Goed omgaan met geld - Nibud

Goed omgaan met geldAchtergronden bij de competenties voor financiële zelfredzaamheid

1. AanleidingHet Nibud informeert en adviseert huishoudens over hun financiën. De missie van het Nibud luidt:Het verhogen van de zelfredzaamheid van consumenten op het gebied van de huishoudfinanciën.Preventie van financiële problemen is dus een speerpunt van het Nibud.Financiële problemen kunnen ontstaan door een samenloop van omstandigheden. In 'Kans opfinanciële problemen' (Madern en Van der Schors, 2012) zei 35 procent van de respondenten dat debetalingsachterstanden zijn ontstaan door onverwachtse (hoge) uitgaven; een kwart van derespondenten gaf een inkomensterugval als oorzaak voor de achterstanden. Een oorzaak vanfinanciële problemen is echter vaak ook het gedrag van een persoon. Uit hetzelfde onderzoek valt afte leiden dat ruim een derde van de respondenten wel op tijd had kunnen betalen, maar dat zij ditniet de eerste prioriteit had (Madern en Van der Schors, 2012).Gedrag blijkt in steeds meer onderzoeken een belangrijke rol te spelen bij het risico op het ontstaanvan financiële problemen. Het Nibud kan daardoor zijn informatie en adviezen niet meer uitsluitendbaseren op de 'technische' kant van omgaan met geld: een begroting maken, eventuele financiëleproblemen in kaart brengen, ervoor zorgen dat de betalingen geregeld worden. Het Nibud verdieptzich dan ook in het gedrag van zijn doelgroep.Gedrag in relatie tot goed omgaan met geld, is niet nieuw voor het Nibud. Onder andere vanuit deachtergrond als ontwikkelaar van lesmaterialen, heeft het Nibud zich in 2006 al verdiept incompetenties voor goed omgaan met geld. In Geld en gedrag (2008) zijn deze voor het eerst oppapier gezet. Sinds die tijd vormen competenties de basis van veel voorlichtingsmaterialen van hetNibud. De competenties zijn in de loop van de tijd regelmatig aangevuld en bijgesteld, en er zijnleerdoelen geformuleerd voor kinderen en jongeren van verschillende leeftijden. Ook in publicatiesvan andere organisaties worden competenties voor goed omgaan met geld gedefinieerd. Eenvoorbeeld is de SchuldPreventiewijzer van Wijzer in geldzaken.Het resultaat van al deze ontwikkelingen is, dat steeds meer uitingen gebaseerd zijn opcompetenties. Dat vraagt om een algemene omschrijving en een uitgewerkte onderbouwing van decompetenties voor goed omgaan met geld. Voor het Nibud was dat aanleiding voor deze rapportage.Deze nieuwe competenties gaan de basis vormen van de informatie en adviezen van het Nibud vooralle groepen consumenten. Daarnaast kan ook het beroepsveld ermee aan de slag. Eenschuldhulpverlener bijvoorbeeld, kan straks in de spreekkamer een checklist nalopen, waarmee hijkan onderzoeken wat zijn cliënt doet en kan op het gebied van geld.Tot slot zijn de nieuwe competenties zodanig uitgewerkt dat zij gemakkelijker zijn in te zetten om ietste kunnen zeggen over de financiële zelfredzaamheid van personen. Iemand is volgens het Nibudfinancieel zelfredzaam wanneer hij weloverwogen keuzes maakt zodanig dat zijn financiën in balanszijn, zowel op de korte als op de lange termijn. De competenties gaan gebruikt worden als input vooronderzoeken naar de inkomsten en uitgaven van allerlei groepen in de samenleving. Het Nibudbetrekt bij dit soort onderzoeken steeds vaker het financiële gedrag van de respondenten. Omgedrag en de bijbehorende vaardigheden objectief te kunnen meten, is het van belang dat decompetenties zodanig beschreven zijn dat zij elkaar zoveel mogelijk uitsluiten.

2. Competenties beschreven als vaardighedenFinanciële problemen worden vaak (mede) veroorzaakt door het gedrag van een persoon. In 'Kans opfinanciële problemen' (Madern en Van der Schors, 2012) zei 34 procent van de respondenten datmen had wel kunnen betalen, maar dat de verplichting aan hun aandacht was ontsnapt.Er zijn veel theorieën over het ontstaan van gedrag en gewoontes, elk met een eigen invalshoek enfocus. Eén van de bekendste en meest gebruikte is de Theorie van gepland gedrag (Ajzen, 2011; VanGeuns e.a., 2011). Om het gedrag van een persoon te kunnen voorspellen, moet volgens deze theorieworden gekeken naar de intentie van die persoon om dat gedrag te vertonen: de gedragintentie. Dealgemene regel is: hoe sterker de intentie, hoe groter de kans dat een persoon dat bepaalde gedraggaat vertonen.De gedragsintentie wordt bepaald door drie determinanten:1. de attitude van de persoon ten opzichte van het gedrag, waarbij zijn persoonskenmerken enhouding een rol spelen;2. de opvattingen van anderen ten opzichte van het gedrag en de sociale druk;3. de inschatting van de eigen mogelijkheden om het gedrag daadwerkelijk te kunnenuitvoeren: de waargenomen gedragscontrole (Ajzen, 2011a).Het gedrag van een persoon wordt dus voornamelijk gestuurd door zijn intentie om een gedraging uitte voeren. Om die gedraging te kunnen verrichten, moet hij echter over de benodigde vaardighedenbeschikken, en er zelf in geloven dat hij die gedraging kan uitvoeren (de waargenomengedragscontrole).In dit rapport beschrijven we de competenties dan ook in termen van vaardigheden. Ook uit 'Kans opfinanciële problemen' (Madern en Van der Schors, 2012) blijkt namelijk dat het ontbreken vanvaardigheden het risico op financiële problemen vergroot. Respondenten metbetalingsachterstanden houden de administratie minder vaak bij, bewaren belangrijke papierenminder goed en hebben minder overzicht over hun inkomsten en uitgaven. Van de respondenten diede administratie niet op orde hadden, zei 45 procent dat zij dit niet kunnen. Dit is een teken voor hetontbreken van vaardigheden.Ook Van Geuns e.a. (2011) concluderen dat vaardigheden in belangrijke mate bepalen in hoeverre deklant zijn gedrag kan aanpassen. Zij hebben de Theorie van gepland gedrag als model gebruikt bij eenonderzoek naar klantprofielen in de schuldhulpverlening. Van Geuns e.a. (2011) constateren dat erbinnen de schuldhulpverlening veel klanten zijn die wel de motivatie hebben om hun gedrag aan tepassen, maar daarvoor onvoldoende over de benodigde vaardigheden beschikken. Bij onderzoeknaar vaardigheden wordt vaak alleen gekeken of een persoon iets doet - bijvoorbeeld een kasboekbijhouden - en niet naar of hij dat al dan niet kan. Onderzoek naar of iemand iets doet, zegt echterniet alles over zijn vaardigheden. Een persoon kan immers verschillende redenen hebben om iets niette doen. Wanneer hij geen kasboek bijhoudt, kan dat komen doordat hij ruim voldoende inkomstenheeft, waardoor een kasboek bijhouden niet direct noodzakelijk is. Het kan echter ook zijn dat depersoon niet weet hoe hij een kasboek moet bijhouden. In dat geval beschikt hij dan niet over dejuiste vaardigheden.De vraag in dit verband is ook, of het niet bijhouden van een kasboek een indicatie is van financiëleproblemen. Om bovengenoemde reden - de persoon heeft voldoende inkomsten - hoeft dat niet zote zijn. Sterker nog: het feit dat een persoon wél een kasboek bijhoudt, zou juist een aanwijzingkunnen zijn dat hij op dat moment financiële problemen heeft. Een kasboek bijhouden is immers eenbelangrijke eerste stap op weg naar de oplossing van financiële problemen.

3. Aansluiten bij internationale ontwikkelingenOok buiten Nederland houden organisaties zich bezig met gedragsverandering in het kader vanfinanciële zelfredzaamheid. Eén van de bekendste is de Financial Services Authority (FSA): eenonafhankelijke organisatie die de financiële dienstverlening in het Verenigd Koninkrijk regelt. De FSAis opgericht door de Britse regering en stelt vast aan welke eisen de financiële dienstverlening moetvoldoen. De FSA stelt tevens vast met welke maatregelen financiële instellingen te maken krijgenwanneer zij zich niet houden aan deze eisen.Eén van de taken van de FSA is voorlichting geven aan consumenten over omgaan met geld. Hiertoehebben zij het Adult Financial Capability Framework opgesteld (FSA, 2006). De competenties diehierin beschreven staan, zijn ondergebracht bij vijf domeinen, namelijk:1. making ends meet2. keeping track3. planning ahead4. choosing products5. staying informedDe Nibud-competenties sluiten aan bij deze indeling. Daardoor kunnen we beter gebruik maken vande resultaten van internationale onderzoeken naar financiële zelfredzaamheid, en kunnen weresultaten van Nederlandse onderzoeken vergelijken met die van internationale onderzoeken.Bovendien heeft de FSA veel ervaring met competenties op het gebied van financiëlezelfredzaamheid en zijn binnen Nederland bijvoorbeeld de modellen van Wijzer in Geldzaken hieropgebaseerd.

4. De competentiesIn dit hoofdstuk beschrijven we de competenties.4.1 Doel van de competentiesDe competenties beschrijven de vaardigheden waarover een persoon moet beschikken om zichfinancieel zelfredzaam te kunnen noemen. Het Nibud omschrijft het begrip 'financiëlezelfredzaamheid' als volgt:Iemand is financieel zelfredzaam wanneer hij weloverwogen keuzes maakt zodanig dat zijn financiënin balans zijn, zowel op de korte als op de lange termijn.4.2 Doelgroep competentiesDe competenties zijn van toepassing op alle volwassen inwoners van Nederland. Het doel is datiedereen in principe beschikt over de vaardigheden die in de competenties worden beschreven. Wezeggen er expliciet bij 'in principe', omdat er groepen zijn in de samenleving waarvan moeilijk of nietverwacht kan worden dat zij over de vaardigheden beschikken. Voor (onder andere) die groepen is inhoofdgroep 5 de competentie opgenomen dat een persoon in staat is om de juiste instantie ofdienstverlener te raadplegen bij financiële vragen of problemen. Daarmee ondervangen we datbepaalde groepen niet financieel zelfredzaam zouden kunnen zijn.Beschikken over de vaardigheden, wil daarnaast niet zeggen dat iedereen ook altijd het bijbehorendegedrag moet vertonen. Er zijn heel goede redenen te bedenken waarom een persoon nietmaandelijks zijn inkomsten en uitgaven in kaart brengt, of zich niet bezig houdt met het rendementen risico van verschillende leningen. Iemand kan bijvoorbeeld gemakkelijk rondkomen of heefthelemaal geen behoefte aan een lening. Toch is het belangrijk dat iedereen beschikt over devaardigheden die in de competenties worden beschreven. Het idee hierachter is dat een persoon welin staat moet zijn om zijn inkomsten en uitgaven in kaart te brengen, en het rendement en risico vanverschillende leningen tegen elkaar kan afwegen. Iedereen kan immers in de situatie terecht komendat zijn inkomsten plotseling dalen. En dan is het wél belangrijk dat hij zijn inkomsten en uitgaven inkaart brengt. Met andere woorden: op dat moment is het belangrijk dat hij wel het gedrag vertoontwaarvoor de vaardigheid vereist is.4.3 De competentiesDe competenties luiden als volgt:1. In kaart brengenDe consument beschikt over een overzicht dat inzicht geeft in de mogelijkheden om zijn financiën inbalans te houden.De consument is in staat om: een inkomen te genereren op het sociaal minimum; subsidies, tegemoetkomingen en toeslagen aan te vragen; zijn financiële administratie overzichtelijk te bewaren; financiële correspondentie doelmatig en juist af te handelen; een bank- en een spaarrekening te beheren; rekeningen, toekenningen, bij- en afschrijvingen te controleren op juistheid; vast te stellen wat zijn netto inkomsten zijn;

een overzicht te maken van zijn inkomsten en uitgaven per jaar;te berekenen welk bedrag hij (per maand) nodig heeft voor zijn noodzakelijke uitgaven;te berekenen welk bedrag hij (per maand) over houdt voor uitgaven waarin hij een keuzeheeft;een overzicht te maken van zijn gemiddelde inkomsten en uitgaven per maand;een overzicht te maken van zijn bezittingen en schulden.2. Verantwoord bestedenDe consument besteedt zijn inkomsten zodanig dat zijn huishoudfinanciën op de korte termijn inbalans zijn.De consument is in staat om: zijn dagelijkse bestedingen te bewaken; zijn betalingsverplichtingen na te komen; prioriteiten aan te brengen in zijn bestedingen op basis van noodzakelijkheid; niet-maandelijkse extra inkomsten doelmatig te benutten; criteria te ontwikkelen voor de prijs-kwaliteitverhouding van producten; zich weerbaar op te stellen t.o.v. reclame, sociale druk, etc.; zijn koopgedrag aan te passen aan het beschikbare budget; financiële tekorten te signaleren; een overzicht te maken van zijn betalingsachterstanden; financiële problemen op te lossen; een beroep te doen op zijn rechten als consument; gebruik te maken van bezwaar- en beroepsprocedures.3. Vooruit kijkenDe consument realiseert zich dat wensen en gebeurtenissen op de middellange en de lange termijnfinanciële gevolgen hebben en stemt zijn huidige bestedingen hierop af.De consument is in staat om: te beoordelen of hij in geval van (geplande en ongeplande) wensen en gebeurtenissen overvoldoende inkomsten beschikt om aan zijn verplichtingen te kunnen blijven voldoen; te beschikken over een positief eigen vermogen voor (geplande en ongeplande) hogeuitgaven; mogelijke (geplande en ongeplande) hoge uitgaven op de middellange en de lange termijnverantwoord op te vangen door middel van sparen of lenen; te beoordelen welke verzekeringen in zijn situatie noodzakelijk, wenselijk of verplicht zijn; maatregelen te bedenken waardoor hij een terugval in het inkomen door (geplande enongeplande) veranderde omstandigheden in de toekomst kan opvangen; acties te ondernemen waardoor de huishoudfinanciën in geval van (geplande en ongeplande)wensen en gebeurtenissen in balans blijven.4. Bewust financiële producten kiezenDe consument kiest financiële producten op basis van budgettaire overwegingen en passend bij zijnpersoon en persoonlijke huishoudsituatie.De consument is in staat om: rendement en risico van verschillende typen financiële producten tegen elkaar af te wegen; financiële producten te beoordelen op kosten en rendement, looptijd en voorwaarden vooracceptatie en uitsluiting;

te berekenen of premies, rente en aflossingen voor financiële producten binnen het budgetpassen.5. Over voldoende kennis beschikkenDe consument beschikt over alle relevante kennis om zijn huishoudfinanciën op de korte,middellange en de lange termijn in balans te brengen en te houden.De consument is in staat om: informatiebronnen te raadplegen over financiële onderwerpen; de juiste instantie of dienstverlener te raadplegen bij financiële vragen of problemen; te beoordelen welke begrippen uit de financiële dienstverlening op hem van toepassing zijn; de benodigde berekeningen te maken voor het beheer van zijn huishoudfinanciën; te beoordelen wat zijn rechten en plichten zijn als consument; globaal te beoordelen of en in hoeverre veranderingen in de financiële regelgeving enontwikkelingen op de financiële markt op hem van toepassing zijn; globaal te beoordelen welke sociale-zekerheidsregelingen op hem van toepassing zijn.

LiteratuurAjzen, I. (2011). The theory of planned behavior: Reactions and reflections. Psychology and Health,vol. 26 (2011), p. 1113-1127.FSA (2006). Adult Financial Capability Framework.Geuns, R. van, Weerd, M. de, & Jungmann, N. (2011). Klantprofielen voor schuldhulpverlening. DenHaag: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.Madern en Van der Schors (2012). Kans op financiële problemen. Utrecht: Nibud.Nibud (2008). Geld en gedrag. Begeleiding voor de beroepspraktijk. Utrecht: Nibud.