31e jaargang nr. 3 2012/03 - KNNV Vereniging voor Veldbiologie

Groene Cursus najaar 2012Naast onze wekelijkse wandelingen in deHaagse natuurgebieden, organiseert onzeafdeling het komende najaar weer eenGroene Cursus.Onze Groene Cursus is een basiscursusover de natuur rond om ons heen en vereistgeen echte biologische voorkennis, welinteresse en enthousiasme. Het leslokaal isin het Milieu Service Punt Zuiderpark, DenHaag. Ingang: Vreeswijkstraat langs de Kinderboerderij,bereikbaar met bus 25.De cursus vindt plaats op zes donderdagavondenvan 20.00 uur tot 22.00 uur.ExcursiesZaterdag 13 oktober, 10.00 uur: PaddenstoelenZondag 28 oktober, 10.00 uur: StrandvondstenZaterdag 3 november, 10.00 uur: Vruchten,Zaden, BomenKostenDe kosten voor de hele cursus bedragen€ 55,- inclusief koffie, thee en cursusmateriaal.Voor nadere inlichtingen: Laus Hendriks070-3946065Donderdag 27 september: Bomen en KnoppenDonderdag 4 oktober: VogeltrekDonderdag 11 oktober: PaddenstoelenDonderdag 25 oktober: StrandvondstenDonderdag 1 november: Vruchten en ZadenDonderdag 8 november: Overwinteren &afsluitingInschrijvenU kunt zich opgeven voor deze cursus doorhet inzenden of e-mailen van de strook/gegevens op pagina 12 en door het overmakenvan het genoemde bedrag op derekening nr. 691956 ten name van PenningmeesterIVN Den Haag.EEN CURSIST VERTELTDe verscheidenheid aan soorten…koekjes!De Groene Cursus dit voorjaar was voor mijeen heel leerzame cursus. Van te voren hadik me natuurlijk wat voorstellingen gemaakt:geitenwollensokken, oudere mensen….niets van dit alles. Het was een erg leukegroep vlotte mensen, de docenten warenenthousiast en heel bekend met de onderwerpendie ze bespraken.Door de cursus bewonder ik de natuur nogmeer. Ik heb vele nieuwe soorten planten,bomen en dieren leren kennen. Zo weet iknu dat er wel 350 soorten bijen en hommels zijn.Deze maand liep ik met mijn man in Marlottoen we opgewonden vogels hoorde. Nagoed kijken kwamen we erachter dat er eenhele grote uil in de boom zat! En dat terwijlwe op de Groene Cursus hadden geleerddat het heel moeilijk is om uilen te spottenop klaarlichte dag.Naast alle soorten planten, bomen en dierenheb ik nog een soort héél goed lerenkennen: koekjes. Het leek net of Jos er eensport van maakte om elke avond of ochtendons kennis te laten maken met een andersoort koekje. Kortom, de koffie en thee métwerd erg goed verzorgd.Na alle leuke lessen en excursies kan ikalleen maar beamen: de natuur blijft verwonderen!(En stiekem het koekjesassortimentvan de diverse supermarkten óók!)Marjolein Kal–van der Laan3

Herinneringen aan Hans GartenOp 2 juni hebben we afscheid moeten nemenvan Hans Garten, oud docent van de Haagsenatuurgidsencursus.Mijn eerste herinnering aan Hans stamtuit de vijftiger jaren. Mijn ouders waren opbezoek bij een jeugdvriendin en haar zoonHans, toen al een bevlogen veldbioloog, hadeen geweldige verzameling voorwerpen uitde natuur die ik, als achtjarig jongetje, metbewondering bekeek. Het meest spectaculairewas wel een opgezette meeuw die zijnhalve kamertje leek te vullen.Ruim 35 jaar later kwam ik Hans weertegen, op de natuurgidsencursus, hij alsdocent en ik als natuurgids in de dop. Hijkon nog even enthousiast over de natuurvertellen. Dat bleek tijdens zijn lesavondenwaar hij met hele collecties materialen van6het Museon liet zien hoe onze natuur inelkaar steekt, maar vooral ook in het veld,waar hij ons de eerste beginselen van ecologiebijbracht onder het motto: “Wat groeitwààr, en waarom juist dààr?”. Toch ging hethem maar ten dele om kennis en begrip: hetging hem vooral om het (laten) genieten vannatuur op de ontelbare leuke plekjes die hijin de loop van zijn biologenleven verzameldhad: een enorme verzameling kaartjes enwandelingen waarmee hij zorgvuldig bijhieldwat er waar te beleven viel.Dat (laten) genieten bleef, ook toen hij doorfysieke problemen de Natuurgidsencursusvaarwel had moeten zeggen. Als we samenop stap gingen wees hij de weg naar allerleileuke plekjes waar ik in mijn eentje nooit zouzijn gekomen. Zo bracht hij me naar de beeldentuinenvan Ravesteyn, Kröller-Müller enhet Singermuseum, en wees hij de weg naarhet arboretum de Trompenburg en de botanischetuinen van Fort Hoofddijk. ’s Wintersdeden we de ‘Tour de Gans’ in het oude landvan Strijen en gingen we naar de inlagenvan de Zeeuwse eilanden om wintervogelste spotten, of naar Kalmthout om daar detoverhazelaars te zien bloeien.De herinneringen daaraan blijven…Max LeerentveldTwee nieuwe bestuursleden gezochtHeb je ambitie om iets te doen in hetbestuur van IVN Den Haag? We bieden defunctie van penningmeester en algemeenbestuurslid aan. De huidige bestuursledendoen het werk al héél lang en zijn statutairaan de beurt om volgend jaar af te treden.De penningmeester beheert de kas en steltde jaarlijkse verantwoording, balans enbegroting op.Het algemeen bestuurslid krijgt taken die bijhem/haar passen. Denk aan: coördinatorlezingen, externe contacten en publiciteit,wellicht ook excursies op aanvraag, enz.Over de invulling van beide functies is overlegmogelijk. Wil je alvast de sfeer proevenof eens kijken of het wat voor je is? Je bentwelkom op de komende bestuursvergadering(tweede helft van augustus).Informatie en nadere inlichtingen bij HenkWardenaar (tel. 06-44 670 470)

Nieuwe thema’s aanpakkenHerhaaldelijk hebben we als nieuw beleid geformuleerd dat we met jeugd en jongeren aande slag willen. Ook landelijk is dit een thema, zie de opleiding Scharrelkids. In Den Haag is hetonderwerp urgent: Gert van der Slikke deed de laatste ALV een oproep hier aandacht aan tebesteden vanwege de te verwachten gemeentelijke bezuinigingen op het NME-beleid. Ook bijde Haagse Natuurverkenners dreigen bezuinigingen.En er is een aantal gidsen dat met kinderenbezig is (b.v. Het Bewaarde Land en DeGroene Basis in Leidschendam/Voorburg –NME op de basisscholen). Andere gidsenwillen graag met kinderen bezig zijn. DeNatuurfabriek heeft een succesvol projectgedraaid, maar continuïteit is moeilijk.Hoe is één en ander vorm te geven? Wegaan overleggen vanuit het bestuur met deorganisatie van de Natuurverkenners om tezien hoe dit instituut voortgezet kan worden,al of niet met inzet van het IVN.Voorstelbaar is om een pilot op te zettenin de komende herfst in het Zuiderpark,MSP/kinderboerderij. Denk aan drie maal(september, oktober en november) op deeerste woensdag van de maand van 14-16uur. Bovenbouwkinderen nemen tegen eengeringe vergoeding (€ 2,-) deel. Bij scholenin de buurt maken we de activiteit bekend.Zijn er onder de gidsen liefhebbers om ditverder vorm te geven en uit te voeren?Andere onderwerpen die om een thematischeaanpak vragen zijn:- duurzaamheid. Dit is ook een landelijkthema (deel van de nieuwe naam IVN enmissie) en we hebben in Den Haag éénlezing en excursie gehouden,- eetbare natuur. Vertellen we erover opexcursies of gaan we daadwerkelijk groentenverbouwen, b.v. in de eigen achtertuin,op het balkon of doen we mee met de eetbaretuin in het Zuiderpark?- sterrenkunde. Er is een sterrenwachtonder handbereik: Rijswijk. Gaan we daarmet enthousiastelingen naartoe?Per thema gaan we kijken met de enthousiastegidsen hoe we één en ander handenen voeten geven.Wil je meedoen, heb je ideeën of wil je watanders? Neem dan contact op met HenkWardenaar (voorzitter IVN Den Haag), tel.06-44 670 470Natuur door deogen van een kindWat is er leuker dan samen met een groepkinderen de natuur in te gaan en allemaalleuke dingen te beleven?Sinds een jaar is een kleine groep gidsenregelmatig op stap met kinderen. We hebbeneen leuke speurtocht door het Zuiderparkgemaakt, die met wat aanpassingendoor elk natuurgebied gehouden kan worden.Ook is er in de duinen een kruidenwandelingsamengesteld. Aan de hand vaneen zoekkaart kun je kruiden plukken en erdaarna soep van maken! Geweldig om tezien hoe kinderen zich snel thuis gaan voelenin de natuur. Eerst wat huiverig. Allesis toch vies en eng? Om na korte tijd volovergave te gaan plukken, vangen en zelfste eten. Wij als gidsen genieten misschiennog wel meer dan de kinderen. We hopen,dat er nog vele wandelingen mogen komen.Ook een wandeling op verzoek (voor bijv.een verjaardagsfeestje) is mogelijk.Wie weet eten wij samen met uw kinderenof kleinkinderen binnenkort een heuse heksensoep!Jolanda van der Linden, Mieke Witte,Conny de Lange en Irma de Kleijn7

Verslag uit de ‘geheime tuin’Op 1 juli jl. gidsten Viola Süto en Henk Wardenaarmensen door de ‘geheime tuin’ van Sorghvliet inhet kader van de Jubileumwandelingen.De aankondiging in het AD van woensdagheeft effect: er komen 65 mensen! Dat istoch wel even slikken, zo’n grote groep.Maar we hebben er al een beetje rekeningmee gehouden, want de aankondiging waseen waar lokkertje! Het weer werkt ook mee:zonnig met een stevige wind.Hoe doe je dat, zo’n grote groep handelen?Die verplaatst zich langzamer dan eenkleine groep en je moet steeds wachten totiedereen gearriveerd is op de plaats waar jeiets vertelt. Voorts spreek je met een stemvolumevan 1,5 maal ten opzichte van normaal.Best vermoeiend.Wat vertellen we zo ’n grote groep? Detailsvan een klein bloemetje, waar je allemaalomheen hurkt, die kun je wel vergeten. Dethema’s zijn: ontstaansgeschiedenis, landschap,eetbare en geneeskrachtige natuur.Het park is vroeger heel groot geweest,tot aan Loosduinen toe en het was eenkaal duinlandschap, waar stuifdijken inzijn aangelegd. De taxus is giftig, de beskan gegeten worden, maar de pit moet jeecht uitspugen en de naalden worden ‘elektrischgemolken’ (een uitvinding van de TUDelft) om de stof te winnen die helpt ovariumkanker(eierstokkanker) te bestrijden. Debijenstal doet het altijd goed en het maaibeheer(deels hoog gras laten staan) ontmoetbegrip. Het kringgesprek rond de centralebeuk met als thema ‘wat is het nut van dezeboom (en de natuur)’ is heel geanimeerd.De combinatie van brandnetel en weegbreeis voor velen een eye-opener, evenals demolsla. De Haagse Beek die bij Kijkduinontspringt en in de Hofvijver uitmondt, geeftgelegenheid om het watersysteem van deduinen uit te leggen en wekt verwonderingbij de groep. Op de Parnassusberg ontmoettende muzen elkaar en die plek diendeals inspiratiebron voor Jacob Cats.We sluiten af met het schenken van appelthee,vlierbloesemlimonade en serveren erhoningcaramelkoek bij. Hetpropagandamateriaal ende jubileumpennen vindengretig aftrek.Een applaus en vele persoonlijkebedankjes zijnons deel. Iemand vraagtzelfs hoe hij kan doneren.De website biedt de gelegenheidom donateur teworden.Henk WardenaarFoto Henny Meyer8

Uit hoofde van mijn bedrijf was ik benaderdom een eerste schets te maken en assistentiete verlenen bij een aantallen lessen.Daarna zou ik van de verschillende thema’seen compleet ontwerp maken. In de definitieveontwerptekening zijn de ideeën van deleerlingen zoveel mogelijk samengebracht.Het wordt dus echt een tuin voor en doorde leerlingen.Tijdens de excursie door Heemtuin H.J.Bos heeft beheerder Frank van Veenendaalhun uitgelegd wat de verbanden zijnin de Heemtuin. Waarom planten groeienwaar ze groeien en wat de invloed is vanhet beheer op de beplanting.Gedurende de wandeling door het permacultuurgedeelte,achter de Heemtuin, kregenzij uitleg over het hoe en waarom vandeze manier van gewassen verbouwen.Ook hebben diverse IVN gidsen hun bijdragegeleverd aan dit project. Zo is debeheerder van vogelasiel De Wulp, Ruudvan der Waard, benaderd om uitleg te gevenover vogels: wat zijn de mogelijkheden vande nieuw aan te leggen tuin, welke vogelskun je er verwachten, aan welke voorwaardenmoet het nieuwe plan dan voldoen?IVN-gids en vleermuisdeskundige Carolienvan de Graaf is benaderd om de leerlingenmet haar kennis over zoogdieren ophet goede spoor te zetten wat betreft hunwensen voor de tuin. Welke wensen zijnrealistisch? Wat mag/kun je verwachten?In de tuin komen straks, behalve een grotevijver, ook takkenrillen en egeldoorgangen,alsmede een insectenhotel.Voor de waterbeestjes is contact opgenomenmet Corry van Leeuwen, onze waterbeestjesexpert,omdat in de tuin een grotevijver zal worden gegraven. Er werd dankbaargebruikgemaakt van haar tips bij hetmaken van de flyer.Het idee achter het geheel is om van dezetuin een soort ‘stapsteen’ te maken de wijkin, met aansluiting op de Haagse Beek. Aangeziener een drukke weg tussen ligt zal ditniet voor alle dierenleven even gemakkelijkzijn. Wat de keuze van de planten betreftis dit eenvoudiger, de beplanting langs deBeek komt terug langs de vijver en daarnaastis gekozen voor zoveel mogelijkinheemse gewassen. In de tuin komen nual vaak puttertjes foerageren.Er komt een eetbaar gedeelte, naast hetstukje permacultuur. Langs de rand van detuin komen fruitbomen en struiken te staan,enerzijds als educatief onderdeel van detuin, anderzijds om de boomkruinen doorte zetten in de tuin en zo aan te sluiten opde boomkruinen die al doorlopen vanaf deHaagse Beek tot aan de tuin.Mede dank zij de steun van Fonds 1818 zalde tuin in het najaar daadwerkelijk aangelegdworden. Vlak voor de eindpresentatiekwam, tot grote vreugde van de leerlingen,de toezegging voor de subsidie binnen. Hunproject was niet langer een papieren project,maar zoals een van hen opmerkte: “Wekunnen onze tuin straks dus daadwerkelijkzien”.Volgend schooljaar zullen de leerlingenonder begeleiding aan diverse onderdelenvan de tuin mee kunnen werken, mede inhet kader van hun maatschappelijke stage,maar ook om binding te krijgen met ‘hun’tuin. De tuin zal in de komende jaren voorvele educatieve doelen gebruikt gaan worden.Wordt vervolgd.Ingrid Piek11

Meer dan mooi!Voordat ik met mijn camper naar Engeland vertrek,sta ik nog even naar de vlier in mijn tuin tekijken. Wat is het toch een kampioen!Hij bloeit prachtig en omdat ik een stuk nietkan snoeien, schiet hij daar als een boomomhoog. Hij heeft zichzelf bijna boven opde afscheidingsmuur geplakt. Dat schijnt vrijnormaal te zijn voor een vlier. Die nestelenzichzelf graag in de buurt van stenen. Hij zitaltijd vol met insecten en is daarmee ookeen fijne plek voor de kool- en pimpelmezendie in mijn tuin wonen.Ik heb er wat bloesem afgehaald, maar niette veel, want ik wil in de herfst ook nog watbessen kunnen plukken om er jam, taarten sap van te maken. Die bloesem ga ikwassen, drogen en dan door een pannenkoekbeslaghalen. Beetje honing en kaneelerbij …. mmm, lekker. En omdat ik wat lastheb van ruwe handen, ga ik wat bloesemgebruiken om dat samen met rozenblaadjesen vaseline tot een handcrème maken.Gewoon twee kopjes bloesem, tien rozenen 250 gram vaseline, twintig minuten latenpruttelen, zeven en in de koelkast bewaren.De bloesem die overblijft ga ik drogen voorlekkere thee. Als ik dan nog eens wat grieperigword, kan ik dat gebruiken om mezelfaan het zweten te krijgen. Zweten is immerseen prima middel om virussen en afvalstoffenuit het lichaam te verwijderen.Als ik wat schors van de eik pluk (niet vande bast, maar van een takje) kan dat daarstraks gedroogd ook nog bij helpen. Datis de kampioen vocht afdrijven en hij isook nog lekker in de thee.Ik combineer die gedroogde schors trouwensook vaak met wat goudsbloem (Calendula),maar dat is natuurlijk maar net watje lekker vindt. Die goudsbloem helpt danook weer om ontstekingen te remmen enwonden te helen.Ik ben benieuwd wat ik in Engeland zal tegenkomen. Ik ga over met de Ferry en voor hetgeval ik zeeziek (of wagenziek) word, kanik wat absint-alsemtopjes meenemen. Tweekopjes thee daarvan per dag en geen centjepijn. Aan de kust heb ik kans om wat zeeplantente vinden, het zou leuk zijn om watzeekraal te kunnen plukken. Die kook ik dantien minuutjes, beetje boter, nootmuskaat eneen lekker visje erbij … heerlijk.Er zal daar wel veel spanning in de luchthangen met de Olympische spelen. Misschienmoet ik voor hen maar extra muntpakken. Als thee is dat prima voor nerveuzeklachten en helpt je om goed te slapen.Wat hebben we in onze natuur veel kampioenen… ‘t Is toch allemaal meer dan mooi!Marjo Vogel%Ja, ik geef me op voor de Groene CursusNaam en voorletters:Roepnaam:Adres:Postcode / Woonplaats:Telefoonnummer:E-mailadres:Opsturen naar: LausHendriks, Mgr. Bekkerslaan627, 2286 EARijswijk, of per e-mail:hendriks27@zonnet.nlof cursussen@ivndenhaag.nl12

Wandelen MET gids Ria HoogstraatIn de periode september-november organiseerthet IVN in samenwerking met de Stichting BomenOver Leven drie wandelingen met als gids RiaHoogstraat.NazomerenOp woensdag 12 september kunt u, samenmet Ria, nazomeren op landgoed Duivenvoorde,Laan van Duivenvoorde (zijstraatvan de Veurseweg) in Voorschoten. Het iseen wandeling door het mooie kasteelpark,dat is aangelegd in de Engelse landschapsstijl,maar waar ook nog elementen van devroegere Franse stijltuin te vinden zijn.Misschien zijn er al paddenstoelen te vinden,maar het kan ook nog volop zomerzijn. We laten ons verrassen door wat weontdekken.Kinderen zijn van harte welkom en krijgenextra aandacht.We starten om 14.00 uur bij de opzichterswoninghalverwege de oprijlaan. Daar vindtu ook de kaartjesautomaat en de fietsenstalling.Uw auto kunt u parkeren aan het beginvan de oprijlaan tussen de bomen. Toegangvolwassenen € 1,-, 65+ en kinderen € 0,50.Het park is verboden voor honden. Bereikbaarmet bus 45 en 39, halte Kniplaan.Bereikbaar met tram 19, halte Leidsenhage-Noordsingel/Albert Heijn.Grenswandeling, over debrug en dan weer terugOp woensdag 14 november neemt Ria umee voor een lekkere doorstapwandelingop de grens van herfst en winter.We passeren de grens tussen Leidschendamen Voorburg en de grenspalen van dehoogheemraadschappen Delfland en Rijnland.Als het weer en de tijd het toelaten,gaan we over de brug en dan weer terugover een andere brug. Deze wandeling isgeschikt voor goede lopers en voor watgrotere kinderen. Honden mogen aangelijndmee.Goede wandelschoenen en eventueelwarme/waterdichte kleding worden aanbevolen.We verzamelen om 14.00 uur bij het café opde hoek van de Damlaan/Voorburgseweg.Bereikbaar met bus 45, halte Damlaan.Alle wandelingen duren ongeveer 1½ uur.Herfst in Park RusthoutOp woensdag 17 oktober maakt u met Riaeen herfstwandeling door Park Rusthoutaan de Noordsingel in Leidschendam. Dezewandeling is ook voor kinderen. De gidsgeeft hun extra aandacht.Park Rusthout is een Natuurtuin, ooit aangelegdals Heemtuin, met verschillendemini-landschappen met de daarbij behorendebeplanting. In het hart van het park iseen kleine dierenweide die in het weekeindeopen is dankzij de inzet van vrijwilligers.Het park is verboden voor honden.We verzamelen om 14.00 uur bij de ingangaan de Noordsingel, tegenover de parkeergaragevan winkelcentrum Leidsenhage.Foto: Bob Molenaar13

stappen in de natuur2012 tijdstip GebiedZa 1 septZo 2 sept10.1511.00OOSTDUINEN/HARSTENHOEK: eetbare en bruikbare planten in deduinen. Start: halte bus 23, Maurits de Brauwweg.CLINGENDAEL IVN Jubileumwandeling voor het hele gezin. Boeiendebomen. Start: bruggetje van Alkemadelaan t.o. Van Montfoortlaan.Bus 23.Za 8 sept 10.00 MEIJENDEL: bessen en zaden. Start speelweide tegenoverBoerderij Meijendel. Wandeling over onverharde duinpaden.Zo 9 septWo12 sept14.0014.00HUBERTUSPARK: start bij monument Plesman Raamweg.DUIVENVOORDE: nazomeren, ook voor kinderen. Start opzichterswoninghalverwege Laan van Duivenvoorde (zijstraat Veurseweg)Voorschoten. € 1. Honden mogen niet mee. Bus 45 of 39 halteKniplaan. SBOLZa 15 sept 10.00- DUNEA natuurfeestdag. Meer info www.dunea.nl. Bezoekerscen-16.00Zo 16 sept 10.0010.30Za 22 sept 10.30trum, Meijendelseweg, Wassenaar.ZUIDERPARK Eendenkooi rondleiding op afspraak. Tel:06-47460159tussen 18.00 en 21.00 uur. Honden niet toegestaan.DE HORSTEN: Het is nog steeds zomer! Verzamelen bij de hoofdingangaan de Papeweg, Wassenaar.SORGHVLIET: bijna herfst. Start: ingang Scheveningseweg, bij hoekAdriaan Goekoopweg. Tram 1.KIJFHOEK/BIERLAP: zaden en sporen. Start bij infobord parkeerplaatsbegin Meijendelseweg, Wassenaar.11.00-14.00Zo 23 sept 14.00 MARLOT/REIGERSBERGEN: start hoek Hofzichtlaan-Bezuidenhoutseweg.Bus 24.Za 29 sept 10.00 SORGHVLIET: een geheime Haagse tuin met eetbare, geneeskrachtigeen bruikbare planten. Start ingang Scheveningseweg bij hoekAdriaan Goekoopweg. Tram 1.Za 30 sept 10.00 ZUIDERPARK Eendenkooi rondleiding op afspraak. Tel. 06-47460159tussen 18.00 en 21.00 uur. Honden niet toegestaan.Zo 6 okt 10.15 OOSTDUINEN/HARSTENHOEK: bessen: eetbaar en giftig. Start:halte bus 23, Maurits de Brauwweg.13.00 WESTDUINEN: verschillende duinzones via het strand, over onverhardeduinpaden. Start De Savornin Lohmanlaan - hoek Laan vanPoot. Bus 24.Zo 7 okt 10.0011.00TE WERVE: Paddenstoelenwandeling. Start: ingang van Vredenburchweg101- 105. Bus 23 en tram 17.mmmmmmmmmmmmmmMEIJENDEL IVN Jubileumwandeling voor het hele gezin. Dwalendoor de duinen. Start bezoekerscentrum, Meijendelseweg, Wassenaar.Za 13 okt 10.30 SORGHVLIET: GEZINSWANDELING Paddenstoelen zoeken. Startingang Scheveningseweg, bij hoek Adriaan Goekoopweg. Tram 1.14

Zo 14 okt 10.45 KIJKDUIN: Wat vinden we op het strand? Verzamelen bij de Muziektent,Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 en 26.Wo 17 okt 14.00 RUSTHOUT: herfstwandeling in de natuurtuin, ook voor kinderen.Start ingang Noordsingel, t.o. parkeergarage Leidsenhage. Tram 19.Honden mogen niet mee. SBOLDo 18 okt 14.00 SORGHVLIET: Start bij ingang Scheveningseweg 24 bij hoek AdriaanGoekoopweg. Tram 1.Za 20 okt 11.00 KIJFHOEK/BIERLAP: 100 paddenstoelen. Start bij infobord parkeerplaatsbegin Meijendelseweg, Wassenaar.Zo 21 okt 10.30 CLINGENDAEL: o.a. de Japanse tuin. Start Ruigrocklaan - hoek CeesLaseurlaan. Bus 22.Za 27 okt 21.00 NACHT VAN DE NACHT: Aanmelden voor de Westduinen op info@ivndenhaag.nl of 06-20568114 en voor de Oostduinen (Harstenhoek)op wardenaar45@zonnet.nl of 06-44670470.Za 3 nov 12.00 SCHEVENINGEN-haven: zeereep. Bij niet te ruw weer gaan we ookkorren. Vertrek bij de windmolen aan het einde van de Houtrustweg.Warm aankleden en laarzen aan!Zo 4 nov 11.00 DE HORSTEN IVN Jubileumwandeling voor het hele gezin. Spannendespeurtocht! Start: hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Bus 90halte Lange Kerkdam + 10 minuten lopen.Za 10 nov 10.00 MEIJENDEL: Herfst in het duin. Start bezoekerscentrum, Meijendelseweg,Wassenaar.Zo 11 nov 14.00 LEIDSCHENDAMMERHOUT: start bij de ingang Oostvlietweg tussennrs. 28b en 29. Thema: herfst.Wo 14 nov 14.00 GRENSWANDELING: tussen Leidschendam en Voorburg, geschiktvoor goede lopers en wat grotere kinderen. Honden mogen mee vooreen lekkere doorstapwandeling op de grens van herfst en winter. Startbij café hoek Damlaan/Voorburgseweg. Bus 45, halte Damlaan. SBOLZa 17 nov 10.00 SORGHVLIET: een geheime Haagse tuin: eetbare, geneeskrachtigeen bruikbare natuur. Start: ingang Scheveningseweg, bij hoek AdriaanGoekoopweg. Tram 1.Zo 18 nov 14.00 MARLOT/REIGERSBERGEN: start hoek Hofzichtlaan-Bezuidenhoutseweg.Bus 24.Za 24 novZo 25 nov11.00-14.0014.00KIJFHOEK/BIERLAP: korstmossen. Start bij infobord parkeerplaatsbegin Meijendelseweg, Wassenaar.BERKHEIDE: nieuwe stuifduinen. Even lekker struinen door duinen,weer in hun ontwikkelingsfase gebracht door menselijk ingrijpen.Vertrek parkeerplaats bij restaurant Duinoord, Wassenaarseweg 26,Wassenaar.15

afdeling den haagkoninklijke nederlandsenatuurhistorische verenigingPROGRAMMA SEPTEMBER – NOVEMBER 2012InfoN.B.Hans Toetenel 06-51077222, n.h.secretaris@den-haag.knnv.nl- Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à €0.08 per km.- Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan.ZATERDAG 1 septemberDagexcursie Hollandse kade(duur hele dag, ca. 12 km)Thema Karakteristieke kaden in het veenweidegebied in het Groene Hart.Verzamelen 08.45u Den Haag CS bij Bruna (indien verdwenen, dan infopost NS). Reisper trein en bus.Horeca Kockengen.Organisatie Els en Bert van Maanen, 070-3867630.ZATERDAG 15 septemberDagexcursie Dintelse gorzen(duur hele dag)Thema Veelzijdige begroeiing als gevolg van een afwisselende zoete en zilte bodemmet in de verte zicht op het Krammer Volkerak.Verzamelen 08.30u, P- De Uithof bij eindpunt RR 4. Reis per auto, aanmelden bij InekeGilbert.Meenemen Lunch, drinken etc.Horeca Vooraf bij camping.Organisatie Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert, 070-2118254.WOENSDAG 19 septemberOchtendexcursie Sorghvliet(duur 2 uur)Thema Sorghvliet, oud binnenduin, historisch en floristisch interessant. Niet vrijtoegankelijk, wij verzorgen toegangskaarten.Verzamelen 10.30u, ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24a. Tramlijn 1 halteAdriaan Goekooplaan, bus 24 halte Vredespaleis.Organisatie Els en Bert van Maanen, 070-3867630.ZATERDAG 29 septemberDagexcursie Spanderswoud, Bussum-Zuid(duur hele dag)Thema paddenstoelen. De hoeveelheid paddenstoelen bepaalt hoeveel we lopen!Verzamelen 08.55u Trefpunt (lange paal) in hal Den Haag CS. Trein Utrecht vertrek 09.08u.Meenemen Lunch, drinken, paddenstoelenboek.Horeca Begin en evt. eind van de excursie.Organisatie Els Kempen, 070-4274818, en Jola Gerbrands, 070-3201485.16

ZATERDAG 13 OKTOBERMiddagexcursie Zandmotor(duur plm. 4 uur, lengte ca 7km)Thema De dynamiek van de kust, kustbescherming, flora en fauna van strand enzeereep. Route deels moeilijk begaanbaar door mul zand en waterstromen.Verzamelen 13.00u Deltaplein Kijkduin, bij ‘vuurtoren’. OV of eigen vervoer, P aanwezig.Meenemen Regenkleding, verrekijkers.Horeca Aan het begin en eind van de excursie.Organisatie Hans Toetenel, 06-51077222, email: n.h.secretaris@den-haag.knnv.nlDONDERDAG 11 oktoberMiddagexcursie Westbroekpark(duur 2 uur)Thema Uitgebreid bomen kijken in het park met interessante naald- en loofbomen.Verzamelen 14.00u, hoofdingang (bij Rosarium). Tramlijn 9 halte Nieuwe Duinweg.Meenemen: Loep, bomenboek.Horeca In Westbroekpark.Organisatie Bomenwerkgroep, Hilde Küpfer, 06-53844741ZATERDAG 27 oktoberDagexcursie Amsterdamse waterleidingduinen(duur hele dag)Thema Paddenstoelen. We gaan speuren naar bijzondere soorten van duin en bos.Verzamelen 09.10u Den Haag CS bij Bruna (indien verdwenen, dan infopost NS). Reisper OV.Meenemen OV-chipkaart, lunch, drinken, boeken etc.Horeca Begin / halverwege en evt. aan het eind van de excursie.Organisatie Okje van Drimmelen, 070-3238629 en Mies Eveleens, 015-2571535.ZATERDAG 10 novemberOchtendexcursie Hakhoutbeheer in de Horsten, Voorschoten (duur 2 à 3 uur)Thema Excursie en uitleg over het hakhoutbeheer in de landgoederen vanWassenaar o.l.v. Hein Krantz (zie ook lezingenprogramma).Verzamelen 09.15u Den Haag CS, busplatform. Bus 46 vertrek 09.25u.Indien eigen vervoer: 10.00u Veurseweg hoek Horstlaan (parkeren bij KasteelDuivenvoorde op plm. 15 min. loopafstand).MeenemenOrganisatieWaterdichte schoenen of kaplaarzen. Er is géén horeca in de Horsten!Hein Krantz. Opgeven bij Natuurhistorisch secretaris Hans Toetenel,06-51077222, email: n.h.secretaris@den-haag.knnv.nlWOENSDAG 14 novemberOchtendexcursie Haagse Park(en)(duur 2 à 3 uur)Thema DiversVerzamelen 10.00u Den Haag CS bij Bruna (indien verdwenen, dan infopost NS). VervoerOV.Meenemen Kijker / boeken.Horeca Zo mogelijk.Organisatie Okje van Drimmelen, 070-3238629 en Mies Eveleens, 015-2571535.Vervolg zie ommezijde17

PROGRAMMA SEPTEMBER – NOVEMBER (VERVOLG)ZATERDAG 24 novemberDagexcursie ‘Rondje Maarn’(duur hele dag, lengte ca. 11km)Thema paddenstoelen. Een wandeling door het mooie gebied ten zuiden van Maarn.Verzamelen 08.40u bij Trefpunt (lange paal) in hal Den Haag CS. Trein naar Maarn V08.53u.Meenemen Lunch, drinken, paddenstoelenboek.Horeca Aan het begin en evt. eind van de excursieOrganisatie Jola Gerbrands, 070-3201485, en Mies Eveleens, 015-2571535NAJAARSLEZINGENDe lezingen vinden plaats in de Christus Triumfatorkerkaan de Juliana van Stolberglaan 154 (hoekLaan van NOI). Aanvang 20.00u, einde 22.00u.Toegang gratis voor leden KNNV en IVN; anderenbetalen € 2. Consumpties zijn voor eigen rekening.De kerk is goed bereikbaar per openbaarvervoer (trein/RR: station Laan NOI. RR 2,tram 6 en bus 23 stoppen voor de deur) enheeft een fietsenrek en een parkeerplaats.Houd onze nieuwsbrief en website www.knnv.nl/den-haag in de gaten voor eventueelaanvullende info. Voor suggesties eninlichtingen: Auke Tuizenga 070-3179290.18Donderdag 6 september: Essenhakhoutin de Horsten, door Hein KrantzDe spreker van vanavond is milieubioloogen heeft vorig jaar mei al een excursie voorons geleid naar de Duivenvoordse-Veenzijdsepolder. Daarbij heeft hij de deelnemersvan alles verteld over de geschiedenisvan de cultuur van ‘bonenstaken’.Vanavond neemt hij de essenhakhoutcultuurin de Horsten onder de loep. Hij gaatin op de vraag wanneer en waarom hetessenhakhout is aangelegd, hoe het beheerplaatsvond, waarvoor het afkomende houtwerd gebruikt en wat de huidige vrijwilligersgroepdoet.Helaas treedt de laatste twee jaar essentaksterfteop, die mogelijk voor het essenbestandin Europa dezelfde gevolgenheeft als de iepziekte indertijd voor hetiepenbestand. Hein Krantz zal de standvan zaken behandelen.Donderdag 15 november: Resultateninventarisatie HertenkampDeze avond worden de resultaten van deinventarisatie gepresenteerd die we in hetkader van ons 110-jarig bestaan hebbengehouden. Wie in de zomer van 2011 hetvoorproefje ervan heeft meegemaakt, toenonze penningmeester fraaie foto’s liet zienvan in het gebied aangetroffen planten endieren, verheugt zich natuurlijk op het totaalplaatje.Vorig jaar hebben onze reguliere werkgroepen,ad-hoc-werkgroepjes en individuelewaarnemers dit mooie gebied van Duneaonderzocht en uitgeplozen. Planten, vogels,vissen, waterbeestjes en niet te vergeteninsecten zijn geïnventariseerd. De inventarisatievan de insecten heeft meer dan1000 waarnemingen opgeleverd! De resultatenzijn nu verwerkt. Zij worden op dezeavond gepresenteerd en daarbij wordenmooie foto’s vertoond van wat we hebbenaangetroffen.Ook de zoogdieren zijn geïnventariseerd:Er zijn bij onze bezoeken regelmatig reeëngesignaleerd! Dit prachtige natuurgebieddoet zijn naam wel eer aan.

VAN HET BESTUUREven kennismaken! Mijn naam is Hans Toetenelen ik ben sinds de afgelopen ledenvergaderingop 15 maart uw nieuwe natuur-historischsecretaris.Binnen het bestuur ben ik bezig met hetexcursieprogramma, het contact met dewerkgroepen en geef ik samen met hethele bestuur van onze afdeling invullingaan de natuurbeleving en natuurstudiebinnen onze afdeling. Ook houd ik contactmet natuur-historische secretarissenvan andere afdelingen van de KNNV enkijk ik naar de activiteiten van het centralebureau van de KNNV. Ik ga iedere Ratelaareen klein stukje schrijven over deze activiteiten.In het nieuwe excursieprogrammazitten weer veel bijzondere excursies, vooriedereen vast wel iets! Voor de eerste keergaan we naar de Zandmotor kijken, lijktme een must voor de Strandwerkgroep!Dan nog maar eens de aandacht op hetJaar van de Bij! Er worden veel activiteitenondernomen om onze leden te betrekken bijdit belangrijke project. Zo is er de excursievan Frank van der Meer op 18 augustus inhet Wilhelminapark te Rijswijk. Wel al laat inhet bijenjaar, maar we gaan vast heel mooiedingen zien. Frank is een expert met eenzeer leuk verhaal. Ook landelijk zijn er veelactiviteiten. Verder dingt ‘Het Jaar van deBij’ als een van de projecten mee naar eenbijdrage van € 20.000 van de nieuw opgerichteKlaas Jan Huntelaar Foundation. Hetis een kwestie van meeste stemmen gelden!Dus, kijk op de volgende link en breng jestem uit! https://www.klaasjanhuntelaarfoundation.nl/projecten.Van het landelijkbureau komtverder de volgendemededeling.De KNNVwerkt komendjaar samen metde VOFF aaneen project van het Team Invasieve Exotenvan het Ministerie van EL&I en de NieuweVoedsel en Warenautoriteit. Het project heet‘Signalering Exoten’. Exoten zijn dierenen planten die niet van nature in ons landthuishoren en schade kunnen aanrichten.Waarnemers spelen een belangrijke rolin het veld als het gaat om het signalerenvan potentieel invasieve exoten. In ditproject heeft de KNNV afgesproken datzij haar leden zal informeren over specifiekesoorten en het melden van waarnemingenvia nieuwsbrieven, de websiteen in Natura. In een nieuwsbrief roept deKNNV op om de beschreven exoten temelden op www.telmee.nl en op www.waarneming.nl.Deze nieuwsbrief is te vinden opde website van de KNNV: www5.knnv.nl/knnv-portaal/eerste-nieuwsbrief-exoten.Alle KNNV-leden kunnen zich hierop abonnerenvia www.ravon.nl/nieuwsbriefexoten.Hans Toetenel19

NIEUWE LEDENDhr. R. C. Stuyling de LangeMw. M. J. Dominicus - VosMw. V. T. HunckDhr. A. F. van EsMw. F. SteenhuisDhr. H. HuismanMw. L. SmitDhr. W. VoortmanMw. Rozemarijn SikkesMw. Mariëlle OomenMw. R. KramerWe heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuisvoelt in onze vereniging.We maken graag nader kennis met u op onze excursies of andere activiteiten.VOGELWEEKEND in FRIESLANDEr is dit keer gekozen voor een weekend watlater in het jaar, zodat de kans op het zien vanalle soorten ganzen groter is. De provincieFriesland kan heel wat moois op dit gebiedopleveren.16 - 18 NOVEMBER 2012 bruik bedraagt € 60,-. Consumpties onderwegen drankjes in het hotel zijn voor eigenrekening.De sluitingsdatum van inschrijving voor ditweekend is 14 oktober 2012. Wees er op tijdbij, want vol = vol.De zaterdag brengen we door in het Lauwersmeergebiedonder leiding van tweeleden van de Vogelwacht Kollum. Op deheenweg bezoeken we vogelkijkpuntenin de Flevopolder en zuid-Friesland. Deterugweg voert ons langs het IJsselmeer,de Afsluitdijk en Wieringen.We reizen per busje en/of auto. De reiskostenzullen ca. € 45,- bedragen, contant af terekenen tijdens het weekend.Ons onderkomen zal zijn Hotel van der Valkin Hardegaryp. De kosten bedragen € 125,-voor twee keer logies en ontbijt, twee keerlunchpakket en twee keer een driegangendinerbij verblijf in een tweepersoonskamer.De toeslag voor een kamer voor alleenge-InschrijvenInschrijven kan via het inschrijfformulier opde website www.knnv.nl/den-haag (of meteen inschrijfformulier dat is aan te vragenbij Ineke Zwarekant, 079-331 03 69) ondergelijktijdige overmaking van de genoemdekosten op rekeningnummer 144 637 t.n.v.KNNV afd. Den Haag te DEN HAAGo.v.v. vogelweekend Friesland. Plaatsinggeschiedt in volgorde van binnenkomst vanhet inschrijfgeld. De inschrijving staat openuitsluitend voor KNNV- leden.Deelnemers ontvangen twee weken voorhet weekend bericht.Organisatie en inlichtingen: Hilde Küpfer,06-53844741 of hilde.kupfer@kpnplanet.nl20

BIJZONDERE EXCURSIESDe matige voorzomer heeft tot nu toe geen negatieve invloed gehad op de excursies waaraanik meedeed de afgelopen tijd. Die waren topkwaliteit.De Klaas Kromhoutexcursie ging dit jaar naar het Jispervelden de Thijssehof. Bijzondere gebieden, waarzowel vogelaars als floristen hun hart kunnen ophalen.In de Thijssehof kregen we een deskundige rondleiding.Ik vond het een eer de rondleider te kunnen melden datzowel de kleindochter van Thijsse als de dochter van JanNijkamp in ons gezelschap waren. Hij had beiden persoonlijkgekend. Ze kwamen steeds in zijn verhalen voor.Het plantenweekend in Zuid-Limburg leverde veel soortenop waaronder natuurlijk de zinkflora (geel van dezinkviooltjes). Zelfs de ochtend dat het echt hard regendegenoten we van de honderden orchideeën in Lanayewaaronder de grote muggenorchis (foto rechts).Bij de Meijendel-excursie met Jan Cevat werd de gelobdemaanvaren gevonden (foto links). Janwist dat ze in de buurt stonden. Kees Pinster kijkt in de flora hoe ze eruitzien, draait zich om en ontdekt hem! Piepklein. De totaal afgegravenduinen naast de Libellenvallei zullen velen met afschuw vervullen. Tochis het nodig om bijzondere soorten een kans te geven. Interessant omde ontwikkeling daar te volgen.Dan de Voorne-excursie naar Hoekje Jans en het Groene Strand. Jekunt het teer guichelheil haast niet ontwijken. De groenknolorchis moestme wel gewezen worden: wat een kleintje.Tot slot een mini-avondexcursie van Lex van der Steur: gallen in Leidschendam.In een uurtijd vonden we op kurkiepenmaar liefst viersoorten: de iep grasluis,bessenwortelluis (foto onder), iepenknobbelmijten tot slot de perenbloedluis (methulp van Bert!).Ik heb genoten het afgelopen kwartaal.Els van Maanen-van WijlenFoto’s: grote muggenorchis, Marieke Bosgelobde maanvaren, internetbessenwortelluis, Lex van der Steur21

TWEE JAAR BOMENWERKGROEPGeen betere manier om in een bomenwerkgroepterecht te komen dan het volgen van een bomencursusdoor Lex van der Steur. Als je na de gidsenopleidingbij het IVN enkele jaren als gids bezigbent geweest, word je met zo’n KNNV-cursusweer snel met beide benen op de grond gezet.Wat weet je er nog maar weinig van!Nooit gehoord van de valse christusdoorn,een lauriereik, hulsteik (deze twee dus metgeen gelobde eikenbladeren), zakdoekenboom,Anna Paulownaboom (beide foto’s),vaantjesboom, perzisch ijzerhout, enz.Geen wonder dat enkele cursisten tot deoprichting van een bomenwerkgroep kwamen.In dit geval was het een initiatief vanHilde Küpfer en Marieke Bos. De groepbestaat nu uit 11 leden en een aantal vanhen is gids bij het IVN.thuis de oplossing brengen. Ook merkje, dat van lieverlee heel wat boomsoortenvan over de hele wereld naarons land gebracht zijn. Die zijn vooralte vinden op landgoederen en arboreta,maar ook gewoon in straten en lanen.Hoe gaan we te werk? Om de twee wekenbezoeken we een gebiedje (park, wijk, kerkhofof arboretum), door één van de ledengekozen en al van tevoren verkend. Gewapendmet diverse bomenboeken proberenwe bomen en ook struiken te determineren.Dit valt niet altijd mee . Gelukkig hebben weprominente bomenkenners in ons gezelschap,die vaak het verlossende antwoordgeven. In de winter en het vroege voorjaarmoeten we het hebben van de knoppen,de bast en hetsilhouet van deboom. Liggen ernog verschrompeldebladerenonder de boom,of liefst nog watvruchten?Opmerkelijk is,dat er dankzijkruising en andere manipulatie al jaren ensoms eeuwenlang een boomsoort in veelvariëteiten voorkomt. Moeilijk te determinerendus. Dan moet nader onderzoekVoor dit laatste kan ik als bijzonder noemende wijk Wateringse Veld, ook wel Bomenmuseumgenaamd, rijk aan diverse boomsoorten.Het is een groots experiment. Bijelke boomsoort staat een bordje en degemeente heeft een boek uitgegeven meteen beschrijving van de soorten die er tevinden zijn, met vermelding van de plaatswaar ze staan.Zo valt er voor ons nog veel te ontdekken,en wilt u meedoen dan bent u van hartewelkom. Neemt u dan eerst even contactop met onze coördinator Hilde Küpfer,06-53844741.Ten slotte wil ik opmerken dat onze groepeen goed voorbeeld is van verstrengelingvan IVN- en KNNV-activiteiten. Beiderinbreng verrijkt op die manier twee takkenvan natuurbeleving in Den Haag.Mien HuismanFoto’s: Anna Paulownaboom (bloesemen vruchten), Marieke Bos22

HET STEDELIJK GROENOVERLEGVier maal per jaar vindt het stedelijk groenoverleg (SGO) plaats tussen de GemeenteDen Haag en Haagse groene organisaties,onder voorzitterschap van dhr. Henk van denBerg, directeur Stadsbeheer.mei 2012 - nieuwe samenwerking tussengemeente en private partijen (RenzoSteijvers).2. Presentaties namens de organisaties‘Groen’ neemt deel met AVN, IVN, KNNV,Haagse Vogelbescherming, KMTP (Groeien bloei), Haags Milieucentrum, de HaagseKoepel (inmiddels opgeheven), StichtingEgelopvang, Vereniging Vrienden van DenHaag en de Haagse Bond van Amateurtuinders.Doel is elkaar op de hoogte houden vanwaar men mee bezig is en het besprekenvan probleempunten. Er wordt naargestreefd dat de wethouder één maal perjaar ook aanwezig is.Hierna volgt een overzicht van waar weons het afgelopen jaar mee bezig hebbengehouden.1. Presentaties namens de gemeentejuni 2011 - programma stadsecoloog (Johanvan Zoest)- rondleiding werkterrein boulevardScheveningenseptember 2011 - gedragscode voor stedelijkgroenbeheer (Ans Hendrikse)december 2011 - behoudenswaardigebomen (Paul Boeters),- bestemmingsplannennatuur/groen (Maarten Engelberts)maart 2012 - flora- en faunacheck Pijnacker-Nootdorp, Regeling ecologie en landschapmei 2012 - het Jaar van de Bij (Geert vanPoelgeest).3. Verdere overlegonderwerpenDe groene organisaties komen twee wekenvóór een SGO bij elkaar om af te sprekenwelke vragen er bij het komende SGOgesteld zullen worden. De vragen wordenvan tevoren aan de gemeente doorgegeven,opdat er tijdens de vergadering eenvoorbereide reactie gegeven kan worden.Het afgelopen jaar zijn veel en uiteenlopendeonderwerpen aan de orde geweest,zoals:- beheerplan Amonsvlakte, beschoeiingen,bestemmingsplannen, natuur of groen,Doornpark,- gedragscode stedelijk groenbeheer,- voortgangsrapportage ‘Groen kleurt destad’, H.J. Bostuin,- handhaving in groengebieden, het Jaarvan de Bij,- jaarrondexploitatie van strandtenten,kabels windmolens aan land,- kapvergunningen, maaibeleid ecologischezones,- meeuwenoverlast, monitoringsplan plantenen dieren,- onderhoud rozentuin Westbroekpark, PAS(stikstofdepositie),- onkruid op stoepen (Roundup), versteendevoortuinen, brochure.Uw natuurbeschermingscommissarisKees Fokkens23

NIEUWE WERKGROEP: KORSTMOSSENKorstmossen zijn alom aanwezig. Je kunt ze vinden op allerlei substraat: op de grond maar ookop dood en levend hout, op steen, zelfs op plastic, verf en metalen. In een laan met eiken zieje op stoeptegels het korstvormige kauwgommos, op boomschors het takvormig eikenmos, opverveloze tuinhekken de korstvormige houtschotelkorst en op droge zandige plekken heb je kanseen bladvormig leermos tegen te komen.Korstmossen, ook wel lichenen genoemd,hebben zeer uiteenlopende verschijningsvormen:van stoffijne korsten, korrelig, takvormigtot groot bladvormig. Ze zijn opgebouwduit een regelmatig gevormd lichaam,thallus genoemd en hebben speciale voortplantingsorganenzoals apotheciën.Korstmossen zijn op geen enkele manierverwant aan blad- of levermossen. Zebestaan uit twee componenten, een schimmelen een alg. Korstmossen vormen geennatuurlijke maar een ecologische groep, diealle schimmels omvat die voor hun voedingafhankelijk zijn van algen. De schimmelcomponentis meestal een zakjeszwam en denaamgever van de combinatie. Korstmossenhebben nauwelijks economische waarde; zezijn geen voedsel noch grondstof, hooguitworden ze als decoratie gebruikt (kerststukjesmet rendiermos). Maar ze zijn wel erggoed bruikbaar als een gevoelig meetinstrumentvoor luchtkwaliteit.Korstmossen zijn dus overal aanwezig,maar welke soorten zijn het die we zoveelzien? Om daar achter te komen is er inmaart 2012 een korte beginnerscursusgehouden waarin de meest gangbare soortenzijn behandeld. Hierna is een aantalcursisten met honger naar meer kennis eenlichenen-werkgroep gestart. Coördinator isondergetekende. We komen bijeen in hetMSP Zuiderpark, eenmaal per maand opdonderdagavond. Verder worden er iederemaand een aantal veldexcursies gehouden.De eerste avonden hebben al plaatsgevondenen zijn gevuld met stukjes theorie enhet bekijken van meegenomen soorten. Deeerste veldexcursie was op 16juni in de Kijkhoek en leverdeeen flinke lijst met waarnemingenop. Zoals het dik geleimosdat voorkomt langs schelpenpaadjesen het kaal leermosop grazige plekken.Bij belangstelling voor het bijwonenvan de avondbijeenkomstenof het meelopen meteen veldexcursie kan contactmet mij worden opgenomen.(Natuurhistorisch secretaris;zie elders in deze Ratelaar).Hans ToetenelFoto: fijn bekermos (Cladoniachlorophaea) op oud houtentuinhek, Lex van der Steur24

PRAKTISCHE INFORMATIEVoorzitter: Henk Wardenaar, Frankenstraat 28, 2582 SL Den Haag, 06 44 670 470,e-mail: voorzitter@ivndenhaag.nlSecretaris: Mieke Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 3035; e-mail: secretaris@ivndenhaag.nlPenningmeester: Irene van Wissen, Pelikaanhof 31, 2264 JG Leidschendam, 070 32793 21, e-mail: penningmeester@ivndenhaag.nlBestuurslid/Ledenadministratie: Henk Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SLVoorburg, 070 387 30 35 e-mail: ledenadministratie@ivndenhaag.nlBestuurslid/Coördinator wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, Schenkkade129, 2595 AS Den Haag, 070 778 08 17; e-mail: herfra@casema.nlBestuurslid: Monique van den Broek, Bezuidenhoutseweg 265A, 2594 AN Den Haag,070 385 86 76 e-mail: bestuurslid@ivndenhaag.nlCursussen: Laus Hendriks , Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk, 070 394 60 65e-mail: cursussen@ivndenhaag.nlWebsite: www.ivndenhaag.nlVoorzitter: Els van Maanen–van Wijlen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070386 76 30, e-mail: voorzitter@den-haag.knnv.nlVice-voorzitter/bestuurslid (PR): Kees Pinster, Regentesselaan 92, 2562 CV DenHaag, 070 346 52 14, e-mail: pr@den-haag.knnv.nlSecretaris: Ineke Gilbert, Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag, 070 211 82 54, e-mail:secretaris@den-haag.knnv.nlNatuurhistorisch secretaris: Hans Toetenel, Karel Doormanweg 3, 2684 XG Ter Heijde,06 51077222, e-mail n.h.secretaris@den-haag.knnv.nlPenningmeester: Ruud Wielinga, Laan van Poot 262, 2566 DB Den Haag, 070 3689191,penningmeester@den-haag.knnv.nlBestuurslid: Lis Stolp, Araweg 18, 2243 AN Wassenaar, 070 5177899, listolp@xs4all.nlLedenadministratie/webmaster: Bert van Maanen, Van Halewijnplein 40, 2274 VCVoorburg, 070 386 76 30, e-mail: den-haag@knnv.nlNieuwsbrief (abonnement gratis voor leden): den-haag@knnv.nlWebsite: www.knnv.nl/den-haagBestuurscommissie natuurbescherming Kees Fokkens, 070-3280386Bomenwerkgroep Hilde Küpfer, 06-53844741Insectenwerkgroep Alexander Deelman, 070-3502493Korstmossenwerkgroep Hans Toetenel, 06-51077222Mossenwerkgroep Joan Wessels, 070-3663695Paddenstoelenwerkgroep Kees Fokkens, 070-3280386Plantenwerkgroep 1 Jeanette van Haren, 070-3253274Plantenwerkgroep 2 Els van Maanen, 070-3867630Strandwerkgroep Laus Hendriks, 070-3946065Vogelwerkgroep Ineke Zwarekant, 079-3310369ivnknnv

e ratelaar het ledenblad van ivn en knnvedenbladaar het ledenbladvan ivn envanknnvivn enDeknnvratelaarDe ratelhevnlad van ivn en knnvDe ratelaar het ledenbnnven knnv De ratelaar het ledenblad vanDeknnvDeratelaarratelaarhet ledenbladhet ledenbladvanvanivnivnenivnen knnven knnvDe ratelaarDe ratelaarhet ledenbladhet ledenbladvanvanbladivnvanenivnknnvenDeknnvratelaarDe ratelaarhet ledenledenblad van ivn en knnv De ratelaarhethetlaarledenbladhet ledenbladvan ivnvanenivnknnven knnvDe rateratelaar het ledenblad van ivn en knnvDeDeknnvratelaarDe ratelaarhet ledenbladhet ledenbladvanvanivnivnenivnen knnven knnvDe ratelaarDe ratelaarhet ledenbladhet ledenbladvanvanbladivnvanenivnknnvenDeknnvratelaarDe ratelaarhet ledenledenblad van ivn en knnv De ratelaarhetknnvhetlaarledenbladhet ledenbladvan ivnvanenivnknnven knnvDe rateratelaar het ledenblad van ivn en knnvDeDeknnvratelaarDe ratelaarhet ledenbladhet ledenbladvanvanivnivnenivnen knnven knnvDe ratelaarDe ratelaarhet ledenbladhet ledenbladvanvanbladivnvanenivnknnvenDeknnvratelaarDe ratelaarhet ledenledenblad van ivn en knnv De ratelaarhethetlaarledenbladhet ledenbladvan ivnvanenivnknnven knnvDe rateratelaar het ledenblad van ivn en knnvDeDeknnvratelaarDe ratelaarhet ledenbladhet ledenbladvanvanivnivnenivnen knnven knnvDe ratelaarDe ratelaarhet ledenbladhet ledenbladvanvanbladivnvanenivnknnvenDeknnvratelaarDe ratelaarhet ledenledenblad van ivn en knnv De ratelaarhethetlaarledenbladhet ledenbladvan ivnvanenivnknnven knnvDe rateDeknnvratelaarDe ratelaarhet ledenbladhet ledenbladvanvanivnivnenivnVerzendadres:van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg