OLBRECHTS,F.M.. Bijdrage tot de kennis van de Chronologie der ...

In stitut Royal Colonial BeigeSECTIONDES SCIENCES MORALESETPOLITIQUESM ém oires. — Collection in-8".Tome X — F ase. 2.Koninklijk Belgisch Koloniaal InstituutAFDEELINGDER STAAT- ENZEDEKUNDIGEWETENSCHAPPENV erhandelingen. — V erzam elingin-8° —Boek X , AU. 2.BI J DRAGETOT DEKENNIS YAN DE CHRONOLOGIED E RAFRIKAANSCHE PLASTIEKDOORProf. Dr. Frans M. OLBRECHTSL id van h e i I n s t it u u t ,B e s t u u r d e r van h e t C e n t r u m v o o r d e S t u d ie d e r A f r ik a a n s c h e K u n s tDER U N IV ERSIT EIT TE GENT.★BRUXELLESLibrairie Falk filt,GEORGES YAN CAMPENHOUT, Succeuear,22, rue des Paroissien», 22.BRUSSELBoekhandel Falk zoon,GEORGES VAN CAMPENHOUT, Opvolg«,22, Parochianenstraut, 22.1 9 4 1

Publications de l’institut RoyalColonial BelgePublicatiën van het KoninklijkBelgisch Koloniaal InstituutLISTE DES MÉMOIRES PUBLIÉSCOLLECTION IN-8»SECTION DES SCIENCES M ORALES ET POLITIQUESTome l.Pagès, le R. P., Au Ruanda, sur les bords du lac Kivu (Congo Belge). Un royaumehamite au centre de l'Afrique (703 pages, 29 planches, 1 carte, 1933) . . fr. 125 »Tome II.L a m a n , K.-E., Dictionnaire kikongo-français (xciv-1183 pages, 1 carte, 1936) . . fr. 300 »Tome III.1. Plancquaert, le R. P. M., Les Jaga et les Bayaka du Kwango (184 pages, 18 planches,1 carte, 1932)............................................................................................... fr. 45 »2. L o u w e r s . O., Le problème financier et le problème économique au Congo Belgeen 1932 (69 pages, 1933).............................................................................................. 12 »3. M o t t o u lle , le Dr L., Contribution à l'étude du déterminisme fonctionnel del'industrie dans l’éducation de l'indigène congolais (48 pages, 16 planches, 1934) 30 #Tome IV.M ertens, le R. P . J., Les Ba dzing de la Kamtsha :1. Première partie : Ethnographie (381 pages, 3 cartes, 42 figures, 10 planches,1935 ) fr. 60 b2. Deuxième partie : Grammaire de l'Idzing de la Kamtsha (xxxi-388 pages, 1938) . 115 »3. Troisième partie : Dictionnaire Idzing-Français suivi d’un aide-mémoireFrançais-ldzing (240 pages, 1 carte, 1939)........................................................... 70 »Tome V.1. Van Reeth, de E. P., De Bol van den moederlijken oom in de inlandsche familie(Verhandeling bekroond ln den jaarlijkschen Wedstrijd voor 1935) (35 bl., 1935). 5 »2. L o u w e r s , O., Le problème colonial du point de vue international (130 pages,1936) ........................................................................................................................... 20 »3. B ittre m ie u x , le R . P. L ., La Société secrète des Bakhimba au Mayombe(327 pages, 1 carte, 8 planches, 1936)................................................................. 55 »Tome VI.M o e i.le r, A., Les grandes lignes des migrations des Bantous de la Province Orientaledu Congo belge (578 pages, 2 cartes, 6 planches, 1936)........................fr. 100 »1

BIJ DRAGETOT DEKENNIS VAN DE CHRONOLOGIED E RAFR1KAANSCHE PLASTIEKDOORProf. Dr. Frans M. OL BRECHTSL id van h et I n s t it u u t ,B e s t u u r d e r v a \ h e t C e n t r u m v o o r de S t u d ie d e r A f r ik a a n s c h e K u n stDER U N IV ERSIT EIT TE GENTV e r h . K o n . B elg. KOI.. 1NST.

Verhandeling voorgesteld ter /.itting vati 18 November 1940.

BIJ DRAGETOT DEKENNIS VAN DE CHRONOLOGIEDER AFRIKAANSCHE PLASTIEKHet vraagstuk van de chronologie der plastiek vanKongo is er een van het grootste belang. Het kan dan ookniet anders dan groote verwondering baren, dat er in detot dusver versehenen studies haast geen woord aan haarwerd gewijd.We weten het wel : er is haast geen materiaal voorhanden,dat in den hnidigen staat van het onderzoek ookmaar het flauwste licht op dit netelig vraagstuk kanwerpen.Onde bronnen blijven stom, archivalia onontgonnen;de knnstenaars zijn anoniem en hun geselliedenis, zoowelals de periode waarin ze geleefd hebben, blijven voor onseen gesloten boek. De eenige pogingen, die tot hiertoegedaan werden om zekere stukken van de Afrikaanscheplastiek te dateeren, berusten dan ook op louter fantasie.Het kunstwerk van Benin, en voor Kongo misschien datder Bushongo, zijn hierop de eenige uitzonderingen.Als schrijvers, zooals Paul Guillaume (*), Thomas(*) G u il l a u m e , P a u l , 1924. — African Art at the Barnes Foundation(Opportunity, vol. II, nr 17, Mei 1924, pp. 140-142).Idem , 1926. — The Triumph of Ancient Negro Art (Ibid., vol. IV, nr 41,Mei 1926, pp. 146-147).

4 KE NN IS VAN DE CHRONOLOGIEMunro Q , Albert C. Barnes (2), Alain Locke (3), en anderen,zekere stukken Afrikaansche plastiek zonder blikkenof blozen thuiswijzen in de XVIIe, de XV', de XIIe, de Xe,ja, tot vöör de Xeeeuw, dan bezitten zij geen enkel objectiefgegeven waardoor zij deze dateering kunnen recbtvaardigen.Ook de toeschrij ving door Leo Frobenius, van de doorhem te Ife opgegraven voorvverpen, aan hei eerste jaarduizendvöör .T.-C. (4), of die van P. A. Talbot (5), die dezevoorwerpen situeert tusschen 1.000 en 2.000 vöör J.-C.,bernsten op geen hechtere basis.*st«*Hoe bezwaarlijk het ook zal gaan, in de Afrikaanschekunstgeschiedschrijving een chronologie in te voeren,die ook maar voor een tiende zoo nauwkeurig zon zijn alsdie welke we voor de kunst van de hoogkultuur bezitten,toch mögen we in deze kleinmoedige en dcfaitistischehouding niet berusten, en moeten we de schaarsche middelendie ons hierbij kunnen helpen, met noeste vlijt enhaast arglistige geslepenheid weten uit te baten. Eenscherpzinnige toepassing van deze hulpmiddelen zal onsin de toekomst helpen heel wat nieuwe gezichteinders teopenen.De middelen die ons, naar mijne meening, bij dit(•)M u n r o , T h o m a s , 1920. — Primitive Negro Sculpture {Ibid., ibid.,pp. 150-153).(2) B arnes, A lb e r t, 1924. — The Temple (Ibid., vol. II, n r 17, Mei 1924,pp. 138-140).Idem, 192G. — Negro Art, Past and Present (Ibid., vol. IV, nr 41, Mei1926, pp. 148-149, 168-169).(3) Locke, A la in , 1924. — A Note on African Art (Ibid., vol. II, nr 17,Mei 1924, pp. 134-138).(•*) F ro b e n iu s , Leo, 1923. — Das Unbekannte Afrika, München, pH. 142seq., pp. 164-170.(fl) T a lb o t, P. A ., 1926. — The Peoples of Southern Nigeria. Ilistory,Ethnology and I.anguages, deel I, p. 277, London, 1926.

DER A1RIKAANSCIIE PLASTIEKonderzoek kunnen helpen, schijnen mij die te zijn, welkewe onder de volgende rubrieken even van naderbij zullenonderzoeken :I. Oude Stukken Afrikaansche Plastiek in EuropeescheCollecties.II. Archivalia.III. Oude Gedrukte Bronnen.IV. Van Oudsher uit Europa Ingevoerde Voorwerpen.V. Het Voorkomen van Polychromie op de Plastiek.VI. Stijlkritiek.VI1. De Dendrochronologische Methode.I. — OUDE STUKKEN AFRIKAANSCHE PLASTIEKIN EUROPA.llet is vanzelfsprekend dat onze aandacht in de eersteplaats dient tc gaan naar de weinige zeer oude stukkenVan Afrikaansche herkomst die in Europeesche verzamelingenaan te treffen zijn, en waarvan we nauwkeurigweten wanneer zij naar het Noorden gekomen zijn.Het is bekend dat de ontdekker van den Kongo-stroom,Diego Cào, hij zijn tweede reis naar Kongo (1486) rccdsstukken ivoorplastiek naar het hof van Portugal, alsgesehenk van den « koning » van Kongo, terugbraeht.Ook naar Duitschland hebben zeer oude stukken ivoorvan Afrika hun weg gevonden. Ferdinand-Albrecht, Hertogvan Braunschweig-Bevern (gest. 1687) betoonde eengrootc voorliefde voor ethnographische collectiestukken,waarvan hij er verschillende aan zijn « rariteiten-cabinet »toevoegde, en die later ondergebracht werden in het Stadsmuseumvan Braunschweig. Vermits het vermoeden uitgesprokenwordt 0) dat deze stukken verkregen werden(J) A n d r e e, H ic h a r d , 1901. — A lte Westafrikanische Elfenbeinschnitzwerke1111 Herzogl. Museum zu Braunschweig (Globus, deel 79, nf 10,pp. 156-159).

0 KENNIS VAN 1JE CHRONOLOGIEdoor bemiddeling van de Xederlandsehe kooplieden diedestijds in druk vcrkeer met de Westkust van Afrika stonden(l) , is de vraag gewettigd of er in Xederland geenmateriaal rneer voorhanden is dat ons een stap verder /oubrengen naar de oplossing van de chronologie van deAfrikaansche kunst.Al zullen geduld en geluk ons wellicht nog af en loeeen dezer oude stukken in de hand spelen (2), locli is hiervanniel veel te verwachten : immers de Europeescheethnografische musea zijn meestal eerst deze laatste eeuwopgericht; het eerste, dat van Kopenhagen, dateert van1846, en er zullen er niet veel zijn die, zooals dit DeenscheNationalmuseet, katalogen bezitten die afschriften zijnvan met zorg gehouden registers die opklimmen tôt 1673.Hoe groot de diensten zijn die zulke oude katalogenaan een onderzoek zooals hier voorgestaan wordt, zoudenkimnen bewijzen, blijkt uit de onlangs versehenen studievan den Directeur der Ethnographische Afdeeling van ditMuseum, Prof. Th. Thomsen (3), waarin aan de hand vandeze oude katalogen een correlatie kan uitgewerkt wordentusschen schilderijen van Albert Eckhout en zekere voorvverpenuit de kunstnijverlieid van Kongo.Méér is reeds te verwachten van een onderzoek der onde« curiositeitencabinetten » uit den tijd der Verliehting,of soins nog ouder (4), wier inhoud trouwens meestal denweg naar onze huidige musea gevonden heeft. Dit is, bijvoorbeeld, ook het geval met de zoogenaamde «Collection(>) H a d e l e r , N ik o l a u s , 1904. — Geschichte der holländischen Kolonienauf der Goldküste, Bonn.(2) H e g e r , F r a n z , 1899. — Alte Elfenbeinarbeiten aus Afrika in derWiener Sammlungen (Mitteil. Anthropol. Gesellsch. Wien, 29. pp. 101-109, pl. III-V).(■’ ) T h o m s e x , T h o m a s , 193S. — Albert Eckhout, ein NiederländischerMaler und sein Gönner Moritz der Brasilianer. Ein Kulturbild aus dem17. Jahrhundert, Kopenhagen, vnl. pp. 165-17G.(4) v o n S c h l o s s e r , J u l i u s , 1908. — O ie Kunst- und Wunderkammer derSpät-Renaissance, Leipzig.

DER AFRIKAANSCHE PLAST1EK 7du Dauphin de France », die tusschen 1740 en 1780, dusin volle tweede période van de ontdekkingsgescliiedenisvan de wereld, voor den Flanschen Dauphin aangelegd,en in het Paleis van Versailles ondergebracht werd. Dezcverzameling, waarvan de geschiedenis tot in de minstebijzonderheden bekend is (l), is van het grootste belangvoor de Studie van zekere technieken uit de kunstnijverheid,voornamelijk van de Indianen van Noord-Amerika,en die sinds de XVIIP eeuw volledig verloren gegaanzijn (2).Hoewel het ons mogelijk is nog op een interessant gevalte wijzen, — al geldt het hier niet een stuk plastiek, maareen XVIIP-eeuwsch stuk vlechtwerk van Loango, dat ziehin het Zweedsch Ethnographisch Museum, te Stockholm,bevindt (3), meen ik tocli dat we ons veel teleurstellingenzullen besparen door niet te veel ontdekkingen van dezenaard te verwachten !\fgezien echter van het lieht dat op ons probleem kangeworpen worden door de oude voorwerpen zelf, zullen wemeer dan ééns in onze opzoekingen geholpen w orden doorbelangrijke gegevens uit archivalia. En dit is een tweedebron waaruit wij zullen trachten onze hulpmiddelen opte diepen :II. — ARCHIVALIA.Vergeten we niet dat over de zooeven vermelde « Curiositeiten-en Rariteitencabinetten » meestal staats- of familiearchievenbestaan, die over de herkomst van oude(*) Nil de Revolutie werd zij in 1790 uit Versailles verwijderd, en aande Bibliothèque Nationale, te Parijs, toevertrouwd. Bond 1880 werd zein twee verdeeld, het kleinste gedeelte terug overgebracht naar Versailles,nu naar het Musée Municipal, het andere naar het TrocadéroMuseum (het huidige « Musée de l’Homme »), te Parijs.(2) Zie B a r b e a u , M a r i u s . — Assomption Sash [Nat. Museum of Canada,Bulletin OS[Anthropological Series, nr 24], Ottawa, z.j., p. 21).(3) L in d b l o m , G., 1937. — An old African Basket from the West-Indiesin the Stockholm Museum (F.thnos, 2, nr G, December 1937, pp. 367-368,3 fgg.).

8 KENNIS VAN DE CHRONOLOGIEAfrikaansche stukken, voor ons onderzoek hoogst belangîijkegegevens kunnen verstrekken.If et is op deze manier dat het mogelijk gebleken is degesehiedenis op le maken van een der allereerste voorwerpendie uit de Nieuwe Wereld naar Europa gekomenzijn, namelijk den vederen mantel, lang ten onreehtegenoemd « de mantel van Montezuma », den « keizer »van Mexico, en die in de YVI* eeuw door den Spaanschenconquistador Hernando Cortes uit Mexico als geschenkaan Keizer Karel zou gezonden geweest zijn, en sindsdienin ons land bleef, — hij berust tbans in de KoninklijkeMusea voor Kunst en Gesehiedenis te Brussel (*). Net zöözouden over zekere onde Afrikaansche stukken die alscuriositeiten hun weg naar Europa vonden, in de familiearchievenvan de vroegere bezitters, chronologische gegevensvan belang kunnen opgediept worden.Het is me een groot genoegen, in dit verband de hoogstbelangrijke vondst te kunnen bekend maken die m ijnvriend en collega te Cent, Prof. D! .1. Du verger onlangsdeed en me meedeelde om ze hier te publiceeren; het gaatover een document dat hij vond in het Algemeen Rijksarchiefle Brussel, Rekenkamer, nr 1925, f" 348, en dateerendvan April 1470 (let wel : twaalf jaar vôor de ontdekkingvan de Zaïre door Diego Cào !), luidens het welkHertog Karel de Stoute betaalt : « A Alvare de Verre, ser-\iteur de Messire Jehan d’Aulvekerque, chevalier portugalois,...21 livres... quant nagaires il luy a présenté uneespée et aucuns personnages de bois comme ydoilles ».Het groote belang van dezen tekst springt in het oog :we hebben hier wellicht het oudste archivalisch gegevenover Afrikaansche plastiek.t1) I I ir t z e l , J . S. H a r r y , 1930. — Le Manteau de Plumes, dit de « Montezuma» des Musées Royaux du Cinquantenaire (Proceedings XXIII Intern.American. Congress, New-York, 1928, pp. G49-651).Zie vooral de veel grondiger Studie : C a l b e r g, M a r g u e r it e , 1939. — LeManteau de Plumes, dit « de Montezuma » (Bulletin de la Société desAméricanistes de Belgique, nr 30, December 1939, pp. 103-133).

DER AFRIKAANSCHE PI.ASTIEK 9Het is vrij waârschijnlijk dat we hier te doen hebbeninet stukken lioutplastiek, herkomstig van de Westkustvan Afrika, en teruggebracht van de eerste reizen in dezegebieden, ondernomen onder invloed van Prins Hendrikden Zeevaarder (1394-1460). Het is geen utopie te verhopendat deze beeiden nog in een of ander Museum bestaan,en in dit geval ligt het voor de liand lioe kostbaar dezelekst ons zou zijn voor de kennis van den stijl van delioutplastiek van een gegeven gebied van West-Afrika,en dus voor de chronologie van de plaatselijke houtsculptuur.Degenen die ooil de gelegenheid eil den tijd zoudenhebben de officiëele archieven van Spanje en llalië, envoornamelijk die van Portugal (Lissabon, Coïmbra), envan het Vaticaan, systematisch te bestudeeren, zouden opdit gebied nog lioogst interessante vondsten voorbehoudenblijven (').De opwerping dat deze oude bronnen alleen bestaanvoor het Atlantische kustgebied van Midden-Afrika, enons dus alleen zouden kunnen helpen voor kunststijlenaan de kust (Neder-Kongo, Loango, Cabinda, enz.), kanoiulervangen worden door te verwijzen naar het rijkeinateriaal dat Arabische geschiedschrijvers ons sinds meerdan tien eeuwen over Oost-Afrika geschonken hebben.Al is het indringen en het inzijpelen van de Arabieren envan gearabiseerden in het Oosten van Kongo aanvankelijkniet zoo ingrijpend geweest als het in de XIXe eeuwgeworden is, toch zullen ook hier allicht verrassendevondsten te doen zijn.Vergeten we niet van welke onschatbare waarde de ge-(>) De Jonghe, Ed., en Simar, Th., 1919. — Archives Congolaises, fase. I,Bruxelles, 1919.De Jonghe, Ed., 1938. — Rapport de M«r J. Cuvelier et M. L. Jadin sur laPublication des Documents concernant le Congo, se trouvant aux ArchivesVaticanes (Institut Ttoynl Colonial Belge, Bulletin des Séances, 9,1938, pp. 673-677).

10 K H N M S VAN DK CHRONOLOGIEgevens \a n Arabische en gearabiseerde Soedaneeschc gescbicdschrijversvoor de geschiedenis en de chronologievan de gobeiirtenissen in Westclijk-, Centraal- en Oostelijk-Soedangeweest zijn (1).Vergeten we ook niet hoe betrouwbaar de eeuwenoudegegevens gebleken zijn, die ons over de Pygmees in hetOosten van Kongo aan de band gedaan werden door bronnendie nog heel wat onder zijn dan de Arabische, namelijk(Jrieksche en zelfs Egyptische.De weg naar het hier bedoelde Arabische historiographischmateriaal wordt gewezen door de uitstekendepublicaties van Langenmaier (2).Ik wil eveinvel graag bekennen dat ik niet veel vondstenin archivalia durf verwachten die zoo interessant zullenblijken te zi jn voor het vraagstuk dat ons hier bezighoudt,als die van Prof. Duverger, zooeven vermeld, en wij zijnwellicht gerechtigd méér le verwachten van een systematischonderzoek dat zou le doen zijn in :(1) Cfr. D elai-o s s e , m ., 1912. — Haut-Sénégal-Niger (Soudan français).Le pays, les langues, l’histoire, les civilisations, III dln., Paris.Idem, 1922. — Les Noirs d’Afrique, pp. 46-07. — Rijke bibliographie.H a r d y , (i.. 1922. — Vue Générale de l’Histoire de l ’Afrique.Damman, E., 1929. Beiträge aus arabischen Quellen zur Kenntniss desnegerischen Afrika, Kiel.Bovnx, E. W., 1933. — Caravans of the Old Sahara. An Introduction tothe History of Western Sudan. — Rijke bibliographie.M acM ic h a e i., H. A.. 1922. — A History of the Arabs in the Sudan, I I dln.(2) L a n g e n m a ie r, T h e o d ., 1910. — Alte Kenntniss und Kartographie derZentralafrikanischen Seenregion (Mitteilungen d. Geograph. Gesellsch.München, deel XI. afl. 1).Idem, 1918. — Lexikon zur alten Geographie des süd-östlichen Aequatorial-afrika(Abhandl. Hamburg. Kolonialinstituts, deel 39).Idem, 1918. — Alte Nachrichten über mittelafrikanischen Völker (PetermansMitteilungen, 6i, pp. 70-73; pp. 119-124).

HER AFRIKAANSCHE PLASTIEKIII I I . — O U D E G E D R U K T E B R O N N E N .Het eenige gebied van Afrika waar men voor de plastiekeen vrij belrouwbare chronologie kunnen uit werkenheeft, is Benin (‘), in het huidige Zuid-Nigerië (cfr.pl. III).De basis voor dit onderzoek zijn in de eerste plaats deoude reisbeschrijvingen geweest : Dapper (2), David van\yendael (3), de geheimzinnige, niet anders dan door deletters D.R. bekende kronijkschrijver, wiens bericht opgenomenwerd in Pieter de Marees’ werk (4) .Deze gegevens over Benin zijn reeds op zichzelf van eenzeker belang voor de chronologie van de kunst van Kongo,want de expansie van de Benin-kunst naar het Zuidoostenheeft zeer waarschijnlijk het Kongo-bekken bereikt; doorsommigen wordt zelfs aangenomen dat gedurende eenperiode van zijn gescliiedenis, ook de politieke hégémonievan Benin zieh längs de kust zoo ver naar het Zuiden alsAngola zou uitgestrekt hebben (ä).Ik wil hier een la'ns breken, voor het toepassen van(>) S t r u c k , B e r n h a r d , 1923. — Die Chronologie der Benin-Altentümer(Zeitsehr. f. Ethnologie, deel 55, pp. 113-166).v o n S y d o w , E c k a r t , 1935. — Zur Chronologie von Benin-Ornamenten(Ethnologischer Anzeiger, IV. deel II, « Heferate », pp. 31-38).(2) D a p p e r , O i.i e r t , 1676. — Nauwkeurige Beschrijvinge der Afrikaenschegewesten..., 2e druk, Amsterdam.(3) In : B o s m a n , W i i .i.e m , 1704. — Nauwkeurige Beschrijving van deGuinese goud-, tand- en slavekust..., Utrecht.(■*) D e M a r e e s , P ie t e r , 1602. — Beschryvinge ende Historische verhaelvan gout koninckrijck van (Innen, anders de Goutcuste de Mina genaemt...,Amsterdam.Cfr. M a r q u a r d t , Jos., 1913. — Die Benin-Sammlung des Beichsmuseumsfür Völkerkunde in Leiden (Veröffentlichungen des Beichsmuseums fürVölker!;, in Leiden, serie II, nr 7, pp. 9 seq.).(5) (iERMANN, P a u i., 1929. — Die Afrikanische Kunst, in : SPRINGER, Ant.ttnndhuch der Kunstgeschichte, deel IV. Aussereuropäischc Kunst. Leipzig,pp. 578, 580.

12 KEIN ISIS VAN 1)E CHRONOLOGIEgelijkaardige meihodes om meer licht tc brengcn in dechronologie van het kunstwerk van Kongo.En al mögen we nu voor Kongo alleen voor het kustgebiedoude Westersche bronnen bezitten O , en daar dannog slechts zeer weinige, toch zal een zorgvuldig ziftenvan deze gedrukte bronnen ons veel nicuws leeren overde vraagstukken waarmee we ons hier bezig houden. Ikdenk hier aan ztdke werken als, in chronologische volgorde:1591. P ig a fe tta , F ilip p o , Relazione del, Reame di Congo et delleCirconvicine Contrade Traita dalli Scritti e ragionamentidi Odoardo Lopez... Roma.1596. P ig a fe tta , F ilip p o , De beschryvinghe vaut... Coninckryckvan Congo ende de aenpalende... landen... Amsterdam.1596. V an L in s c h o te n , Jan H uygen, Beschryvinghe. van degantsehe Custe van Guinea, Manicongo, Angola, Mononwtapa...Amsterdam.1608. D u J arric, Histoire des choses les plus mémorables advenuestant ez Indes orientales que autres pais, de la découvertedes Portugais et de l'establissement et progrcz de lajoy chrestienne et catholique; et principalement de ce queles religieux de la Compagnie de Jésus y ont fait..., II dln.Bordeaux.1648. D e Q u a t t in i, M ic h e la n g e lo , & C a r l i , D io n ig i, Viaggio...nel Regno di Congo... Roma.1648. D a R om a, G io v a n n i F ra n c e s c o , Breve relazione déliamissione dei cappuccini al Congo. Napoli.1649. D a R om a, G io v a n n i F ra n c e s c o , Relatione del successodélia missione dei frati capuccini del Serafico P. Francescoal Congo. Roma.1649. P e llic e r de T o v a r , D . J o s e p h , Mission Evangelica alReyno de Congo, por la sera f ica religion de las Capuchinos.Madrid.1650. V e t r a l l a , H. A., Doctrina christiana ad profectummissionis totius regni Congo... Romae.(x) Cfr. I hle, A., 1929. — Das alte Königreich Kongo, Leipzig.

DER AFRIKAANSCHE PLASTIEK 131660. Barbot, Histoire de la Guinée. Paris.1669. G io ia da N a p o u , F ra n c . M a r ., Conversione del/a ReginaSinga e de! suo regno de Matamba. N a p o li.1672. C a r u , D io n y s ., U moro transportato in Venezia. R e g g io .1687. F o r t u n a t u s , Historia de missionibus Angolae, Congi etaliorum regnorum Africae et Indiarum, cum moribusillarum regionum. Bononiae.1687. C a v a z z i da M o n te c u c c o lo , G io v . A n t., Istorica descrizionede' tre regni Congo, Matamba et Angola situati nelVEtiopia inferiore occidentale... B o lo g n a.(1732). (Vertaling van het vorige) : L a b a t, Jean- B ap tiste, Relationhistorique de VEthiopie occidentale, contenant ladescription des royaumes du Congo, Angola et Matamba...Paris.1692. M e r o l l a da S o r r e n t o , G ir o la m o , Breve e succincta relationede! viaggio nel Rrgno di Congo ne//' Africa méridionale.Napoli.1705. D a Bologna, G abrielle, Lettera scritta dal Congo..., in :La Galleria di Minerva, dl. V, pp. 305 seq. Venezia.1712. Z u c c h e lli, A n to n io , Relazione del viaggo e missione deCongo... Venezia.1747. Pratique missionnaire des PP. Capucins Italiens dans lesroyaumes du Congo, Angola et contrées adjacentes. Collectionde la Section scientifique de l’Aucam, n° 2, Louvain,1931.1776. P royart, L. B., Histoire du Loango, Cacongo et antresroyaumes d'Afrique..., III dln. Paris.Cfr. nog :B u r s s e n s , A ., 1934-1935. — De oudste Nederlandsche Tekstenover het Oude Koninkrijk Kongo (Kongo-Overzee, I,pp. 3-15, 137-149, 193-204).D e Jo n c h e , E d., 1938. — Le Congo au XVIe siècle. Notes surLopez-Pigafetta [Institut Royal Colonial Belge, Bulletindes séances, IX (1938), n° 3, pp. 693-723, pl. I-IV].H ildebrand, E. P., 1933. — Een Vlaamsch Martelaar in Oud-Kongo : loris Van Geel. Tielt.

14 KKiSNIS VAN OK C lIltO N O L O G lEIV. — VAN OUDSHER UIT EUROPA INGEVOERDEVOORWERPEN.Uit zekere van deze onde bronnen, uit zekere archiefstukken(*) hlijkt welk soort voorwcrpen gcdurende deperiode van deze eerste contactname van de Westerwereldmet Centraal Afrika hier ingevoerd werden. In sommigegebieden werden deze voorwerpen door de inboorlingennagebootst, of zetten tot hei vcrvaardigen van analogestukken aan. Dit beperkl zieh trouwens niet tot de materiëelevoorwerpen zelf, maar ook motieven en gebruikenkunnen hier een tijdaanwijzer zijn. Voornamelijk dan,wanneer ook deze Westersche motieven tôt een nauwomlijnde periode behooren, wordt hun chronologischewaarde nog te grooter. Zoo zal het voorkomen van beeiden,voornamelijk op hoofdmansstaven, in Neder-Kongo,en die een haartooi vertoonen die op onmiskenbare wijzeXVIIF-eeuwsche pruiken weergeeft, (zie pl. I en fig. 1)ongetwijfeld den oorsprong van deze beeiden in dezeperiode doen thuiswijzen. Hoe populair deze pruiken inAfrika, bij Negers, in den « pruikentijd » waren, hlijktuit volgende zeer interessante passage van de « PratiqueMissionnaire des PP. Capucins Italiens dans les Royaumesde Congo, Angola et contrées adjacentes », van 1747 : « Eneffet, quoique plusieurs des principaux de ce pays soientpourvus de vêtements, mêmes riches, qu’ils achètent desblancs, ce n’est pas dans un autre but que de se faireadmirer à l’église ou par le Père missionnaire; et ils lesrevêtent d’une manière si ridicule qu’ils semblent mas-(i)S t r ie d e r , J a k o b , 1930. — Aus Antwerpener Notariatsarchiven. Quellenzur deutschen Wirtschaftsgeschichte des IG. Jahrhunderts, Stuttgart.I d e m . 1932. — Negerkunst von Benin und deutsches Metallexportgewerbeim 15. Jahrhundert (Zeitschrift f. Ethnologie, deel 64, pp. 149-159).D enucÉ, J an, 1937. — Afrika in de 16e eeuw en de Handel van Antwerpen(Documenten voor de, Geschiedenis van den Handel, dl. 11, Antwerpen.De Sikkel).

DER AFRIKAANSCHE PLASTIEK 15qués, paraissant boiteux quand ils ont des chaussuresquia usum non habent. C]elui qui peut se procurer uneperruque ou une chevelurepostiche, la met àl’envers, c’est-à-dire lederrière devant, et s’il ena deux il les portera l’unesur l’autre... » (*).Op deze wijze zijn wetoeh reeds in bezit van

16 KENMK VAN DE CHRONOLOGIEis dan een in aile bijzonderheden liiermee overeenkörnendehoofdtooi die in Europa in zwang was legen heteinde van de XVIIIe en liet begin van de XIXe eeuw (1),namelijk de vrouwenhoeden van de Merveilleuses uit deDirectoire-periode (zie fig. 2).Het zou ons evenmin verwunderen moest, 11a nauwkeurigonderzoek, blijken dat de spitstoeloopende, haastconische hoofdtooi, die zoo typischis voor de bronzen beeiden vanBenin, die koninginnen of prinsessenvoorstellen (pl. III), te herleidenis tot de West-Europeeschehennin, waarvan we immers 1 1 0gelders in Afrika « afleffsrers c c » vin-den.Hoogervermelde bron (2), geeftons een andere aanduiding vannog grooter belang : eene die onshelpt de functie, en in zekere inateook weer de periode aan te toonenvoor « waardigheids »-staven waarvanmen tot hiertoe noch de eenenoch de andere kende; ik bedoel destaven die door een kruis of door een kruisbeeld bekroondzijn.Het zijn ongetw ijfeld deze staven die bedoeld wordenin den hier volgenden passus van onze XVIP-eeuwsehebron; sprekend van de manier waarop missionarissen, dienog niet voldoende de inlieemsche taal beheerschen, debiecht van bekeerlingen moeten hooren, wordt gezegd dat(1) Cfr. de G ia f fe r i, P a u l- L o u is . — L’Histoire d u Costume féminin français(Album 7 : Les Modes sous la Révolution, 1792-1799, pl. 10, fig. 9).D ayot, A rm ., 1925. — Carie Vernet, Paris, 1925. — Zie aldaar, op blz. 19,de gravure van Darcis « Les Merveilleuses ».(2) « La Pratique Missionnaire... » (cfr. onze p. 15, nota 1), p. 91.

DER AIRIKAANSCIIE PLASTIEK 17hierbij beroep zal dienen ge da an op inheemsche tolken,die hierbij als tusschenpersoon tussehen biechtvader enbiechteling optreden. De Fransche vertaling van den Italiaanschentekst zogt dan :« Tout spécialement, ces interprètes doivent connaîtrela gravité de l’obligation du secret sacramentel. Pour cescauses, avant de leur remettre lapatente d’interprète pour les confessions,laquelle leur est envoyée parle Père Préfet des Missions, ilsdevront publiquement, à l’église,jurer sur le très Saint Évangile devivre toujours fidèles et obéissantsau missionnaire et de ne manifesterjamais aucune chose entendue enconfession. Ces interprètes ont coutumede porter comme insigne unbâton en forme de croix. Et dans lepays ils sont considérés, par les princeseux-mêmes, comme des personnesattachées à l’église. »Een dezer voorwerpen (zie pl. IVen fig. 3) bevindt zieh in de verzamelingenvan lief EthnographischMuseum der Kwango Missie, derEE. PP. Jezuïeten te Leuven. Ditwas, bij m ijn weten, het eenige tothiertoe bekende exemplaar van ditsoort.Een tweede werd onlangs ontdekt door dhr. en Mevr.Maurits Bequaert, bij hun in 1938-1939, in opdracht vanhet Museum van Belgisch-Kongo (Tervuren), in onzeKolonie ondernomen reis. Dezen staf vonden zij in hetbezit van den dorpshoofdman van Malao (linkeroever vande Inkisi). Jammer genoeg bleek het totaal onmogelijk

18 KEINNIS VAN 1)E CHRONOLOGIEden staf voor de verzamelingen van het Museum van Belgisch-Kongote verwervën, maar Mevrouw Bequaert heefter een trouwe en zeer geslaagde teekening van gemaakt(zie fig- 4), en daarbij werden volgende belangrijkeinlichtingen ingewonnen nopens de gesehiedenis van denstaf : de huidige dorpshoofdman van Malao ontving denstaf van Mfumu Vangu. Mfumu Vangu ontving hem vanFunsu Mabidi. Funsu Mabidi ontving hem van eenvrouw : Mbula Kasi (of Tuma Nkosi ?); deze was de vrouwvan een zekeren capita Tani. Capita Tani kwam nit Kongo(« hier wordt zeker bedoeld de streek rond San Salvador»,sehrijft Ingr. Bequaert me), en vestigde zieh te BanzaSadi; vandaar trok hij naar Mbanza-boto-Kuluzu, waarhij zou begraven zijn.Deze waardigheidsstaven, bekroond door een kruis ofeen kruisbeeld, krijgen door hoogervermelden passus uiteen XVIIP-eeuwsche bron weer een vrij betrouwbaren terminusa quo, en zoodoende verkrijgen we een aanduidingvan groote waarde voor den in deze période beoefendenstijl, wat ons kan behulpzaam zijn, anderzijds, voor hetdateeren en identificeeren van andere stukken, in denzelfdenstijl gesneden.Zoo zullen hier ook voor ons onderzoek van belang zijn,de zoogenaamde santu’s, nkangi's en kulunsi’s op onzedagen nog in Mayombe gebruikt als « fetisj » ('), maardie niets anders zijn dan oude ingevoerde koperen of messingkruisbeelden, of inheemsche nabootsingen daarvan(pl. V en fig. 5).Uit deze zelfde periode ongetwijfeld dateeren Iberischerapieren, die, de techniek getuigt ervan, door inheemschesmeden nagebootst werden (fig 6).t1) Cfr. B it t r e m ie u x , L e o , 1926. — Overblijfselen van den katholiekenGodsdienst in Lager Kongoland (Anthropos, 21, 1926, pp. 797-805).M a q u et, M ., 1938. — Contributions à l’Étude des crucifix anciens du Bas-Congo (Arts et Métiers Indigènes, n° 6, pp. 5-8).Olson-M anke, E ., 1928. — S a n tu , d e r k r e u z fö r m ig e Ja g d fe tis c h derB a k o n g o (Völkerkunde, i, a fl. 10-12, pp. 217-223).

DER AFRIKAANSCHE PLASTIEK 19Mijn collega in de Raadgevende Commissie der MuseaSteen-Vleeschhuis-Brouwershuis, te Antwerpen, de lieerA. Le y sens, die een bevoegd kenner is van de Europeeschewapens dezer periode, zegt me dat deze rapieren ongetwijfeldXVP-eeuwscli zijn; dat ze tot vöör 1600 opklimmenwordt bewezen door het feit dat ze alleen vertikalevangringen, ennog geen horizontalevangringenaan het gevest vertoonen;deze laatstetreden eerst opna 1600.Dat deze rapierenvan inheemschefactuur waren,was reedsm ijn gevoelen, —de wapens zijnniet van staalmaar van ijzer;de lieer Leysensinaakt dezen indrukechter tot zekerheid,door erop te wij zen datde rapieren uit deVerzameling Wannijnde op Europeesche exemplaren steeds voorkomende

20 KENNIS VAN DE CHRONOLOGIEden integendeel maar al te vaak een opvallend verschilin de stijlen van de liout-, de melaal- en de leemplastiekvan een en hetzelfde gebied.Ondanks dit gebrekaan correlatietusschen den stijlvan deze verschillendetechnieken, zullentoch nu en dandeze voorwerpen diein verleden eeuwenuit Europa ingevoerd,of inheemschevoorwerpen, dieals nabootsing vandeze ingevoerde vervaardigdwerden, eenchronologisch critériumvan groote beleekenisblijken tezijn. Evenwel dienthier uitdrukkelijklot de grootste voorzichtigheidhij hetgebruiken van ditc rité riu m aangemaandte worden.Men kon op eerstezieht geneigd zijnte meenen dat wehier te doen hebhenmet toestandendie een zekere analogievertoonen metF ig. G.gelijkaardige problemen in de archeologie on de ethnologievan Noord-Amerika.

OER Al’RlKAANSCHE PLASTIEK -21Hier werd op een zeker oogenblik van de wetenschappelijkeopzoekingen liet groote belang ingezien van vastte stellen of de aardewerken van reusachtige afmetingen,die bekend staan onder den naam van Mounds (soort vantumuli), opgetrokken werden vöör de komst van de Blankenin 1492, of er na. Lang is men voorstander geweestvan de theorie, dat ze tot de pre-Columbiaansche périodebehoorden. Maar bij het doen van opgravingen in dezeMounds werd vastgesteld dat verschillende geraamten nogoverblijfsels op zieh droegen van sieraden die ongetwijfeldvan Europeesehe herkomst waren. Vermits men nuweet dat deze Mounds steeds opgericht werden boven hetlijk waarvan ze de grafplaats waren, was hiermee hetbewijs geleverd dat sommige Mounds althans, eerst inpost-Columbiaansclie tijden opgetrokken werden 0).De feiten in Kongo stellen zieh evenwel anders voor.Hier werden niet, zooals in de Nieuwe Wereld, voorwerpenonder enorme aardmassa’s bedolven en daardoor dus alsdoor een onbreekbaar zegel bewaard : in Kongo hievenveelal de ingevoerde voorwerpen boven de oppervlaktevan den grond, en konden dus nog twintigtallen jaren,nog een paar eeuwen daarna, gewijzigd en veranderdworden.Dit brengt mee dat met tweeërlei mogelijkheden dientrekening gehouden : ten eerste, dat een betrekkelijkreeent ingevoerd voorwerp, in zeer reeenten tijd, op eenzeer oud sink plastiek kan bevestigd worden; ten tweede,dat een voorwerp, in lang vervlogen tijden ingevoerd,in onzen huidigen lijd kan bevestigd worden op een zeerreeent vervaardigd stuk plastiek. Het moderne voorwerpop het oude stuk plastiek zal hiervoor een even siechte(1) Cfr. O l b r e c h t s , F r a n s M., 1934. — Le Mouvement ethnologique auxEtats-Unis (Alumni, Bruxelles, 5, 1934, ]>]>. 390-408).S h e t r o n e , H e n r y C l y d e, 1930. — The Mound Builders, New-York-London,1930.

22 KENNIS VAN 1)F. CHRONOLOGIEChronometer zijn als het antieke voorwerp op het modernestuk plastiek,Ondanks al deze moeilijkhedcn bij het gebruikcn vandit critérium, is het niet uitgesloten dat af en toc, eenbijzonder geval, waar velerlei günstige omstandighedensamenwerken om een « conditio optima » te bewerkstelligen,ons een resultaat zal komen bezorgen van vérstrekkendebeteekenis.V. — HET VOORKOMEN VAN POLYCHROMIEOP DE PLASTIEK.Ook het al of niet voorhanden zijn van polychromie optic figurait* plastiek in zekere gebieden, kan een factor vanchronologische waarde zijn. We weten immers dat polychromiebi j voorkeur aangewend wordt in gebieden waarde autochtone stijl aan kracht, aan zelfstandigheid, aanuitdrukkingsvermogen gaan inboeten is. Dit wetende, zullenwe met hooge kans van waarschijnlijkheid in één stijlgebiedeen hoogeren ouderdom mögen toeschrijven aanstukken die vrij gebleven zijn van polychromie. Het verdientde aandacht dat dit verschijnsel niet alleen in Neder-Kongo waar te nemen is, maar overal langsheen deYVestkust van Afrika, waar een eeuwenoude invloed vande Westerwereld op de inheemsche kultuur deze laatsteop het gebied van de technologie tot vadsigheid, tot luiheid,tot st ij 1verlies gedreven heeft : Neder-Kongo, Cabinda,Loango, Yoruba, het kustland van Dahomey, vanKameroen (Duala), enz.Ook in het binnenland van Kongo, waar de invloedvan de Westerwereld van veel meer recenten datum is,zien we, op afstand van enkele jaren, eenerzijds hetbetreurenswaardige maar onvermijdelijke teloorgaan vande autochtone stijlvastheid, anderzijds liet hoogtij vierenvan allerlei vage, smaaklooze procédé’s van kleurversie-

»ER AFRIKAANSCHE PLASTIEK “23ring en polychromie op de plastiek. Versiering door pyrogravureop wit, licht hont is een ander aspect van hetzelfdeprocédé.VI. — STIJLKRITIEK.Een ander critérium, waarvan voor Centraal Afrika noghaast geen gebruik gemaakt werd, is dat der stijlkritiek.Door vergelijking van een zoo groot mogelijk aantalbijzonderheden kunnen, in enkele gevallen, een aantalwerken bijeengebracht worden, waarvan haast met zekerheidkan vastgesteld worden dat ze tot dezelfde periodebehooren. Is dan van één van deze beeiden de datum vanvervaardiging bekend, of is dit ééne stuk verzameld ineen gebied waar nog inboorlingen in lcven zijn die ziehherinneren dit werk te hebben zien ontstaan, dan zijnhierdoor ook de stijlverwante beeiden gedateerd, en is eengansche groep beeldhouwwerk in de chronologie ingeschakeld.Deze bewering kan wellicht gewaagd voorkomen, enik wil ze dan ook, al zij het slechts met één voorbeeld,staven :Lang heeft men het zoogenaamde « bedelvrouwtje »van het Museum van Belgisch-Kongo, te Tervuren (pl.VII), beschouwd als zoowat een unicmn, wat zijn st i j 1,zijn uitdrukking en zijn uitvoering belieft. Een grondigonderzoek, door schrijver dezes, deze laatste tien jarengevoerd, heeft het mogelijk gemaakt een tiental stukken,— twee (pl. VI en VIII) in particulière verzamelingenvan ons land (l), de andere in verschillende buitenlandscheMusea verspreid, — aan te duiden, waarvan deovereenkomst in stijl met bei hooger vernoemde beeid(*) De Verdienste van het ontdekken en identifieeren van één dezerstukken, dit uit de Coll. Dr L. Bertrand (pl. VIII), te Antwerpen, komttoe aan mijn Student en medewerker drs. Albert Maesen.

24 KENNIS VAN DE CHRONOLOGIEvan Tervuren zöö treffend is, dat hier niet langer van ccnregionalen stijl kan gesproken worden, maar dat de conelusiezieh opdringt dat we hier le doen hebben, zoonietmet liet werk van één en denzelfden meester, dan toclitenminste met dat van één school, van één en hetzelfde« atelier » (*).Kon nu, al ware het ook maar één enkel van deze stukkennauwkeurig gedateerd worden, dan zouden weineteen een gansche période van de beeldhouwkunst in ditgebied van Centraal-Afrika, namelijk het Ba-Luba gebied,in de chronologie ingeschakeld hebben, en we zoudendeze periode kunnen gebruiken als critérium, als hasis,van waaruit we verder zouden kunnen werken, en opzoek gaan naar périodes die daarbij zouden aansluiten,zoowel naar périodes die de ons nu bekende groep voorafgaanals volgen.VII. — DE DENDROCHRONOLOGISCHE METHODE.Voor het vaststellen van de chronologie van de Afrikaanscheplastiek is er nog één hulpmiddel, dat een heuristischewaarde van groote beteekenis zou kunnen hebben,en waarop tot hiertoe voor dit gebied nooit deaandacht gevestigd werd. 1k bcdoel hier namelijk hetgebruik van een methode, die voor zekere gebieden vande wereld zeer ingewikkelde, ja onontwarbaar schijnendeProblemen van chronologie, tot een oplossing gebrachtheeft van een verbazingwekkende nauwkeurigheid.Het gaat hier over de door Prof. A. E. Douglas, van deUniversiteit van Arizona, met zooveel scherpzinnigheiduitgewerkte « dendrochronologie » of dateering met boomringen.1k wil eerst even, zoo bondig mogelijk, deze(>) Cfr. Olbrechts, Frans M., 1940. — Stijl en Sub-Stijl in de Plastiek derBa-Luba. De Kabila-Stijl (Wetenschappclijke Ti]dingen, V, nr L Januari1940, kol. 22-30).

DER AFRIKAANSCRE PLASTIEK 25methode schetsen, zooals ze door Douglas en zijn medewerkershaar toepassing gevonden lieeft in de archeologievan het Zuid-Westergebicd van de V. S. van Amerika(voornamelijk de Staten Arizona, New-Mexieo, Coloradoen Utah); daarna zullen we even onderzoeken in welkemate deze methode haar toepassing zou kunnen vindenvoor het gebied en de problemen die we hier behandelenVöör de toepassing van de dendroehronologisehe opzoekingsmethodes,stond de kennis van het Z.-W. gebied derV.-S. er zöö voor, dat een zeer groot aantal archeologischestations ontdekt en uitgegraven geweest waren, met hetgevolg dat, dank zij de opgravingen van Fewkes, Stevenson,Holmes, en anderen, een zeer groot aantal bijzonderliedenover de vroege geschiedenis van de Indianenstammen,die dit gebied bewoonden, bekend geraakten.Door het toepassen van het critérium dat bij opgravingenalgemeen geldend is, namelijk het vergelijken van deverschillende stratifieaties onder mekaar, was het vrijgemakkelijk een relatieve chronologie vast te stellen.Immers, alle voorwerpen en artifakten, scherven vanaardewerk en overblijfsels van andere gebruiksvoorwerj>en,die tot de kultuur van een bepaalden tijd behoorden,werden tesamen aangetroffen in een stratum, in een laagdie, hoe ouder ze was, des te dieper lag.Maar deze relatieve chronologie liet niet eens toe, zelfsniet hij benadering, vast te stellen of we met een kultuurvan, laat ons zeggen, 1200 na Christus of 700 vöör Christuste doen hadden. Al wat kon vastgesteld worden, wasde volgorde dezer kulturen in een bepaalde plaats; het wasdus een relatieve chronologie, geen absolute.Prof. Douglas, van de Universiteit van Tucson, Arizona,was van huize uit niet eens archeoloog. llij interesseerdezieh voor problemen van astro-physica. Een der problemenop dit gebied, dat het sterkst zijn aandacht gespannenhield, was de eorrelatie tussehen de zonnevlekken enden regenval. Het was voor hem.van groot belang een

“20 KENNIS VAIN DE CHRONOLOGIEzeer nauwkeurigen tijdmeter te hebben voor het quantumaan neerslag, omdat dit in een bepaald gebied eengevolg was van het toenemen der zonnevlekken. Vermitsnu de archieven van meteorologische waarnemingen, diewetenschappelijk betrouwbaar zijn, amper een paar generatiesteruggaan, was het er hem om te doen gegevenshierover te vinden, die eerder neergeschreven waren dandoor mensclienhanden. En deze gegevens vond hi j in eennauwkeurige sludie van de jaarlijksche ringen van zekereboomsoorten. De pijnsoorten van Arizona en de omliggendegebieden gaven hem juist de gegevens die lii j zocht :elk jaar krijgen deze boomen een nieuwen ring bij, eennieuwen ring die bestaat uit twee verschillende materies,één donkere die in den Herfst, één lichtere die in de Lentegevormd wordt. Deze gedcelten zijn proportioneel dikkerof dünner, naar gelang de neerslag gedurende dil seizoenvan liet gegeven jaar sterker of zwakker geweest is.Gezien nu deze pijnsoorten soins den ouderdom van 500jaar bereiken, had hij, door het veilen van een dezeroudste boomen en het nemen van een doorsnee van denstam, een kalender waarop, nauwkeuriger nog dan zedoor menschenhanden zou kunnen geschreven geweestzijn, de meteorologische geschiedenis van de streek af telezen viel (zie fig. 7). Hiermee was het Prof. Douglasmogelijk deze geschiedenis voor een période van ongeveer500 jaar voor zijn opzoekingen le gebruiken. Hetwas er hem nu echter om te doen, zoo mogelijk nogverschillende honderden jaren verder in het verleden opte klimmen, liet is dan dat vrienden van hem, archeologen,er hem attent op maakten dat de oude Indiaanscbekulturell, die in dit gebied nog in hoogen bloei gevondenwaren len t ij de van hun ontdekking door den SpanjaardCoronado in 1540, voor het optrekken van hun zoo merkwaardigegemeenschapshuizen, de zoogenaamde paeblo's,juist deze stammen van pijnboomen als bouwmateriaalgebrniklen. Vermits deze stammen nooit tot balken omge-

DKIt AFRIKAANSCHE PLASTIEK “27zaagd werden, maar gebruikt werden in hun oorspronkelijkentoesland, dnidde fataal de laatste boomring die opde doorsnee van dezen boom voorkwam, het jaar aanwaarin de boom geveld werd. Om te beginnen kwani heter nu nog alleen op aan een pijnboomstam in één der totruines vervallen pueblo's te vinden, die geveld was tweeofdriehonderd jaar geleden. De twee- of driehonderdlaatste ringen van dezen pijnboom zouden immers aansluitenbij de twee- of driehonderd vroegste ringen vanden nu nog bestaanden pijnboom, terwijl het aantal ringenvan dezen ouden pijnboom, die de twee- of driehon-Fig. 7.derd te boven gingen, een lot hiertoe onbekende périodezouden aanduiden. Op deze wijze steeds verder achteruitwerkend, is Prof. Douglas er in geslaagd materiaal te vinden,dat hem toelaat op te klimmen tot 700 vôor Christus!Van het standpunt van den astro-physicus, die Prof.Douglas is, waren deze vondsten in de eerste plaats vanbelang om zijn probleem, namelijk de correlatie tusschende zonnevlekken en liet quantum aan neerslag, te bepalen.Maar ineidenteel ging deze ontdekking, voor den archeoloogdie zieh speciaal voor dit gebied teil Noorden vanhet kultuurrijke Mexico interesseert, een zeer grootebeteekenis krijgen. Immers, vermits nu door deze uiterstnauwkeurige methode, — het is niet dikwijls dat dearcheologie of de ethnologie kan werken met methodesdie even nauwkeurig zijn als die der exacte wetenschap-

28 KEWIS VAN DE CHRONOLOGIEpeu, — het mogelijk was vast le stellen, op een jaar na,wanneer j u ist een dorp, een nederzetting, een pueblogebouwd was, was het mogelijk niet alleen, zooals tothiertoe, een relatieve maar een absolute chronologie inte voeren. De minste archeologische vondst, de kleinstepotscherf, het onooglijkste stnk gevlochten sandaal, ofwat het ook zij dat in dit gebied gevonden wordt, kannu in de toekomst gedateerd worden op een zoo nauwkcurigewijze zooals dit voor onze Europeesche Middeleeuwenzelfs niet mogelijk is (*).Al komt aan Douglas de groole Verdienste toc, dezemerkwaardige ontdekking gedaan le hebben, toch, zooalszoo vaak gebeurt, is anderen, vöör hem, de mogelijkheidvan een gelijkaardige onderzoekingsmelbode opgcvallen.Zoo reeds Félix Dubois in 1897, in zijn werk over degeschiedenis van Tombouctou (2). Sprekend van het vaststellenvan den ouderdom der moskee van Dienné, zegthij :« Il est en outre possible de vérifier la haute antiquitédu monument et c’est là la seule consolation de sa destruction.La méthode, très simple, est celle des bûcheronslorsqu’ils disent l’âge d’un arbre d’après les cercles con-(*) D o u g la s , A. E ., 1929.— The Secret of the Southwest solved b y Talkative'l'ree Rings (National Géographie Magazine, Washington, pp. 737-770, 34 ili.).I d e m , 1931. — La Chronologie des Pueblos par les couches annuelles desarbres (Bévue Archéologique, Paris, 5° sér., t. XXXIII, pp. 117-120).Idem, 1932. — Tree Rings and their relation to Solar Variations andChronology [Animal Beport Smithsonian Institution for 0)31, Washington,pp. 304-313).I d e m , 1935. — Dating Pueblo Bonito and other Ruins in the Southwest(Pueblo Bonito Sériés, National Géographie Society Contributed TechnicalPapers, nr 1, Washington).O lb r e c h ts , F ra n s M., 1934. — Le Mouvement ethnologique aux États-Unis(Alumni, V, pp. 396-397).Idem, 1935. — Natuurwetenschap en Archeologie (Wetenschap in 17aanderen,I, pp. 5-6).(2) Dubois, F., 1897. — Tombouctou la Mystérieuse, p. 183.

DER AFRIKAANSCHE PLASTIEK 29centriques de son tronc. Sur les gros murs de façade quiont normalement une épaisseur d’un peu plus d’un mètre,j ’ai relevé des couches de recrépissage successifs, qui nemesurent pas moins de 90 cm. d ’épaisseur! Or, d'après lesvieilles maisons, les maçons comptent 12 cm. par siècle,ce qui nous ramène à la fin du XIe siècle, et cette dateconcorde avec celle que le Tarik nous donne plus haut »0).** *Wat nu de eventueele toepassingsmogelijkheden betreftvan deze methode op het vraagstuk dat ons hier bezighoudt,namelijk het dateeren van stukken oude Afrikaanscheplastiek, het is natuurlijk uitgesloten dat we er voordeze studies dezelfde schitterende resultaten zouden kunnendoor verkrijgen, als die welke men door de toepassingvan deze methode voor de Studie van de archeologie derVereenigde Staten kunnen boeken heeft.Immers, in Afrika krijgen we totaal verschillende toestanden,in de eerste plaats op climatologisch gebied. Zoobij voorbeeld, hoe dichter men den Evenaar nadert, hoeminder differentiatie men vindt tusschen regen- en droogseizoen. Dan is daar nog de moeilijkheid, dat vaak voorhoutplastiek materiaal gebruikt wordt van boomen diehoegenaamd geen waarneembare boomringen bezitten.Daarbij komt no" het zoo belangrijke feit dat voor hetsculpteeren van een beeid fataal een aantal van de tijdsaanduidendefragmenten weggesneden worden; immers,het is steeds de buitenste boomring die de recontste is, endie dus het stuk da teert (2).(*) De hier bedoelde Tarik is de beroemde bron voor de geschiedenisvan Soedan : « Tarikh es Sudan », geschreven door den Soedaneeschengeleerde A b d e r r a h m a n S a ’a d i in 1652.(2) Hierbij dient men echter bedacht te zijn op het feit dat in velegevallen de neger-sculpteur alleen met tegenzin een deel van zijn houtmateriaalwegsnijdt : hij eerbiedigt vaak op opvallende wijze den oorspronkelijkenStaat, den « blok » van zijn materiaal. Zie hierover deinteressante beschouvvingen van E . V a t t er, Religiöse Plastil; der Naturvölker,Frankfurt a. M., 1926, pp. 131-132.

30 KEN.NIS VAN l)E CHRONOLOGIEAl deze moeilijkheden mögen ons nochtans nielafsehrikken; konden slechts een tiental stukken plastickmet deze methode gedateerd worden, de resultaten zoudenvoor de chronologie van de kunst van Kongo van zulkevérrijkende beteekenis zijn, dat zi j ruimschoots de gctroostemoeite zouden beloonen.Ik stel me de toepassing van deze methode op de studieder chronologie van de Afrikaansche plastick zöö voor :Men neemt een stuk plastick, liefst een met een breedrond vlak, zooals, bij voorbeeld, een zitstoel (zie pl. 1\),en op het vlak waarvan een duidelijk beeid van jaarlijkscheboomringen voorkomt (zie pl. X). Het moet ook eenbeeid zijn waarvan men nauwkeurig de streek van vervaardigingen de gebruikte houtsoort ken t.Uit wat hier volgt zal blijken dat dit onderzoek alleenter plaatse, in Kongo, kan begonnen worden, en dat desamenwerking van verschillende specialisten zal noodigblijken, vooral van ethnologen-kunsthistorici en van botanisten.Enkele van de vele Kongoleesche houtsoortendie boomringen bezitten zijn : ch; « dikassa kassa », uitMayombe (Albizzia Fastigiata, Oliv.), de « mbaka (FillaeopsisDiscophora, Harms), de Pterocarpus (« ngula »), deMillettia-soorten, mahonie, enz.Dan verder nog de volgende houtsoorten, die door deinheemsche sculpteurs veel als materiaal voor plastick engebruiksvoorwerpen in bout gebezigd worden (‘) :Vuku : M itragyne stipulosa O. Kze.Nsekenia : Bosqueia angolensis (W e l w .), Fie.Ndawa : Markhamia sessilis S prague.f1) Cfr. D u c h e s n e , Fi.. — Les Essences Forestières du Congo belge.Dl. III : Leurs dénominations indigènes (Bruxelles, 1938, Ministère desColonies. Dir. Générale de l’Agriculture).Ik neem deze gelegenheid te baat om den Heer Duchesne, Afdeelingshoofdvan de Economische Afdeeling van het Museum van BelgischKongo, Tervuren, en zijn helper, dhr. Edm. Van Hove, rechtzinnig tedanken voor de belangrijke gegevens die zij mij over houtsoorten vanBelgisch Kongo zoo bereidwillig verschaft liebben.

DER AFRIKAANSCHE PLASTIEK 31Longa : Entandrophragma sp.H uiti : Khaya sp.Lukanga : Xylopia Brieyi De W ild.Mazi-Mazi : Funtumia sp.Songuti : Alstonia sp.Tsania : Pausinystalia Bequaerti D e W ild.Nzengi-Nzengi : Trema guineensis (Schum, et Thonn.), Fic.Nungu-Tsende : Fagara macrophylla (Ol iv.) E ngl.Kalolongi : Chrysophyllum Brieyi De W ild.Nsiki : Morinda geminata DG.Lubota : Millettia versicolor Sprague.Memi : Picralima umbellata Stapf.Men doet dus ter plaatse een boom veilen van dezelfdehoutsoort als die waaruit het beeid gesneden is, en menneemt een doorsnee, een sectie van den stam : een deelvan het jaarringenbeeld op het vlak van het stuk plastiekmoet fataal voorkomen op de schijf van den boom die alssectie genomen werd. Is dit niet zoo, dan hebben we hetonweerlegbaar hewijs, dat het door ons bestudeerde stukplastiek gesneden werd uit een gelijksoortigen boom diegeveld werd vöör de boom, waarvan we een sectie namen,zijn groei begon. En door het aantal jaarringen van dezeschijf, van deze sectie te teilen, zullen we als eerste resultaatreeds dit bocken : dat Ave weten dat ons beeid ouderis dan x jaren, d.i. het aantal jaarringen op de sectie vanden gevelden boom.Dit resultaat zou ons reeds ruimschoots voor onzemoeite beloonen, Avant het doet ons niet alleen gegevensaan de band voor het hic et nunc bestudeerde beeid,maar het zal ons ook toclaten deze gegevens toc te passenop stukken plastiek waarvan we door stijlvergelijkendestudie zouden kunnen beAvijzen dat ze met dit bepaaldebeeid verwant zijn.Nochtans is dit resultaat er slechts een van negatievenaard : het zegt ons dat het beeid niet jong is; het zegt 0 1 1sdat het beeid ten minste « zoo » oud is, dat het moet ver-

32 KENNIS VAN DE CHRONOLOGIEvaardigd zijn vöör het jaar x (aantal boomjaarringen) ;maar hoe oud het jaist is, weten wij nog niet.Evenwel kan deze methode ons ook in Afrika, in theoriealthans, nog verder helpen; of, practisch gesproken, degünstige omstandigheden zullen voorhanden zijn om hetonderzoek zoo ver door te drijven als hier nu verdergesclietst wordt, valt af te wachten :a) Eerst zal door verschillende proefnemingen, dit wilzeggen door het vellen van verschillende boomen, zekerheiddienen verkregen hierover, of wel degelijk hetoudste, of een der oudste exemplaren geveld geweest isvan de houtsoort die ons interesseert;b) Blijkt dat ook een doorsnee van het oudste geveldeexemplaar nog geen aanduidingen geeft voor het doorons onderzochte stuk sculptuur, met andere woorden datdit beeid nog ouder is dan de gevelde boom, dan is hetonderzoek in de volgende richting verder te voeren : erdient g-ezocht naar houtmateriaal, -— steeds natuurlijkvan dczelfde houtsoort, — dat ontnomen werd aan boomen,die ouder zijn dan de nu nog groeiende. Voor Kongowordt dit helaas een moeilijk probleem; immers, we bezittenin onze kolonie niet, zooals dit het geval is in hetZuidwester-gebied der Ver. Staten, groote gebouwen, (dehoogervernoemde pueblo’s), waarin steeds dezelfde boomstammenals bouwmateriaal gebruikt worden, en waarvanwe mögen aannemen dat ze houtmateriaal zouden bevattenwaarvan de jaarringen ons zouden toelaten de ons tothiertoe bekende grens nog een eeuw of wat verder in hetverleden te schuiven.Nochtans dienen we hier niet moedeloos bij de pakkente gaan zitten. Er bestaan bij verschillende stammen vanKongo zekere voorwerpen die generaties lang meegaan,en waarvan er zekere ongetwijfeld een hoogen leeftijdhebben; ik bedoel hier znlke stukken als trommels, of hetnu staande of liggende trommels (zie fig. 8) zijn, en wel-

DER AFRIKAANSCHE PLASTIEK 33licht ook in zekere gebieden, prauwen (1). Kunnen allichtdeze stukken als criteria aangewend worden?En er is nog een andere mogelijkheid : kan men geenhoutmateriaal van het soort dat ons interesseert vindendoor archeologische opgravingen 0) ? Mocht het bij voorbeeldmogelijk zijn plaatsen te vinden van dorpen diedoor brand verwoest werden, dan zou houtmateriaal vandeze herkomst weer van het grootste belang zijn, wantbij het onderzoek in Amerika is gebleken dat op verkooldhont de boomringen nog duidelijker waarneembaar zijndan op bout in normalen toestand.Niet zonder reden kan men doen gelden dat bout inKongo, en in vele andere gebieden van Afrika, niet langkan weerstand bieden aan zidke vernielende elementenals klimaat, vochtigheid, termieten, enz. Ik wil de waardevan dit argument niet onderschatten, maar... vergeet ookniet dat in het Kwango-gebied reusachtige honten Missiekruisenaangetroffen worden, zooals liet kruis van MbataMakela, dat geplant werd wellicht reeds in de XVIIeeeuw.Dit naar liet vermoeden van den uitstekenden kenner vande Kwango-stammen en van hun geschiedenis, E. P.M. Planquaert, S. .1. (cfr. zijn : Les Jaga et les Bayaka duKwango. Contribution Historico-Ethnographique. InstitutRoyal Colonial Belge, Section des Sciences morales etpolitiques. Mém. in-8°, t. III, fase. 1. Bruxelles, 1932;pp. 35-36; pl. VII).(*) Dat ik me hier niet in het rijk van Utopia begeef, blijkt uit debelangrijke vondst van een prehistorischen doorboorden steen. gedaandoor E. P. C o s t e r m a n s , als volgt beschreven door Mej. R enée L. D o i z e ,in haar : Les Boules de Pierre et les Pierres Perforées des Collectionsde Préhistoire du Musée du Congo (Annales du Musée du Congo belge,Tervuren. D , série I : Anthropologie et Préhistoire, t. I, fasc. 3), p. 106,onder nr 25764 : « Rivière Arebi, à hauteur du Camp Zambula, prèsWatsa (Uelé-Nepoko). (Pierre perforée) trouvée sur le bed-rock au voisinaged’une hache en minerai de fer. La pierre perforée se trouvait d côtéd'une pirogue ensablée et entièrement pourrie, dans laquelle se trouvaitun fémur humain » (cursiveering van mij, F. M. O.).

34 KENNIS VAN DE CHRONOLOGIEHet ligt. voor de liand dat opzoekingen zooals degene diehier geschetst worden niet door een etlmoloog, of dooreen ethnologisch georiënteerd kunsthistoricus alléén, k m i­lie u tot een goed einde gebracht worden : hier is de medewerkingvan natnurhistorici, en in de eerste plaats vanbotanici, dringend vereischt; van deze samenwerking zoudenechter lioogst belangrijke resultaten te verwachtenzijn.Het is niet zoo dikwijls dat wetenschappen zooals geschiedenis,archeologie en ethnologie met zulke nauwkeurigemethodes kunnen werken, en er zou niets mögenverwaarloosd worden om uit deze methode ailes te halenwat zij ons kan bieden.** *Dit zijn slechts enkele bondige aanduidingen vanrichtingen waarin met vrucht zal kunnen gewerkt wordenaan het verrijken van onze kennis over de chronologievan de Afrikaansche Plastiek. Schrijver dezes, en degenendie te Gent onder zijn leiding werken, zullen voor ditbelangrijk probleem steeds warme belangstelling enactieve nieuwsgierigheid betoonen, maar zij doen dringendberoep p al degenen die werken op andere gebieden,opdat zi j bel oog zouden open houden bij hun opzoekingenin oude bronnen en in archieven voor gegevens dieop het hier behandelde verder licht zouden kunnenwerpen.

DER AFRIKAANSCHE PLASTIEK 35RESUME.On n’a que trop négligé jusqu’ici l’étude de la chronologiede la sculpture nègre; ce problème est cependant depremière importance pour ceux qui s'occupent de l’étudede l’art africain. Sans doute ne sera-t-il jamais possibled’élaborer pour l’histoire de l’art africain une chronologied’une exactitude aussi rigoureuse que celle que nous possédonspour l’histoire de l’art occidental. Néanmoins,l'effort mérite d’être tenté.Je propose sept moyens susceptibles de développer nosconnaissances sur la chronologie de l’art plastique africain:1. Faire un catalogue détaillé des anciennes sculpturesafricaines qui ont été apportées en Europe dès la découvertede l’Afrique Occidentale.2. Faire des recherches systématiques dans des archives.3. Mettre à contribution les anciennes sources imprimées.4- Faire une étude des objets introduits en Afrique parle trafic, la traite et le commerce. Souvent, ces objets ontété imités par l’artiste et l’artisan indigènes : cfr. les statuettes« à perruque », les crucifix, etc.5. Une valeur chronologique peut être attribuée audegré de polychromie que l’on constate en examinantla production artistique, surtout de certaines régionscôtières.6. Une étude plus attentive des styles régionaux peutmettre à notre disposition un critère de valeur.7. En dernier lieu, je préconise une méthode qui n’ajamais été appliquée en Europe, et qui a donné les résul-

36 KENNIS VAN DE CHRONOLOGIEtats les plus inattendus dans les études d'archéologie américaine.C’est la méthode qu'on a appelé la dendrochronologie,qui peut permettre, dans certains cas, de calculerl'âge et la période d’une œuvre d’apt'ès le nombre decouches concentriques annuelles de croissance, qu’ontrouve sur le bois de certains arbres. C'est la méthode quia été élaborée par le Professeur A. E. Douglas, de VUniversitéde VArizona, et qui a été appliquée par lui avec unsuccès éclatant à l’étude de l'archéologie des pueblo’s enAmérique du Nord.

LIJST DER FIGUREN EN PLATEN.Figuren (i).F i g . 1. — Vergrooting van een deel van achterzijde van den ivorenhoofdmansscepter, afgebeeld op plaat I, duidelijk de gevlochtenpruik toonend........................................................................* ......... 15F ig . 2. — Hoed der « Merveilleuses » van de « Directoire »-periode,naar Paul-Louis de G ia f f e r i, Histoire du Costume féminin français,Album 7 : Les Modes sous la Révolution, 1792-1799, Paris,s.d., plaat 10, fig. 9 ........................................................................ 16F ig . 3. — Kruisbeeld van staf, afgebeeld op plaat I V ..................... 17F i g . 4 . — Hoofdmansstaf met kruis, in bezit van dorpshoofdmanvan Malao (Inkisi), naar teekening ter plaatse gemaakt doorMevr. M. Bequaert-Schotte; 1.239 mm. h o o g .................................. 18Fig. 5. — Kruisbeeld uit de vroegere missie-periode; ongetwijfeldvan inheemsche factuur. Neder-Kongo; 270 mm. hoog, 180 mm.breed (Verz. B. W annijn, Brussel) ............................................... 19F i g . 6. — Iberische rapieren. Neder-Kongo, 16e eeuw. Het exemplaarlinks meet 895 mm. van punt tot spits van angel; breedte vankling, 40 mm. Het andere exemplaar is op dezelfde schaal geteekend(Verz. B. W annijn, Brussel).................................................... 20Fig. 7. — Boomringenbeeld. Doorsnede van pijnboomstam uit Betatakin-Ruin,van Pueblo Bonito, staat New Mexico, VereenigdeStaten. Deze doorsnede, waarvan hier slechts een fragmentwordt gegeven, vertoont een boomringenbeeld loopend over187 jaar, namelijk van 1073 tôt 1260 na J.-C. (naar Science NewsLetter, Washington, 1929, p. 636).....................................................Fig. 8. — Liggende spleettrommel der A-Barambo, naar : Maes, J.,Sculpture décorative ou symbolique des Instruments de Musiquedu Congo belge (Artes Africanae, Bruxelles, 1937, fig. U, blz. 9)(Verz. Museum van Belgisch Kongo, Tervuren)............................ 3627 •(!) Teekeningen van Mej. M.-L. B a s t in , naar oorspronkelijke documenten.

Platen.Pl.. I. — Achterzijde, voorzijde en linkerzijde van ivoren hoofdmansscepter,Mayombe; ongeveer 25 cm. hoog (Verz. dhr. E. Genval,Brussel).Pl. II. — Staande vrouwelijke figuur, met vertikaal-staande klephoofdtooi,Ba-Sundl; 30 cm. hoog (Verz. Museum van BelgischKongo, Tervuren; Alg. Bepert. n1' 16 094).Pl. III. — Bronzen vrouwenhootd, Benin, Nigeria (Verz. BritishMuseum, Londen).Pl. IV. — Houten hoofdmansstaf, bekroond met kruisbeeld; linkerarmafgebroken, Ba-Kongo, Inkisi; 1.256 mm. hoog (Verz. EthnographischMuseum der Kwango-Missie, EE. PP. Jezuieten, Leuven;Kat. nr 170).Pl. V. — Kruisbeeld uit de vroegere missie-periode, ongetwijfeldvan inheemsche factuur, Neder-Kongo (Cliché nr 38699; Verz.Museum van Belgisch Kongo. Tervuren).Pl.. VI. — Knielende schaaldraagster, Ba-Luba; 55 cm. hoog (Verz.Museum van Belgisch Kongo, Tervuren; Alg. Bepert. nr 14 358).PL. VII. — Knielende stoeldraagster, Ba-Luba; 508 mm. hoog (Verz.dhr. Harry Bombeeck, Brussel).Pl. VIII. — Knielende stoeldraagster, Ba-Luba; 550 mm. hoog (Verz.Dr. L. Bertrand, Antwerpen).Pl. IX. — Zittend-knielende stoeldraagster, Ba-Luba; 440 mm. hoog(Verz. X.).Pl. X. — Zitschijf van de stoeldraagster afgebeeld op plaat IX, eenduidelijk boomringenbeeld vertoonende; 248 mm. diameter.

P l a a t I.

P laat VI. Plaat VII. Plaat VIII.

P laat IX P laat X.

Tome VII.1. Struyf, le R. P. I., Les Bakongo dans leurs légendes (280 pages, 1936) . . fr.2. L o t a r , le R. P. L., La grande chronique de l'Ubangi (99 pages, 1 figure, 1937) .3. V an C a e n e g h e m , de E . P. R., Studie over de gewoontelijke strafbepalingen tegen hetoverspel bij de Baluba en Ba Lulua van Kasaï (Verhandeling welke in denJaarlijkschen Wedstrijd voor 1937, den tweeden prijs bekomen heeft)(56 bl., 1938)................................................................................................................4. H u l s t a e r t , le R. P. G., Les sanctions coutumières contre l’adultère chez lesNkundô (mémoire couronné au concours annuel de 1937) (53 pages, 1938).55 »15 »10 »10 »Tome VIII.IIui.staert, le R. P. G., Le mariage des Nkundô (520 pages, 1 carte, 1938) . . . fr.100 »Tome IX.1. V an W in c , le H . P. J.. Etudes Bakongo. — II. Beligion et Magie (301 pages,2 figures, 1 carte, 8 planches, 1938).................................................................fr.2. T i a r k o F o u r c h e , J. A. et M o r l ig h e m . h.. Les communications des indigènesdu Kasai avec les âmes des morts (78 pages, 1939)...............................................3. L o t a r , le R. P. L ., La grande Chronique du Bomu (163 pages, 3 cartes, 1940)4. Gelders, V., Quelques aspects de l’évolution des Colonies en 1938 (82 pages,1941)Tome X.1. V a n h o v e , J., Essai de droit coutumier du Ruanda (mémoire couronné auconcours annuel de 1940) (125 pages. 1 carte, 13 planches, 1941) . . . .2. O l b r e c h t s , F. M., Bijdrage tot de hennis van de Chronologie der Afrikaanscheplastiek (38 bl., X pl., 1 9 4 1 )...................................................................................60 »12 »30 ))16 »33 •>15 »SECTION DES SCIENCES NATURELLES ET MEDICALESTome I.L Robyns, W., La colonisation végétale des laves récentes du volcan Bumoka(laves de Kateruzi) (33 pages, 10 planches, 1 carte, 1932)..............................fr.2. Dubois, le Dr A., La lèpre dans la région de Wamba-Pawa (Vele-Nepoko)(87 pages, 1932)..........................................................................................................3. Leplae, E., La crise agricole coluTiiale et les phases du développement de l’agriculturedans le Congo central (31 pages, 1 9 3 2 ) ...............................................4. De W ild e m a n , É., Le port suffrutescent de certains végétaux tropicaux dépendde facteurs de l'ambiance ! (51 pages, 2 planches, 1933)...................................5. Adriaens, L., Castagne, E. et Vlassov, S., Contribution à l'étude hlslologique etchimique du Sterculia Bequaerti De Wild. (112 pages, 2 planches, 28 flg., 1933).6. Van Nitsen, le Dr B., L'hygiène des travailleurs noirs dans les camps industrielsdu Haut-Katanga (248 pages, 4 planches, carte et diagrammes, 1933).7. S t e y a e r t , r . et V r y d a g h , J., Elude sur une maladie grave du cotonnier provoquéepar les piqûres d'Helopeltis (55 pages, 32 figures, 1933)S. Delevoy, G., Contribution à l'étude de la végétation forestière de la vallée de laLukuga (Katanga septentrionalJ (124 pages, 5 planches, 2 diagr., 1 carte, 1933).15 »13 »6 #10 n24 x45 »20 »40 »Tome II.1. Haumann, L., Les Lobelia géants des montagnes du Congo belge (52 pages, 6 figures,7 planches, 1 9 3 4 )........................................................................................ fri. De W ild e m a n , E., Bemarqnes à propos de la forêt équatoriale congolaise (120 n3 cartes hors texte, 1934)............................................................................ |3. Henry, J , Etude géologique et recherches minières dans la contrée située entrePonthierville et le lac Kivu (51 pages, 6 figures, 3 planches, 1934).......................4. De Wildeman, ë., Documents pour l’étude de l'alimentation végétale de l'indiqènedu Congo belge (264 pages, 1934).................................................................5. Polinard, E., Constitution géologique de l'Entre-Lulua-Bushimaie, du 7« au8e parallèle (74 pages, 6 planches, 2 cartes, 1934) . . . .X15 »26 »16 »35 »22 »

Tome III.1. L e b r u n , J.. Les espèces congolaises du genre Ficus L. (79 pages. 4 figures, 1934). 12 *2. S c h w e i z , le Dr J., Contribution à l'élude endémiologique de la malaria dans laforêt et dans la savane du Congo oriental (45 pages, 1 carte, 1934). . . . 8 >3. D e W ildem an, E ., T r o l l i, G r é g o ir e et O r o l o v i t c h , A propos de médicaments indigènescongolais (127 pages, 1935)............................................................................ 17 »4. D e l e v o y , G et Iîo b e r i, M., Le milieu physique du Centre africain méridional etla phytogèographie (104 pages, 2 cartes, 1935) . ......................................... 16 »5. L eplae, E., Les plantations de café au Congo belge. — Leur histoire (issi-1935). —Leur importance actuelle (248 pages, 12 planches, 193G) . . . . . . 40 »Tome IV.1 Jadin , le D r J., Les groupes sanguins des Pygmées (Mémoire couronné au Concoursannuel de 1935) (26 pages, 19 35)........................................................... fr. 5 »2. J u lie n le D r F ., llloedgroeponderzoelc der F.fè-pygmeeên en der omwonendeNegerslammen (Verhandeling welke in den jaarlijkschen Wedstrijd voor 1935eene eervolle vermelding verwierf) (32 bl., 1935)................................................ 6 a3. V la s s o v , S., Espèces alimentaires du genre Artocarpus. — 1. L’Artocarpus integrifoliaL. ou le Jacquier (80 pages, 10 planches, 1936).................................... 18 »4 De W ild e m a n , Ë., Remarques à propos de formes du genre Uragoga L. (Rubiacées).— Afrique occidentale et centrale (188 pages, 1936)....................................i l »5. D e W ild e m a n , ë., Contributions à l'étude des espèces du genre Uapaga B a i l l .(Euphorbiacées) (192 pages, 43 figures, 5 planches, 1936).................................... 35 »Tome V.1. D e W il d em a n, E ., Sur la distribution des saponines dans le règne végétal(94 pages, 1936).................................................................................................... fr. 16 »2. Z a h l b r u c k n e r , A. et H a u m a n, L., Les lichens des hautes altitudes au Ltuwenzori(31 pages, 5 planches, 1936)................................................................................... 10 »3. D e W ild e m a n , ë., A propos de plantes contre la lèpre (Crinum sp. Amaryllidacées)(58 pages, 1937).......................................................................................................... 10 »4. H i s s e t t e , le D r J., Onclmcercose oculaire (120 pages, 5 planches, 1937) . . . 25 n5. D u r e n , le D r A., Un essai d'étude d'ensemble du paludisme au Congo belge(86 pages, 4 figures, 2 planches, 1937)................................................................. 16 u6. S t a n e r , P. et B o u t i q u e , R.. Matériaux pour les plantes médicinales indigènes duCongo belge (228 pages, 17 figures, 1 9 3 7 )........................................................... 40 »Tome V I.1. B u r g e o n , L., Liste des Coléoptères récoltés au cours de la mission belge auRuwenzori (140 pages, 1 9 3 7 ).............................................................................fr. 25 »2. L e p e rso n n e , J ., Les terrasses du fleuve Congo au Slanley-Pool et leurs relationsavec celles d'autres régions de la cuvette congolaise (68 pages, 6 figures, 1937). 12 »3. Castagne, E ., Contribution à l’étude chimique des légumineuses insecticides duCongo belge (Mémoire couronné au Concours annuel de 1937) (102 pages,2 figures, 9 planches, 1 9 3 8 ) ................................................................................... 45 »4. D e W ild e m a n , ë., Sur des plantes médicinales ou utiles du Mayumbe (Congobelge), d'après des notes du R. P. Wellens f (1891-1924) (97 pages, 1938) . 17 »5. A d ria e n s , L ., Le Ricin au Congo belge. — Étude chimique des graines, des huileset des sous-produits (206 pages. 11 diagrammes, 12 planches. 1 carte. 1938) . 60 »Tome VII.1. S c h w e t z , le Dr J., Recherches sur le paludisme endémique du Ras-Congo et duIiwango (164 pages, 1 croquis, 1938).................................................................fr. 28 »2. D e W ild e m a n , E., Dioscorea alimentaires et toxiques (morphologie et biologie)(262 pages, 1938)....................................■. ..................................... 45 »3. L eplae, E ., Le palmier à huile en Afrique, son exploitation au Congo belge eten Extrême-Orient (108 pages, i l planches, 1939)............................................... 30 »3

Tome VIII.1. Michot, P., Etude pètrographique et géologique du Ruwenzori septentrional(271 pages, 17 figures, 48 planches, 2 cartes, 1938) . . . . . . fr. 85 »i. Bouckaert, j., Casier, H., et Jadin, J., Contribution à l'élude du métabolisme ducalcium et du phosphore chez les indigènes de l'Afrique centrale (Mémoirecouronné au Concours annuel de 1938) (25 pages, 1938)................................... 6 »3. Van den Berghe, L., Les schislosomes et les schistosomoses au Congo belge etdans les territoires du Ruanda-Vrundi (Mémoire couronné au Concoursannuel de 1939) (154 pages, 14 figures, 27 planches, 1939)................................... 45 »4. Adriaens, L., Contribution à l'étude chimique de quelques gommes du Congobelge (100 pages, 9 figures, 1939)............................................................................ 22 »Tome IX.1. Polinard, E., La bordure nord du socle granitique dans la région de la Lubi etde la Dushimai (56 pages, 2 figures, 4 planches, 1939)............................. fr. 16 »i. Van Riel, le Dr J., Le Service médical de la Compagnie Minière des Grands LacsAfricains et la situation sanitaire de la main-d'œuvre (58 pages, 5 planches,1 carte, 1939)................................................................................................................ 13 »3. De Wildeman, é., Drs T ro lli, Dricot, Tessixore et M. Mortiaux, Notes sur desplantes médicinales et alimentaires du Congo belge (Missions du « Foréami »)(vi-356 pages, 1939)....................................................................................................€0 k4. Polinard, E., Les roches alcalines de Chianga (Angola) et les tufs associés(32 pages, 2 figures, 3 planches, 1939)......................................... . . . 12 »5. Robert, M., Contribution à la morphologie du Katanga; les cycles géographiqueset les pénéplaines (59 pages, 1939)....................................................................... 10 »Tome X.1. De Wildeman, E., De l'origine de certains éléments de la flore du Congo belge etdes transformations de cette flore sous l'action de facteurs physiques et biologiques(365 pages, 1940).................................................................................. fr. 60 »2. Dubois, A., La lèpre au Congo belge en 1938 (60 pages, 1 carte, 1940) . . 12 h3. Jadin, J., Les groupes sanguins des Pygmoides et des nègres de la. provinceéquatoriale (Congo belgeJ (42 pages, 1 diagramme, 3 cartes, 2 planches, 1940). 10 »4. Polinard, E., Het doleriet van den samenloop Sankuru-Bushimai (42 pages,3 figures, 1 carte, 5 planches, 1941)...................................................................... 17 n5. Burgeon, L., Les Colasposoma et les Euryope du Congo belge (43 pages, 7 figures,1941)........................................................................................ ' .......................... 10 «6. Passau, G., Découverte d'un Céphalopode et d'autres traces fossiles dans lesterrains anciens de la Province orientale (14 pages, 2 planches, 1941) . . . 8 »Tome XI.1. Van Nitsen, le Dr R., Contribution à l'étude de l'enfance noire au Congo belge(82 pages, 2 diagrammes, 1 9 4 1 )...................................................................... fr. 16 »2. Schweiz, J., Recherches sur le Paludisme dans les villages et les camps de ladivision de Mongbwalu des Mines d'or de Kilo (Congo belge) (75 pages,1 croquis, 1941)..........................................................................................................16 »3. Lebrun, J., Recherches morphologiques et systématiques sur les caféiers du Congo(Mémoire couronné au Concours annuel de 1937) (184 pages, 19 planches, 1941). 80 »4. Rodhain, J., Etude d'une souche de Trypanosoma Cazalboui (Vivax) (38 pages,1 9 4 1 )........................, .................................................................................................11 »5. Van den Aheele, M., L’Érosion. Problème africain (30 pages, 2 planches, 1941). 7 »6. Staner, P., Les Maladies de l’Ilevea au Congo belge (42 pages, 4 planches, 1941). 10 »7. Resseler, R., Recherches sur la calcémie chez les indigènes de l’Afriquecentrale (54 pages, 1941)......................................................................................... 15 »SECTION DES SCIENCES TECHNIQUESTome I.1. Fontainas, P., La force motrice pour les petites entreprises coloniales (188 pages,1935) ...................................................................................................................... fr. 19 »2. Hellinckx, I,., Eludes sur le Copal-Congo (Mémoire couronné au Concours annuelde 1935) (64 pages, 7 figures, 1935) ....................................................................... 11 »3. Devroey, E., Le problème de la Lukuga, exutoire du lac Tanganika (130 pages,14 figures, 1 planche, 1938)........................................................................................ 30 »4. Fontainas, P., Les exploitations minières de haute montagne au Ruanda-Urundi(59 pages, 31 figures, 1938)........................................................................................ 18 »5. Devroey, E., Installations sanitaires et épuration des eaux résiduaires au Congobelge (56 pages, 13 figures, 3 planches, 1939) . . . . .................................... 20 »6. Devroey, E., et Vanderlinden, R., Le lac Kivu (76 pages, 51 figures, 1939) . . 30 h4

Tome II.1. D e v r o e y , E., Le réseau routier au Congo belge el au Buanda-Urundi (218 pages,62 f ig u r e s , 2 c a r te s , 1 9 3 9 ) .............................................................................................................f r . 60 »2. D e v r o e y , E ., Habitations coloniales et conditionnement d’air sous les tropiques(228 p a g e s , 94 f ig u r e s , 33 p la n c h e s , 1 9 4 0 )..................................................................................... 653. Leg r a y e, M., Grands traits de la Géologie et de la Mineralisation aurifère desrégions de Kilo et de Moto (Congo belgeJ (135 p a g e s , 25 f ig u r e s , 13 p la n c h e s ,1 9 4 0 ) .............................................................. 35 »Tome III.1. S p r o n c k , R., Mesures hydrographiques effectuées dans la région divagante dubief maritime du /leuve Congo. Observation des mouvements des alluvions.Essai de détermination des débits solides (56 p a g e s , 1 9 4 1 ) ............................... f r . 16 »2. B e tte , B ., Aménagement hydro-électrique complet de la Lufira à « Chutes Cornet» par régularisation de la riviere (33 pages, 10 planches, 1941) . . . 27 »3. D e v r o e y , E., Le bassin hydrographique congolais, spécialement celui du biefmaritim e (172 pages, 6 planches, 4 cartes, 1 9 4 1 ) ...................................... fr. 50 »COLLECTION IN-4°SECTION DES SCIENCES M ORALES ET POLIT IQUESTome I.1. Schebesta, le R. F. P., Die Bambuti-Pygmden vom Ituri (tome 1) (1 frontispice,x v iii-440 pages, 16 figures, 11 diagrammes, 32 planches, 1 carte, 1938) . . fr. 250 »Tome II.1. Schebesta, le R. P. P., Die Bambuli-Pygmäen vom Ituri (tome II) (xn-284 pages,189 figures, 5 diagrammes, 25 planches, 1941)............................................... fr. 135 »SECTION DES SCIENCES NATURELLES ET MEDICALESTome I.1. Robyns, W., Les espèces congolaises du genre Digitaria Hall (52 pages, 6 planches,1 9 3 1 )..........................................................................................................fr. 20 »i. Vanderyst, le R. P. H., Les roches ootithiques du système schislo-ealcareux dansle Congo occidental (70 pages, 10 figures, 1 9 3 2 ) ............................................... 2u »3. Vanderyst, le R. P. H., Introduction d la phytogèographie agrostologique de laprovince Congo-Kasai. (Les formations et associations) (154 pages, 1932) 32 #4. S c a ë tta , H., Les famines périodiques dans le Ruanda. — Contribution à l’étudedes aspects biologiques du phénomène (42 pages, 1 carte, 12 diagrammes.10 p la n c h e s , 1932).......................................................................................................... 26 ».5. Fontainas, P. et Ansotte, M., Perspectives minières de la région comprise entre leNil, le lac Victoria et la frontière orientale du Congo belge (27 pages, 2 cartes,1932)...................................................................................................................... 10 »ti. R o b y n s, W., Les espèces congolaises du genre Panicum L. (80 p a g e s , 5 planches,1 9 3 2 ) ................................................................................................................................................... 25 »7 Vanderyst, le R. P. H., Introduction générale à l'étude agronomique du Haut-Kasai. Les domaines, districts, régions et sous-régions géo-agronomiques duVicarial apostolique du Haut-Kasai (82 pages, 12 figures, 1 9 3 3 )........................ 25 »Tome II.1. Thoreau, J., et du Trieu de Terdonck, R., Le gîte d'uranium de Shinkolobwe-Kasolo (Katanga) (70 pages, 17 planches, 1 9 3 3 ).............................................................. fr . 50 »t. S c a ë tta , H ., Les précipitations dans le bassin du Kivu et dans les zones lim i­trophes du fossé tectonique (Afrique centrale équatoriale). — Communicationpréliminaire (108 p a g e s , 28 fig u r e s , c a rte s , p la n s et c r o q u is , 16 d iag r a m m e s , 10 p la n c h e s , 1 9 3 3 ) ............................................................................................................ 60 i3. Vanderyst, le R. P. H., L'élevage extensif du gros bétail par les Bampombos elftaholos du Congo portugais (50 pages, 5 figures, 1933) 1a •4. Polinard, E., Le socle ancien inférieur à la série schisto-calcaire du Bas-Congo.Son élude le long du chemin de fer de Matadi à Léopoldville (116 pages,7 figures, 8 planches, 1 carte, 1 9 3 4 ) ............................................................................................. 40 »Tome III.S c a ë tta . H ., Le climat écologique de la dorsale Congo-Nil (335 p a g e s , 61 d ia g r a m m e s ,20 planches, 1 carte, 1 9 3 4 )............................................................................................. . fr. 100 »

Tome IV.1. P o l in a r d , E ., La géographie physique de la région du Lubilash, de la Bushimaieet de la Lubi vers le parallèle Sud (38 pages, 9 figures, 4 planches, 2 cartes,1935 .................................... .................................................................fr. 25 »Z. P o l in a r d , E ., Contribution à l’étude des roches éruptives et des schistes cristallinsde la région de Bondo (42 pages, 1 carte, 2 planches, 1935).............................. 15 »3. P o lin a r d , E ., Constitution géologique et pétrographique des bassins de la Kottoet du M'Bari, dans la région de Bria-Yalinga (Oubangui-Chari) (160 pages,21 figures, 3 cartes, 13 planches, 1935)................................................................. 60 nTome V.1. R o b y n s , W., Contribution à l'étude des formations herbeuses du district forestiercentral du Congo belge (151 pages, 3 figures, 2 cartes, 13 planches, 1936) . fr. 60 »2. S caëtta, H., La genèse climatique des sols montagnards de l’Afrique centrale. —Les formations végétales qui en caractérisent les stades de dégradation(351 pages, 10 planches, 1937)...................................................................................115Tome VI.1 G y s in , M ., Becherches géologiques et pétrographiques dans le Katanga méridional(259 paegs, 4 figures, 1 carte, 4 planches, 1937)..............................fr. 65 »2. R o b e r t , M., Le système du Kundelungu et le système schisto-dolomitique(Première partie) (108 pages, 1940)...................................................................... 30 ■>3. Robert, M., Le système du Kundelungu et le système schisto-dolomitique(Deuxième partie) (35 pages, 1 tableau hors-texte).............................................13 »SECTION DES SCIENCES TECHNIQUE8Tome I.1. M a u r y , J ., Triangulation du Katanga (140 p a g e s , f ig u r e , 1 9 3 0 ) ............................... f r . 25 »£ A n th o in e , K ., Traitement des minerais aurifères d’origine filonienne aux minesd'or de Kilo-Moto (163 p a g e s , 63 c r o q u is , 12 p la n c h e s , 1 9 3 3 ) ............................... 60 »*. M a u r y , J ., Triangulation du Congo oriental (177 p a g e s , 4 flg ., 3 p la n c h e s , 1934). 60 »Tome II.1. a n t h o in e , R ., L’amalgamation des minerais à or libre à basse teneur de la minedu mont Tsi (29 p a g e s , 2 f ig u r e s , 2 p la n c h e s , 1 9 3 6 )...................................................... f r . 10 »E. M o lle , A ., Observations magnétiques faites â Elisabethvüle (Congo belge) pendantl'année internationale polaire (120 p a g e s , 16 f ig u r e s . 3 p la n c h e s , 1936). 45 t3. D e h a lu , M ., e t P a u w e n . L ., Laboratoire de photogrammétrie de l'Vniversité deLiège. Description, théorie et usage des appareils de prises de vues, du stéréoplanigrapheC5 et de VAéromultiplex Zeiss (80 p a g e s , 40 f ig ., 2 p la n c h e s ,1 9 3 8 ) ................................................................................................................................................................... 20 »4. T o nneau, R ., et C h a r p e n tie r , J ., Etude de la récupération de l'or et des sablesnoirs d'un gravier alluvionnaire (m é m o ir e c o u r o n n é a u c o n c o u r s a n n u e l de1938) (95 p a g e s , 9 d ia g r a m m e s , 1 p la n c h e , 1 9 3 9 )...................................................................... 35 »5. M a u r y , J., Triangulation du Bas-Congo (41 p a g e s , 1 c a r te , 1 9 3 9 ) ............................... 15 »Tome III.H e rm a n s , L ., Résultats des observations magnétiques effectuées de 19Si à 1938 pourl'établissement de la carte magnétique du Congo belge (a v e c u n e in t r o d u c t i o np a r M . D e h a lu ) :1. F a s c ic u le p r é lim i n a i r e . — Aperçu des méthodes et nomenclature des Stations(88 p a g e s , 9 f ig u r e s , 15 p la n c h e s , 1 9 3 9 ) ..............................................................................f r . 40 n2. E n p r é p a r a t io n .3. Fascicule II. — I ivu. Ruanda. Région des Parcs N ationaux (20 janvier 1935-26 avril 1936) (138 pages. 27 figures, 21 planches, 1941) . . . . . . 75 »4. F a s c ic u le III. — Région des Mines d’or de Kilo-Moto, Ituri, Haut-Uele (27 a v ril-16 o c to b r e 1936) (71 p a g e s , 9 f ig u r e s , 15 p la n c h e s , 1939)...................................................... 40 »

Sous presse.Mertens, le R. P. J., Les chefs couronnés chez les Ba Kongo orientaux. Etude de régimesuccessoral (in-8°).de Beaucorps, R., S. J., Les Basongo de la Luniugu et de la Gobari (in-8°).Resseler, R., Recherches sur la calcémie chez les indigènes de l'Afrique centrale (in-8°).de G ra n d R y , G ., Les graben africains et la recherche du pétrole en Afrique orientale (in- 4 °).Anthoine, R., Les méthodes pratiques d'évaluation des Gîtes secondaires aurifères appliquéesdans la région de Kilo-Moto (Congo belge) (in-4°).BULLETIN DES SÉANCES DE L’INSTITUT ROYAL COLONIAL BELGEBelgique. Congo belge. Union postale universelle.Abonnement annuel. . . .Prix par fascicule . . . .fr. 60.—fr. 25.—fr. 70.-fr. 30.—fr. 75.- (15 Belgas)fr. 30.— (6 Belgas)Tome I (1929-1930) . . .Tome II (1931) . . . .Tome III (1932) . . . .Tome IV (1933) . . . .Tome V (1934) . . . .Tome VI (1935) . . . .608 pages694 .680 »884 »738 »765 »Tome VII (1936) . . . . 626 pagesTome VIII (1937) . . . . 895 »Tome IX (1938) . . . . 871 »Tome X (1939) . . . . 473 »Tome XI (1940) . . . . 598 -»M. H A Y E Z , im p r im e u r d e l'A c a d é m ie r o y a le d e B e lg iq u e , r u e d e L o u Y aiu , 1 11 , B ru x e lle s .(Domicile légal: rue de la Chancellerie, 4)N° réf. 2019.M ade [n B e lg iu m .1