Koninklijke kilometers

Welkom in koninklijk Den HaagDen Haag, de op twee na grootste stad vanNederland, onderhoudt sedert meer dan 400jaar nauwe banden met de Oranjes. Het begonmet Willem de Zwijger, die op 7 september1559 het hoge ambt van stadhouder vanHolland, Zeeland en Utrecht aanvaardde. Tothet einde van de 18 e eeuw kozen de stadhouders,prinsen van Oranje, Den Haag als hun residentie.Na bijna 20 jaren ballingschap tijdensde Franse overheersing, keerden in 1813 deOranjes terug naar Den Haag. Deze terugkeerbracht een nieuwe staatsvorm met zich mee;het Koninkrijk der Nederlanden onder eenregerende vorst uit het huis Oranje-Nassau.Tot 1830 zetelde de vorst beurtelings in DenHaag en Brussel. Na de onafhankelijkheid vanBelgië vestigde koning Willem I zich voorgoedin Den Haag.Anno 2004 is Den Haag nog steeds eenkoninklijke residentie, waar vele paleizen engebouwen getuigen van een koninklijk verleden.Maar ook het heden speelt een grote rol.In 1981 verhuisden koningin Beatrix en haargezin naar paleis Huis ten Bosch. De zonen vande koningin genoten hun middelbare schoolopleidingop het 1 e VCL in Scheveningen en dekroonprins betrok in 1995 het pand opNoordeinde 66. Zowel de verloving van prinsConstantijn met prinses Laurentien in december2000 als de verloving van kroonprinsWillem Alexander met Máxima Zorreguiettaop 31 maart 2001 werden bekend gemaakt oppaleis Noordeinde. Na hun huwelijk vestigdehet koninklijk paar zich op het landgoed DeHorsten in Wassenaar.deel uit van het dagelijks leven in Den Haag.Dit is te zien aan de hofauto's en de paardenen koetsen van de koninklijke stallen die regelmatigaan het verkeer deelnemen. Maar ookde officiële ontvangsten en het aanbieden vande geloofsbrieven op paleis Noordeindemaken hiervan een belangrijk deel uit. Hetleukst is natuurlijk om een van de leden van deKoninklijke Familie tegen te komen. Het huwelijkvan kroonprins Willem Alexander metMáxima Zorreguietta heeft weer een geheelnieuwe dimensie aan het Koningshuis gegeven.Reden voor Den Haag Marketing &Events om een wandeling aan te bieden, dieongeveer twee uur duurt en u, als een ontdekkingstocht,langs vele koninklijke en historischeaspecten zal voeren. Daarnaast kunt uook nog eens via de vele landgoederen naar DeHorsten fietsen; het koninklijke landgoed waarhet vorstelijk paar zich heeft gevestigd. DenHaag Marketing & Events wenst u vele‘koninklijke momenten’ toe!Den Haag Marketing & Events heeft een wandelingen een fietsroute samengesteld, die ubrengt langs vele paleizen en gebouwen. Demeeste van deze gebouwen zijn in de loop dereeuwen door stadhouders, regerende vorstenen hun familieleden bewoond geweest. Deaanwezigheid van de Oranjes en hun woningenheeft niet alleen in het verleden hetstadsbeeld bepaald, maar is nog steeds vaninvloed. Het hofleven maakt een belangrijkewww.denhaag.com1

WandelingWelkom in koninklijk Den Haag, de op twee na grootste gemeente van Nederlandmet circa 475.000 inwoners. Den Haag heeft al meer dan 400 jaar nauwe bandenmet het Huis van Oranje. Sinds 1981, met de komst van Koningin Beatrix en haargezin, is Den Haag weer Koninklijke Residentie.U begint de wandeling 'Koninklijke Kilometers' (circa twee uur) op het Plein, dat opWillem van Oranje was niet alleen stadhoudervan Holland, Zeeland en Utrecht, hij was ooklid van de Raad van State en de Orde van hetGulden Vlies. Hij kwam in opstand tegen hetbeleid van de zoon van Keizer Karel V, Philips IIen werd leider van de opstand tegen Spanje. In1584 werd hij in opdracht van Philips II in Delftvermoord. Door zijn vastberaden optredentegen de Spanjaarden kreeg Willem de Zwijgerde titel Vader des Vaderlands.Mauritshuis (1633-1644, bouwmeesters J. vanCampen en P. Post). Het werd in de 17 e eeuwgebouwd voor Johan Maurits van Nassau, gouverneurvan Nederlands Brazilië. Omdat dekosten voor de bouw werden betaald uit deopbrengsten van de uit Brazilië geïmporteerdede kaart staat aangegeven met een #. Geadviseerd wordt om de route vanaf hetkaartje te lopen. Leuk is het om de wandeling te onderbreken voor een bezoek aanhet Haags Historisch Museum of te genieten van een heerlijk kopje koffie of drankjein een van de typisch Haagse etablissementen.PleinVroeger de kooltuin van het grafelijk kasteel werdhet veld in 1663 openbare wandelruimte en laterhet paradeplein waar het appèl voor de wachtgeslagen werd. Het Plein kent nog enkele belangrijkegebouwen; zoals op nr. 4 het Ministerie vanDefensie, het voormalige logement voor deafgevaardigden van Rotterdam. Boven het rechterdeeldraagt dit pand het Wapen vanRotterdam. Het voormalig logement van deafgevaardigden van Amsterdam vindt u op nr. 23met op de gevel het wapen van Amsterdam, thansin gebruik door de Tweede Kamer. De voorgevelvan het nieuwe complex van de Tweede Kamerder Staten Generaal (bouwjaar 1988-1992, architectPi de Bruin), is grotendeels tussen de oudeBinnenhofbebouwing en de Lange Poten gelegen.Naast dit complex op nr. 2a vormt het voormaligeMinisterie van Justitie (bouwjaar 1876-1883,bouwmeester C.H. Peters) één van de mooisteuitingen van de neorenaissance in ons land.Samen met de nieuwbouw van de Tweede Kameren het oude Ministerie van Koloniën op nr. 1(bouwjaar 1859-1861, bouwmeester W.N. Rose)maken deze gebouwen deel uit van het regeringscentrumen zijn hier enkele politieke partijengehuisvest.1Standbeeld Willem IMidden op het Plein, waaronder een parkeergarageis gelegen, staat het 4.30 meter hogebronzen standbeeld van stadhouder prinsWillem I, beter bekend als Willem de Zwijger(1843, Louis Royer). Hij werd in 1533 geboren inDuitsland op slot Dillenburg als Graaf vanNassau. In 1544 erfde hij het soevereine vorstendomOranje in Zuid-Frankrijk (vandaar denaam Oranje-Nassau) en de familiespreuk ‘jemaintiendrai’, die nog steeds wordt gehandhaafd.Op de rechterkant van het standbeeld ishet Oranjewapen en de tekst ‘je maintiendrai’te lezen.23Plein 23Voormalig logement voor de afgevaardigdenvan Amsterdam bij de Staten Generaal en deStaten van Holland (bouwjaar 1737-1741, bouwmeesterDe Moucheron). Het wapen vanAmsterdam boven het middendeel stamt noguit deze tijd. Na jaren in ballingschap te hebbengeleefd tijdens de Franse overheersingkeerde in 1813 de familie van Oranje-Nassau inNederland terug. Van 1814 tot 1820 bewoondende moeder van Koning Willem I, samen methaar dochter Louise van Brunswijk, in de wintermaandendit pand. In afwachting van hetgereedkomen van een geheel nieuw te bouwenpaleis aan het Korte Voorhout namen inhet pand van 1825 tot 1828 prins Frederik (tweedezoon van Koning Willem I) en zijn vrouwprinses Louise van Pruisen hun intrek. De volgendetien jaar stond het huis ter beschikkingvan prinses Marianne, gehuwd met prinsAlbert van Pruisen. Zij verbleef hier maar zelden.1839 bracht de laatste vorstelijke bewonernaar het Plein: erfprins Willem III nam met zijnbruid Sophie van Wurtemberg zijn intrek. Hierwerden ook hun eerste twee zonen, Willem enMaurits, geboren. In 1849, toen Willem III zijnvader opvolgde, verhuisde het gezin naar hetNoordeinde. Van 1912 tot 1984 had het de functievan Ministerie van Buitenlandse Zaken.Daarna was het lange tijd het onderkomen vande rijksdienst voor de beeldende kunst. Nu is inhet trotse gebouw een dependance van deTweede Kamer gehuisvest.Mauritshuis.Naast de Litéraire Sociëteit De Witte staat éénvan de mooiste musea van ons land, het4suiker, werd het gebouw ook wel het "suikerpaleisje"genoemd. In 1822 schonk koningWillem I zijn privé-collectie schilderijen aan destaat, welke werd ondergebracht in hetMauritshuis. Sindsdien heeft het de functievan "Koninklijk Kabinet van Schilderijen".Torentje van de Minister PresidentAls u linksaf richting Binnenhof loopt ziet urechts een middeleeuws torentje, het kantoorvan de minister president. Gebouwd in de 14 eeeuw als zomerhuisje voor Philips de Goede,heeft het de tussenliggende eeuwen gefungeerdals strategisch hoekpunt met echteschietschijven, tot café en later gevangenis.Rond 1560 vond een ingrijpende verbouwing2 3Den Haag, koninklijke stad aan zeewww.denhaag.com

‘Koninklijke kilometers’ in Den Haag en omgevingtuums, gedragen door leden van het koninklijkhuis en eeuwenoude voorwerpen. Ook eenaantal bijzondere collecties kregen hier eenplaats zoals 17 e -, 18 e - en 19e-eeuwse glasverzamelingen,cachets, een collectie snuifdozenen porselein. Op de galerij zijn huldeblijken,bijzondere geschenken en onderscheidingenopgesteld. De bibliotheek bevat nietalleen het hoofdbestanddeel boeken, maarook muziekboeken waarvan de oudste partiturenteruggaan tot de tijd van stadhouderWillem V. In het gebouw zijn vele portretten enbustes van de Oranjes te zien. Helaas is hetKoninklijk Huisarchief niet voor het publiekgeopend.We vervolgen onze wandeling over de Prinsessewalen komen halverwege, in de muur, eengedenksteen tegen waarop staat:1591-1991Louise de ColignyPrinses-weduwe van Oranjebetrok in augustus 1591 het oude hofaan het Noordeinde.Haar zoon Frederik Hendrik stichtte hierDe PrincessetuinAan het eind van de Prinsessewal slaat u evenrechtsaf de Hoge Wal op en loopt u langs hetKoninklijk Staldepartement. De Hogewal maaktevenals de Prinsessewal sinds het begin van de 17 eeeuw deel uit van de grachtengordel, die rond hetdorp werd gegraven in opdracht van prinsMaurits, zoon van Willem de Zwijger. HoewelDen Haag de status van een dorp had, werd hetstrategisch gezien steeds belangrijker, medeomdat vele rijke en aanzienlijke personen zich erinmiddels hadden gevestigd. Maurits, opperbevelhebbervan de republikeinse legers, drongaan op vestingwerken in de gedaante van muren,wallen en poorten, die als bescherming moestendienen. Dit stuitte op felle tegenstand vanandere Hollandse steden en vooral Delft. Zijwaren bang dat Den Haag als stad de anderesteden zou overvleugelen en concurrentie zouaandoen. Wel kreeg Den Haag een zekere beschermingin de vorm van een grachtengordel.De eerste aanzet tot het graven van de grachtengordelwerd in 1612 gegeven door prinsMaurits.14Koninklijk StaldepartementDe Koninklijke Stallen zijn gebouwd in 1876-1880 in opdracht van Koning Willem III met debedoeling de koninklijke stallen, die verspreidover Den Haag lagen, te centraliseren. HetKoninklijk Staldepartement is belast met dezorg voor de voorbereiding en de uitvoeringvan al het vervoer van het staatshoofd, dediverse leden van het Koninklijk Huis en deorganisatie daaromheen, de hofhouding.Gebeurde dat vroeger alleen met paard en rijtuig,later zijn daar de auto, trein en vliegtuigbijgekomen. Het Koninklijk Staldepartementomvat circa veertig personeelsleden, zoalschauffeurs, koetsiers, hoefsmid, zadelmaker,rijtuigschilder en - maker.Zij hebben de zorg voor twintig koetspaarden,tien rijpaarden en ruim vijftig rijtuigen vanafrijbrik tot Gouden Koets en een prachtigecollectie gala-harnachementen die soms meerdan 100 jaar oud zijn. De rijtuigen van deKoninklijke Stallen worden nog regelmatiggebruikt, niet alleen de Gouden Koets, maarook alle andere rijtuigen. Zoals bij de geloofsbrievenceremonie.Zowel de rij- als koetspaardenzijn Nederlandse fokproducten en horenthuis bij het Koninklijk Nederlands WarmbloedPaarden Stamboek en het Friesch of hetGroninger Paarden Stamboek.U loopt terug naar de hoek Prinsessewal/Hogewal.Bij de stoplichten steekt u de straat over en komt uin de Anna Paulownastraat, genoemd naar degemalin van koning Willem II, de Russischetsarendochter Anna Paulowna. Op het AnnaPaulownaplein staat een bank met een beeld datdeze koningin voorstelt. Deze locatie is gekozenomdat dit koninklijk echtpaar een nauwe bandmet dit stadsdeel, het Mesdagkwartier, had. Hierslaat u rechtsaf de Bazarstraat in, steekt deZeestraat over, slaat bij het Carlton AmbassadorHotel linksaf de Sophialaan in en komt u opplein 1813.15Onafhankelijkheids monumentkoning Willem ITer herinnering aan de stichting van hetKoninkrijk in 1813 werd in 1869 het Onafhankelijkheidsmonumentonthuld. Hierop is tezien Willem, de eerste koning van het nieuwekoninkrijk als de redder van het vaderland, diede rechterhand heft om de eed op de nieuwegrondwet af te leggen. De Nederlands Maagdmet in haar hand de Nederlands vlag metwimpel en achter haar de Nederlandse leeuw.Daaronder de wapens van de Oranjes en detoenmalige negen provincies. Aan beide zijdenvrouwen, die godsdienst en geschiedenissymboliseren met daaronder reliëfs die hetuitsteken van de vlag en de aankomst vanWillem in Scheveningen, na 19 jaar ballingschap,in 1813 weergeven. Aan de achterkant deOranjegezinden, Gijsbert Karel van Hogendorp,Adam van der Duyn van Maasdam enLeopold van Limburg Stirum, grondleggers vanhet Koninkrijk.U kruist de Alexanderstraat. Beide straten zijngenoemd naar de kinderen van koning Willem IIen koningin Anna Paulowna, Alexander en Sophie.Aan het eind komt u bij het VNG gebouw.16Voormalige WillemskerkGebouwd als manege in opdracht van koningWillem II in zijn geliefde Tudorstijl met aangrenzendedienstwoningen aan de Nassaulaanvoor hofdignitarissen. In 1853 schonkWillem III de manege aan de Haagse hervormdegemeente, om het gebouw in te richten alskerk. Prinses Wilhelmina werd hier op 12 oktober1880 gedoopt, haar dochter Juliana op 5juni 1909. Na de tweede wereldoorlog verloorde Willemskerk door ontvolking van de binnenstaden ontkerkelijking haar functie alswijkkerk. Eind 1971 werd het gebouw, met uitzonderingvan de voorgevel, gesloopt. Achterde gerenoveerde voorgevel verrees een kantoorgebouw.Het gebouw kreeg de naamWillemshof en werd in 1975 in gebruik genomendoor de Vereniging van NederlandseGemeenten.U gaat rechtsaf de Nassaulaan op en aan het eindover de brug rechtsaf de Mauritskade op. U vervolgtuw weg, steekt bij de stoplichten deParkstraat over en komt nu op het ScheveningseVeer. Op de hoek met het Noordeinde is het weertijd voor een korte stop.17Prins TaverneDe Prins Taverne, al sinds het eind van de 16 eeeuw hier gevestigd, was ooit een geliefde"drenkplaats" voor leden van de koninklijkehofhoudingen.8Den Haag, koninklijke stad aan zee9www.denhaag.com

‘Koninklijke kilometers’ in Den Haag en omgeving28Huguetan, dochter uit een bankiersfamilie. Debouwmeester was Daniel Marot. Twintig jaarlater werden aan beide zijden nog twee pandengebouwd (architect Pieter de Swart). Toenin 1813 de zoon van de laatste stadhouder uitballingschap terugkeerde vonden Willem I enzijn gezin, in afwachting van de restauratie vanpaleis Noordeinde, tot 1817 een voorlopigonderkomen in het 18e eeuwse huis aan hetLange Voorhout. Daarna maakte zijn zoonWillem II, in afwachting van de verbouwingvan paleis Kneuterdijk, een aantal jarengebruik van de woning. Van 1819 tot 1982 wasde Koninklijke Bibliotheek er ondergebracht ensedert 1988 zetelt de Hoge Raad derNederlanden in het pand.Hotel des IndesOp de hoek van het Voorhout met de Vos inTuinstraat bevindt zich een van de mooistehotels van Den Haag; het statige Hotel desIndes (bouwjaar 1858, bouwmeester Roodenburg).Oorspronkelijk was het gebouwd(medio 19 e eeuw) als stadsverblijf voor Baronvan Brienen, die ook het landgoed Clingendaelbezat. Sedert 1881 doet het dienst als hotel,waar tot 1940 veel Indiëgangers, tijdens hunverlof in Nederland, verbleven. In het frontonziet u het wapen van Batavia. De vestibuletrappenen grote lounge kregen hun huidigeaanzien bij een verbouwing aan het begin vande 20e eeuw. Voor de verbouwing was de huidigeingang een poort waar men met de koetsnaar binnen kon rijden. Waar nu de lounge is,keerden op een binnenplaats de koetsen. Hoteldes Indes was en is nog steeds een verblijfplaatsvan talrijke vorstelijke personen, staatsliedenen kunstenaars van internationalebekendheid.Centrum 2005Komend uit Hotel des Indes is het de moeitewaard om even linksaf te slaan de Denneweg op.Een straat, die wordt bepaald door 18de- en 19deeeuwsegevels, in de middeleeuwen een van deuitvalswegen naar Scheveningen. Een straat metvele antiekzaken en gezellige restaurants. Opnummer 56 vertoont de in Jugendstil uitgevoerdeijzeren gevelconstructie een kroon als herinneringaan de inhuldiging van Wilhelmina in het jaar1898. Als u de tweede straat rechts inloopt komt uop de Hooigracht/Hooikade. Een van de weiniggoed bewaard gebleven historische grachten vanDen Haag. Het water maakt deel uit van degrachtengordel die begin 17e eeuw is gegraven. Indit gezellige deel met z'n vele restaurants warenWillem Alexander en Máxima in de tijd, dat hunvriendschap nog geheim gehouden moest worden,graag geziene gasten.29Escher in Het PaleisU keert terug naar het Lange Voorhout waarEscher in Het Paleis op nr. 74 zeker een bezoekwaard is (bouwjaar 1760-1764, architect P. de30Swart), gebouwd voor Anthony Patras, afgevaardigdevan Friesland bij de Staten Generaal.Keizer Napoleon logeerde hier één nacht in1811 toen hij een bezoek bracht aan zijn broerLodewijk Napoleon, Koning van Holland tijdensde Franse overheersing. En passant verleendede keizer Den Haag gedurende zijn verblijfstadsrechten omdat hij het beneden zijnwaardigheid achtte om in een dorp te verblijven.In 1814 nam de moeder van Willem I, prinsesWilhelmina van Pruisen haar intrek in hethuis, in afwachting van het gereedkomen vanhaar paleis op het Plein. In 1853 betrok prinsHendrik (zoon van Willem II) samen met zijnbruid prinses Amalia van Saksen Weimar hetpand. Na het huwelijk van haar dochterWilhelmina in 1901 tot aan haar dood in 1934woonde hier koningin-moeder Emma. Vanaf1953 tot 1984 vertrok de koninklijke familie opPrinsjesdag vanaf paleis Lange Voorhout voorde rijtoer naar de Ridderzaal. Duizenden trokkenin 1962 voorbij aan de baar van koninginWilhelmina, die was opgesteld in de vestibule;van hieruit vertrok de witte stoet naar Delftvoor de bijzetting van de koningin in deNieuwe Kerk. In 1990 is het pand aan degemeente Den Haag verkocht. In het interieurbevindt zich nog fraai origineel stucwerk.Thans dient het als dépendance van hetGemeentemuseum Den Haag, waar een bijnavolledig werkoverzicht van Nederlandsbekendste graficus Maurits Cornelis Escher(1898-1972) wordt getoond onder de naam'Escher in het Paleis'.Monumentale Bank koningin EmmaNa het overlijden van koningin Emma ontstondhet plan voor een monument omhaar te eren. Na de dood van haar echtgenootWillem III werd zij regentes voor detroonopvolgster, haar dochter Wilhelmina.Door het plichtsbesef en de grote toewijdingdie zij toonde, versterkte zij de positievan de monarchie. Zij werd bijzonder populair.Deze bank uit 1959 (architect Jan Wils)is opdragen aan koningin Emma en is éénvan de unieke monumentale banken vanDen Haag.U passeert het monument van hertog KarelBernhard van Saksen-Weimar-Eisenach, door hethuwelijk van zijn dochter Amalia met prinsHendrik, broer van Willem III, nauw verbondenmet het Huis van Oranje. U steekt het LangeVoorhout over richting parlementsgebouwen.31Koninklijke SchouwburgLinks aan het Korte Voorhout ziet u deKoninklijke Schouwburg (bouwjaar 1766-1774,architect P. de Swart) Ooit was het de bedoelingdat dit gebouw als paleis zou fungerenvoor Carel van Nassau-Weilburg, gehuwd metCarolina, zuster van stadhouder Willem V.De bouw werd echter nooit voltooid en in1804 kreeg een comité van aanzienlijkeHagenaars toestemming het gebouw alsschouwburg in te richten. Onlangs heeft de14Den Haag, koninklijke stad aan zee15www.denhaag.com

‘Koninklijke kilometers’ in Den Haag en omgevingKoninklijke Schouwburg een ingrijpende restauratieondergaan en vierde het 200-jarigbestaan.Lange VijverbergAan uw rechterhand ziet u de Lange Vijverberg,van oorsprong een duinmeertje, dat in de 14 eeeuw is vergroot tot de huidige Hofvijver. Debebouwing is grotendeels uit de 18 e eeuw, met alsmooiste pand Huize Schuylenburch (nr. 8) gebouwddoor Daniel Marot, thans de residentie vande Duitse ambassadeur. Wandelend langs deHofvijver ziet u twee standbeelden. De zittendeman stelt Johan van Oldenbarneveldt voor, die in1619 op het Binnenhof na een conflict met stadhouderMaurits werd onthoofd. Dicht bij hetToernooiveld staat het beeldje van "HaagseJantje", zoon van graaf Floris V (13 e eeuw), die opvijftienjarige leeftijd overleed. Wie kent niet hetliedje "In Den Haag daar woont een graaf en zijnzoon heet Jantje".32 Haags Historisch MuseumU gaat rechtsaf de Korte Vijverberg op enbrengt een bezoek aan het Haags HistorischMuseum (bouwjaar 1636) De eerste steenwerd gelegd door de 10-jarige prins Willem II.Gebouwd voor de handboogschutters vanSt. Sebastiaan is hier sinds 1986 het HaagsHistorisch Museum gevestigd. Hier maakt ukennis met Den Haag en zijn bewoners doorde eeuwen heen.33 Kabinet der Koningintieve taken. Ook bewaart het Kabinet dekoninklijke besluiten, de officiële, ondertekendewetsteksten en soortgelijke documenten.In het centrum van Den Haag eindigt de wandeling‘Koninklijke Kilometers’. U kunt eventueelnog enkele koninklijke gebouwen bezoeken,die elders in de stad staan, of per fietsnaar Landgoed De Horsten, een gebied al jarenin bezit van het Koninklijk Huis en residentievan kroonprins Willem Alexander, prinsesMáxima en hun kinderen. De fiets kunt uhuren bij het Centraal Station.Lopend richting Plein passeert u op nr. 3 hetKabinet der Koningin (gebouwd 1620). In de19e eeuw woonde hier de antirevolutionairestaatsman Groen van Prinsterer. Het Kabinetder Koningin vormt de schakel tussen delandsregering en de koningin en is verantwoordelijkvoor een groot aantal administra-16Den Haag, koninklijke stad aan zee17www.denhaag.com

‘Koninklijke kilometers’ in Den Haag en omgevingOverige gebouwen met een koninklijke achtergrondCatshuisIn 1643 kocht raadpensionaris Jacob Cats, in ditgebied van woeste duingrond, een stuk grondwaarop hij een buitenhuis liet bouwen (PieterPost), het huidige Catshuis, nu officieel woonhuisvan de Minister President. In de 19 e eeuwkocht Willem II de buitenplaats Zorgvliet, zoalshet toen nog heette en deel uitmaakte van eenenorm domein. Na zijn dood in 1849 bracht zijnweduwe Anna Paulowna daar regelmatig dewinter door. Later erfde haar dochter Sophiehet buiten, dat in haar bezit bleef tot de doodvan de groothertogin in 1897. In 1902 werd hetlandgoed grotendeels verkocht. Een deel kwamin het bezit van de staat die het ter beschikkingstelde van de Andrew Carnegiestichting. Hierverrees het Vredespaleis, dat in 1913 werd geopend.In 1920 werd, wat over was van het landgoed,door een stenen muur van 2100 meterlengte onttrokken aan de nieuwsgierige blikkenvan het publiek. Tijdens de oorlog liep hethuis ernstige schade op bij bombardementen.Van 1948 tot 1955 was het in handen van deVerenigde Staten en hielden leden van deAmerikaanse kolonie er hun picknicks of vierdener Independance Day. In 1955 kocht destaat het park en in 1961 het Catshuis, waarnahet als bestemming ambtswoning van deMinister President kreeg.Villa Nieuwe ParklaanTeruggekeerd uit Londen, na de tweedeWereldoorlog, woonde koningin Wilhelminaenige tijd aan de Nieuwe Parklaan 110, 112 en114 in Scheveningen. Op 110 woonde deKoningin zelf, op 112 en 114 waren de administratievediensten en leden van de hofhoudinggevestigd. In haar autobiografie staat het volgende:"Ik achtte echter nog niet de tijd gekomenom mij op het Noordeinde te vestigen. Ditniet alleen om de schrijnende tegenstelling diemijn verblijf daar, in die grote ruimte en metdie vele bediening, zou vormen met de nodenvan ons volk, maar ook omdat ik bezorgdwas, dat een weidse paleisomgeving de vertrouwelijkeomgang en de openhartigheid, diezich door de omstandigheden van de oorlog zogelukkig hadden kunnen ontwikkelen, zouverstoren. Ik vond in Scheveningen twee villa's,aan de Parklaan, één voor de werkzaamhedendie mijn omgeving te verrichten had, en éénvoor mijn persoonlijke bewoning". In de voorgevelonthulde op 31 augustus 1977 koninginJuliana een gedenksteen, die herinnert aanéén van de meest markante vorstelijke verblijvenin de residentie.Paviljoen Von WiedIn 1827 gaf koning Willem I zijn vrouwWilhelmina voor haar verjaardag een paviljoenaan de zee cadeau. De koningin leed aan slapeloosheiden men hoopte dat een langdurigeverblijf aan zee daar verandering in zou bren-gen. Na haar dood erfde haar zoon Frederik hetpaviljoen, maar hij verbleef liever op het landgoedDe Paauw in Wassenaar. Ook zijn dochterMarie, gehuwd met prins Willem von Wied,had nauwelijks interesse in het gebouwtje. In1918 vestigde zich de "Nieuwe of LittéraireSociëteit de Witte" zich in het gebouw. In deTweede Wereldoorlog liep het veel schade opdoor leegstand en verwaarlozing. In 1956 en1971 werd het gerestaureerd totdat in 1994 eengrondig restauratie en verbouwing plaatsvondten behoeve van het Museum Beelden aanZee.Hier is onder andere een aantal bronzen sculpturenvan de Koninklijke familie te zien.Een groot aantal vorstelijke verblijven, die in deloop der eeuwen in opdracht van de Oranjeszijn gebouwd, is inmiddels weer geheel ofgedeeltelijk afgebroken zoals het HuisHonselersdijk in Naaldwijk en het Huis TerNieuwburch in Rijswijk. Beide waren gebouwdin opdracht van stadhouder Frederik Hendrik.De buitenhuizen Buitenrust en Rustenburg bijde Scheveningseweg zijn begin 20e eeuwafgebroken ten behoeve van de bouw van hetVredespaleis. Hetzelfde lot onderging DeRuygenhoek, gelegen in de duinen, gebouwdin 1917 voor de koninklijke familie. Na haartroonsafstand in 1948 verbleef prinsesWilhelmina graag op dit buiten. Helaas is hetdoor brand geheel verwoest.18Den Haag, koninklijke stad aan zee19www.denhaag.com

FietsrouteU kunt een fiets huren bij Den Haag CentraalStation.Vanaf Centraal Station gaat u rechtsaf deBezuidenhoutseweg op en fietst u tot aan de Laanvan Nieuw Oost-Indië. Onderweg ziet u aan uwrechterhand het Ministerie van BuitenlandseZaken (bouwjaar 1979-1987), ook wel de ‘aponrots’(architect Apon) genoemd. Na de kruising staathet Ministerie van Landbouw en Visserij en aan delinkerkant het Ministerie van Economische Zaken.Halverwege passeert u het gebouw van de SociaalEconomische Raad (SER). De wijk aan de rechterkantis aan het einde van WO II gebombardeerd,waardoor u er veel nieuwbouw aantreft.U gaat bij de stoplichten van de kruisingBezuidenhoutseweg en Laan van Nieuw OostIndië linksaf en fietst tot de eerste stoplichtenlangs het Haagse Bos.3435Haagse Bos met vijverHet Haagse Bos, waarvan nog zo'n 100 hectareis overgebleven, was het vroegere jachtdomeinvan de Graven van Holland. Bij de stoplichten(dus die vóór de grote kruising) gaat u bij deLeidsestraatweg het bos in. Deze weg is verbodenvoor auto's. U fietst nu in het Haagse Bosen ziet aan de rechterkant de vijver waar prinsWillem-Alexander zijn vriendin Máxima tijdenshet schaatsen in januari 2001 ten huwelijkheeft gevraagd. Vlak daarna komt u bijhet paleis Huis ten Bosch, de residentie vanH.M. koningin Beatrix.Paleis Huis ten BoschPaleis Huis ten Bosch (bouwjaar 1645, bouwmeestersJacob van Campen en Pieter Post) isoorspronkelijk gebouwd als zomerverblijf voorFrederik Hendrik en Amalia Van Solms. Tijdensde bouw stierf Frederik Hendrik, de zoon vanWillem van Oranje. Ter nagedachtenis aanhaar echtgenoot besloot Amalia van Solms inde Oranjezaal (Koepelzaal) beschilderingenaan te brengen, die de belangrijkste momentenuit het leven van de ‘Stedendwinger’ moestenvereeuwigen. Rond 1750 werden inopdracht van stadhouder Willem IV twee vleugels(bouwmeester Marot) aan de zaalgebouwd en stadhouder Willem V liet er eenJapanse en Chinese kamer in aanbrengen. In1772 werd koning Willem I er geboren. Tijdensde Franse overheersing werd het paleis voorhet publiek opengesteld, waardoor paleis Huisten Bosch als het eerste in ons land van staatswegegestichte museum kan worden beschouwd.Lodewijk Napoleon en zijn vrouwHortense de Beauharnais hebben het één jaarals zomerverblijf gebruikt. Na de terugkeer vande Oranjes werden de zomers op het paleisdoorgebracht. Vooral koningin Sophie, de eerstevrouw van koning Willem III, hechtte zichbijzonder aan het paleis. Haar huwelijk verliepniet vlekkeloos en om die reden vestigde zijzich in 1855 voorgoed op paleis Huis ten Bosch.Hier ontving zij deelnemers aan congressen ofindividuele onderzoekers. Op 3 juni 1877 overleedSophie in het paleis, dat tot 1981, toenkoningin Beatrix zich er met haar gezin vestigde,zelden meer werd gebruikt.In 1899 vond in paleis Huis ten Bosch de eersteVredesconferentie plaats. Op initiatief vantsaar Nicolaas II kwamen 26 staten bijeen enwerd het plan voor de bouw van hetVredespaleis gelanceerd. Het had weiniggescheeld of het paleis was tijdens WO II doorde Duitsers afgebroken omdat het plaatsmoest maken voor een anti-tankgracht doorhet Haagse Bos. Het paleis heeft tijdens deoorlog door bomscherven aanzienlijke schadeopgelopen. Na de oorlog vond een grote restauratieplaats, waarbij ook de tuin opnieuwwerd aangelegd. De tuin was het geschenk vanhet Nederlandse volk ter gelegenheid van dekoperen bruiloft van prinses Juliana en prinsBernhard in 1949. Na WO II werd het paleisvoor representatieve doeleinden gebruikt. Oppaleis Huis ten Bosch vonden in 1967 tweebijzondere gebeurtenissen plaats: de festiviteitenter gelegenheid van het huwelijkvan prinses Margriet en prof. mr. Pieter vanVollenhoven en rond de doop van prinsWillem-Alexander. Beide keren vertrok de stoetvanaf dit paleis naar de Grote of St. Jacobskerk.In opdracht van de Rijksgebouwendienst werdhet paleis voor de bewoning van koninginBeatrix geheel gerestaureerd en gerenoveerd.De rechtervleugel - Haagse vleugel - bevatlogeervertrekken en dienstruimten en de linkervleugel- Leidse vleugel - wordt bewoond doorkoningin Beatrix. De representatieve ruimtenzijn in het middengedeelte met als middelpuntde Oranjezaal van Amalia van Solms.Als u het Haagse Bos uitkomt, gaat u via de fietstunnelonder de Rijksstraatweg door. U volgt hetfietspad met de Rijksstraatweg aan uw rechterhand.36Landgoed DuindigtAan uw linkerkant ligt het 18de-eeuwseLandgoed Duindigt. De oorspronkelijke bebouwingis tijdens WO II verwoest, toen het velemalen werd gebombardeerd door de geallieerden.Het doel was een einde te maken aan hetlanceren van V1- en V2-raketten, die vanaf dezeplek werden afgeschoten. Op het terrein werdin 1906 Draf- en Renbaan Duindigt aangelegd.Direct na het viaduct slaat u linksaf en fietst u deZijdeweg op. Ongeveer halverwege slaat u bij hetbordje ‘Landgoederenroute’ rechtsaf hetSparrenlaantje in. U volgt nu deze bordjes en komtbij Kasteel Wittenburg, als woonhuis gebouwdaan het einde van de 19e eeuw.37Kasteel WittenburgBij de bouw is gebruik gemaakt van sloopmateriaalvan historische panden uit o.a.Amsterdam en Den Haag. In 1948 deed couturierErwin Dolder zijn intrede op KasteelWittenburg. Hij had als opdracht de japon tevervaardigen die koningin Juliana in september1948 bij haar inhuldiging in Amsterdamzou dragen. Voor deze speciale opdracht werdde toren van het kasteel uitgezocht, omdat degehele toren afsluitbaar was, zodat het onmogelijkzou zijn om stiekem door het sleutelgatte kijken. Het kasteel dient tegenwoordig alsontvangstcentrum voor het bedrijfsleven.U volgt de landgoederenroute totdat links op deoranje routebordjes Kasteel Oud-Wassenaarwordt aangegeven. Hier gaat U linksaf de oprijlaanvan het kasteel op.38 Kasteel Oud-WassenaarOok Kasteel Oud-Wassenaar is minder ouddan het lijkt. Het werd gebouwd in de jaren1876-1879 voor de stalmeester van koningWillem III. Na zijn dood werd het als hotel ingebruik genomen. Het kasteel werd verblijfplaatsvoor vele buitenlandse vorsten en inde naoorlogse jaren logeerden hier belangrijkegasten als sir Winston Churchill en generaalMontgomery. In januari 1967 vierdenprinses Margriet en mr. Pieter van Vollenhovenhier hun huwelijksfeest. Tegenwoordig dienthet kasteel als locatie voor feesten en bijeenkomsten.U passeert het kasteel en komt op de Lindelaan.Aan het einde bij de T-splitsing slaat u linksaf. Aanhet plein stond het inmiddels gesloopte koetshuisvan Kasteel Oud-Wassenaar. Alleen een fraaiepergola en de oude dienstwoning herinnerennog aan die tijd. U bent nu op de Groenvan Prinstererlaan en gaat linksaf de Oud-Wassenaarseweg op. Aan het eind van dezeweg gaat u linksaf en komt u op de Laan vanHoogwolde. U volgt nu weer de landgoederenroute.U passeert een zwart hek dat toeganggeeft tot park Rust en Vreugd. Links staat, op de20Den Haag, koninklijke stad aan zee21www.denhaag.com

‘Koninklijke kilometers’ in Den Haag en omgevingplaats waar vroeger een landhuis stond, een grootflatgebouw. Er tegenover staat de uit 1916daterende Wilhelminapomp. Aan het einde vande lange weg (de Van Ommerenlaan) gaat urechtsaf de Rust en Vreugdlaan op, daarna neemtu het eerste weggetje aan uw linkerhand en bentu op het Landgoed Wiltzangk, gesticht in 1912. Ditpark hoorde bij de 18de-eeuwse buitenplaatsBackershagen.39 BackershagenRechts staat op een hoge heuvel, verscholen inhet groen, de theekoepel van Backershagen.Het gebouw uit 1770 wordt ook wel de‘geheimzinnige koepel’ genoemd. Dit omdatde trap naar de eerste etage achter een paneelverscholen zit. Verderop ziet u aan de linkerkanthet witte Backershagen-huis. Dit huisheeft dezelfde vorm als het uit circa 1730 stammendehuis, dat diende als buitenhuis voorCornelis Backer, Schepen van Amsterdam. Hijbesloot om ook de naam van zijn vrouw Mariavan der Hagen aan het landgoed te verbinden.In 1846 ging Backershagen over in het bezitvan prins Frederik, die ook al het aangrenzendeLandgoed De Paauw in zijn bezit had. In 1852stond Frederik het landgoed af aan prinsHendrik (zoon van Willem II) die een buitenverblijfvoor zijn vrouw Amalia van Saksen-Weimar zocht. Backershagen kwam, na eenzeer ingrijpende verbouwing, na de oorlog inhanden van de Rijksgebouwendienst, die hetin 1955 aan de Republiek Indonesië ter beschikkingstelde. In 1961 werd het wederom verkochten in 1974 werd het huis door een brandgrotendeels verwoest. Alleen de muren blevenstaan. Inmiddels is het huis geheel in oorspronkelijkestaat hersteld.Aan het einde gaat u bij de T-splitsing linksaf. Aande kant van de weg ziet u een jachtpaal metdaarop de tekst: ‘Eigen jagt van ZKH prinsFrederik’. Deze paal markeerde het jachtgebiedvan de prins. Bij de eerste houten brug gaat urechtsaf Landgoed De Paauw op. U volgt hetfietspad, steekt het bruggetje over en u staat voorlandhuis De Paauw.40 Landgoed De PaauwOorspronkelijk stond hier een hofstede genaamd‘Huys te Pau’. In 1770 werd het gekochtdoor Adriaan Pieter Twent, burgemeester vanGouda en later onder Lodewijk Napoleon,directeur-generaal van Waterstaat. Hij liet debestaande bebouwing afbreken en het huisneerzetten, dat aan het huidige huis tengrondslag ligt. In 1800 liet hij er een portierswoningbij bouwen, maar in 1838 verkochtTwent het landgoed aan prins Frederik, die ookLandgoed Eikenhorst in zijn bezit had. Na 1840werden er twee vleugels aan het huisgebouwd en prachtige tuinen aangelegd. In dewitte balzaal trad op 18 juli 1871 de jongstedochter Marie in het huwelijk met vorstWillem von Wied. In 1881 stierf prins Frederikop De Paauw. Lange tijd werd het maar zeldengebruikt. In 1924 kwam het landgoed in hetbezit van de gemeente Wassenaar en doet hetdienst als raadhuis.Aan het eind van Landgoed De Paauw gaat urechtsaf de Raadhuislaan op en komt u bij deRijksstraatweg. Hier gaat u linksaf tot aan dekruising. U steekt de Lange Kerkdam over. En vervolgenssteekt u ook de Rijksstraatweg over naarde Papeweg. U volgt het fietspad en ziet rechtseen groot zwart smeedijzeren hek. Dit hek vormtde entree naar Landgoed de Horsten, waar prinsWillem-Alexander met zijn gezin op LandgoedEikenhorst woont.U wordt aangeraden om bij de kiosk een plattegronden beschrijving van Landgoed De Horstente kopen. Als de kiosk gesloten is, koop dan een41 plattegrond uit de automaat. Uw fiets kunt u aande rechterkant van het pad stallen. Vanaf deingang zijn drie wandelroutes uitgezet: een geleroute (1,7 km om de vijver), een witte route (4 kmlangs de Seringenberg) en een rode route (7,5 km).Landgoed De HorstenDe Koninklijke Landgoederen De Horsten zijnhet bezit van het Koninklijk Huis en horen alruim 150 jaar bij elkaar. De landgoederen strekkenzich uit over een oppervlakte van circa400 hectare en bestaan uit de drie delen:Raaphorst,Ter Horst en Eikenhorst. Raaphorst enTer Horst waren van oorsprong ridderhofstedenuit de 13 e eeuw. Eikenhorst behoorde tot hetmidden van de 16e eeuw tot Raaphorst, maarwerd daarna een zelfstandige buitenplaats.Theepaviljoen De HorstenAl wandelend komt u bij het theepaviljoen DeHorsten, het voormalige jachthuis van prinsFrederik. Hij liet zijn jachtgebied afpalen en bijde ingang van het bos bij de Papeweg is nogzo'n hoekpaal te vinden. Hierop staat ‘Eigenjagt van Z.K.H. Prins Frederik’. Het schiethuis,zoals het vroeger werd genoemd, dateert uit1861, is achthoekig van vorm en nog steeds sierenjachttrofeeën de muren. Tegen drie zijdenvan het huis zijn kleine rechthoekige, gelijkvormigeruimtes gebouwd. Tegen de vierde zijdeis een lange overkapping aangebracht, vanwaaraf op bewegende doelen werd geschoten.Tegenwoordig kunt u hier genieten van eenhapje en drankje.Tijdens de wandeling komt u een gevarieerd landschaptegen. Het bestaat uit zowel weilanden alsbossen, hetgeen dit landgoed tot een uniek stukjenatuur in de Randstad maakt. De vijver is ooitaan het einde van de 18e eeuw gegraven om zandte winnen.De SeringenbergDe Seringenberg is een van de grootste attractiesop Landgoed De Horsten. De ruim 20meter hoge heuvel is opgeworpen in 1792 inopdracht van Adriaan Pieter Twent, eigenaarvan Raaphorst. Pas rond 1897 werd meldinggemaakt van de naam Seringenberg. De heuvelis beplant met paarse, heerlijk ruikendeseringen, die gedurende enkele weken in meibloeien. In de vorige eeuw was het uitzichtvanuit het huisje op de berg groter dan tegenwoordig.Zelfs de duinen en de zee waren toenzichtbaar. Het verhaal gaat dat koninginWilhelmina de berg vroeger gebruikte om errustig te kunnen schilderen. Ter Horst en deHorstlaan zijn nog steeds vanaf de berg tebewonderen. Het huisje op de berg is in 1995grondig gerestaureerd.EikenhorstRechts vanaf de Horstlaan ligt het landgoedEikenhorst. In de 16e eeuw stond hier een hofstede,waarvan Hendrik van Raephorst de eigenaarwas. Nadat de hofstede in de 17 e eeuwwas verkocht werd er een landhuis gebouwd.Prins Frederik liet het oude huis in 1845 afbreken.In de tachtiger jaren werd op dezelfdeplaats een villa met de naam Eikenhorstgebouwd voor prinses Christina en haar gezin.Na het huwelijk van prins Willem Alexandermet Máxima Zorregiueta op 2 februari 2002vestigde het koninklijk paar zich op deEikenhorst.Vanaf de Horstlaan heeft u een schitterenduitzicht over de venen en vogelrijke strandvlaktetussen Raaphorst en Ter Horst. Huize terHorst, dat niet voor het publiek is geopend, is22Den Haag, koninklijke stad aan zee23www.denhaag.com

‘Koninklijke kilometers’ in Den Haag en omgevinggelegen op de uitloper van een strandwal,waarop ook Voorschoten ligt. Van Ter Horstwas het eerst sprake in 1203. De bezittingis dan in handen van het geslacht VanWassenaer. U loopt nu het oude bos in, aangelegdaan het begin van de 18 e eeuw. Met z'nformele strakke structuur, die bestaat uitrechte lanen en paden, kon men ver over hetlandgoed kijken. Dit gaf een imponerend enoverweldigend gevoel en onderstreepte degrootsheid en de macht van de bezitter.Rond 1800 werd het park van Ter Horst uitgebreidmet een nieuw stuk bos. Dit nieuwebos heeft een stervormig padenpatroon. Omde paar jaar worden hier door vrijwilligersbomen bij de grond afgezaagd. Het hout wordtvoor allerlei doelen gebruikt. De stobben lopenna de zaagbeurt weer opnieuw uit. Als u verderover het Molenpaadje loopt (genoemdnaar de molen die in de 17 e eeuw wasgebouwd om de natte gronden te bemalen)komt u bij de rentmeesterwoning. Dit is hetoudste gebouw op het landgoed. Het pad metoude eiken en beuken, waarop u nu wandelt, ismogelijk de oude oprijlaan van kasteelRaaphorst. Het oorspronkelijk in de 13 e eeuw,door Dirk van Raephorst, gebouwde kasteelRaaphorst raakte in de 18 e eeuw in verval.Vermoedelijk is de ruïne in de 19 e eeuw doorde toenmalige eigenaar prins Frederik opgeruimd.Nu rest nog de oude U-vormige gracht,die om het kasteel gelegen heeft. Achter derododendrons verscholen liggen de oude fundamentenvan Raaphorst. In de zomer wordthet gebied binnen de gracht beplant, 's wintersziet het er wat kaal uit.gelijk rechtsaf. Fiets onder het viaduct door enu komt op de Hoogwerflaan. Op de hoek aan derechterkant ziet u De Hoogwerf, een uit de16e eeuw daterende voormalige boerderij.U bent nu in de villawijk Marlot, met z'n zeerverzorgde villa's en flats merendeels gebouwdin de stijl van de Nieuwe Haagse School. Hetmooie park Marlot grenst aan het Haagse Bos.Aan het eind gaat u linksaf de Hofzichtlaan opwaarna u bij de stoplichten naar rechts deBezuidenhoutseweg opfietst. U passeert enkelesportvelden en komt weer bij het Haagse Bos.Tussen de bomen door kunt u de koepel en deachterkant van paleis Huis ten Bosch zien. Daarnakomt u bij de achteringang van het paleis waar deMarechaussee de wacht houdt. Gelijk na deingang ziet u het wachthuis met wapen van deKoninklijke Marechaussee. U fietst nu rechtsdoor,waarna u weer uitkomt bij het Centraal Station ophet Koningin Julianaplein. Hier kunt u de fietsweer inleveren. Wij hopen dat u een leuke eninformatieve tocht heeft gehad.U bent weer terug bij uw fiets. Nadat u LandgoedDe Horsten heeft verlaten, steekt u de Papewegover. Bij de stoplichten slaat u linksaf deRijksstraatweg op en volgt u het fietspad. Rechtsziet u Landgoed De Paauw. Als u fietst langs devele prachtige panden, passeert u de theekoepelvan Backershagen. Links ziet u Landgoed deHorsten, dat zich langs de Rijksstraatweg uitstrekt.Uiteindelijk komt u weer bij het viaductvan de Landscheidingsweg. Voor het viaductsteekt u links de Rijksstraatweg over en slaat u24Den Haag, koninklijke stad aan zee