 , Pb 2jodiden (I 1- ) alle, behalve Ag 1 , Hg 1 , Hg 2 en Pb 2sulfaten ( SO2-4) alle, behalve Ba 2 (, Pb 2 en Ca 2 :matig <strong>op</strong>losbaar)sulfiden (S 2- ) Na 1 , K 1 , NH14, Mg 2 ,Ba 2 , Ca 2fosfaten ( PO3-4) Na 1 , K 1 , NH14carbonaten ( CO2-3) Na 1 , K 1 , NH14alle anderealle anderealle anderehydroxiden (OH 1- )Na 1 , K 1(Mg 2 , Ba 2 , Ca 2 : matig)alle andere6.1.2 WerkwijzeOm een reactie bij het samenvoegen van twee elektrolyt<strong>op</strong>lossingen te ontrafelen moet je dus driestappen uitwerken:1 de splitsingsreactie (ionisatie of dissociatie) van beide elektrolyten schrijven;2 de combinatie van deze twee reacties schrijven, er rekening mee houden dat de som van hetaantal positieve ionladingen en het aantal negatieve ionladingen gelijk moet zijn aan nul en<strong>op</strong> basis van de <strong>op</strong>losbaarheidstabel uitzoeken welke ionen combineren;3 de essentiële ionenreactievergelijking schrijven en eventueel de <strong>stoffen</strong>reactievergelijking<strong>op</strong>stellen.6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGVoorbeeld: het samenvoegen van een Al 2(SO 4) 3-<strong>op</strong>lossing met een BaBr 2-<strong>op</strong>lossing1 Al 2(SO 4) 3→ 2 Al 3 3 SO2-4BaBr 2→ Ba 2 2 Br 1-2 ? BaSO 4is niet <strong>op</strong>losbaar.2 Al 3 3 SO2-4 3 Ba 2 6 Br 1- → 3 BaSO 4↓ 2 Al 3 6 Br 1?3 essentiële ionenreactievergelijking: Ba 2 SO2-4→ BaSO 4↓<strong>stoffen</strong>reactievergelijking: Al 2(SO 4) 3 (<strong>op</strong>l) 3 BaBr 2 (<strong>op</strong>l)→ BaSO 4↓ 2 AlBr 3 (<strong>op</strong>l)6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vorming | 101van een neerslag
6.2 Andere voorbeelden van neerslagreacties6.2.1 Het samenvoegen van eenk<strong>op</strong>erdinitraat<strong>op</strong>lossing met eenkaliumhydroxide-<strong>op</strong>lossingBij het samenvoegen van een Cu(NO 3) 2-<strong>op</strong>lossingmet een KOH-<strong>op</strong>lossing ontstaat eenblauw neerslag.Uitwerking volgens de bovenstaandewerkwijze geeft:1 Cu(NO 3) 2→ Cu 2 2 NO1-3KOH → K 1 OH 1-Cu(NO 3 ) 2 (<strong>op</strong>l)2 ? Alle <strong>op</strong>lossingenmet kaliumionen ennitraten zijn <strong>op</strong>losbaar.Cu 2 2 NO1-3 2 K 1 2 OH 1- → Cu(OH) 2↓ 2 NO1-3 2 K 1KOH(<strong>op</strong>l)Cu(OH) 2 -neerslag?Cu 2 en OH 1- moeten verantwoordelijk zijn voor het blauw neerslag.3 essentiële ionenreactievergelijking: Cu 2 2 OH 1- → Cu(OH) 2↓<strong>stoffen</strong>reactievergelijking:Cu(NO 3) 2 (<strong>op</strong>l) 2 KOH(<strong>op</strong>l) → Cu(OH) 2 ↓ 2 KNO 3 (<strong>op</strong>l)6.2.2 Het samenvoegen van een magnesiumdijodide<strong>op</strong>lossingmet een trinatriumfosfaat-<strong>op</strong>lossing6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGBij het samenvoegen van een MgI 2-<strong>op</strong>lossing met eenNa 3PO 4-<strong>op</strong>lossing ontstaat een wit neerslag.Uitwerking volgens de bovenstaande werkwijze geeft:1 MgI 2→ Mg 2 2 I 1-Na 3PO 4→ 3 Na 1 PO3-42 ? Alle <strong>op</strong>lossingen met natriumionenzijn <strong>op</strong>losbaar.3 Mg 2 6 I 1- 6 Na 1 2 PO3-4→ Mg 3(PO 4) 2↓ 6 I 1- 6 Na 1MgI 2 (<strong>op</strong>l) Na 3 PO 4 (<strong>op</strong>l) Mg 3 (PO 4 ) 2 -neerslag?Mg 2 en PO3-4moeten verantwoordelijk zijn voor het wit neerslag.3 essentiële ionenreactievergelijking: 3 Mg 2 2 PO3-4→ Mg 3(PO 4) 2↓<strong>stoffen</strong>reactievergelijking:3 MgI 2 (<strong>op</strong>l) 2 Na 3PO 4 (<strong>op</strong>l)→ Mg 3(PO 4) 2↓ 6 NaI(<strong>op</strong>l)Neerslagreacties treden <strong>op</strong> bij het samenvoegen van welbepaalde elektrolyt<strong>op</strong>lossingen AB enCD. Bepaalde ionsoorten combineren en vormen een vaste stof die zeer moeilijk <strong>op</strong>lost in water.Deze stof bezinkt na enige tijd en vormt dan een neerslag.A (<strong>op</strong>l) D- (<strong>op</strong>l) → AD↓Of algemeen: m A n n D m- → A mD n↓Welke soorten positieve en negatieve ionen met elkaar een neerslag vormen, kun je afleiden uitde <strong>op</strong>losbaarheidstabel.102 | 6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vormingvan een neerslag
6.3 Toepassingen van neerslagreacties6.3.1 Bereiding van moeilijk <strong>op</strong>losbare verbindingenOm een moeilijk <strong>op</strong>losbare verbinding AD te bereiden vertrek je met twee <strong>op</strong>lossingen van goed<strong>op</strong>losbare elektrolyten. Het eerste elektrolyt levert A -ionen, het tweede elektrolyt D - -ionen.geschikte <strong>stoffen</strong> kun je <strong>op</strong>zoeken aan de hand van de <strong>op</strong>losbaarheidstabel.Bij het samenvoegen van de twee elektrolyt<strong>op</strong>lossingen slaat de gewenste stof AD neer. De overigeionen van beide elektrolyt<strong>op</strong>lossingen moeten wel vrij in de <strong>op</strong>lossing blijven.samenvoegen van de elektrolyt<strong>op</strong>lossing en AB en CD:A B - C D - → AD↓ C B -Voorbeeld: bereiding van AgBr (lichtgevoelige stof in de fotografie)benodigde ionen: Ag 1 <strong>op</strong>losbaar elektrolyt: AgNO 3Br 1- alle bromiden zijn <strong>op</strong>losbaar, bv. KBrneerslag: AgBrresterende ionen: K 1 en NO1-3Deze ionen blijven vrij in <strong>op</strong>lossing.+1 AgNO 3→ Ag 1 NO1-3KBr → K 1 Br 1-2 Deze ionen blijven vrije ionen.Ag 1 NO1-3 K 1 Br 1- → AgBr↓ NO1-3 K 1AgNO3( <strong>op</strong>l.)KBr( <strong>op</strong>l. )geligeneerslagvan AgBrneerslag3 essentiële ionenreactievergelijking: Ag 1 Br 1- → AgBr↓<strong>stoffen</strong>reactievergelijking: AgNO 3 (<strong>op</strong>l) KBr(<strong>op</strong>l) → AgBr↓ KNO 3 (<strong>op</strong>l)Door filtratie kan AgBr worden afgescheiden en de K 1 en NO1-3-ionen blijven in <strong>op</strong>lossing.6.3.2 Kwalitatieve analyse van bepaalde ionsoorten in een waterige <strong>op</strong>lossingBepaalde ionen in waterige <strong>op</strong>lossing kunnen aangetoond worden door een neerslag te vormen methet desbetreffende ion. In de <strong>op</strong>losbaarheidstabel ga je na welk ion een neerslag vormt met dit <strong>op</strong> tesporen ion.6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGVoorbeeld 1: zijn er SO2-4-ionen aanwezig in de <strong>op</strong>lossing?In de <strong>op</strong>losbaarheidstabel vind je dat positieve Ba 2 -ionen een wit neerslag vormen met negatieveSO2-4-ionen.Ba 2 SO2-4→ BaSO 4↓De vorming van een wit neerslag bij toevoeging van een Ba (NO 3) 2<strong>op</strong>lossing kan dus wijzen <strong>op</strong> deaanwezigheid van sulfaationen in de <strong>op</strong>lossing. Ba 2 -ionen vormt en echter ook met andere ionen eenneerslag, nl. met carbonaat-, fosfaat- en hydroxide-ionen. Om de aanwezigheid van sulfaationeneenduidig aan te tonen zijn er dus nog andere onderzoeksmethoden nodig.6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vorming | 103van een neerslag
Voorbeeld 2: een <strong>op</strong>lossing bevat Ba(NO 3) 2of Pb(NO 3) 2.Welk van beide <strong>stoffen</strong> is aanwezig in de elektrolyt<strong>op</strong>lossing?De <strong>op</strong>geloste ionen zijn:mogelijkheid 1: Ba 2 en NO1-3mogelijkheid 2: Pb 2 en NO1-3In de <strong>op</strong>losbaarheidstabel vind je dat Pb 2 -ionen een neerslag vormen met Br 1- -ionen.Met Ba 2 vormt Br 1- geen neerslag.Mogelijkheid 1 Mogelijkheid 2De <strong>op</strong>lossing bevat Ba 2 -ionen.toevoeging van een KBr-<strong>op</strong>lossingDe <strong>op</strong>lossing bevat Pb 2 -ionen.toevoeging van een KBr-<strong>op</strong>lossingBa 2 2 NO1-3 2 K 1 2 Br 1-Alle ionen blijven naast elkaar bestaan:er is geen neerslagvorming.Pb 2 2 NO1-3 2 K 1 2 Br 1- →PbBr 2↓ 2 K 1 2 NO1 -3vorming van een neerslag van PbBr26.3.3 Bepaalde ionsoorten afzonderen uit een <strong>op</strong>lossing<strong>Een</strong> gegeven <strong>op</strong>lossing bevat drie verschillende metaalionen.Deze moeten aangetoond worden door ze van elkaar te scheiden.Algemene werkwijze:6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAG• Voeg één elektrolyt<strong>op</strong>lossing toe met een negatieve ionsoort die metslechts één van de drie metaalionen een neerslag vormt.• Na filtratie voeg je aan het filtraat een tweede elektrolyt<strong>op</strong>lossing toedie slechts met een van de twee resterende metaalionen een neerslagvormt.• Na nieuwe filtratie blijven alleen ionen van het derde metaal aanwezigin het filtraat.Ba 2+Ag 1+Cu 2++ NaClproef<strong>op</strong>lossingAgClBa2+Cu2+Voorbeeld: een <strong>op</strong>lossing bevat Ba 2 -, Ag 1 - en Cu 2 -ionen.Om deze ionen van elkaar te scheiden voeg je aan de elektrolyt<strong>op</strong>lossingeen NaCl-<strong>op</strong>lossing toe.Ag 1 Cl 1- → AgCl ↓De chloride-ionen vormen geen neerslag met Ba 2 en Cu 2 .Je filtreert het mengsel. Het filtraat bevat nog Ba 2 - en Cu 2 -ionen.Aan het filtraat voeg je een Na 2SO 4-<strong>op</strong>lossing toe.Ba 2 SO2-4→ BaSO 4↓Sulfaationen vormen geen neerslag met Cu 2 .Je filtreert het mengsel. Het filtraat bevat nog Cu 2 -ionen. Deze kun jeeventueel nog verwijderen door de toevoeging van een NaOH-<strong>op</strong>lossing.Cu 2 2 OH 1- → Cu(OH) 2↓+ Na2SO4+ NaOHCu2+BaSO 4Cu(OH)2104 | 6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vormingvan een neerslag
LaboVorming van een neerslag: algemene werkwijze<strong>Een</strong> aantal elektrolyt<strong>op</strong>lossingen wordt gegeven.Tenzij anders is aangegeven, breng je van elke <strong>op</strong>lossing hoogstens 2 cm in een reageerbuis.Bij het samenvoegen neem je deerste reageerbuis bovenaan vast en breng je ze <strong>op</strong> ooghoogte.Voeg van de tweede <strong>op</strong>lossing eerst een minimale hoeveelheid toe, eventueel met een plasticpipet.Je kunt de reageerbuis afst<strong>op</strong>pen en ermee schudden, maar daardoor kun je de vorming van eenneerslag en het bezinken ervan minder goed waarnemen.Zet de reageerbuis in het rek en observeer af en toe het bezinken.Noteer de kleur van de eventuele neerslag.Deze neerslag kan je afzonderen door filtrate.1 Vorming van neerslagen door het samenvoegen van <strong>op</strong>lossingenOpstellingBenodigdheden– zinkdinitraat<strong>op</strong>lossing (Zn(NO 3) 2)– dinatriumcarbonaat<strong>op</strong>lossing (Na 2CO 3)– bariumdichloride-<strong>op</strong>lossing (BaCl 2)– diwaterstofsulfaat<strong>op</strong>lossing (c 0,1 mol/l) (H 2SO 4)– ijzertribromide-<strong>op</strong>lossing (FeBr 3)– dikaliumsulfide-<strong>op</strong>lossing (K 2S)WerkwijzeVoegenkele ml van de volgende <strong>op</strong>lossingen samen:6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAG• zinkdinitraat<strong>op</strong>lossing en dinatriumcarbonaat<strong>op</strong>lossing;• bariumdichloride-<strong>op</strong>lossing en diwaterstofsulfaat<strong>op</strong>lossing;• ijzertribromide-<strong>op</strong>lossing en dikaliumsulfide-<strong>op</strong>lossing.Noteer in jouw verslag je waarneming en schrijf de <strong>op</strong>eenvolgende stappen uit voor de <strong>op</strong>tredendereacties.6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vorming | 105van een neerslag
2 Vorming van een neerslag <strong>op</strong> twee verschillende wijzenOpstellingBenodigdheden– <strong>op</strong>lossingen met de gevraagde ionenVorm <strong>op</strong> twee verschillende wijzen de volgende neerslagen:• een neerslag van Cu(OH) 2;• een neerslag van CaCO 3.WerkwijzeZoek zelfstandig de gevraagde gegevens <strong>op</strong>.Gebruik de algemene werkwijze.Noteer je waarneming en schrijf de <strong>op</strong>eenvolgende stappen uit voor de <strong>op</strong>tredende reacties.3 Bewijs de aanwezigheid van bepaalde <strong>stoffen</strong> in <strong>op</strong>lossingWerk een methode uit om het volgende aan te tonen:a Leidingwater bevat Cl 1- -ionen.b Zeezout bevat I - -ionen.6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGc Het etiket van mineraalwater bevat veel informatie over aanwezige ionen. Van welke<strong>op</strong>geloste mineralen kunnen die ionen afkomstig zijn?d De blauwe kleur van Cu 2 -<strong>op</strong>lossingen is te wijten aan de aanwezigheid van gehydrateerdeCu 2 -ionen. Dat kun je aantonen door deze ionen neer te slaan en de kleur van de overblijvende<strong>op</strong>lossing te observeren.Oefenen en testen1 Welke elektrolyten zijn goed () en welke zijn slecht (-) <strong>op</strong>losbaar?0 H 2SO 4 5 Ag 3PO 41 Ba(NO 3) 26 Fe(OH) 22 CaBr 27 K 2CO 33 Al 2(SO 4) 38 K 2S4 Mg(OH) 29 HgI 2106 | 6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vormingvan een neerslag
2 Welke reactie geeft correct (J) de splitsingsreactie (ionisatie of dissociatie) weer van het elektrolytbij <strong>op</strong>lossing in water? Welke zijn fout (F)? Verbeter daarna de reactievergelijking.0 MgCl 2→ Mg 2 Cl -2 F MgCl 2→ Mg 2 2 Cl 1-1 Ba(NO 3) 2→ Ba 2 2 NO-32 Ag 2SO 4→ 2 Ag 2 4 SO -3 Cu(CO 3) 2→ Cu 2 2CO1-34 HgSO 4→ Hg 1 SO-45 K 3PO 4→ 3 K 4 PO 3-6 Ca(OH) 2→ Ca 2 2 OH -7 Zn 3(PO 4) 2→ 3 Zn 2 2 PO3-48 Al 2S 3→ 2 Al 3- 3 S 29 Na 2CO 3→ 2 Na CO2-33 Twee elektrolyt<strong>op</strong>lossingen worden samengevoegd. Gebruik de gegeven werkwijze (drie stappen)om te achterhalen of er een neerslag wordt gevormd.Voorbeeld zie pagina 102zilvernitraat- enkaliumbromide-<strong>op</strong>lossingdialuminiumtrisulfaat- enbariumdinitraat<strong>op</strong>lossing1.2.3.1.2.3.6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGcalciumdichloride- entrinatriumfosfaat<strong>op</strong>lossingbariumdijodide- endizilversulfaat<strong>op</strong>lossing1.1.2.2.3.3.6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vorming | 107van een neerslag
4 Noteer telkens twee elektrolyt<strong>op</strong>lossingen die je kunt samenvoegen om de onderstaande neerslagte verkrijgen. Schrijf daarna de <strong>stoffen</strong>reactievergelijking.0 PbI 2Pb(NO 3) 2en KI Pb(NO 3) 2 (<strong>op</strong>l) 2 KI(<strong>op</strong>l) → PbI 2 ↓ 2 KNO 3 (<strong>op</strong>l)1 BaSO 42 AgCl3 CaCO 34 Mg 3(PO 4) 25 Al 2S 36 Ni 3(PO 4) 25 Welke van de gegeven elektrolyt<strong>op</strong>lossingen is bruikbaar om de volgende <strong>stoffen</strong> (of ionen), <strong>op</strong>gelostin water, via een neerslagreactie aan te tonen?6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAG0 Cu 2 MgSO 4AlCl 3K 2CO 31 Ca 2 MgSO 4AlCl 3K 2CO 32 Cl 1- MgSO 4AlCl 3K 2CO 33 Ag 1 MgSO 4AlCl 3K 2CO 34 Mg 2 MgSO 4AlCl 3K 2CO 3AlCl 3NaOHPb(NO 3) 2K 2CO 3Ag 2SO 4Pb(NO 3) 25 OH 1- MgSO 4K 2CO 3NaOHAlCl 3Ag 2SO 46 Pb 2 MgSO 4Pb(NO 3) 2K 2CO 3NaOHAlCl 3Ag 2SO 47 NaBr MgSO 4Pb(NO 3) 2K 2CO 3NaOHAlCl 3Ag 2SO 48 NaNO 3MgSO 4Pb(NO 3) 2K 2CO 3NaOHAlCl 3Ag 2SO 49 K 3PO 4MgSO 4NaOHAg 2SO 4Pb(NO 3) 2NaOHAg 2SO 4Pb(NO 3) 2NaOHAg 2SO 4Pb(NO 3) 2NaOHAg 2SO 4Pb(NO 3) 2NaOHAg 2SO 4Pb(NO 3) 2108 | 6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vormingvan een neerslag
6 Je moet aantonen welk van beide ionen in een gegeven <strong>op</strong>lossing voorkomt. Dat doe je door er eenelektrolyt<strong>op</strong>lossing aan toe te voegen die met slechts één van de ionen een neerslag vormt. Geefaan welk elektrolyt daarvoor in aanmerking komt. Indien geen van de mogelijke keuzes voldoet,noteer dan zelf een elektrolyt.Aan te tonen stof Keuzemogelijkheden Je eigen keuzeZn(NO 3) 20 Cu 2 of Ca 2 MgCl 2K 3PO 4Pb(NO 3) 2MgSO 4Ag 2SO 4Zn(NO 3) 21 Cl 1- of OH 1- MgCl 2K 3PO 4Pb(NO 3) 2MgSO 4Ag 2SO 4Zn(NO 3) 22 Mg 2 of Ca 2 MgCl 2K 3PO 4Pb(NO 3) 2MgSO 4Ag 2SO 4Zn(NO 3) 23 Pb 2 of Al 3 MgCl 2K 3PO 4Pb(NO 3) 2MgSO 4Ag 2SO 4Zn(NO 3) 24 SO2-4of Cl 1- MgCl 2K 3PO 4Pb(NO 3) 2MgSO 4Ag 2SO 47 <strong>Een</strong> gegeven <strong>op</strong>lossing bevat twee of meer ionsoorten. Probeer deze ionsoorten aan te tonen envan elkaar te scheiden via neerslagvorming. Geef het werkschema.0 Ag en Ba 2we voegen een NaBr-<strong>op</strong>lossing toe.Ag Br - → AgBr↓De bromide-ionen vormen geen neerslag met Ba 2 . Het mengsel filtreren: Het filtraatbevat nog Ba 2 -ionen. Deze kun je verwijderen door toevoeging van een S O2-4-<strong>op</strong>lossing6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAG1 Pb 2 en Al 32 chloride, hydroxide en sulfaationen3 Cu 2 , Ca 2 , Mg 2 en Ag 16 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vorming | 109van een neerslag
SAMENVATTINGDoelJe leerde• dat bij de samenvoeging van twee elektrolyt<strong>op</strong>lossingen een neerslag kan worden gevormd;• dat deze neerslagvorming kan worden aangewend om bepaalde <strong>stoffen</strong> te bereiden, om ionsoortente scheiden of om het voorkomen van ionsoorten in een <strong>op</strong>lossing aan te tonen.Het belangrijkste onthouden!Bij het samenvoegen van twee elektrolyt<strong>op</strong>lossingen (AB(<strong>op</strong>l) en CD (<strong>op</strong>l)) kan een combinatie tussenpositieve en negatieve ionen plaatsgrijpen waarbij een neerslag wordt gevormd. Dat is een vastestof die zeer moeilijk <strong>op</strong>lost in water.A (<strong>op</strong>l) D- (<strong>op</strong>l) → AD↓Of algemeen: m A n n D m-→ A mD n↓Welke soorten positieve en negatieve ionen met elkaar een neerslag vormen, kun je afleiden uit de<strong>op</strong>losbaarheidstabel.Om de <strong>op</strong>tredende reactie te kennen gebruik je steeds de volgende stappen:6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGAlgemeen1 de splitsingsreactie (ionisatie of dissociatie)van beide elektrolyten schrijven;2 de combinatie van deze twee reacties schrijven,er rekening mee houden dat de som van hetaantal positieve ionladingen en het aantalnegatieve ionladingen gelijk moet zijn aan nulen <strong>op</strong> basis van de <strong>op</strong>losbaarheidstabeluitzoeken welke ionen combineren;3 de essentiële ionenreactievergelijking schrijvenen eventueel de<strong>stoffen</strong>reactievergelijking <strong>op</strong>stellen.Voorbeeldhet samenvoegen van een Al 2(SO 4) 3-<strong>op</strong>lossing met een BaBr 2-<strong>op</strong>lossingAl 2(SO 4) 3→ 2 Al 3 3 SO2-4BaBr 2→ Ba 2 2 Br 1-BaSO 4is niet <strong>op</strong>losbaar.?2 Al 3 3 SO2-4 3 Ba 2 6 Br 1- → ..?... 3 BaSO 4↓ 2 Al 3 6 Br 1-Ba 2 SO2-4→ BaSO 4↓Al 2(SO 4) 3 (<strong>op</strong>l) 3 BaBr 2 (<strong>op</strong>l)→3 BaSO 4↓ 2 AlBr 3 (<strong>op</strong>l)Toepassingen:• een moeilijk <strong>op</strong>losbare stof bereiden;• de aanwezigheid van een bepaalde ionsoort in een waterige <strong>op</strong>lossing aantonen;• bepaalde ionsoorten in een <strong>op</strong>lossing aantonen en verwijderen.Belangrijke begrippenelektrolyt<strong>op</strong>lossingessentiële ionenreactievergelijkingneerslagneerslagvorming<strong>op</strong>losbaarheidstabelsplitsingsreactie (ionisatie/dissociatie)<strong>stoffen</strong>reactievergelijking110 | 6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vormingvan een neerslag
Leesstukje 6Chemie in het leven vanelke dagIs je keuken thuis ook een laboratorium?Is koken en eten meer dan een louterculinaire aangelegenheid? Zeker. Kijk maareven mee in de provisiekast, de afwasbak enonder de deksels van potten en pannen. Danmerk je meteen dat een chef-kok en eenchemicus meer met elkaar gemeen hebbendan alleen maar de noodzaak om na hunwerk de afwas te doen. Maar ook eenhuisvrouw of -man en een landbouwer zijnvaker met chemie bezig dan ze wel denken.6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGAchter het fornuisIedere kok die over de gezondheid van zijn gasten waakt, schotelt hen enkel vers of goed bewaard voedsel voor. Bedorven of rotte voedingswarenhouden immers veel risico’s in: je wordt onwel of krijgt er zelfs een voedselvergiftiging van. Voedselbewaring is dan ook een delicaat puntwaarbij additieven soms onontbeerlijk zijn.<strong>Een</strong> goede keukenpiet zal in zijn keuken vaak onbewust chemie bedrijven.Ook de boer en de tuinier, leveranciers van lekkere ingrediënten, weten wat chemie is. Omdat zij regelmatig dezelfde gewassen telen <strong>op</strong> hunpercelen, kan de grond uitgeput raken. Is de bodem te zuur, dan pakken ze de kwaal aan met kalk: het is dan net of er een laagje sneeuw <strong>op</strong>6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vorming | 111van een neerslag
Leesstukje 1de velden ligt. Als ze pesticiden gebruiken, krijgen ze vaak kritiek van milieugroeperingen, want is al dat chemisch spul wel gezondvoor de mens? Er wordt inderdaad soms te kwistig omgesprongen met bepaalde producten.Nuttiger wordt de chemie dan weer bij biotechnologische toepassingen. Denk maar aan de bereiding van yoghurt, kaas en hoeveboter.<strong>Een</strong> indigestie?Ook al weet een goede kok met verse ingrediënten een culinair festijn voor te schotelen, toch kunnen zijn gerechten je zwaar <strong>op</strong> demaag liggen. Je neemt je toevlucht tot maagzout of bepaalde bronwaters, zoals Vichy, Perrier of Apollinaris, die bekend staan omhun hoge gehalte aan bicarbonaten. Zij steken de spijsvertering een handje toe. In het slechtste geval houd je er een indigestie aanover. Of als je te diep in het glas gekeken hebt, neem je met plezier eenbruistabletje om die vervelende hoofdpijn weg te werken.Hardnekkige problemen, eenvoudige <strong>op</strong>lossingenVeel ‘plongeurs’ (want zo heten bordenwassers in restaurants) ergeren zichdagelijks aan hard water: dat veroorzaakt kalkaanslag die vieze plekkenachterlaat <strong>op</strong> bestek, glas- en eetservies. <strong>Een</strong> ervaren ‘plongeur’ weet dat heteenvoudig en goedko<strong>op</strong> is om dat hardnekkige probleem aan te pakken met eenoud huismiddeltje: kalkaanslag kan makkelijk ‘weggewerkt’ of <strong>op</strong>gelost wordenmet azijn.6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAGWil je een afvoer ontst<strong>op</strong>pen? Neem dan soda (dinatriumcarbonaat: Na 2CO 3). En wist je dat natriumwaterstofcarbonaat(NaHCO 3) het prima doet als wasverzachter of als badzout? Zeker milieubewuste mensen zoeken hun toevlucht tot dergelijke‘ouderwetse’ technieken en beseffen dan vaak niet dat ze <strong>op</strong> dat ogenblik chemie beoefenen.Chemisch reinigen?En de vlijtige huisvrouw of huisman?Ook zij worden in hun dagelijkse bezigheden geconfronteerd met chemie, vaak onbewust. Neem nu poetsmiddelen om allesschitterend schoon en fris te houden. De industrie produceert een heel gamma aan onderhoudsproducten en samen met hunmarketingafdelingen proberen zij zo veel mogelijk gebruikers voor hun product te winnen. Met een dergelijk uitgebreid pakket vanconcurrerende merken is het voor de consument niet altijd zo eenvoudig om door de bomen het bos nog te zien.Wat meer kennis van chemie vereenvoudigt heel wat verschijnselen!Wat hebben een mooie foto, kalkaanslag, een vuile rand in een k<strong>op</strong>je koffi e of thee, een gekookt ei met een groenige schijn enwater- en bodemanalyse nu met elkaar gemeen?Chemie kan je wat meer inzicht bieden in deze en andere verschijnselen in jouw leefomgeving.Je hebt al verschillende soorten <strong>anorganische</strong> stofklassen leren kennen, nl. oxiden, zuren, hydroxiden en zouten, evenals hetonderscheid tussen elektrolyten en niet-elektrolyten. Vele verschijnselen in jouw leefwereld zijn in feite <strong>chemische</strong> reacties tussenelektrolyten.Ook het begrip ‘zuurtegraad’ speelt vaak een belangrijke rol.112 | 6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vormingvan een neerslag
Voorbeelden van reacties die gepaard gaan met de vorming van een on<strong>op</strong>losbare vaste stof(neerslag):- zie hoofdstuk 6– een gekookt ei met een groene verkleuring;– een bruine rand in een vuil koffi e- of theek<strong>op</strong>je;– kalkaanslag in een koffi ezetapparaat of kookpan of in een wasmachine;– zeepaanslag (kalkzeep) na een bad met kalkrijk water;– stalagmieten. stalactieten en grotvorming;– neerslagvorming van zilverzouten in de klassieke fotografi e;– water- en bodemanalyse.Voorbeelden van reacties die gepaard gaan met het ontsnappen van een gas:- zie hoofdstuk 7– het <strong>op</strong>lossen van een bruistablet;– het gebruik van gist of bakpoeder bij het bakken van een brood of taart;– een betere spijsvertering met mineraalwater dat koolzuurgas bevat of ontwikkelt in de maag;-– bederf en verrotting van vlees en vis: de afbraak van eiwitten tot onwelriekende <strong>stoffen</strong> zoalsammoniak en diwaterstofsulfi de;– gistings- en verzuringsreacties bij de omzetting van voedingsbestanddelen met vrijzetting vankoolstofdioxide.Voorbeelden van reacties die verband houden met veranderingen van dezuuregraad:- zie hoofdstuk 8– het gebruik van maagzout (NaHCO3) bij zure <strong>op</strong>rispingen;-– het kalken van zure grond;– de kleurverandering bij toevoeging van azijn tijdens de bereiding van rodekool - (rodekoolsap is een zuur/base-indicator);– de ontkalking van een koffi ezetapparaat met azijn;6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAG6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vorming | 113van een neerslag
Leesstukje 1– de controle van de zuurgraad van een aquarium;– de regulatie van de zuurgraad van ons bloed;– de bereiding van zuurvrije tafelolie door het ontzuren met loog (base-<strong>op</strong>lossing);– de bepaling van het vitamine C-gehalte in fruitsap;– de - bepaling van het gehalte aan koolzuurgas dat door een - bruistablet kanworden vrijgezet;– de bepaling van het gehalte aan vetzuren in oliën en vetten;– de verwijdering van resten van cement en kalk met zoutzuur; (HCl)– de verwijdering van roest met zoutzuur.Denk hier eens over na of zoek het eens <strong>op</strong>:6. SAMENVOEGINGVAN ELEKTROLYT-OPLOSSINGEN METVORMING VAN EENNEERSLAG1. <strong>Een</strong> nieuwe modetrend in de restaurantwereld is het moleculaire koken. Wat bedoelt men daarmee? Is dat werkelijk zo nieuwof zet men iets in de <strong>kijk</strong>er wat in feite reeds lang gekend is bij voedingsdeskundigen en koks?2. Welk ontkalkingsmiddel wordt bij jou thuis gebruikt om kranen of het koffi ezetapparaat te ontkalken?3. Waarom moet rijzend taartdeeg of brooddeeg voorzichtig behandeld worden?114 | 6 Samenvoeging van elektrolyt<strong>op</strong>lossingen met vormingvan een neerslag
Change language