Lesbrief - Erfgoedcel Waasland

Educatief erfgoedprojectLesbrieftweede graadmiddelbaar onderwijs1

InleidingPraktischDe reizende tentoonstelling stopt op aanvraag gratisin je buurt. Gedrukte exemplaren van de archiefkrant,de lesbrief en de werkkaart zijn op aanvraag gratis teverkrijgen.De pdf’s van de archiefkrant, de lesbrief, de werkkaarten extra opdrachten kan je ook downloaden opwww.archiefophetspoor.beMeer informatieContacteer de Erfgoedcel WaaslandA: Lamstraat 113, 9100 Sint-NiklaasE: erfgoedcel@icwaas.beT: 03 780 52 10F: 03 780 52 09Deze lesbrief is gebaseerd op enkele oefeningen die de studenten Jimmy Baert,Kendra Cerpentier, Karolien Holvoet, Eleni Meeus, Freya Vereecken, MaartenVerhulst en Annelies Vermeulen van de KaHo Sint-Lieven, Campus Waas,opleiding bachelor in lerarenopleiding, vak geschiedenis maakten onder leidingvan Cécile Van de Casteele.Het project ‘Archief op het Spoor’ is een initiatief van het Waas Archievenoverlegen de Erfgoedcel Waasland en is i.s.m. de Wase gemeenten gerealiseerd doorde Erfgoedcel Waasland en het productiehuis Impressantplus met steun van deVlaamse overheid en het provinciebestuur van Oost-Vlaanderen.pantone 200cpantone warm gray 10cDeze lesbrief reikt leerkrachten tweede graadmiddelbaar onderwijs een basisles en driebijkomende lesonderwerpen aan over archievenen archiveren.De films op de dvd ‘Het leven zoals het is: archief’dienen ter illustratie van de lesinhouden.De bijkomende lesonderwerpen vullen de basislesaan of kunnen dienen voor bijkomende lessen,nadat eerst de basisles is gegeven.De basisles neemt 1 lesuur (50 min.) in beslag.Geschatte tijd voor het geven van bijkomendlesonderwerp 1 is ca. 15 min., van bijkomendlesonderwerp 2 ca. 20 min. en van bijkomendlesonderwerp 3 ca. 50 min.Achteraan worden interessante tips vermeldvoor leerkrachten die graag dieper ingaan op hetthema.quadri rood10-95-70-5quadri grijs 0-14-28-55quadri lichtgrijs 0-7-14-302 3

Over het belang van archievenArchieven en de archiefstukken die er bewaard wordenvormen de belangrijkste bronnen voor de geschiedschrijving.Alle handboeken geschiedenis en andere publicaties overgeschiedenis zijn hoofdzakelijk gebaseerd op archiefmateriaal.Archieven vormen dan ook het geheugen van de mensheid.De kennis van onze geschiedenis laat ons toe, de wereldrondom ons beter te begrijpen. Dit is echter niet mogelijkzonder het zorgvuldige archiefwerk van de archivarissen.In de lesbrief is rekening gehouden met deze doelstellingen:LesdoelstellingenDe leerlingen leren vragen en opdrachten met betrekking tothet archiefwezen op te lossen.De leerlingen worden aangezet tot nadenken over de verschillendetaken van een archiefinstelling.De leerlingen ontdekken de betekenis van begrippen alsarchief, bron, archiefvormer, digitaal archiveren.De leerlingen verruimen hun kennis via begrijpelijke definitiesvan deze begrippen.EindtermenDe leerlingen kunnen diverse informatiebronnen raadplegenmet het oog op te bereiken doelen.De leerlingen zijn nauwkeurig en kritisch bij het analyseren eninterpreteren van informatie.De leerlingen koppelen nieuwe inzichten aan reeds verworveninzichten.De leerlingen leren probleemoplossend denken.De leerlingen tonen belangstelling voor het verleden.opdrachtBasislesStamboomonderzoekOp de volgende pagina’s staan verschillende archiefstukkenverzameld op een blad: overlijdensberichtenen uittreksels uit huwelijksboekjes. Bezorg elkeleerling een kopie hiervan.Vraag de leerlingen, afzonderlijkof in kleine groepjes, de stamboomvan de familie Cerpentier temaken met behulp van de archiefdocumentenop hun kopie.Bijkomende vragen:> welke bronnen nog bruikbaar zijn voorstamboomonderzoek;registers van de burgerlijke stand (met geboorte-,huwelijks- en overlijdensaktes), bevolkingsregisters,kerkelijke registers (doop-, trouw- enbegraafregisters), staten van goed...> waarom mensen aan stamboomonderzoekdoen;om te achterhalen wie hun voorouders zijn, omde afstamming van hun familienaam te kennen> of iemands familie een stamboom heeftopgesteld.4 5

everenToon de film overhet Rijksarchief Beveren.> Welk document bekijkt Michiel Jacobs opmicrofilm?Een register van burgerlijke stand> Waarom moet hij het document op microfilmbekijken?Omwille van de kwetsbaarheid van het document> Waarom moet er zo voorzichtig omgegaanworden met archiefstukken?Omdat het vaak om unieke documenten gaat dieje op lange termijn wil bewaren.> Waarom zegt Aurèle De Witte ‘je weet waar jeaan begint, maar niet waar je eindigt’?Archiefonderzoek kan erg uitgebreid zijn. Bijde start weet je vaak niet wat het eindpunt is.Tijdens je zoektocht kunnen er tal van zijsporenopduiken.opdrachtWat is een archief?De leerlingen proberen te verwoordenwat een archief is. Stuurde oefening bij met vragen als:> Bezit jij archiefstukken?Ja. Je identiteitskaart, rekeninguittreksels, geboortekaartje,foto van je grootouders, lesnotities,e-mailberichten... zijn jouw persoonlijkearchiefstukken.> Heb jij dan een archief?Ja. Jij bent archiefvormer van jouw archief. Zoweleen particulier (privé-persoon, organisatie ofvereniging) als een openbaar bestuur (gemeentebestuur,provinciebestuur…) kan archiefvormerzijn. In het eerste geval spreken we van een privaatrechterlijkarchief. Een archief dat ontstaanis in de schoot van een openbaar bestuur is eenpubliekrechterlijk archief.> Wat is een archiefvormer en wat doet hij?Een archiefvormer maakt een archief aan metdocumenten die hij opstelt of ontvangt. Eenarchief wordt niet verzameld, maar groeitorganisch aan doordat de archiefvormer zijn takenuitoefent, zowel binnen zijn persoonlijk leven als zijnberoepsleven. Een archivaris ordent en beschrijftde documenten die het waard zijn te bewarenvolgens een bepaald systeem zodat mensen zegemakkelijk kunnen inkijken of opzoeken.8 9

Waarom zijn sommige archiefstukken zokostbaar?Omdat het unieke documenten zijn die waardevolleinformatie bevatten over de activiteiten vanpersonen en organisaties of over gebeurtenissen.Niet alleen de documenten op zich zijn waardevol,ook de onderlinge samenhang in een bepaalddossier of archiefbestand kan veel vertellen overde context van een document.> Waarom zijn ze zo kwetsbaar?Ze vergaan als ze niet zorgvuldig worden bewaard.> Wat doe je in een archiefinstelling?Je raadpleegt er archiefstukken in functie van eenopzoeking over gebeurtenissen, personen of organisatiesuit het verleden. Soms worden archiefstukkenuitgeleend (bv. voor een tentoonstelling,een stadsdienst...).> Wat is het verschil tussen een archiefinstellingen een bibliotheek of documentatiecentrum?In een bibliotheek vind je alleen gepubliceerdedocumenten. In een archief vind je voornamelijkongepubliceerde documenten waarvan er vaakmaar één exemplaar bestaat. Het groeit organischaan. Een bibliotheek verzamelt publicaties vanverwerkte informatie, terwijl een archiefinstellingdocumenten bewaart met onverwerkte informatie.Een documentatiecentrum verzamelt publicatiesen documenten rond een bepaald thema ofonderwerp (bv. het documentatiecentrum vaneen museum, provinciale dienst, organisatie).Noteer op het bord relevantekernwoorden uit hun antwoorden.Kom samen tot een begrijpelijkedefinitie van ‘archief’, ‘archiefstuk’,‘archiefvormer’, ‘archivaris’.10 11opdrachtInformatie voor de leerlingenWat is een archief? Wat zijn archiefstukken?Wat is een archiefvormer?Een archiefinstelling is een bewaarplaats voorarchiefstukken. Dit zijn documenten die informatiebevatten over de activiteiten van een persoon, eenorganisatie of een bestuur. Ze hebben een administratieve,juridische en cultuurhistorische waarde.Archiefstukken zijn vaak uniek omdat er maaréén exemplaar van bestaat.Een archiefvormer maakt een archief aan metdocumenten die hij opstelt en ontvangt. De archivarisbewaart en ordent deze zorgvuldig volgenseen bepaald systeem. In een archiefinstelling kan jevervolgens terecht om archiefstukken in te kijkenof - in zeer beperkte gevallen - te ontlenen.

lokerenWaar worden archiefstukken bewaard?In archiefinstellingen, ook wel archieven genoemdWie bewaart ze?De archivaris en archiefmedewerkersWaarom?Publiekrechterlijke archieven zijn wettelijk verplichtomwille van het administratief en juridisch belang ende geschiedschrijving…Privaatrechterlijke archieven hebben geen langdurigeof permanente bewaarverplichting, maar belangrijkebedrijven, verenigingen, families, personen... nemenvaak zelf initiatief tot bewaring in gespecialiseerdearchiefinstellingen omdat ze overtuigd zijn van hetjuridische en historische belang ervan.Archiefstukken of bronnenToon de film over het StadsarchiefLokeren.> Waarom raadpleegt Leen Heyvaert, conservatorStedelijk Museum, het stadsarchief?Ze is op zoek naar beeldmateriaal (foto’s) om tegebruiken in een tentoonstelling.> Wat zal ze doen met de documenten die ze ontleent?Ze gaat ermee naar de fotograaf om ze te latendigitaliseren.> Welk interessant beeldmateriaal vind je nog in hetStadsarchief Lokeren?Affiches, bouwkundige tekeningen...Archief is ...1. Een document (archiefstuk) of een geheelvan documenten2. De instelling waar deze documenten wordenbewaard en geraadpleegd3. De bewaarplaats, het depot of het magazijnwaarin deze documenten worden bewaardHistorische foto’s van de haarsnijderij© Stadsarchief Lokeren12 13Archief op het spoor

opdrachtLaat de leerlingen de foto’sin de Gazette van Pietje Waasaandachtig bekijken en vraag hen:> 10 verschillende bronnen op te sommen.Kermisaffiche, registers, foto’s, rouwprentjes,schetsen, plannen, kaarten en kaartenboeken,cijns- en rentenboeken, rekeningen, brieven...> Mogelijke andere bronnen of informatiedragerste vermelden.Geluidsopnames, filmmateriaal, digitale dragerszoals diskettes, usb-sticks, dvd’s...> Wat niet thuis hoort in een archief.Opgezette dieren, voorraad jampotten, stockvan kantoormaterialen...opdrachtSchrijf nu volgende gegevensop het bord en vraag aande leerlingen om de juisteinformatie met de juiste bronte verbinden.rekeningenSchepen die de Schelde bevaren betalen tol aan de baljuwSterfdatum van Alfons Cerpentierkaarten en kaartenboekencijns- en rentenboekenkermisafficherouwprentjeDe loop van de Schelde in de 15e eeuwStatuten van de zusters van de RoosenbergabdijBier wordt belastregisterFeestprogramma op 9 september in Sint-PauwelsDe schilder Jozef Van Hul in uniformfotoschets14 15briefVerslag van miserabele levensomstandighedenOntwerp van een feestjurkPlattegrond van een woningplan

opdrachtBijkomendlesonderwerp 2Regels bij het raadplegenvan een archiefVertel de leerlingen dat iedereen een archiefkan raadplegen, maar dat er wel regels gelden.Deze regels staan vermeld in een archiefreglement.Op www.archiefophetspoor.be kan je het Waasarchiefreglement raadplegen.In de film over het Gemeentearchief Stekeneworden een aantal regels aangehaald.Toon de film over hetGemeentearchief Stekene.stekeneLees volgende zinnen voor envraag hen om aan te geven of zejuist of fout zijn. De leerlingenargumenteren waarom.> Karel Van Hecke mag de documenten niet doorelkaar halen.Juist, hij moet de volgorde van de documentenrespecteren.> Hij mag de documenten die hem interesserenwel markeren.Fout, het is verboden op de documenten teschrijven.opdracht> Karel Van Hecke mag de documenten meenemenop voorwaarde dat hij ze tijdig terug indient.Fout, hij moet per brief hiervoor de toestemmingvragen aan het college van de Burgemeester enSchepenen. In zijn brief geeft hij de reden op vanzijn aanvraag. Ontlenen is in principe verboden.> Wendy had graag een kopje koffie aangeboden,maar de poetsvrouw had er nog geen gezet.Fout, spijs en drank zijn verboden in het archief.Een andere belangrijke regelis dat niet iedereen zomaaralle documenten mag inkijken.Vraag aan de leerlingen of zeweten waarom.Door de wetgeving inzake de openbaarheid vanbestuur en de bescherming van de persoonlijkelevenssfeer kunnen sommige documenten nietgeraadpleegd worden.In de film over het Gemeentearchief Temse wordthet verbod op het inkijken van de bevolkingsregistersaangehaald.18 19

opdrachtBijkomendlesonderwerp 3De ontsluiting van archievenToon de film over hetGemeentearchief Waasmunster.Bespreek de film:waasmunster> Stefanie Audenaert is student archivistiek. Inde film zie je hoe ze één van de taken van eenarchivaris aanleert. Om welke taak gaat het?Het ordenen van oud en nieuw archief.> Professor Scheelings zegt dat Stefaniemeer doet dan alleen klasseren. Wat doetze dan nog? Denk aan zijn voorbeeld van debriefwisseling.Stefanie legt de documenten ook op volgordezodat de samenhang tussen de documentenduidelijk wordt.> Waarmee vergelijkt professor Scheelings hetwerk van een archivaris?Met iemand die de door elkaar gehaalde boekblaadjesvan een detective van Agatha Christieop orde moet zetten zodat het verhaal klopt.> Hoe houdt de archivaris zijn documenten oporde?Door ze een volgnummer te geven en door eenlijst aan te maken van alle documenten. Zo’n lijstnoemen we een inventaris.opdracht> Wat zijn de andere taken van een archivaris?Zijn archief openstellen voor iedereen die ietswil opzoeken. De archiefstukken ter beschikkingstellen van de bezoekers, maar ook archiefstukkenuitlenen, bv. aan een andere gemeentedienst ofvoor een tentoonstelling. Onderzoek doen in zijnarchief, artikels schrijven over zijn onderzoeksresultaten,tentoonstellingen organiseren, meedoenaan erfgoed projecten zoals Erfgoeddag.Digitaal archiverenLaat de leerlingen een eigendigitaal archief ordenen(op computer).Geef de leerlingen een overzicht van documentendie betrekking hebben op lessen. De leerlingenmaken voor deze documenten een duidelijkemappenstructuur op. De mappen verwijzen naar deverschillende vakken waaronder de documentenvallen. Onder de submappen staan de documentenvermeld (bv. lesblaadjes, een artikel, een foto, eenwebsite...). Elk document krijgt een bestandsnaam.Geef de structuur voor de bestandsnamen op: VAK(2 eerste letters)_eigen naam (initialen)_schooljaar(JJJJ)_formaat (doc, jpg...).De dvd bevat een bonustrack waarinprof. dr. Frank Scheelings hetdigitaal archiveren toelicht.20 21

Extra tipsTIP 1 Bezoek de archieftrein of leesde archiefkrantDe reizende tentoonstelling:de ArchieftreinWaasland ExpressONTDEK DE ARCHIEVEN VAN HET WA ASLANDNaast de trein bevindt zich een ticketautomaat waaropje 11 filmpjes over het wel en wee in de Wase archievenkan bekijken. In de ladenkast kom je meer te weten overde archiefbestanden die je in het archief kan terugvinden:militie, verkiezingen, openbare orde en veiligheid, openbaregezondheid, onderwijs, burgerlijke stand…Op aanvraag houdt deze trein gratis halt in alle Wase middelbarescholen. Het enige wat je nodig hebt, is een ruimtevan 4 m op 7,5 m en een stopcontact.ATWexpressARCHIEFTREIN WA ASLANDIn de archieftrein zit in elke coupé een reiziger uit eenWase gemeente die je met behulp van allerlei archiefmateriaaliets vertelt over de geschiedenis van het Waasland.... een krant voor wie meer wilWie niet genoeg krijgt van archieven, kan een gratis krantjemeenemen. In de ‘Gazette van Pietje Waas’ vind je deidentiteitskaarten van de Wase archieven, de verhalenvan acht reizigers van de ATW Express, enkele tips voorje archieven thuis, enz.Een exemplaar voor alle leerlingen wordt gratismeegeleverd met de tentoonstelling en is op aanvraagapart te verkrijgen.Een werkkaart helpt de leerlingen de tentoonstelling beterte begrijpen en interactief te benaderen. De oplossingenzijn opgenomen op p. 29-31 van deze lesbrief.de Stekense smokkelaarFrançois Staesdie in 1767 tegen delamp loopteen 19e eeuwsearmoezaaier uit DeKlinge die overleeftdoor het verkopenvan beerAlbert Huys, begin20ste eeuw klaroenblazerbij de brandweervan TemseContacteer de Erfgoedcel Waasland voor aanvragenen extra informatie per telefoon 03 780 52 10 of via mailerfgoedcel@icwaas.be.25

TIP 2 Bezoek een archief in de buurtNaam: Gemeentearchief BeverenAdres: Stationsstraat 2, 9120 BeverenTel.: 03 750 17 50E-mail: archiefdienst@beveren.beContactpersoon: Carine Goossens (archivaris)Aanbod voor scholen: gratis rondleidingen opafspraak. De uiteenzetting wordt aangepast aan de nodenen wensen van de groep.Naam: Rijksarchief BeverenAdres: Kruibekesteenweg 39 bus 1, 9120 BeverenTel.: 03 750 29 77E-mail: rijksarchief.beveren@arch.beContactpersoon: Marij Preneel (diensthoofd)Aanbod voor scholen: rondleidingen op afspraak,kostprijs: 30 euro per uur.Naam: Stadsarchief LokerenAdres: Torenstraat 1 A, 9160 LokerenTel.: 09 340 50 61E-mail: stadsarchief@lokeren.beContactpersoon: Nico Van Campenhout (archivaris)Aanbod voor scholen: gratis rondleidingen opafspraak. De uiteenzetting wordt aangepast aan de nodenen wensen van de groep.Naam: Gemeentearchief Sint-Gillis-WaasAdres: Oud-Vredegerecht, Kerkstraat 63,9170 Sint-Gillis-WaasTel.: 03 233 62 05E-mail: archief@sint-gillis-waas.beContactpersoon: Kenneth Colleman (archivaris)Aanbod voor scholen: gratis rondleidingen opafspraak, duur: 20 minuten.Naam: Stadsarchief Sint-NiklaasAdres: Hendrik Heymanplein 3, 9100 Sint-NiklaasTel.: 03 760 47 59E-mail: archief@sint-niklaas.beContactpersoon: Piet Van Bouchaute (archivaris)Aanbod voor scholen: gratis rondleidingen opafspraak. De uiteenzetting wordt aangepast aan de nodenen wensen van de groep.Naam: Gemeentearchief TemseAdres: Administratief Centrum De Zaat,Frans Boelplein 1, 9140 TemseTel.: 03 710 12 19E-mail: archief@temse.beContactpersoon: Digna Coppieters (archivaris)Aanbod voor scholen: gratis rondleidingen opafspraak. De uiteenzetting wordt aangepast aan de nodenen wensen van de groep.Naam: Provinciaal Archief Oost-Vlaanderen - GentBezoekersadres: Pelikaanstraat 38, 9000 GentTel.: 09 267 87 52E-mail: karin.vandermeersch@oost-vlaanderen.beContactpersoon: Karin Vandermeersch (archivaris)Aanbod voor scholen: rondleidingen op afspraak,kostprijs: 20 euro. De uiteenzetting wordt aangepastaan de noden en wensen van de groep.26 27

TIP 3 Verdiep je in de wonderewereld van de archievenMeer informatie over archieven kan je terugvindenonder deze links:www.archiefophetspoor.beOp deze website vind je de digitale versies vande archiefkrant, de lesbrief en de werkkaart.Je kan er ook terecht voor meer uitgebreideinformatie en extra opdrachten over de Wasearchieven en archieven in het algemeen.www.archiefbank.beSinds 2005 brengt de Archiefbank Vlaanderenin een online databank informatie samen overde Vlaamse privaatrechterlijke archieven. Hetpubliek vindt in deze “gouden gids” gegevensover archieven van personen, families en organisaties.Waar worden ze bewaard? Wat is huninhoud? Zijn ze raadpleegbaar? Bestaat er eeninventaris? Archiefbank toont niet de archiefdocumentenzelf, maar wel de weg ernaar toe.In het onderdeel ‘Archiefadvies’ kan je terechtvoor algemene informatie over archieven.http://arch.arch.beDe website van het Rijksarchief in België.Oplossingen werkkaarttv-schermInteressant inkijkboekWelk document raadpleegt Patty De Meester?Oud kaartenboek of landboekWie stelt zo’n document samen?Een beëdigde landmeter, in dit geval, G.B. ManderschaidtWat vind je erin terug?Kaarten waarop percelen staan getekend. Elk perceelheeft een nummer dat verwijst naar de eigenaar. Zo komje te weten wie grond bezat.TijdsbalkHet kaartenboek is gemaakt in 1711.lade stekeneWaasland drijft controles opVia deze brief vraagt het hoofdcollege van het Land vanWaas aan alle Wase parochies op te geven hoeveel vlas erop hun grondgebied aanwezig is. Om schaarste te voorkomengeldt sinds kort een uitvoerverbod voor vlas. Aande hand van een lijst wordt de hoeveelheid Waas vlas opjaarbasis nauwkeurig bijgehouden. Op die manier hoopthet bestuur van het Land van Waas ook de vlassmokkelin te perken.TijdsbalkDe circulaire dateert uit 1765.29

lade Sint-Gillis-WaasQuiz Doffe ellendeWat is de oorzaak van de armoede in het dorp De Klinge?De grond is er onvruchtbaar.Waaruit bestaat de winstgevende bezigheid van deKlingenaren?Transport van mensendrekIn 1850 krijgt de tyfusepidemie vrij spel in het dorp.Hoe komt dat?Door de slechte leefomstandighedenlade waasmunsterHeilig geroddelHet bisdom ergert zich aan het gedrag van dekloosterzusters van de Roosenbergabdij. Wat neemtde aartsbisschop hen kwalijk?Hun ongehoorzaamheidWat weigert de abdis te doen?De clausuurgelofte af te leggenWat staat opgetekend in het handschrift van de Gentsebisschop Triest?Regels waaraan de zusters zich moeten houden.archieflijnenWoordenraadsel1. Document dat de Wase politici aan Napoleonoverhandigden2. Archiefbestand waar je informatie vindtover de dienstplicht3. Naam van de brandweerfanfare van Temse4. Functie van Prosper Thuysbaert tussen 1914en 19585. Plaatsvervanger van de graaf van Vlaanderen6. Boek waarin vermeld staat hoeveel inwonerseen stad telde vóór 17967. Document dat je vertelt met wie je overgrootmoedergetrouwd was8. Document dat o.a. in een oud bouwdossier zit9. Bewindsman die Sint-Niklaas bezocht10. Beroep van Jozef Van Hul3421TijdsbalkHet handschrift dateert uit 1637.65789301031

Deze lesbrief maakt deel uitvan het project ‘Archief op hetSpoor’. Dit project bestaat uit:> een reizende tentoonstelling, de ArchieftreinWaasland Express, waarin acht reizigers je ietsvertellen over hun leven en de geschiedenis vanhet Waasland;> een dvd ‘Het leven zoals het is: archief’ waarintien archiefbezoekers in beeld komen tijdenshun zoektocht naar informatie over hun familie,hun straat, wijk, gemeente of hun vereniging;> een krant, de Gazette van Pietje Waas, voorwie meer wil weten over de archieven van hetWaasland;> een lesbrief voor leerkrachten en een werkkaartvoor leerlingen van de tweede graad middelbaaronderwijs.32