Tijdschrift voor en over Jenaplanonderwijs

Hubert WintersMOSREDNAVIË, HET GEHEIMVAN DE HEKSENBOLLENof: Hoe een nieuw kinderboek ontstondKinderen maken kennis met kant en klare boeken. Maar hoe ontstaan boeken? Het beste antwoordop deze vraag is: zelf een boek maken. Een artikel over een school die zo'n boek nietalleen maakte, maar ook echt op de markt wist te brengen: gewoon in de boekhandel! Een fraaistukje wereldoriëntatie, binnen het ervaringsgebied 'Communicatie'.KampweekElk schooljaar is er een ouder-werkgroep,waarin ook enkele leerkrachtenzitten, bezig met de voorbereidingenvan het schoolkamp. Op onze jaarlijkseteamdagen wordt er gewerkt aan deinhoudelijke vulling van de kampweken.In het schooljaar 95/96 kozen we als uitgangspunt:'Sprookjes'.Meteen na de grote vakantie beginnenwe. De eerste activiteit is een ouderavondmet alle ouders (ongeveer 60),die betrokken zijn bij het kamp. Op dezeavond wordt het thema geïntroduceerd,worden er afspraken gemaakt en takenverdeeld.Op de vierde maandagochtend is er eenweekopening, net zoals anders, maardeze is heel speciaal.Alle groepsleid(st)ers spelen een bijzonderverhaal:Een meisje vindt een boek met de titel:'Het geheim van Mosrednavië'. Als ze indit boek gaat lezen komt ze de naam'Raanevot' tegen. Ze vindt het eenvreemde naam en noemt een aantalkeren (zeven) deze vreemde naam. Danis er gerommel en veel rook en verschijntRaanevot. Raanevot is tovenaarin het land Mosrednavië. Dit land wordtgeregeerd door koning Suluap. Dezekoning heeft een dochter, prinses Pauline.Maar... waarschijnlijk hebben bozeinwoners van het land de prinses ontvoerd.Raanevot heeft nog in zijn toverbolgezien, dat Pauline is opgesloktdoor een heksenbol. De heks Zeepbeliaheeft met hulp van trollen, aardmannenen reuzen de prinses ontvoerd!Het hele verhaal wordt door de groepsleid(st)ersgespeeld. De kinderen nemeneen kijkje bij koning Suluap en vieren detiende verjaardag van Pauline samenmet de kabouters en elfjes. Ze zien inhet donkere bos de samenscholing vande heks, de reuzen, de trollen en deaardmannen. Ze zien levende bomen,die waarschuwen voor degevaarlijke heks Zeepbelia.Het noodlot is onontkoombaar!Als de prinses daneindelijk eens het bos inmag, wordt ze ontvoerddoor de heksenbol. Dekoning is zeer bedroefd, envraagt de kinderen omhulp. De tovenaar verteltdat de prinses bevrijd kanworden als vele kinderen opde dag dat de paddestoelenen zwammen beginnente groeien, komen helpen(de grote kampdag is op 21september!).Iedereen wordt nog wel gewaarschuwd,want.... als je het Mosrednaviaanse bosin wil, moet je wel een trollenvanger aanen een pet op. Er zijn immers onbetrouwbareonderkruipsels en je weetook nooit wat er uit de lucht komt vallen.Ook leert iedereen het lied van Mosrednavië.Werken over MosrednaviëIn alle groepen wordt er deze weekgewerkt over Mosrednavië. Er zijn velemogelijkheden.De bovenbouw-groepen bereiden devolgende weekopening voor, waarin zede andere kinderen moeten laten zien,hoe trollen, heksen, aardmannen, elfen,kabouters en levende bomen leven.Er moeten petten en trollenvangersgemaakt worden. Er wordt gewerkt inde Mosrednaviaanse taal; sommigenhebben gemerkt dat er wel eens ietsvan achter naar voren geschrevenwordt! Er moeten voorbereidingengetroffen worden voor de reis naar Mosrednavië.Er wordt getekend, geknutseld,gerekend, geschreven, getimmerd,genaaid; Koning Suluap vanMosrednavië moet geholpen worden!De volgende weekopening gaan allekleuters en middenbouwers op bezoekin drie gebieden. In het speellokaal kunnenze de reuzen en trollen bezoeken. Inde gemeenschapsruimte zijn er elfen enkabouters en in een van de lokalen ontmoetenze aardmannen en de heks. Opdeze manier leren ze iedereen goedkennen. Bij de 'reis' van het ene naarhet andere lokaal wordt het lied vanMosrednavië gezongen. De bovenbouw-kinderenhebben de presentatiesprima voorbereid. Het ziet er allemaalgeweldig uit!Op padDan gaan we op pad. De bovenbouwersgaan van dinsdag t/m donderdagnaar Mosrednavië,de middenbouwers op donderdag envrijdag, de kleuters op donderdag. Datbetekent dat alle deelnemers op donderdagin Mosrdenavië zijn. Dit is danook 'de grote donderdag'.Op deze dag moet het probleem opgelostworden. De bovenbouwers zijn altwee dagen in Mosrednavië en hebbengeholpen alles voor te bereiden. Allebewoners hebben hun eigen gebied.Het ziet er allemaal heel bijzonder uit.Als iedereen in het land is gearriveerd,worden ze toegesproken door dekoning en de tovenaar. Iedereen krijgteen reis-route mee en een 'kazpank'. Zemoeten alle bewoners bezoeken ommeer te weten te komen over prinses10MENSEN-KINDERENJANUARI 1997

Pauline en het geheim van de heksenbollen.Het wordt een bijzondere dagmet rare belevenissen. Bij de koningworden de door tranen uitgewiste schilderijenhersteld, de heks laat de kinderenop de bezem zweven. Er wordtgestampt op trollenvoeten, er wordt eenelfenbankjes-dans gedanst, er wordteen kabouter-afwas gedaan. Ook moetende kinderen helpen de reuzenknikkerste vinden, en graven naar zilver bijde aardmannen. Ondertussen moet jegeen slapende bomen wakker maken;een enerverende dag. En iedereen looptin een trollenvanger en met een pet op!Bij elk bezoek ontvangen de groepjeskinderen een passend presentje(koninklijke tranen, magische lintjes,glinsterstenen enz.). Deze ingrediëntenworden meegenomen naar de bijeenkomstop het eind van de middag.Iedereen verzamelt zich rond een soortbadkuip. Met behulp van de ingrediëntenmaakt tovenaar Raane-vot eengoed bellenblaassop. Hij zwaait met zijntoverstaf en vraagt de kinderen om deingrediënten. Af en toe probeert Zeepbelianog even met toverpoeder testrooien, maar ze wordt steeds weerweggejaagd.ZeepbellengeestenMet allerlei rituelen en toverspreukenworden er ook nog zeepbellengeestenopgeroepen. Deze dansen op mysterieuzemuziek, terwijl drie elfen reuzezeepbellenproduceren. Hierna krijgenalle aanwezigen een flesje Raanevotbellensopmet toverkracht en worden erduizenden en duizenden bellen de luchtingeblazen. Na 24 uur moeten al dezebellen de heksenbol terugbrengen!Dan zit de grote donderdag er op. Demiddenbouwers blijven nog een dag ennacht en de kleuters en bovenbouwersgaan naar huis.De volgende middag als om ongeveervijf uur weer iedereen thuis is, is er op despeelplaats een groot slotspektakel.Honderden kinderen en belangstellendenstaan rond het podium.De koning heet iedereen van harte welkomen wacht zenuwachtig op deterugkomst van zijn dochter. De elfenonderhouden het publiek met eenmooie dans en ook de kabouters en delevende bomen zijn er al. Er waaien alveel zeepbellen rond en de tovenaarwordt opgeroepen (veel rook en gerommel).Ook de heks komt met de trollen,aardmannen en reuzen.Onder leiding van Raanevot spreektiedereen een toverspreuk uit en er rollenlevensgrote heksenbollen van het hogeschooldak. Ze stuiteren op het plein. Deheks probeert nog even met sneeuw testrooien en de herfst weg te toveren,maar ze wordt 'begraven' onder deconfetti uit een levensgrote bol.Dan daalt langzaam de betoverde heksenbolneer. Als die geland is op hetpodium ontstaat er een gevecht. Aan deene kant trekken de vrienden van dekoning aan de bol, aan de andere kantde vijanden. De heksenbol scheurtkapot en prinses Pauline komt te voorschijn!Vreugde-taferelen en voor iedereen,omdat het feest is, een heerlijkeMosrednaviaanse kabouterbol.Een heel verhaal,een hele belevenisEen heel verhaal, een hele belevenis,een goed begin van het schooljaar... enonvergetelijk. Als herinnering is er, zoalselk jaar een prachtig fotoboek gemaakten een videoband.Maar het zou jammer zijn om zo'ngeslaagd project in de kast te laten verstoffen.Dus is een groep ouders enleerkrachten aan het werk gegaan omonze kampbelevenissen om te werkentot een echt kinderboek. Vanuit onzepositieve kijk op de toekomst, leek hetnatuurlijk niet onhaalbaar om dat terealiseren. Als je iets echt wilt, lukt datook! Hoewel... er was natuurlijk wel denodige twijfel...Ondanks dat, werden er teksten geschrevenen tekeningen gemaakt. Af entoe kwam de groep bij elkaar om te kijkennaar elkaars werk. Twee moedersmaakten tekeningen, en zo'n vier andereouders en leerkrachten maaktenteksten.Langzamerhand ontstond er een boek.Er werd een indeling in hoofdstukkengemaakt, die ongeveer parallel liep aande kampactiviteiten. Het werd uitgetypten bij elke bladzijde werd een tekeninggemaakt. Zo ontstond ook de vorm vanhet boek. Het moest een boek wordenvoor de hele basisschool: Een voorleesboekvoor de jongsten en een leesboekvoor de oudere kinderen. Daarom wildenwe steeds een tekening links eneen bladzijde met tekst aan de rechterkant.Het is echt genieten als je in zo'n groepweer een nieuwe tekst en nieuwe tekeningenkrijgt aangeleverd. En je ziet hetboek groeien!Op een bepaald moment werd beslotenom te kiezen voor één tekenaar. Hetleek ons beter om te kiezen voor éénbepaalde stijl. Toen alle teksten klaarwaren, heeft om diezelfde redenen eenMENSEN-KINDERENJANUARI 1997 11

van ons alle teksten herschreven. En,wie schetst onze verbazing...In het kader van bestuurlijke schaalvergrotingwilde ons schoolbestuur eenafscheidsfeest organiseren voor de driekatholieke scholen in de stad. En daarhadden ze ook wel wat geld voor over.Tijd om een plan uit te broeden!Na overleg met de andere scholen,werd besloten om een project te organiserenrond ons kinderboek. Een projectmet als afsluiting een theaterstuk in degrote zaal van onze nieuwe schouwburg'De Harmonie'.Het project zou gaan bestaan uit drieonderdelen:- aanbieden van het boek aan alle 900leerlingen;- een onderwijsproject rond het boekmet als afsluiting een tentoonstellingin de hal van de schouwburg;- het omwerken van het boek tot eentheaterstuk, dat we met leerkrachtenen kinderen van de drie scholen spelenin de schouwburg.Omdat we zelf 1000 exemplaren zoudenafnemen van de uitgever van onsboek, was het wat makkelijker onderhandelen.Na wat telefoontjes kondenwe een uitgever enthousiast krijgen voorons plan, er werden prijsafspraken gemaakten het script en de tekeningenkonden worden ingeleverd.KinderboekenweekToevallig had de kinderboekenweek ditjaar als thema 'Heksenketel'. Dus beslotenwe om het boek op de eerste dagvan de kinderboekenweek aan te biedenaan de burgemeester.Daar komt een heel publiciteitscircus bijkijken. Er werd een persbericht gemaakten verstuurd aan kranten, onderwijstijdschriften,plaatselijke, regionale en landelijket.v.-zenders en dan maar afwachten.De spanning steeg. Op 1oktober zouden er 1000 exemplarenvan het boek worden afgeleverd. Hoezou het boek er uiteindelijk uitzien? Enzou het wel op tijd komen?Net toen er een journalist van de krantop bezoek was om het krantenartikelvoor te bereiden kwam er een pallet met500 boeken. En het zag er prachtig uit!Maar het waren er wel te weinig om uitte delen aan alle kinderen. Dus bellen,bellen, terug gebeld worden...Op 2 oktober, 's morgens om 9.00 uurgebeurt het dan:Heks Zeepbelia bestormt met enkeletrollen de burgemeesterskamer. Ook deambassadeur van Mosrednavië en 11kinderen zijn er bij aanwezig. Het wordteen heel spektakel als de heks plaatsneemt op de mooie voorzittersstoel inde raadzaal en de ambtsketen om krijgt!Terug naar school om de boeken uit tedelen aan de kinderen. En ook nog evenregelen dat de tweede 500 exemplarenop tijd afgeleverd worden en ja hoor, ophet nippertje komen ook de laatste 500exemplaren aan.Het is goed om van iedereen te horen,dat het boek er prachtig uit ziet. Mensenverwachtten dan toch schijnbaar nietdat het boek ook een heel echt boekzou worden!Moeite meer dan waardOok andere opmerkingen, die je nogsteeds hoort in en rond de schoolmaken al het werk en de tijd die je er ingeïnvesteerd hebt de moeite meer danwaard. Kinderen, die nog nooit uit zichzelfeen boek hebben gelezen, lezen ditboek in één zucht uit. Kinderen, diemaar weinig over het kamp hadden verteld,vertellen nu ineens honderduit.Iedereen beleeft het hele verhaal weeropnieuw.Ondertussen wordt in 31 groepengewerkt aan heksenbollen-dingen voorde tentoonstelling en werken we hardaan de theatervoorstelling. Het is eenproduktie, waaraan meer dan honderdmensen meewerken. Veel kostuums,veel overleg, veel regelen: presteren opde toppen van je tenen.Straks drie keer een volle zaal metpubliek, dat lacht, de spanning voelt enuiteindelijk losbarst in een ovationeelapplaus, dat moet de kroon op een jaarheksenbollen zijn.Het boek:titel: Mosrednavië, het geheimvan de heksenbollengeschreven door leerkrachten van deSt. PaulusschoolIllustraties : Grietje van der PloegUitgever : Iz. BuwaldaUitgeverij : Edu'Actief MeppelISBN : 90.5117.8395Hubert Winters is directeur van de SintPaulusschool in Leeuwarden.STADGENOOTHij is het licht vergetenen het gras vergetenen al die kleine levende kevertjesen de smaak van water en hetwaaienhij is de geur vergetenvan het hooi de grijze vacht vande schapende varens de omgelegde aardkluitenzijn binnen is geen nest zijn buitengeen buiten zijn tuin een vaashij is ookde bliksem vergeten de rauwehagel op zijn voorhoofdhij zegt niet: graan meel broodhij ziet de vogels niet weggaanen de sneeuw niet komenhij zal bang en verongelijkt doodgaan.Jan C. Elburg12MENSEN-KINDERENJANUARI 1997

Jannette MeilingLANG ZULLEN ZE LEVEN,het (her)vinden van een plek voorwereldoriëntatie op een 30-jarigeJenaplanschoolIn november jl. bestond de Dr. W.A. Visser ‘t Hooftschool te Amsterdam 30 jaar. Dat werd uitgebreidgevierd! De feestcommissie had nagedacht over een thema voor deze week. Hetonderwerp ‘Op ontdekkingstocht’ werd gekozen. Elke stamgroep zou zijn eigen land maken,met een eigen taal, omgangsvormen, muziek, gebaren, geschiedenis, flora en fauna, verhalenen mythen, mode, rituelen, regels, oorlogen, architectuur, enzovoort.OpzetIn dit artikel wordt beschreven op welkemanier een projekt wordt uitgevoerd opde Dr. W.A. Visser ‘t Hooftschool inAmsterdam. Voor de invoering van hetleerplan wereldoriëntatie (w.o.) makenwij gebruik van de ideeën van de Jenaplanvereniging(vgl. Mensenkinderen,mei 1996).De nadruk ligt hier op de voorbereidingvan de grote projekten. We proberennamelijk een vaste opzet voor de voorbereidingvan thema’s te ontwikkelen,zodat we bij elk ervaringsgebied wetenop welke manier we een projekt kunnenopzetten. De invulling van de projektenwisselt per keer. Het verloop van hetprojekt wordt dus kort beschreven. Welworden de vaste punten tijdens en naeen projekt genoemd. Aan het eind vandit artikel worden enkele problemengenoemd waar wij in verband met dew.o.-projekten tegen aan lopen. In éénvan de volgende nummers van Mensenkinderenwordt de invulling van een activiteit(‘Samen eten’) in het kader van ditprojekt beschreven en over het bewarenvan materialen voor w.o.Feest en wereldoriëntatieprojektEr wordt besloten om de feestweek tekoppelen aan wereldoriëntatie. Hetteam heeft immers afgesproken om elkjaar twee ervaringsgebieden (analoogaan de mappen van de Stichting LeerplanOntwikkeling) te behandelen. Danword ik, de wereldoriëntatie-coördinatorop de Visser ‘t Hooftschool, ingeschakeld.Omdat in het vorige cursusjaar (1995/1996) ‘Omgeving en landschap’ en‘Techniek’ aan de orde zijn gekomenkiezen we bij het feest voor het ervaringsgebied‘Samen leven’. Dit pastgoed bij het thema van het feest. Detweede helft van dit cursusjaar periodedoen we ‘Maken en gebruiken’. Zokomen in drie jaar alle ervaringsgebiedenaan de orde. Want ‘Communicatie’en ‘Mijn leven’ doen we volgend cursusjaar.‘Het jaar rond’ doen we tussendooraan de hand van bijvoorbeeldde (christelijke) feestdagen.Andere projekten worden door de bouwenof stamgroepen georganiseerd.Een werkplan voor w.o.Zeven weken van tevoren:Ik start, op mijn w.o. dag (één dag in deweek voor een periode van twee jaar),met het voorbereiden van ‘Samenleven’. Ik lees eerst het verslag van onzeactiviteiten op het gebied van w.o. vanhet cursusjaar 1995/1996. Hier staatbeschreven welke doelen we nastrevenop het gebied van w.o., op welke problemenwe zijn gestuit vorig jaar, welkepunten teamleden zelf al beheersen enmet welke aspecten een ieder moeiteheeft. Ook hebben we gezamenlijk vijfpunten opgesteld waar wij aan willenwerken in dit cursusjaar:Dit zijn de punten van ons werkplan:1. Tijd/planningHierbij willen we momenten vastleggenvoor w.o. in het weekplan gedurendeeen projekt. Tijdens de projekten doenwe zoveel mogelijk in het kader van hetprojekt. We willen nadruk leggen oponze eigen energie en tijd die we kunnenbesteden aan w.o.2. SamenwerkingWe streven naar gezamenlijkheid. Debovenbouwkinderen moeten bijvoorbeeldweten wat de onderbouwkinderenaan het doen zijn.3. Orde/rust in relatie tot vrijheidTijdens w.o. stimuleren we de onderzoeksvaardighedenvan kinderen. Hetleren onderzoeken is gekoppeld aanzelfstandigheid. Kinderen moeten lerenom met bepaalde vrijheden om te gaanals zij zelfstandig aan de slag gaan. Vrijheidmag niet leiden tot structuurloosheid,wel tot verrijkt leren aan de handvan eigen ervaringen en onderzoek.4. Kwaliteit van het leerlingenwerkWe streven ernaar dat kinderen hunw.o.-activiteiten vastleggen in logboeken.Aan de logboeken mogen bepaaldeeisen worden gesteld.5. Integratie van w.o. in ons schoolprogrammaW.o. moet meer het hart van ons onderwijsgaan vormen.Organisatie en tijdsbesteding 7 ervaringsgebieden1e helft cursusjaar 2e helft van het cursusjaar1e jaar Omgeving en landschap Techniek2e jaar Samen leven Maken en gebruiken3e jaar Communicatie Mijn leven(Het jaar rond doen we tussendoor, bijvoorbeeld in verband met kerst.)Samen levenZes weken van tevoren:Met Ferry van der Miesen van de IPABOin Amsterdam (‘praatpaal en meedenker’)bespreek ik onze ideeën rond‘Samen leven’. Wij bedenken welkeaccenten dit projekt kan krijgen. Webesluiten vanuit de sociale processen inde groepen te werken naar groteregehelen. Dus als er in een groep eenruzie is zullen we dit bespreken met dekinderen. Daarna tillen we het op hetniveau van families, stammen of landen.Een ander voorbeeld: we gaan na welkeregels in de stamgroep gelden, waaromde regels er zijn, wie ze heeft bedachten of iedereen het ermee eens is. Daarnabespreken we omgangsregels, verkeersregels,wetten of andere regels diein onze of andere culturen gelden.MENSEN-KINDERENJANUARI 1997 13

Kees Both1. Terugkomen op de vijf aandachtspuntenuit het werkplan2. We nemen de map ‘Samen leven’door3. Iedereen zoekt een artikel in de krantwat volgens hem of haar aansluit bijhet thema ‘Samen leven’.4. Daarna zoekt elk teamlid bij welkdoel en bij welke leerervaring dit artikelpast.5. Ook bespreken we de organisatorischekant van het projekt. Hiervoormaak ik een afsprakenpapier. Hieropis ook ruimte om op te schrijven watje persoonlijke doel is.Ondertussen zoek ik allerlei artikelen enlesideeën die passen bij de invoeringvan w.o. We willen proberen dat w.o.ook buiten de grote projekten in schoolen bij de groepsleiders leeft.Voorbereiden met collega’sVier weken van te voren:Met het team houden we de inhoudelijkevergadering. Uitgebreid spreken weuit dat we dit jaar niet allemaal nieuwedingen zullen aanpakken op het gebiedvan w.o., maar dat we zullen uitbouwenwat we vorig jaar hebben opgezet. Ditdoen we, omdat veel teamleden enormewerkdruk ervaren (‘Ik heb geen tijd,ik voel enorme druk, ik krijg het niet af,weer wat nieuws’). Met veel plezier zoekenwe een artikel rond ‘Samen leven’uit de krant op en zoeken hier een doelbij in de map ‘Samen leven’.Collega’s vinden onder andere deze artikelen:‘Joodse Rabbijn wil niet bediend wordende stewardessen in vliegtuig’‘Dieren mishandelt op kinderboerderij’‘130 Doden bij neerstorten vliegtuig’En een foto waarop je een voetballer deandere ziet onderuitschoppenVeel lastiger zijn de leerervaringen te vinden.Ferry van der Miesen heeft bij deleerervaringen van dit ervaringsgebiedde doelen gezet en daardoor zien we delijnen veel beter. Collega’s zijn verrastdat deze leerervaringen in de mappenstaan. Dan blijkt voor mij weer dat niemanduit zichzelf de mappen van deplanken haalt en bestudeert. Daar ga ikook nog wat op verzinnen.Groot struikelblok bij het maken vanafspraken blijkt te zijn dat de bovenbouwvindt dat ze te weinig te tijd heeftvoor w.o. (‘We moeten verkeersprojektdoen, we moeten achtste jaarsgesprekken voeren, we moeten enz.)Daardoor loopt de spanning af en toehoog op. Op een ander moment moetin het gewone weekplan gekeken wordenof er echt geen tijd voor w.o. is ofdat er met dingen moeten wordengeschoven, waardoor er wel ruimte isvoor w.o.De middenbouw is heel enthousiast enpakt het liefst alles tegelijk aan, waardoordingen soms niet uit de verfkomen. Deze bouw moet beperkt wordenin wat zij wil. De onderbouw zegtdat ze ‘altijd aan w.o. doet’. Voor mijngevoel is blijft dat te vaag en ik vraagconcrete voorbeelden. Dan blijkt datsommige onderbouw collega’s bedoelendat jonge kinderen ‘vanzelf’ en spelenderwijsin aanraking komen met dedingen om zich heen. Het onderzoekenen daarop reflecteren (spreken, spelenen tekenen over) komt beperkt aan bod.Met de w.o. werkgroep besluiten we,later, de onderbouw ideeën aan te reikenwaarbij het onderzoeken wel naarvoren komt. Aan het eind van de vergaderingkomt een collega op het idee omhet thema om te vormen tot ‘Samenvieren’.Tijdens de bouwvergadering in dezeweek denkt iedere bouw over invullingvan het projekt. De bouwen kiezen ookde sleutelbegrippen en de vaardighedenwaar het accent op gaat liggen. Dezeworden genoemd in de map ‘Samenleven’ (deel A, katern 2, p. 12). Deonderbouw wil verschillende themalandengaan maken. Een sprookjesland,een kleurenland en een heel nieuweiland. Hier ligt het accent op de socialevaardigheden, samen iets doen of totstand brengen. De middenbouw legthet accent op feesten in verschillendeculturen. Hier kiest men ook de voorsociale vaardigheden, met een anderomgaan zonder je eigenheid te verliezen.De bovenbouw gaat werken aanhet thema besturen. Deze bouw wilingaan op het sleutelbegrip ‘bestuur’.Maar het probleem is: hoe leg je eenverband met feesten en bestuur?BronnenDrie weken van tevoren:Ik zoek allerlei materiaal bij elkaar rondhet thema. Wat hebben we in school enwat kunnen we van buitenaf halen? Ikkopieer materiaal voor collega’s. Meestgebruiktebronnen zijn: ‘De Grabbelton’,‘Bronnenboek voor het Natuuronderwijs’(SLO), ‘Natuur aan de basis’, ‘Bijde tijd’ (Malmberg) en door de jarenheen zelfontwikkeld materiaal.Zo probeer ik collega’s te stimuleren omzoveel mogelijk uit het thema te halen.Verder benadruk ik telkens: wat wil jeonderzoeken met je groep? en: hoe gaje onderzoeken?Verder komen enkele collega’s bij elkaarom de opening van het projekt tebedenken.We spreken af welke keuzekursussen ertijdens het projekt zijn. Iedere groepmaakt iets voor de versiering van deschool. De kinderen mogen kiezen.Samen gevenTwee weken van te voren:In de bouwvergadering staat onderandere het projekt op de agenda. Inelke bouw wordt gesproken over demogelijkheden die er zijn wat betreft hetprojekt. De onderbouw werkt per stamgroepideeën uit, de middenbouw metde hele bouw en de bovenbouw komtnog niet echt tot een gesprek over hetprojekt. Er wordt verder afgesprokenwie meedoen aan de opening van hetprojekt en dat we iets gezamenlijk metde school willen doen. We besluiten ommee te doen aan het ‘Schoenendoosprojekt’(initiatief van de Unie voor ChristelijkOnderwijs en de ‘BarmhartigeSamaritaan’). We verzamelen 30 schoenendozenen vullen die voor kinderen inSierra Leone. Deze kinderen krijgen metkerst een schoenendoos met spullenvan allerlei kinderen in Nederland. Hierdoorwordt het thema ‘Samen vieren’aangevuld met ‘Samen delen’.Eén week van te voren:HerfstvakantieStart van het projektOp maandagmorgen gaan alle kinderennaar de grote zaal. Het voorbereidings-MENSEN-KINDERENJANUARI 1997 15

Ervaringsgebied:Domeinen:Leerervaringen1. Erbij horen2. Leefbaar samen3. Samen één wereldSamenlevenOnderbouwDomeinen Doelen Bronnen1. Erbij horen1. Verkennen van eigen gezinnen, Doel 2-3samenlevingsvormen, door vrij en geleidspel (oog voor taken, rollen, functie).2. Spelen en visualiseren van familie- Doel 2verbanden met name naar aanleidingvan familiegebeurtenissen (verjaardag,geboorte, overleiden).3. Bij eenvoudige conflictsituaties uit de Doel 4eigen omgeving nagaan hoe ze ontstaanzijn en op welke wijze ze kunnen wordenopgelost.4. Verkennen van/en spelen en werken over Doel 1-3de rollen (jongens/meisjes) en groepsprocessen(meedoen/buitensluiten) in deeigen groep.5. Creëren van diverse spelsituaties waarin Doel 1-3een goeden samenwerking vereist is voorwelslagen.6. Verhalen over echte dierenfamilies Doel 27. Verkennen van belonen/straffen/pesten in Doel 1de relatie tot de eigen schoolgroep.Troosten, verdriet, vriendjes.2. Leefbaar samen8. Op bezoek bij een of meerdere instel- Doel 5lingen, waar kleuters direct of indirectmee te maken hebben. Bijvoorbeeldgezondheidscentrum, kruisgebouw,club- en buurthuis, bejaardencentrum,postkantoor, bibliotheek.9. Voorbereiden op geneeskundig onder- Doel 5zoek via simulatiespelen. Bijvoorbeeldhuisarts, schoolarts, bezoek kruisgebouw,tandarts.10.Werken en spelen over diverse situaties Doel 5en mensen die met het samenleven inde eigen omgeving te maken hebben.Bijvoorbeeld verkeerssituaties, wijkagent,brandweer, vuilnisman, PTT.3. Samen één wereldGeen geplande leerervaringen.schema: leerervaringen en doelengroepje opent het projekt. Ze spelen dateen kind op school komt. De anderenvieren een verjaardag. Het nieuwe kindsnapt er niets van, want de verjaardagverloopt heel anders dan zij gewend is.De jarige moet achter haar stoel staan(in plaats van erop), ze zingen ‘Oh dennenboom’(in plaats van ‘er is er éénjarig’) en de jarige krijgt de mijter vanSint Nicolaas op (in plaats van een strik).De nieuwkomer wordt verdrietig en magvertellen hoe zij het gewend is. Danmogen alle jarige kinderen van deschool op het podium komen en wij zingenvoor hen. Elke groep krijgt deopdracht om iets te doen met deschoenendozen.Dan is het projekt gestart en gaat elkestamgroep zelf aan de slag.De onderbouw werkt aan hun landen.In één groep moeten twee beren naareen eiland, via het water. Hoe komen zedaar? Daarbij gaan de kinderen ookwerken over drijven en zinken. In‘Broodland’ worden sprookjes behandeldwaar brood in voorkomt. Kinderenmogen ook brood bakken. De derdeonderbouwgroep gaat kleuren mengen,kleurentolletjes maken en volgt het verhaalvan ‘Elmer’ (David McKee). Datgaat over een olifant die niet niet grijs is,maar alle kleuren van de regenboogheeft.In de middenbouw gaan kinderen elkaarvertellen welke feesten ze vieren, hoe zede feesten vieren en gaan onderzoekenhoe we feest in de klas kunnen vieren,zodat iedereen het leuk vindt en het eenwaardevol feest kan zijn. Elke stamgroepbedenkt een land dat hierbij past.In de bovenbouw bedenken kinderenwelke aspecten de eigenheid van eenland bepalen. Over een aantal zakenmoeten de kinderen het eens worden,dus bedenken ze op welke manier(en)dat weer mogelijk is.Tijdens het projekt:We doen verslag tijdens de bouw- enteamvergaderingen over onze bevindingenrond het projekt. Centraal staanvragen als: wat doen jullie in de klas aanhet projekt? Wat doe je naast het knutselen?Gebeurt er nog meer dan pratenover ...? Bijna iedereen vertelt enthousiastover zijn en haar bevindingen: ‘Mijnkinderen hebben zelf bedacht hoe ze16MENSEN-KINDERENJANUARI 1997

hun geld kunnen besteden’, ‘Onze kinderenvonden het eerst heel eng om bijelkaar te eten’ en ‘Ik kom zelf ook inde stemming van al die accenten op deverschillende kleuren’. Ook zijn er enkeleminder positieve reacties: ‘De kinderenin mijn stamgroep reageren amperop wat ik vraag’ en ‘Ik kan mijn plannenamper uitvoeren, omdat er zoveel problemenzijn in mijn stamgroep’.Na drie weken is het feest. In deze feestweekkomen allerlei aspecten van hetthema naar voren. De feestweek wordtgeopend in de stijl van het projekt. Kinderenpresenteren hun landen. Allegroepen houden presentaties en kinderenmogen door de hele school door kijken.In de ene land wordt een sprookjedoor boven- en onderbouwers nagespeelden in het andere land moetenkinderen via een tunnel naar ‘Brusoeptie’klauteren. Tijdens het feest mogenouders mogen de klassen bekijken.Dan volgt de evaluatie door de groepsleiders.Iedereen vult een evaluatieformulierin (‘Heb je je formulier al ingevuld?’)en dit wordt besproken tijdenseen teamvergadering.Dan blijkt weer dat het heel stimulerendis om een aantal weken rond een themate werken. Als groepsleider wordt jegaandeweg het projekt steeds enthousiasteren krijg je steeds meer ideeën.Kinderen spelen daar heel goed op in. InRondoland (waar alles rond is) bedachtenkinderen dat je door een rond tekruipen in de klas mag komen, een liedwaarin alles draait en nog veel meer.en: welke vragen kun je stellen aan despin?) willen we kinderen activeren omzelf goede vragen te stellen.- Verder is het lastig om het onderzoekenvorm te geven. Hoe moet je snel enmet je hele groep een onderzoek doen?We kunnen onszelf leren beperken. Projektenen thema’s worden heel snel heelgroot. Eén manier is aan de hand vaneen ‘klein’ thema te werken, bijvoorbeeldover de lucifer in plaats van hetvuur. Een andere manier is om ééngroepje een onderzoek te laten doen inplaats van met de hele groep tegelijk.- Hoe registreer je op een overzichtelijkemanier wat de kinderen hebben gedaanmet w.o.,zodat je kunt zien welke onderwerpenen vaardigheden per leerjaar en/ofbouw aan de orde zijn gekomen? Ditonderwerp bespreken we met de w.o.-cöordinatoren in de regio.- Hoe bewaar de materialen en werkbladenop een overzichtelijke manier, zodatze opnieuw worden gebruikt door degroepsleiders en kinderen. Een oudereen kar gemaakt. Deze moet goed wordeningericht, zodat de onderzoeksmaterialenvoor kinderen snel bij de handzijn;- Het accent ligt nu op de grote projekten,maar w.o. door het jaar heen moetook meer vorm krijgen. Daar moeten wetijd voor plannen en duidelijke richtlijnenvoor maken, zodat ook nieuwe groepsleidersweten we ze kunnen doen tijdensw.o.. W.o. moet het hele jaar doorhet hart van het Jenaplanonderwijs vormen(Visienota).groot projekt. Dus wie doet wat wanneer?Inhoudelijke aandachtspuntenvoor w.o. zijn: vragen van kinderenstaan centraal, onderzoeken door kinderenis een uitgangspunt en betrokkenheidvan de hele school. We komenverschillende problemen tegen die oporganisatorisch (bewaren en gebruikenvan materialen) en inhoudelijk vlak liggen(leren onderzoeken).Al met al is het een grote uitdaging omals 30-jarige Jenaplanschool (opnieuw)aan de slag te gaan met wereldoriëntatie.En om ervoor te zorgen dat wenaast alle kerndoelen, verplichte activiteitenen de daarmee gepaarde tijdsdrukruimte creëren voor de ervaringenvan kinderen zelf. Het aardige is dat collega’smet meerdere jaren onderwijservaringmaterialen en inzichten van‘vroeger’ meebrengen. Andere, jongerecollega’s komen met nieuwe ideeën.En dan is het de kunst om samen toteen geheel te komen waarbij oude ennieuwe ideeën een eenheid vormen.Jannette Meiling, groepsleidster enw.o. coördinator op de Dr. W.A. Visser‘t Hooftschool, AmsterdamKnelpuntenDeze problemen die wij tot nu toetegenkomen bij de invoering van de w.o.aan de hand van de mappen van deSLO:- Het blijkt moeilijk te zijn om kinderenzelf vragen te laten stellen. Vooral devragen omvormen tot onderzoekbareproblemen levert problemen op. Doorallerlei vraagspelletjes (wat zit er in dezedoos? welk kind heb ik in mijn hoofd?Dus ............Op de Dr. W.A. Visser ‘t Hooftschool zijnwe gestart met het invoeren van w.o.aan de hand van de zeven ervaringsgebiedenzoals de SLO ze aanbiedt. Hiervoorhebben we een stramien ontwikkeld,zodat we weten op welk momentin de drie-jarige cyclus we bepaaldeervaringsgebieden aanbieden. We zijnbezig met de ontwikkeling van een stappenplanvoor de voorbereiding van eenMENSEN-KINDERENJANUARI 1997 17

cratie. Dat wil echter niet zeggen dat ikin een totalitair geregeerd land zou willenwonen. Maar de democratie is welteveel doorgeslagen naar de verkeerdekant. Het evenwicht is zoek. De groepdie de meeste herrie maakt, dreigt gelijkte krijgen. In noem dat de terreur van deschreeuwde minderheid!Als we naar de pedagogiek kijken, danvind ik Dewey de grote boosdoener. Hijwordt wel de pedagoog van de democratiegenoemd, maar hij verloor dewerkelijkheid volledig uit het oog. Zijngrote pedagogische doel was de veranderingvan de maatschappij. De mensdie in alle vrijheid zijn persoonlijkheidkan ontwikkelen. Welk een naïviteit. Hijdacht door middel van een reformatievan de school een reformatie een reformatievan de maatschappij te kunnenbewerkstelligen. Heeft u kennis genomenvan zijn geschriften? 'The Schooland Society' (1899/1990) en 'Democracyand Education' (1916). Meneer, deharen rijzen je te berge!Eigenlijk voel ik ten dele meer verwantaan Kerschensteiner. Die vond terechtdat de hele opvoeding in dienst moeststaan van de Staat. Hij pleitte voor eenStaatsburgelijke Opvoeding door middelvan beroepsvorming. De hoeksteen vande samenleving is het geordende gezinen het uiteindelijke doel was voor Kerschensteinerde 'zedelijk-autonome'persoon. Maar waar hij beweert dat deschool een 'werkschool' moet zijn inplaats van een 'boekenschool' ben ikhet hartgrondig met hem oneens. Watdat betreft heeft Dewey een verderfelijkeinvloed op hem gehad. Jammer!'Tenslotte, meneer Perbølist. Kunt ukort reageren op de volgende namen?De Filantropijnen.'Zagen als taak van de pedagogiek hetopvoeden tot bruikbare, nuttige burgers.Zijn moralistisch ingesteld. Spreekme tot op zekere hoogte aan.'Dewey.'Warhoofd. Hij zag de pedagogiek alsmiddel om uiteindelijk een maatschappijzonder onderdrukking en geweld terealiseren. Kijk om u heen!'Petersen.'Bedenker van niet uit te voeren ideeënen gedachten over onderwijs en opvoeding.Onderwijsgevenden zouden zich velemalen moeten bedenken alvorens teproberen zijn denkbeelden in praktijk tebrengen. Het kinderleed is niet overzien!'H.Y. Perbølist.'Vurig aanhanger van klassikaal onderwijs,juist omdat hij zo van kinderenhoudt en hen een goede toekomst wilbieden in een stabiele maatschappij.Misschien breekt bij u ook nog eens hetverstand door, meneer... Jansma... zeiu?Nooit van gehoord!'Na afloop van het gesprek heb ik hooggeleerdeheer netjes een hand gegevenen hem bedankt voor het gesprek. Zijnaanbod om samen nog een 'schnapps'te nuttigen sloeg ik maar af.Cees Jansma is lid van de redactie vanMensen-kinderen. Eventuele reacties opdit artikel in te zenden aan de redactie,p/a CPS. Adres: zie colofonJuich voor de vredeShir LashalomLaat de zon opgaan, demorgen verlichtenHet zuiverste gebed zal onsniet doen terugkerenHij wiens vlam is gedood enin de aarde is begravengeen bittere huilbui zal hemwekkenniemand zal ons doenterugkerenvan de duisternis van hetgrafhier kan noch overwinningnoch lofzang van enig nutzijnZing daarom slechts eenlied voor de vredefluister geen gebedZing daarom slechts voorde vredemet luide stemLaat de zon de bloesemdoorschijnenkijk niet omlaat de gevallenen rustenKijk hoopvol vooruitniet door het vizier van eengeweerzing een lied voor de liefdeen niet voor de oorlogZeg niet - de dag zal komenbreng die dagwant het is geen droomJuich voor de vredeop alle pleinenEn zing, zing een lied voorde vredefluister geen gebedzing liever een lied voor devredemet luide stemDit lied werd gezongen tijdens devredesdemonstratie in Tel Aviv, op4 november 1995. Jitzhak Rabinzong het mee. Even later werd hijvermoord. Sinds kort zien we weeroorlogsbeelden uit Israël. Laten wetoch dit lied blijven zingen, tegenalle vermoeidheid en cynisme in.Een lied van de hoop.(bron: Kerk en Vrede, dec. 1996)20MENSEN-KINDERENJANUARI 1997

Gerda de RooyWERKEN METPRENTENBOEKENPrentenboeken zijn een vrijwel onuitputtelijke bron van inspiratie. Ditmaal een praktijk-artikeldat ontstond vanuit de nascholing Jenaplan.Woeste WillemIk ben helemaal gek van prentenboekenen gebruik een boek regelmatig als uitgangspuntvoor een thema. Maar ik wildenu een thema waarin het prentenboekcentraal zou staan.Wij hebben bij ons op school tweeonderbouwgroepen; 'De bijenkorf' en'Het muizennest'. Ik ben stamgroepsleidstervan de laatste.Wij werken praktisch altijd met hetzelfdethema. Samen met mijn onderbouwcollegaheb ik dan ook dit project opgezet.Wij wilden heel graag een keer metonze kinderen op een pont overvaren.Maar om dit nu zo maar te doen, leuk,maar we wilden het toch liever inpassenin een project. Zo kwamen wij op hetthema 'piraten' en we besloten uit tegaan van het prentenboek 'WoesteWillem' van Ingrid en Dieter Schubert.We wilden ook zo veel mogelijk verschillendesoorten dingen doen met dekinderen.De start van het projectMaandagmiddag, 7 november 1994. Dekinderen van 'De bijenkorf' en 'Het muizennest'zitten vol spanning in de speelzaal.Er gaat iets gebeuren, maar wat?Juco, mijn stamgroepsvader, speeltgitaar en zingt met de kinderen terwijlmijn collega en ik ons omkleden. Als demuziek stopt, kom ik binnen met eengekleurde vogel op mijn schouder. Ikvertel de kinderen dat ik Willem heet;niet gewoon Willem, maar woeste Willemen ik ben zeerover.Ik begin op te scheppen over alles watik heb gedaan en wat ik allemaal durf.Ook vertel ik dat ik een vrouw heb endat zij Willemien heet. We zullen vanmiddagde zee opgaan om te kijken ofer nog wat te roven valt, maar ik moetaltijd op Willemien wachten. Ze moetook rustig aan doen omdat ze zwangeris (collega Annelies is inderdaad zwangeren de kinderen weten dit). Dan komtWillemien binnen en ze vraagt meteenwaarom de boot nog niet klaar ligt. Ikbegin smoesjes te verzinnen om maarniet te gaan varen; eigenlijk ben ik helemaalniet stoer en flink. Willemien paktzelf de boot - wij hebben een houtenschommelboot op school en hier haddenwe een mast en een piratenvlag opgemaakt - en Willem moet er aan geloven.We gaan de zee op: aan bankenhadden we van blauw papier golvengemaakt en daar achter lag deboot.Terwijl we aan het varen zijn,zingen we het lied 'Wij zijn deschrik van de zee'. Dit is eenlied uit de musical 'Wie vaart ermee?' en enkele figuren uitdeze musical hebben we vervangendoor Woeste Willemen zijn vrouw.Dan ziet Willem een haai aankomen:een plastic opblaashaaizit met een touw aan deboot vast en terwijl Willemienaan het touw trekt komt dehaai dichterbij en Willem isheel bang.Als de haai bij de boot is, trektWillemien hem in de boot enbegint te vechten, ze trekt hetdopje er uit, de haai loopt leegen ze vertelt dat we vanavondtenminste iets te eten hebben.Willem wordt steeds bangeren wil terug, hij zegt dat Willemienvoorzichtig moet doenmet haar dikke buik en dat het voor debaby veel te gevaarlijk is op zee.Als Willem blijft zeuren, gaat ze tochmaar terug, maar Willemien blijft zeggendat het helemaal niet gevaarlijk is. Willemmoet maar goed zingen, dan merkthij niet dat hij bang is.We zingen nog een paar keer het lied enWillem zingt goed hard, maar kijkt intussenwel goed om zich heen of hij geenenge dingen ziet. Als ze weer uitgestaptzijn is Willem weer stoer en vraagt aande kinderen of ze wel gezien hebbenhoe goed hij voor Willemien heeftgezorgd.Terug in de groep leren we de kinderenhet lied dat we gezongen hebben. Daarhebben we ook een piratenvlotgemaakt: een pallet van de bouw meteen stok en een vlag en daar achter eenautoband als reddingsboei. Verder ligter een verrekijker bij een ooglapje, eenpiratenmuts en verschillende boeken.PrentenboekDe tweede dag van het project hebbenwe het prentenboek voorgelezen. Achterinhadden we een 'oude', verfrommeldebrief gedaan met de mededelingdat ze Willem om een schatkaart kondenvragen.We hebben toen een brief naar Willemgeschreven en samen hebben we dezegepost in de brievenbus naast deschool. Voor de ouders hadden we eenbrief meegegeven met de vraag wie metons de schat van Woeste Willem wildegaan zoeken; we zouden wel auto'snodig hebben.Het wachten was nu op de schatkaart.Het duurde wel lang, maar in de tweedeweek van het project kwam op woensdageen opgerolde schatkaart opschool. We haalden het touwtje er af enMENSEN-KINDERENJANUARI 1997 21

toen bleek er een stuk van de kaart teontbreken. Het eerste stuk van deschatkaart hadden wij niet. Eén van dekinderen bedacht dat de kinderen van'De bijenkorf' die misschien haddengekregen. Dat bleek inderdaad zo tezijn: zij hadden (toevallig?) ook een halveschatkaart. Toen we ze tegen elkaarlegden, bleken ze te passen. We sprakenaf dat we de volgende dag zoudengaan zoeken. 'De bijenkorf' zou deschatkaart meenemen en wij eenschep.De volgende dag was iedereen heelzenuwachtig: zou er echt een schatzijn?'s Middags stapten we in de auto's enreden we van Ede naar Wageningen.Volgens de kaart begon daar de routenaar de schat. We parkeerden de auto'sen gingen lopend op de pontAan de overkant gekomen, bekeken wede schatkaart en volgden we het spoor.De weg was goed te volgen en we kwamenbij de plek waar volgens WoesteWillem de schat moest liggen. Na evenzoeken dachten we de goede plek tehebben. En ja hoor, na even flink gravenin de harde kleigrond kwam er een zilverentonnetje uit. De opgraver maaktehet open en ontdekte verrast dat er vooriedereen een ooglapje in zat.Hij ging ze uitdelen en ontdekte onderinook nog gouden munten. Dit bleek chocoladegeldte zijn. De kinderen warenheel verrast en toen ze hoorden dat weterug ook weer met de pont moesten,konden ze hun geluk niet op.Vol enthousiasme liepen we terug naarde pont en met de auto's reden weweer terug naar school. De kinderenraakten niet uitgepraat over hun ontdekking.Dit alles kon alleen door medewerkingvan een ouder, die voor ons 70 ooglapjesheeft genaaid en voldoende oudersdie met de auto met ons mee wilden (zijhadden er trouwens evenveel lol in alsde kinderen).Gerda de Rooy werkt als groepsleidsteraan Jenaplanschool De Vlinderboom inEde. Aan het artikel lag een werkstukten grondslag voor kunstzinnige vormingvan de nascholing Jenaplan,Hogeschool Domstad, Utrecht.ZenuwachtigKees BothGELEZEN, GEHOORD, GEZIENSchoolbewoner presteert meer danschooltoeristKinderen worden maar al te vaak nietserieus genomen worden op school enbehandeld alsof ze een bosje toeristenzijn dat is losgelaten in het schoolgebouwen 'ah' en 'oh' mag roepen vanbewondering voor het 'gegeven' onderwijs.Dat is vragen om problemen: dekinderen voelen zich niet betrokken bijde school, gaan zich verzetten en maaral te vaak rotzooi trappen. Een inzichtdat al oud is en dat bij ons door Michade Winter weer met kracht naar voren isgebracht in zijn boek 'Kinderen alsmedeburgers ' (zie Mensen-kinderen,sept. 1996). In het dagblad Trouw van16 oktober j.l. werd bericht over eenAmerikaanse professor die deze ontdekkingook weer heeft gedaan en diehet ook heeft over kinderparticipatie:onder andere in besluiten over deschoolorganisatie, het onderhoud vanhet gebouw, regels en straf. Dan voelenze zich medeverantwoordelijk voor hetonderwijs en zullen ook beter presteren.Participatie verschaft identiteit en daarsnakken kinderen naar. Als ze die nietop een positieve manier vinden, vindenze die wel in allerlei straatbendes,'gangs'.In Texas (USA), met name in de binnenstadscholen,zijn er veel problemen: uitval,orde, leerproblemen. Dit wordt extraversterkt door het zwakker worden vanbindingen aan gezinnen, een groteremobiliteit, minder betrokkenheid bij eengeloofsgemeenschap. De kinderenleren thuis vaak weinig zelfcontrole, met22MENSEN-KINDERENJANUARI 1997

als gevolg dat de school de neigingheeft sterk te gaan controleren. In hetproject 'Consistency Management andCooperative Discipline' krijgen kinderende ruimte om te laten zien dat ze succesvolkunnen zijn. En dat blijkt te lukken.Kinderen maken bijvoorbeeld zelfeen set gedragsregels, met bijbehorendesancties, voeren kleine beheersmaatregelenuit en organiseren datonderling zelf, helpen jongere kinderen(bij schoenen strikken, etc.). Ze nemeneen deel van de taken van leraren over,een vorm van 'zelforganisatie'.En het gaat niet ten koste van de leerprestaties,integendeel.Het klinkt ons bekend in de oren, het ligttoch zo voor de hand, denk je dan.Maar oude wijsheden (Dewey, Freinet,Korczak, Petersen) moeten blijkbaarsteeds weer opnieuw ontdekt worden.Trouwens ..... hoe serieus nemen Jenaplanscholenkinderparticipatie? Kandaar eens over bericht worden in onsblad? Graag een seintje aan de redactie!Kleuters en bovenbouwers makensamen prentenboekenIn een werkstuk voor het blok 'kunstzinnigevorming' in de nascholingscursusJenaplan (Hogeschool Domstad,Utrecht) vertelt Monique Brinkman overhet door kleuters en bovenbouwerssamen maken van prentenboeken. Ditmede tegen de achtergrond van hetversterken van het gemeenschapsgevoelin de school. Petersen pleitte in ditverband voor 'peetschappen' vanbovenbouwers en jonge kinderen eneerder is in Mensen-kinderen al berichtover het samen spelen van kleuters enbovenbouwers (mei, 1990).Kleuters die dat graag wilden kregeneen bovenbouwer als partner. De kleuterbedacht zoveel mogelijk het verhaal.De bovenbouwer mocht dit verhaal zonodig bijsturen en er een tekst vanmaken. Het verhaal moest ergens opuitlopen, bijvoorbeeld een reisverhaalmet een doel, met avonturen onderweg.De bovenbouwers namen de verhalenvan de kleuters zeer serieus, werkten zeverder uit. Het was voor hen niet altijdeven gemakkelijk om de kleuter te sturen.De indeling van het verhaal wassoms een probleem, bijvoorbeeld meteen lange inleiding, een korte 'plot' eneen kort slot. De illustraties werdenvooral door de kleuters gemaakt, waarbijde kinderen zelf het materiaal mochtenkiezen. De bovenbouwer besprakmet de kleuter welke gebeurtenissen inaanmerking kwamen voor een illustratieen bijvoorbeeld ook dat, als er eenzelfdepersoon in de verschillende illustratiesvoorkwam, deze er ongeveer hetzelfdeuit moest zien. De teksten werdendoor de bovenbouwers getypt optekstverwerker of typemachine. In verbandmet spelling- en stijlfouten gafMonique hen tips, bijvoorbeeld 'let eensop de tijd', 'probeer eens in de directevorm te schrijven', 'let op hoofdlettersen leestekens', 'gebruik het woordenboek'.Zij concludeert uit deze ervaringen dater vaker en regelmatiger contactenmoeten komen tussen kleuters enbovenbouwers. Beide partijen leren heelveel van deze activiteiten, zowel sociaalals met betrekking tot het samen werkenaan deze taak.Basisprincipes aan de muurHet Forum Jenaplan Oost-Europa werdeind september gehouden in Podebrady,een plaats oostelijk van Praag. Daaris de eerste Tsjechische Jenaplanschoolvan start gegaan, of beter: een Jenaplanstroombinnen een grote basisschool.We hospiteerden in dezeschool, in de Jenaplangroepen. Bij hetbureau van de groepsleid(st)er zag ikeen papier aan de muur hangen waarvanik niets kon lezen, maar dat me tochbekend voorkwam. Twintig genummerdepunten, ingedeeld in groepen vanrespectievelijk vijf, vijf en tien. Ik kreegeen donkerbruin vermoeden en vroegaan de juf of dat klopte. En inderdaad:het waren de twintig basisprincipes, vertaaldin het Tsjechisch, die zij daar zelfopgehangen had. Dat heb ik in NederlandseJenaplanscholen nog nooitwaargenomen: de basisprincipes aande muur van een schoolwoonkamer. Alsherinnering waar het ook al weer omgaat. Nederlandse Jenaplanners hebbendat natuurlijk niet meer nodig, diehebben de basisprincipes grondig doorgesprokenin het team en met deouders, etc. Toch wel een bijzondereervaring, om in den vreemde te zien hoebelangrijk zulke uitgangspunten voormensen kunnen zijn. Zelfs zo belangrijkdat ze aan de muur hangen bij hetbureau van de leerkracht.Vragen van goed en kwaad'Ik herkende de grootmoeder van Tom,toen ze mijn lokaal binnenkwam. Zij wasonlangs in het nieuws, vanwege 'proletarischwinkelen' - ze had dure dingengestolen uit een cadeauwinkel, en datbleek niet de eerste keer te zijn. Ze had,toen ze mijn lokaal binnenkwam, eenoude boodschappentas in haar hand,die ze op mijn tafel zette. 'Hier is hijweer, je mag niet van leraren stelen' zeize. In de tas bevond zich mijn cassetterecorder,die Tom, zes en een half jaaroud, de week ervoor had meegenomenuit de klas. Oma had mijn stem herkendop het bandje dat er nog in zat.Oma was nog opgegroeid in een tijdwaarin er zogenaamde morele zekerhedenbestonden. De Tien Gebodenmoesten nog uit het hoofd geleerd worden,met vele andere morele voorschriftenen het nationale volkslied. Ze hadook, voor de oorlog, een tijd van toenemendewerkloosheid en armoede meegemaakt.Ik vermoed dat het meestevan haar morele opvoeding niets bij haaruitgehaald had, maar wat was er danovergebleven? Haar principe dat je lerarenniet besteelt had misschien temaken met haar eigen ervaringen mettoegewijde leraren. Een 'street-wise'kind wist ook wel dat leraren niet veelgeld hadden. Was het een zeker gevoelvan 'fairness', dat haar ditmaal dreef?'Eerlijkheid' ('fairness') is voor met namekinderen in het bizonder relevant. Eenduidelijk gebrek eraan geeft aanleidingtot eindeloze discussies en lijfelijkegevechten tussen kinderen. Ook volwassenenvergeten nooit meer die eneunfaire leraar ... Waarom zou in eenwereld, die overduidelijk zo onrechtvaardig(unfair) is, een dergelijke moraal tochoverleven? Als morele opvoeding werkelijkiets voorstelt, als het iets andersen meer is dan een wensenlijstje voorkersttoespraken over een maatschappijzonder misdaad, moet het gebaseerdzijn op wat kinderen als relevant zien inverschillende stadia van hun ontwikkeling.Een systeem van morele opvoedingdat daarmee geen rekening houdt leidtnergens toe. Erger nog: Onderzoek vanMENSEN-KINDERENJANUARI 1997 23

Kees BothWeikart, en anderen uit 1986 en 1993,heeft aangetoond dat jonge mensenvan 21 jaar, die onderworpen zijngeweest aan een rigide en formeelpedagogisch regime, thuis en opschool, vier keer meer kans liepen omtot criminaliteit te vervallen (met namegeweld tegen anderen) als degenen metwie serieus rekening werd gehouden.Kinderen die machteloos gemaakt worden,geen initiatieven kunnen ontplooien,worden misvormd. Dit is een sterkargument tegen formeel en autoritaironderwijs. Wij als volwassenen zijn verantwoordelijkvoor de misdragingen vande kinderen. Als je iets wilt doen aanmorele opvoeding, moet ook hetschoolklimaat kritisch tegen het lichtgehouden worden, inclusief de gevolgenvan de permanente druk die uitgaatvan een systeem waarin prestaties wordengemeten door genormeerde tests,zoals in Engeland het geval is. Detestresultaten per school worden gepubliceerdin de krant.Gelukkig zijn er lichtpuntjes, bijvoorbeeldscholen die kinderen betrekken in'circle time' = kringgesprekken, waar zezich kunnen uitspreken over gevoelens,waarderingen, ervaringen.'Voor Jenaplanscholen kan dit pleidooivan een adjunct-schoolleidster (dienotabene in 1975, in Bilthoven, op eenJenaplanconferentie gesproken heeft!)aanleiding zijn om met meer aandachtde sterke punten van hun concept teontwikkelen en uiterst kritisch om tegaan met tendensen die hen in andererichtingen proberen te duwen.bron: Questions of right and wrong, doorAnnebelle Dixon, The Times EducationalSupplement, 15 nov. 1996.TOMSJIRKVoor een in zijn ontwikkeling bedreigdekleuter beweegt Sjirk zich vrij onbekommerddoor het leven.- En dat willen we graag zo houden....Zeggen we tegen Tjitske.- Neem hem niet op je nek, sluit hem inje hart.Tjitske knikt. Ze zal van Sjirk een studiemaken, in het kader van haar cursusIOBK. Nou, dan kan ze met Sjirk evenvooruit. Op hem zou je kunnen promoveren.En het aantal vragen aan het eindvan het proefschrift zal dat van hetbegin vele malen overtreffen.Er is een wereld van verschil tussen zorgenhebben om en zorgen voor. Mijntante zorgt voor haar geraniums. Zestreelt ze als het ware met haar blik enhet rood gloeit op. Terwijl ze zorgt gaanhaar handen er bijna zegenend overheen(hier en daar een blaadje wegplukkend).En ze praat tegen ze!Ze doen het uitstekend, de geraniums.Mijn oom schampert daar wel eens watover:- Jij met je bloemetjes!Waarschijnlijk denkt hij terug aan de tijddat diezelfde handen met hem bezigwaren.....Nu is er met Sjirk wel iets aan de hand.Moeder bood bijna haar verontschuldigingenaan toen ze hem bracht: nogniet helemaal zindelijk en nauwelijks teverstaan. Haar andere kinderen warenop specaal onderwijs geweest. Zijzelfvroeger trouwens ook. Dat tempert deverwachtingen.Met behulp van een kookwekker die elkuur afliep kreeg de juf hem zindelijk.Met behulp van haar kleuters:- Juf Sjirk zijn wekker is gegaan en hijis nog niet geweest.....Moeder kocht toen ook maar zo’n ding.Het zorgbreedtegebeuren werd in stellinggebracht. Sjirk vond dat best aardig,samen spelletjes doen met de juf.En langzaamaan werd zijn taal wat duidelijker.Alleen de kleur geel, daar had hijsteeds weer moeite mee.- Merkwaardig! riepen de juffen en deinterne begeleider in koor. Er warenondertussen drie mensen over de nietsvermoedendeSjirk regelmatig in geannimeerdgesprek.Daar kwam nu dus Tjitske bij.Wij hoopten op iets meer licht.Wij zijn nu zes weken verder en terwijlSjirk toch steeds meer structuur vertoontwordt bij ons de verwarring groter.Ik zal u niet vermoeien met alle theorieÎndie ontworpen en vervolgens verworpenwerden. Dat is op een column niet opzijn plaats. Slechts een voorbeeld alsillustratie:Wij zeiden:- Naast de woorden zijn er andere talen(elk kind heeft er immers honderd?).Laten we eens een periode aandachtbesteden aan het tekenen in de kleuterklas.Het werd opgehangen aan een project.De Kapper. Kapster Annie (een oudleerling)kwam met al haar spullen in deklas en ieder keek eens goed in de spiegelnaar zichzelf en naar elkaar. Hoe zieje er precies uit? En tekenen maar!Toen barstten bij Sjirk de sluizen open!Het ene blad na het andere tekende hijvol. En overal had hij verhalen bij.- Wat heb je getekend? vraagt Tjitske.- Kijk, en dit is een baby, want ik kan nieteen spin tekenen (een baby in de vormvan een spin), en daar is een heks ensinterklaas en allemaal dingen..........Als de juf dezelfde vraag stelt bij dezelfdetekening krijgt ze een heel ander verhaal:- Alle kinderen gingen met de hondjesspelen.....Merkwaardig!24MENSEN-KINDERENJANUARI 1997

Ad BoesWIJ VOEDEN OP TOT NIETSNeil Postman heeft diverse boeken geschreven die ruim aandacht hebben getrokken, hijschrijft over actuele ontwikkelingen en heeft een prikkelende stijl. In Nederland was dat hetmeest het geval met 'Het verdwijnende kind', waarin hij duidelijk maakte dat de gescheidenwerelden van kinderen en volwassenen, produkt van een cultureel proces gedurende de vorigeeeuwen, naar ineengroeien neigen. Dat boek bevatte tal van voorbeelden uit de Amerikaansecultuur die voor ons toen (1982, vertaling 1984) nog niet alle herkenbaar waren. Hijkrijgt steeds meer gelijk en dat geeft weinig reden tot vrolijkheid.Niet opgewektOok zijn nieuwe boek, oorspronkelijk'The end of education - Redefining theValue of School' (New York 1995), bevatgeen opgewekt betoog. De Nederlandsetitel, die de inhoud aardig dekt,maakt dat wel duidelijk. Ook 'Wij voedenop tot niets' is een analyse van deAmerikaanse samenleving en van deplaats van het onderwijs daarin.Postman begint met de vaststelling datdiscussie over onderwijs zelden nogover doelstellingen gaan maar zo goedal altijd over middelen. Hij hoopt eenfundamenteel gesprek over de intentievan de school op gang te brengen. Deschool zou het instituut moeten zijnwaar jongeren leren dat het zinvol is omzichzelf verder te ontwikkelen.De schrijver constateert dat in de jongstegeschiedenis wat hij noemt drie'rampzalige vertellingen' opkwamen enondergingen: nazisme, fascisme encommunisme. 'Ze beloofden alle dehemel, maar voerden naar de hel'. Nietteminbestaat de menselijke geschiedenisuit het zoeken naar zulke vertellingen.Godsdiensten doen dat, maar ookde moderne wetenschappen. Demeeste recente vertelling, die het karaktervan een godsdienst heeft, is de technologie.Daarin zijn technologische vindingrijkheiden menselijke vooruitgangidentiek geworden. Schitterend relativeertPostman de betekenis van computersvoor het onderwijs en neemt hijstelling tegen Amerikaanse auteurs dieeen andere mening zijn toegedaan. Eengroot misverstand in het debat over ditonderwerp is dat de school allereerstwordt gezien als een instituut dat informatielevert. Al bijna honderd jaar is ervoor de jeugd buiten de school meerinformatie beschikbaar dan erbinnen.Wat wel nodig is is kinderen bewustmaken van de rol van informatica in desamenleving, weten hoe computers,televisie en andere belangrijke technologieënons gebruiken. Hoe we de middelengebruiken behoeft niet op school teworden geleerd: 35 miljoen mensenhebben zonder de school geleerd hoeze de computer moeten gebruiken, netzoals dat bij autorijden het geval is.Leren samenwerkenDe school is er vooral, volgens Postman,om individuen te leren te functionerenin een groep. Het ego moet daarworden getemd, je moet er lerensamenwerken. Bij computers gaat hetaltijd over mensen die in afzonderingwerken (Postman geeft toe dat het inhet werk van Papert anders is, maar wathij voorstelt om met computers te bereikenkan ook zonder die apparatuur). Degod van de technologie echter lijkt geenbelang te stellen in waar het op schoolom zou moeten gaan: samenwerking engevoel en verantwoordelijkheid vooranderen. Postman bestrijdt dat technologiezou bijdragen aan de oplossingvan het enorme vraagstuk van de ongelijkekansen, zoals wel wordt gesteld (enbij ons door Ritzen als sterk argumentvoor brede invoering wordt gehanteerd).Er zijn volgens Postman ook goden dieons wel van dienst kunnen zijn. Aan henbesteedt hij de rest van zijn betoog. Hetgaat, voor een deel met metaforen aangegeven,om het ruimteschip aarde, degevallen engel, het Amerikaanse experiment,de wet van verscheidenheid ende 'woordwevers en wereldmakers'.Door in het onderwijs serieus bezig tezijn met deze thema's kan het onderwijsaan zinloosheid ontkomen en wordenintenties zichtbaar.Ruimteschip aardeHet thema 'ruimteschip aarde'bespreekt Postman aan de hand vaneen fabel die in de New York Times verscheen(een deel van de fabel is bij dezebespreking afgedrukt). Waar gaat hetom? De jeugd moet vertrouwd wordengemaakt met hun verantwoordelijkheidvoor de planeet waarop wij leven. Onzecultuur heeft de jongeren te zeer uitgeslotenvan een betekenisvolle betrokkenheidbij hun eigen gemeenschap.Daar kun je in het onderwijs iets aandoen. Daarbij gaat het ook om relatiefeenvoudige zaken als het onderhoudenvan de eigen school- en groepsruimten,zorg voor planten en bomen, het uitgevenvan een krant en verzorgen vantoneelvoorstellingen voor de buurt. Zezijn nodig omdat 'we het ons niet kunnenveroorloven de energie en hetpotentiële idealisme van de jeugd te verspillen'.Het ligt in de lijn van deze gedachtengangom leerplannen grondig te herzien.Postman pleit in dit verband voorarcheologie, antropologie en astronomieals hoofdvakken. Archeologie isgeschikt om 'bemanningsleden van hetruimte schip aarde toepasbare kennis teverschaffen over bemanningsleden uithet verleden'. Met behulp van antropologiewordt de jeugd gewapend tegenverafgoding en verkeerde absolutewaarden. Levende culturen wordenvoorgeschoteld, die sterk van de onzeverschillen, waardoor ontzag kan ontstaanvoor andere mensen en volkeren.Intensief bezig zijn met astronomie iseen heel directe weg tot vragen overonszelf en de betekenis van hetbestaan. Het is een belangrijk vak als'we bij onze jeugd een gevoel van ontzag,wederzijdse afhankelijkheid enwereldwijde verantwoordelijkheid willenkweken'.Gevallen engelMet de 'gevallen engel' bedoelt Postmande onvolmaaktheid waarmee wemoeten leren leven en de hoogmoedvan mensen. In het onderwijs mogenkinderen geen fouten maken, terwijl diejuist gewaardeerd zouden moeten worden.'Engel' betekent dat we in staatzijn fouten te corrigeren, daarbij moetenMENSEN-KINDERENJANUARI 1997 25

we weten dat we de waarheid nooitdefinitief in pacht zullen hebben. Al zoekendezal de uiteindelijke waarheid zelfssteeds meer wijken. Die ervaring kanons genezen van het verlangen naarabsolute kennis. Postman stelt voor ditthema breed in het onderwijs aan deorde te stellen, onder andere in hetkader van literatuuronderwijs. In romansis het ruim voorhanden.De Amerikaanse geschiedenis is eenuiterst boeiende, bij ons heeft SchulteNoordholt die o.a. schitterend beschreven.Postman stelt voor die historie uitvoerigin de school aan de orde te stellen.Daardoor worden begrippen als'vrijheid', 'gelijkheid' en 'eerlijke rechtsgang'concreet gemaakt. De strijd omeen humane samenleving gaat tot vandaagdoor, daarbij kunnen jongerendirect worden betrokken, wat onderwijstot een uiterst actuele bezigheid maakt.'En wanneer we experimenteren,maken we vergissingen en tonen weonze onwetendheid en onze schuchterheiden onze naïviteit. Maar we gaandoor omdat we vertrouwen hebben inde toekomst, in ons vermogen tot betereexperimenteren en betere discussies'.Volgens Postman worden jongerendoor die vertelling geraakt, en kunnener een motief aan ontlenen om teleren.Dit deel van het betoog is niet zo Amerikaansdat we het zouden kunnen overslaan,in tegendeel. Ook onze samenlevingis een experiment met een boeiendegeschiedenis die we behoren te kennen,tot en met de processen die zichmomenteel voltrekken en waarvoor weals burgers medeverantwoordelijkheiddragen.Onvoorstelbare verscheidenheidDe menselijke cultuur wordt kenmerktdoor een onvoorstelbare verscheidenheid.Het is een misverstand te menendat er sprake zou zijn van minimalealgemene cultuur die het curriculum zoumoeten bepalen. Elke keuze vooronderwijsinhouden is daarom per definitiearbitrair. Postman haakt hiermee inop voorstellen voor een algemeen cultureelminimum die in Amerika zijngedaan.In het leven van mensen wordt de verscheidenheidnog het meest duidelijk.Wie was Beethoven, Madame Curie,Aristoteles? We leren over deze enandere mensen om twee redenen:omdat ze aantonen hoe de vitaliteit encreativiteit van de mensheid afhankelijkis van verscheidenheid en omdat ze denorm hebben gesteld waaraanbeschaafde mensen hechten. Debelangrijkste subthema's bij die verscheidenheidzijn religie, zeden engewoonten en kunst en kunstvoorwerpen.Woordwevers en wereldmakersHet hoofdstuk over woordwevers enwereldmakers tenslotte is een vurig pleidooivoor intensief taalonderwijs. Daarbijzouden omschrijvingen, metaforen envragen het meeste aandacht moetenkrijgen, omdat het krachtige middelenzijn om de wereld aan onszelf bekend temaken en waarmee we onszelf bekendmaken aan de wereld. Om zulk onderwijsmogelijk te maken zouden in delerarenopleidingen Aristoteles en Plato,Locke en Kant en vele anderen op hetprogramma moeten staan.Aan het denken gezetDe titel van het boek roept pessimismeop. Toch kon Postman niet laten ditboek te schrijven omdat hij van meningis dat zijn ideeën waardevol en nuttigzouden kunnen zijn. Maar de voortekenenzijn ongunstig, zo memoreert hijdat velen de school al hebben opgegevenals een nuttig instituut. In New Yorknemen 130.000 kinderen dagelijks eendodelijk wapen mee naar school. DeAmerikaanse samenleving is er niet opgericht om de jeugdfase te bevorderen,het tegendeel is het geval. De schrijverpresenteert, zoals hij zelf zegt, zijn boektoch in goed vertrouwen, maar niet metzoveel vertrouwen als hij zou wensen.Wie kritisch wil onderzoeken wat deschool kan doen om opgroeienden bijde belangrijkste levensvragen te betrekkenwordt door het betoog van Postmanaan het denken gezet. Hij zegtbelangrijke dingen over de tijd waarinwe leven en over wat de school van nunodig heeft om te overleven. Dat is ookhet geval waar hij de Amerikaansesamenleving op het oog heeft, parallellenmet onze maatschappij dringen zichduidelijk op.Ik vind wat schrijver opmerkt over deinhoud van taalonderwijs en, zonder dathij die term noemt, wereldoriëntatie hetmeest treffend: wat hij voorstelt invoeren,dat kan ook geleidelijk, zou tot zeeringrijpende veranderingen in onze curriculaleiden. Ze kunnen er alleen maarbeter van worden.BESPROKEN WERDNeil Postman, Wij voeden op tot niets, uitgeverijBalans (Amsterdam) 1996, f 35,--EEN FABELEr was eens een tijd dat het beschaafde leven in de stad NewYork bijna tot een einde kwam. De straten waren bedekt metvuil en er was niemand om ze te reinigen. De lucht en de rivierenwaren vervuild en niemand kon ze schoon maken. Descholen waren vervallen en niemand geloofde er nog in. Elkedag bracht een nieuwe staking en elke staking zorgde voornieuwe ellende. Misdaad en onrust en wanorde en lompheidwaren alom aanwezig. De jongeren bestreden de ouderen. Dearbeiders bestreden de studenten. De armen bestreden de rijken.De stad was bankroet.Toen de situatie een absoluut dieptepunt had bereikt, kwamende stadsbestuurders bijeen om over het probleem na tedenken. Maar ze konden geen redding bieden, want hunmoreel was erg laag en hun verbeelding was afgestompt doorhaat en verwarring. De burgemeester kon niets anders doendan de noodtoestand afkondigen. Hij had dit al eerder gedaantijdens sneeuwstormen en stroomstoringen, maar nu leek hethem nog meer gerechtvaardigd.'Onze stad', zei hij, 'wordt belegerd zoals de oude stedenJericho en Troje. Alleen zijn onze vijanden lusteloosheid enarmoede en onverschilligheid en haat.'Zoals u ziet was hij een zeer wijze burgemeester, alleen niet zo26MENSEN-KINDERENJANUARI 1997

wijs dat hij precies kon aangeven hoe je deze vijanden moestverstrooien. Hoewel er dus officieel een noodtoestand heerste,kon noch de burgemeester noch iemand anders ietsbedenken wat de toestand zou verbeteren in plaats van verslechteren.En toen gebeurde er iets bijzonders.Eén van de assistenten van de burgemeester, die heel goeddoorhad hoe de toekomst er voor de stad zou uitzien, hadbesloten samen met zijn gezin naar het platteland te vluchten.Om zichzelf voor te bereiden op zijn exodus naar een vreemdeomgeving, ging hij Walden van Henry David Thoreau lezen,waarvan hij had gehoord dat het een nuttig handboek wasvoor het leven op het platteland. Bij het lezen stuitte hij op devolgende passage: 'Studenten zouden het leven niet moetennaspelen of het alleen maar moeten bestuderen, terwijl degemeenschap voor hun onderhoud zorgt tijdens dit dure spel.Ze zouden van begin tot eind in alle ernst moeten leven. Hoekan de jeugd beter leren leven dan door terstond met hetexperiment van het leven te beginnen?'De assistent begreep meteen dat hij hier een uitzonderlijkgoed idee te pakken had. Hij vroeg een gesprek aan met deburgemeester en hij liet de passage lezen aan de burgemeesterdie buitengewoon neerslachtig was en helemaal nietin de stemming om boeken te lezen, aangezien hij op zoeknaar hulp al boeken vol kennis en wijsheid had uitgeplozen,maar niets had gevonden.'Wat betekent dat?' vroeg de burgemeester kwaad.'Niets minder', antwoordde de assistent, 'dan onze redding.'Toen legde hij de burgemeester uit dat de leerlingen vanopenbare scholen tot dan toe onderdeel waren geweest vanhet algemene probleem, terwijl ze met wat verbeeldingskrachten een ander perspectief gemakkelijk deel konden uitmakenvan de algemene oplossing. Hij wees erop dat op de middelbarescholen ongeveer 400.000 sterke en gezonde jongemannen en vrouwen zaten die als hulptroepen konden dienenom de stad weer leefbaar te maken.'Maar hoe kunnen we ze gebruiken?' vroeg de burgemeester.'En wat gebeurt er met hun scholing als we dat doen?'Hierop antwoordde de assistent: ' Ze zullen hun scholing vindenin het proces waarin we de stad redden. En wat hun lessenop school betreft, we hebben genoeg bewijs dat de jeugddie niet echt leuk vindt en zich nu zelfs tegen hun leraren entegen hun scholen keert.' De assistent, die zich had gewapendmet statistieken (wat assistenten altijd doen), wees eropdat de stad 1 miljoen per jaar besteedde alleen om kapotteruiten van scholen te herstellen en dat vrijwel elke dag bijnaeen derde van alle ingeschreven leerlingen niet kwam opdagen.'Ja, ik weet het', zei de burgemeester triest. 'Het is een plaagvoor ons.''Mis', zei de assistent vlug. 'De verveling en vernielzucht enopgekropte energie die ons onheil brengen, kunnen we totons voordeel ombuigen.'De burgemeester was niet helemaal overtuigd, maar omdathij zelf geen beter idee had, benoemde hij zijn assistent totvoorzitter van de noodonderwijscommissie. De assistentbegon meteen plannen te maken om bijna 400.000 leerlingenuit hun saaie klassen en hun nog saaiere lessen te halen,zodat hun energie en talenten konden worden aangewendom de smerige buurten te herstellen.Toen deze plannen bekend raakten, werd er luidkeels tegengeprotesteerd, want mensen in nood geven soms de voorkeuraan een bekend probleem boven een onbekende oplossing.Zo klaagden de leerkrachten dat hun contract geenbepaling bevatte voor zulke ongebruikelijke procedures. Hieropreageerde de assistent dat de geest van hun contract henverplichtte bij het onderwijs van onze jeugd te helpen en datonderwijs vele vormen kan aannemen en op tal van plaatsenkan worden gegeven. 'In geen enkel heilig boek', merkte hijop, 'staat dat onderwijs moet plaatsvinden in een kleine ruimtewaarin stoelen staan.'Sommige ouders klaagden dat het plan on-Amerikaans wasen dat ze een hekel hadden aan het dwangmatige karakterervan. Hierop antwoordde de assistent dat het plan wasgebaseerd op de gewoonten van de eerste Amerikanen diede jeugd nodig hadden om te assisteren bij de controle overhet milieu waardoor het bestaan van de groep werd gewaarborgd.'Onze scholen', voegde hij eraan toe, 'hebben nooitgeaarzeld om dwang uit te oefenen. Het gaat niet om dwingenof niet dwingen en daar is het ook nooit om gegaan, hetgaat erom welke dingen je moet afdwingen.'En zelfs een paar kinderen klaagden, al waren dat er niet veel.Ze zeiden dat hun door God gegeven recht om twaalf jaar vanhun leven op kosten van de gemeenschap in een klaslokaal tezitten, werd aangetast. Op deze klacht reageerde de assistentdat ze een luxe verwarden met een recht en dat de gemeenschaphet zich hoe dan ook niet meer kon veroorloven.'Bovendien', voegde hij eraan toe, 'van alle door God gegevenrechten die de mens heeft benoemd, is er niet éénbelangrijker dan zijn recht op overleven.'En zo kreeg het onderwijsprogramma van de openbare scholenvan New York City de naam Operatie Overleven en alleschoolkinderen boven de twaalf namen er aan deel. Hier zijnenkele van de dingen die ze moesten doen:Elke week op maandagochtend moesten 400.000 kinderenmeehelpen hun eigen buurt schoon te maken. Ze veegden destraten, deden het vuil in emmers, haalden rommel van openruimten en spoten stof en graffiti van trottoirs en muren. Dewoensdagochtenden waren gereserveerd om de stad te verfraaien.Leerlingen plantten bomen en bloemen, maaidengras, snoeiden struiken, verfden de metro en andere lelijkeopvallende plaatsen, ze repareerden zelfs kapotte openbaregebouwen, als eerste hun eigen scholen.Elke dag regelden 5.000 leerlingen (grotendeels van de middelbareschool) het verkeer op straat, zodat de politiemensendie dat vroeger hadden gedaan, tijd kregen om criminelen opte sporen. Elke dag werd aan 5.000 leerlingen gevraagd meete helpen de post te bestellen, zodat het weldra mogelijk werdde post twee keer per dag te bezorgen, zoals dat ook in hetverre verleden was gebeurd.Enkele duizenden studenten werden ingeschakeld om dagopvangcentraop te zetten en in stand te houden, zodat jongemoeders, van wie er velen in de bijstand zaten, de vrijheidkregen om een goede baan te zoeken. Elke leerling kreeg verderde opdracht op dinsdag- en donderdagmiddag twee leerlingenvan de basisschool te leren lezen, schrijven en rekenen.20.000 leerlingen werd gevraagd om één middag per week inMENSEN-KINDERENJANUARI 1997 27

te vallen voor bepaalde volwassenen met een baan die zonderschade en verlies aan efficiëntie ook kon worden gedaandoor de schoolkinderen. Deze volwassenen konden dan eenopleiding volgen of, als ze dat liever deden, de leerlingen helpenbij hun inspanningen om de stad te redden.De leerlingen kregen ook de opdracht om in elke buurt van destad een krant uit te geven, waarin ze veel informatie kondenopnemen waaraan goede burgers behoefte hadden. Leerlingenorganiseerden wetenschapsbeurzen, buurtfeesten enrockfestivals en ze vormden in elke buurt naast een orkestook een toneelgezelschap. Sommige leerlingen assisteerdenin ziekenhuizen, hielpen bij het registreren van kiezers en produceerdenradio- en tv-programma's die door de stations vande stad werden uitgezonden. Er was nog tijd over om het helejaar door stadspelen te houden waaraan elk kind in één ofandere sport deelnam.Het kwam zover, zoals was te verwachten, dat studenten dolgraagwilden meedoen en daardoor kwamen nog eens100.000 jonge mensen beschikbaar om de gemeenschap tedienen. De studenten begonnen een pendeldienst van de buitenwijkennaar Manhattan en terug. Met eigen auto's engedeeltelijk gesubsidieerd door de stad hadden de studentenal gauw een soort extra, semi-openbaar vervoersysteemopgezet, waardoor het aantal auto's dat Manhattan binnenkwam,werd teruggebracht, de druk op de ondergrondse ietswerd verlicht en de luchtvervuiling werd verminderd; allestegelijk.Studenten kregen de bevoegdheid bekeuringen uit te delenvoor fout parkeren en bevuilen van de straat, waardoor nogmeer politiemensen tijd kregen voor het echte recherchewerk.Ze kregen toestemming seminars, filmfestivals en lezingen teorganiseren voor leerlingen van de middelbare school en opeen tv-kanaal, dat speciaal daarvoor werd gereserveerd,gaven ze elke dag van drie uur 's middags tot tien uur's avonds cursussen voor gevorderden over een veelheid aanonderwerpen. Ze hielpen ook bij het opzetten en draaiendehouden van ontwenningscentra voor drugverslaafden en zelanceerden campagnes om mensen te informeren over hunwettelijke rechten, voedingsbehoeften en beschikbare medischevoorzieningen.Omdat dit een fabel is en geen sprookje, kan niet wordengezegd dat alle problemen van de stad werden opgelost.Maar er gebeurden wel verschillende opmerkelijke dingen. Destad begon te leven en de burgers vonden een nieuwe redenom te hopen dat ze zichzelf konden redden. Jonge mensendie vervreemd waren van hun omgeving, begonnen er eenbezitterige belangstelling voor te ontwikkelen.Oudere mensen, die de jongeren hadden beschouwd alsongezeglijke klaplopers, begonnen respect voor hen te krijgen.Dit had een terugkeer van hoffelijkheid en een verminderingvan misdaad tot gevolg, want er was minder reden daneerst om kwaad te zijn op de buren en hen aan te vallen.Verbazingwekkend genoeg ontdekten de meeste studentendat ze weliswaar geen scholing 'ontvingen', maar toch instaat waren een heel afdoende opleiding voort te brengen. Zeleerden in de praktijk hun maatschappijleer, geografie, communicatie,biologie en vele andere dingen die fatsoenlijkemensen kennen, met inbegrip van de overtuiging dat iedereenin gelijke mate moet bijdragen aan het leefbaar maken van destad, ongeacht wat hij of zij later wordt. Het gebeurde zelfsdat oudere mensen, geïnspireerd door het voorbeeld van dejeugd, een hernieuwde belangstelling kregen voor het herstelvan hun omgeving en in ieder geval weigerden deel te nemenaan de vernietiging ervan.Het zou natuurlijk dwaas zijn te beweren dat dit hele avontuurtotaal geen problemen kende. Duizenden kinderen die andersde belangrijkste rivieren van Uruguay hadden gekend, blevennu hun hele leven onkundig van deze feiten. Honderden leerkrachtendachten dat hun opleiding verspilde moeite was,omdat ze kinderen alleen in klassen onderricht konden geven.U kunt zich voorstellen dat het ook buitengewoon moeilijkwas om studenten te laten afstuderen op hun activiteiten enna een poos werden er bijna geen examens meer afgenomen.Dit maakte veel mensen om verschillende redenen ongelukkig,maar vooral omdat niemand de domme kinderen nog kononderscheiden van de slimme kinderen.De burgemeester, die toch wel een erg sluwe politicus was,beloofde dat alles weer terug zou keren naar het oude zodrade noodtoestand voorbij was. Intussen leefde iedereen lang engelukkig; in een noodtoestand, maar dat vond niemand erg.28MENSEN-KINDERENJANUARI 1997

Tjitse BouwmeesterJENAPLAN: OP WEG NAARZORGVERBREDING PLUS...(3)Het boek "Emotionele intelligentie" van de auteur Daniel Goleman, is een top-hit in de wereldvan de non-fiction-literatuur. Het past bij een trend in een maatschappij, waarbij aandacht voorgevoelens, emoties hoog scoort in de publieke belangstelling en de t.v.- kijkdichtheid? Goedkopetelevisie, exploitatie van menselijke gevoelens, een te verafschuwen ontwikkeling!Als een boek een dergelijke insteek zou hebben, was het absoluut niet gekozen in een serieuzerubriek voor groepleid(st)er van Jenaplanscholen om hen te helpen bij het verbeteren vanzorgverbreding plus!Een rubriek die zorgverbreding plus, ziet als een manier, om op een brede, aangepaste wijze,de zorgverbreding en de zorgverdieping in de Jenaplanschool te helpen verbeteren. In dezeverbreding en verdieping van de zorg speelt het sociaal- emotionele aspect een belangrijke rol.Vanuit deze optiek is uitvoerige aandacht voor "Emotionele Intelligentie" ook voor groepsleidersin de Jenaplanschool, de moeite waard.We doen dit naast de korte bespreking van enkele andere uitgaven op het terrein van sociaalemotioneleontwikkeling en gedragsproblemen. Uitgaven die we als een welkome aanvullingkunnen zien van een leesplank voor leraren in de Jenaplanschool, die naast (ortho)didactischeuitgaven vooral ook belangstelling hebben voor (ortho)pedagogische literatuur.In dit derde artikel een bespreking van: "Emotionele Intelligentie", "Gedragsverandering binnenen buiten de klas", de brochure "Handen en voeten aan adaptief onderwijs" en de uitgave "Watdoen we eraan" met als ondertitel 'gedragsproblemen en sociale ontwikkeling bij 4 -12 jarigen'.Het boek "Emotionele Intelligentie"Het boek van van de Amerikaan DanielGoleman heeft als ondertitel 'emotiesals sleutel tot succes'. Het zal wel dezeondertitel zijn, gebaseerd op een Amerikaansep.r.-ideologie, die de verkoopvan het boek tot grote hoogte heeftopgestuwd. In een prestatiegerichte,ideologische maatschappij is het behalenvan succes, iets wat een iedergeacht wordt na te streven.Deze gedachte maakt je, met het oogop de basisprincipes van Jenaplan,extra kritisch ten aanzien van de waarderingvan het boek.Toch gaat de waarde van het boek veelverder dan de ondertitel suggereert. Deschrijver benadrukt het belang vanemotionele intelligentie voor succes inde maatschappij. De wezenlijke boodschapvan de journalist en ontwikkelingspsycholoogGoleman gaat echterverder. Het is een cultuurkritisch verhaalmet een duidelijk pedagogische dimensie.Hij signaleert een verwaarlozing vande emotionele ontwikkeling in hetalgemeen binnen de maatschappij envoor de kinderlijke ontwikkeling in hetbijzonder.Op basis van jarenlange journalistiekearbeid, heeft Goleman veel materiaalverzameld, waarmee hij duidelijk maaktdat aandacht voor het emotioneleaspect in een mensenleven, een belangrijkebijdrage levert aan het welzijnvan mensen in het algemeen en eenbelangrijke bijdrage kan leveren aan eenop welzijn gerichte maatschappelijkeontwikkeling.Voor opvoeders en onderwijsgevendenwordt hier nog een dimensie aan toegevoegd.In het voorwoord van de Nederlandsevertaling schrijft Goleman, na ingegaante zijn op de maatschappelijke trends inde Nederlandse samenleving: "Achterdeze verontrustende trends schuilt hetfeit dat de kindertijd in Nederland net alselders aan het veranderen is. Steedsmeer kinderen behoren tot de 'achterbankgeneratie'en leiden relatief afgezonderdeen eenzame levens omat hunouders het gevoel hebben dat het opstraat niet veilig genoeg is om metandere kinderen te spelen. Maar devaardigheden van emotionele intelligentieleren we juist in de omgang metanderen; de speelplaats is een voortreffelijkesociale en emotionele leerschool.Kinderen wie we deze mogelijkheid ontzeggen,zouden we wel eens extra hulpnodig kunnen hebben om de basisvaardighedenvan het leven onder de knie tekrijgen".Spreekt in dit citaat niet de cultuurkritiekvan een pedagoog/psycholoog (eigenlijkeen kinderantropoloog), die de zorgvan de school veel breder ziet dan deaandacht voor het leren rekenen, taal enlezen. "Net zoals voor scholen in de VerenigdeStaten zou het voor Nederlandsescholen van nut kunnen zijn om lessen'emotionele ontwikkeling' in hetonderwijs te introduceren, die kinderennaast traditionele vakken als wiskundeen taal, wezenlijke levensvaardigheidenbijbrengen."Het is vooral deze pedagogischegerichtheid die het boek waardevolmaakt voor de Jenaplanleraar die gerichtis op zorgverbreding plus.We geven een indicatie van enkelewaardevolle punten:1. De auteur informeert de lezer op eengrijpbare en plastische wijze omtrentrecente wetenschappelijke inzichten inde emoties en de manieren om emotiesen intelligentie te integreren. Hij benadrukteen ruim model van intelligentiewaarbij emotionele intelligentie staatvoor o.a.: het vermogen om gevoelsimpulsente beteugelen, de diepste gevoelensvan anderen te duiden, soepel omte gaan met relaties... In deze bouwtGoleman voort op inzichten van Gardnerdie het belang aangeeft van eenbreed spectrum van intelligenties. Deveelheid aan menselijke talenten is niette vangen in een beperkte IQ-visie.Naast de verbale- en mathematischlogischeaanleg zijn er intelligenties ophet gebied van ruimtelijk vermogen,muzikale talenten, het fysieke kunnen entwee aspecten die Gardner "persoonlijkeintelligenties" noemt. Het gaat om deinterpersoonlijke (sociale) intelligentie("intelligent met anderen kunnenomgaan") en het intrapsychisch vermogen("met de eigen gedachten en emotiesom kunnen gaan").In deze sluit de informatie aan bij eenMENSEN-KINDERENJANUARI 1997 29

eerder gepubliceerd artikel in Mensenkinderenover 'Geen leer-stoornissen,maar leerverschillen'(jaargang 8 nummer3). De schrijver getuigt van een bredeantropologische benadering van kinderen,die oog heeft voor vele talentenvan kinderen, die naast het cognitieveaspect ook vooral waarde hecht aanandere manieren van intelligent functioneren.Voorwaar een gedachte die eenJenaplanner zal aanspreken!2. In deel 1 van het boek, maken wekennis met de emotionele architectuurvan de hersenen, waarbij de auteur duidelijkmaakt waarom bijvoorbeeld medicatiegebruikt kan worden bij kinderenmet ernstige emotionele afwijkingen(ADHD- kinderen, psychotische kinderen).3. Deel 4 is een waardevol deel voor depedagoog/ onderwijsgevende. Het gaatover de kinderpsychologische facettenvan de emotionele intelligentie met hetgezin als "laboratorium voor de emotioneleintelligentie". Verder over de specifiekebehandelingen van emotioneleproblemen ( "emotionele herscholing")en de rol van temperament binnen deemotionele ontwikkeling. Juist de kindertijden de adolescentie zijn kritischeperioden in de emotionele ontwikkeling.Deze informatie is zeer waardevol vooreen leraar die het belang inziet van eenbreed beeld van een kind (een breedkindvolgsysteem!), waarbij het onderwijsaansluit bij de leef- en belevingswereldvan kinderen.4. Het meest waardevolle deel van hetboek voor de praktijk van onderwijsgevendeis deel 5 inclusief de bijlagen. (zieo.a de inhoud van het programma SelfScience" afb 1).Het gaat over de onderwijsinhouden(programma's) om het sociale en hetemotionele binnen het schoolprogrammate integreren. Hij doet verslag vandiverse lesprogramma's, zoals die inexperimentele zin op Amerikaansescholen worden gebruikt. Goleman zietdeze programma's als een oplossingvoor een school "die de emotioneleopvoeding van onze kinderen overlaataan het toeval, met een steeds rampzaligerresultaat. Een oplossing die eennieuwe visie behelst op wat scholenkunnen doen in een zeerveelzijdige opvoeding van deleerling, waarbij ze verstanden hart in het klaslokaalsamenbrengen"In dit citaat maakt Golemanduidelijk dat hij lesprogramma'sziet als de canapé,waarop de ontwikkeling vande emotionele intelligentiezich baseert. Hij plaatst hethelaas niet binnen een bredeintegrale benadering waarbijhet "leren omtrent emoties"en "het leren leven in eensociaal-emotioneel klimaat"op een organische wijze metelkaar samenhangen.Voor de Jenaplanschoolwaarbij de waarde van hetsociaal-emotionele klimaathoog in het vaandel staat,kan de informatie omtrentprogramma's en lessen eenaanvullend en waardevolmiddel zijn om het emotioneleeen goede plaats te gevenbinnen onderwijs en opvoeding.Conclusie:Uit het voorgaande mag duidelijkworden dat wij dit eenzeer waardevol boek vindenvoor de leraar in het algemeenen het Jenaplanonderwijsin het bijzonder.Het helpt bij visie- en praktijkontwikkelingomtrent sociaal-emotioneleontwikkelingen zal zeker zijn weg vindenbinnen de nascholing Jenaplan."Gedragsverandering binnen enbuiten de klas"Een uitgave in het kader van WSNS enuitgegeven door het CPS. Een boekmet een curatieve insteek: Gericht opeen goede diagnose en behandelingvan probleemgedrag bij leerlingen. Alsvoorbeelden worden o.a. genoemdleerlingen die ordeverstorend gedragvertonen, leerlingen die concentratieproblemenhebben of leerlingen dieteruggetrokken gedrag vertonen.Het is een achtergrondboek voor deleraar met daarbij veel praktische voorbeeldenom de rol van de leraar bij de"gedragsverandering van leerlingen" tehelpen.Het boek benadert gedrag vanuit degedragstheorie. Het gaat om concreetwaarneembaar (probleem)gedrag, died.m.v. negeren maar ook belonen enstraffen, gericht is op bevorderen vangewenst gedrag en bijsturen/veranderenvan ongewenst gedrag. Degedragstheorie heeft een belangrijkevoedingsbodem binnen de omgang metprobleemleerlingen in het onderwijs. Dehandreikingen zijn vaak heel helder en30MENSEN-KINDERENJANUARI 1997

succces op korte termijn komt veelvoor.Veel leraren in de Jenaplanschool vindendeze benadering moeilijk passenbinnen een school met een antropologischefundering. Zij benadrukken dewaarde van een meer humanistischebenadering (Rogers/ Gordon).Toch kunnen wij ons voorstellen dat ookleraren in de Jenaplanschool binnen hetkader van specifieke begeleiding vanprobleemgedrag, gebruik willen makenvan een breed repertoire aan gedragsbenaderingen.Voor leraren die zich indeze, uitvoerig willen laten informeren,geeft dit boek een breed en gedegenbenadering. Iemand die wat algemene,praktische informatie wil hebben, kanbeter andere literatuur aanschaffenzoals het boek "Wat doen we eraan",dat verderop besproken wordt."Handen en voeten aan adaptiefonderwijs"Eveneens een uitgave in het kader vanWSNS. Het is uitgebracht door de SLOen sluit aan en bouwt voort op de uitgavevan Rinze Dijkstra (APS) over adaptiefonderwijs die we in een vorige 'Mensenkinderen',hebben besproken.De brochure toont een theoretischgedegen, maar ook tamelijk drogebenadering van het begrip "AdaptiefOnderwijs". De diepgraver in onderwijslandkrijgt via de auteur Theo Boland,een gedegen inzicht in begrippen enfactoren die van belang zijn bij "AdaptiefOnderwijs". Het verschil met zorgverbredingen -verdieping wordt helder. Derelatie met de WSNS-standaards wordtgelegd. Aspecten die wij willen rekenentot zorgverbreding plus, worden weldegelijk benadrukt. Naast de leergerichtecognitieve factoren worden ooksociale en emotionele factoren genoemd.In tegenstelling tot Rinze Dijkstra, die denadruk legt op de meer pedagogischefactoren, benadrukt Boland vooral ookde waarde van de inhoudelijke componentbinnen adaptief onderwijs. (zie afb.2)Onderwijs aangepast aan de behoeftenvan leerlingen, moet wel degelijk rekeninghouden met de diverse inhouden.Adaptief onderwijs betekent voor groepenkinderen eigen inhouden, waarbijeen onderscheid gemaakt wordt tussenminumumaanbod en uitgebreider aanbod.Adaptief onderwijs binnen de expressiegebieden,is veel minder problematischdan adaptief onderwijs bij rekenen/ wiskundeof taal. Welke inhouden kies ik enmoet ieder kind eigen inhouden krijgen?We kennen, vanuit het onderzoek vanEls Schram, de problemen die leraren inhet Jenaplanonderwijs met een aangepasteinhoudsbepaling hebben.In aanvullende uitgaven van het SLO zijnbrochures opgenomen die het begripadaptief onderwijs concretiseren bijrekenen/wiskunde en lezen.De brochure is vooral geschikt voordirect betrokkenen bij het WSNS-proces,maar de omslagtekst spreekt ookover: de reflectieve leerkracht als doelgroep,"die naast een vertaling in suggestiesen voorstellen in praktischevormgeving in school en groep, ookbelangstelling heeft voor de meer theoretischeachtergronden". Andere lerarenzullen zich meer bij de uitgave van RinzeDijkstra thuisvoelen."Wat doen we eraan?"Dit is een uitgave die al enkele jaren opde markt is, maar die nog steeds dewarme belanstelling heeft van lerarendie zich met zorgenkinderen en speciaalonderwijs bezig houden. Het is een uitgavein de zorgverbredingsreeks vanuitgeverij Intro, een reeks met veel goedeuitgaven voor de hulp aan specialekinderen.De ondertitel van het boek luidt"Gedragsproblemen en sociale ontwikkelingbij 4 - 12 jarigen".Het boek hanteert een brede benaderingen geeft naast beknopte theoretischeachtergronden over sociale enemotionele ontwikkeling, ook praktischeadviezen om preventief en curatief metsociaal-emotionele ontwikkeling bezigte zijn. De nadruk ligt op (problemenmet) sociale ontwikkeling. Het bevatalgemene aanwijzingen maar ookideeën voor sociale ontwikkeling in projectvorm.Hoofdstuk 8 tot en met 12omvat allerlei praktijkaanwijzingen (incl.materiaal) hoe sociale ontwikkeling opschool- en groepsniveau bevorderd kanworden. Verhalen, liedjes, prentenboeken,allerlei verwijzingen om preventiefbezig te zijn met sociaal- emotioneleontwikkeling. Het zijn materialen die binnende Ervaringsgebieden Samenlevenen Mijn leven, een plaats kunnen vinden.Deze brede benadering maakt het boekzeer aantrekkelijk voor teaminformatiebinnen de basisschool. (Ook voor deJenaplanschool!)Besproken werden- Daniel Goleman, 'Emotionele Intelligentie",1996, Uitgeverij Contact, Amsterdam/Antwerpen.- K.Krab, T. Engelen- Snaterse, B.de Boer-Boosman, 'Gedragsverandering binnen enbuiten de klas', 1994 CPS Hoevelaken/Amersfoort.- Theo Boland, 'Handen en voeten aanadaptief onderwijs, 1996, SLO, Enschede.- S. Faber/ H. Steensma, 'Wat doen weeraan.' 1994, Uitgeverij Intro, Baarn.afb. 2MENSEN-KINDERENJANUARI 1997 31