Geologie van Iberia - Falw.vu

Bernd AndewegVrije Universiteit AmsterdamspanjeIn A Jangada De Pedra (Het stenen vlot) uit 1986 van José Saramagobreekt het Iberische Schiereiland door aardbevingen los van Europa.Onzinnig? Ja. Toch zijn Spanje en Portugal wel degelijk een ‘stenenvlot’ geweest in het geologische verleden. Al was Spanje nog niet zoalswe het nu kennen; Torremolinos maakte geen deel uit van het continent.Een interessante plek om te bestuderen hoe plaatbewegingen ditmicrocontinent vormgaven en nog steeds nu en dan opschudden,getuige de laatste schokken op 11 mei.Geologie van het Iberisch SchiereilandHet stenen vlotHet Iberische schiereiland en de omliggendezee en oceaan vormen eengeologische puzzel die aardwetenschappersal tijden bezighoudt en dat nogwel even blijft doen. Op de geologische kaartvan het Iberische Schiereiland valt een aantalzaken op. Het midden en westen bestaangrotendeels uit paleozoïsche metamorfe enstollingsgesteenten (fi guur 1, pag. 18, grijzetinten). Het oosten toont vooral mezosoïschegesteenten (groen). Grote delen van hetbinnenland zijn bedekt met jongere sedimentenuit het Tertiair en Kwartair (lichtgeel).Kortom: delen van Spanje hebben de laatstemiljoenen jaren geen belangrijke veranderingenondergaan, maar grote delen zijn pasrecent gevormd.De structuren in de oude gesteenten vanwestelijk Iberia (paarse lijnen) zijn tegelijkgevormd met de Ardennen (Hercynischeplooiingsfase). Deze oude zones liggen ernog steeds, ook in het oostelijke en centraleDino’s!Gesteenten uit de tijdperken vande dinosauriërs (Jura, Krijt, Mesozoicum– midden-leven) zijn op degeologische kaart (fi guur 1 op pagina 18)terug te vinden in het midden en oostenvan het land. Om fossielen van dezereuzendieren te kunnen vinden, moetenrond die tijd de juiste omstandighedenhebben geheerst. Liefst snel een laagjeklei over een dino lijk, en zuurstofarmeomstandigheden. Grote delen vanSpanje zijn in deze perioden dor en droogen weinig geschikt voor fossielvorming.In die tijd is er één snel dalend gebiedwaarin fossilisatie aardig lukt. Later wordtdit bekken in elkaar geduwd tot de IberischeKeten met toppen tot ruim 2000meter hoogte. Tussen Cuenca en Teruelen in het noorden (Sierra Cameros,Enciso, la Rioja) van dit gebergte zijndino’s of hun sporen terug te vinden.Dicht bij Cuenca (Centraal Spanje)wordt Lo Hueco (‘het gat’) gevonden,een waar dinokerkhof met botten vanmeer dan 8000 dino sauriërs van 70 miljoenjaar oud (Eind Krijt). Heel bijzonderis het laagje waarin te zien is dat eengrote meteoriet een einde heeft gemaaktaan de dino’s op aarde op verschillendeplaatsen in Spanje. De grens tussen Krijten Tertiair (kortweg KT-grens), vaak metzwarte klei vol bolletjes (microkrystieten)en iridium, dat vooral veel voorkomt inmeteorieten, ligt in het noorden bijZumaia en in de Pyreneeën, maar ookbij Agost en Caravaca in het zuidoostenvan Spanje.Foto: De korst van Iberia golft flink.Door een botsing 12 miljoen jaar terugwerd het Cantabrisch gebergte flinkomhoog gedrukt.FOTO: UNIVERSITY OF MANCHESTER GEOLOGY STUDENTSgeografi e | juni 2011 17

Langs de Carbonerasbreuk schuren gesteentenlangs elkaar. Dat levert een opvallendkleurenpalet op.Actieve tektoniek?Door het klemzetten van Iberia hooptzich in de korst een grote spanningop. Die ontlaadt zich geregeld door aardbevingen.Grote klappen komen niet vaakvoor, maar wie er een meemaakt, zal hetniet snel vergeten. Zo wordt Lissabon in1755 zwaar getroffen door een beving inzee op bijna 300 kilometer afstand. Weschatten de sterkte van de beving nu op8.5 tot 9.0, meer dan genoeg om eentsunami van meer dan 15 meter hoog teveroorzaken op de Portugese en Zuid-Spaanse kust. Zelfs in Nederland wordt debeving gevoeld en op veel plaatsen brekenschepen van hun touwen los. De bevingvindt plaats langs de hier zeer complexeplaatgrens tussen Afrika en Eurazië, metgedeeltelijke subductie. Ook in de jaren 60van de 20ste eeuw gaat het hier aardig tekeer (6.5 in 1964 en 7.9 in 1969).Almeria in het zuiden van Spanje wordtin 1522 getroffen door een zware aardbevingin zee, even ten zuiden van de stad.De beving ligt precies in het verlengde vaneen van de meest opvallende breuken vanhet land die nog altijd actief is: de Carbonerasbreuk.Op de zeebodem vormt debreuk een duidelijke helling en ook op hetland is hij fenomenaal goed te zien. Langsde breukzone schuiven delen van Spanjelangs elkaar. Allerlei gesteenten die in debuurt voorkomen schuren hier langs elkaar.Dat levert een opvallend kleurenpalet op,dat zelfs als ansichtkaart bij de plaatselijkelibreria (boekhandel) te koop is (Carboneras,ZO-Spanje).Het bevingsrisico is het grootst in hetzuidoosten van het schiereiland (Granada,Almería, Alicante en Murcia). Daar komeneens in de zo veel decennia zware aardbevingenvoor.Dankzij de kennis die we hebben van destructuur van de korst weten we dat aardbevingenboven de 8.0 hier niet snel zullenoptreden. Maar doordat Iberia zo in demangel wordt genomen is een kracht van6 of 7 hier heel goed denkbaar – óók opgrotere afstand van de plaatgrens tussenAfrika en Europa door het zuiden vanSpanje. De zware beving van 1755 voor dezuidwestkust van Portugal laat zien datwe op die plaatsgrens met nog zwaarderebevingen rekening moeten houden.Zie ook: Laatste nieuws.FOTO: SINEAD FENTONtegen de zuidrand van Spanje, als tegen denoordrand van Afrika. Het midden van hetmicrocontinent vormt nu een diepe zeetussen beide. Het mechanisme daarachter isnog een verhit debat onder geologen. Volgensde ene theorie heeft Alboran een sterk verdiktekorst en breekt daar in de diepte een deelvan af, waardoor het geheel onder het eigengewicht instort; een andere theorie verondersteltdat er gedeeltelijk subductie plaatsvindt.Hoe dan ook, door de botsing wordt dedoorgang tussen de Atlantische Oceaan enMiddellandse Zee minstens één keer geblokkeerd.Hierdoor kan er geen nieuw zeewaterin de Méditerranée stromen en verdampt hetzeewater in ongeveer 1000 jaar en vormenzich tientallen meters dikke pakketten zout.Dit speelt allemaal zo’n 5,5 miljoen jaarterug. Dat Afrika en Iberia in deze periodemet elkaar in verbinding staan, bewijzen degipsen en kleien met pootafdrukken vangiraf achtigen in het zuidoosten van Spanje(tussen Jumilla en Fuente-Alamo, zie ookpagina 30).Doordat het centrale deel van Alboran verderzakt, vormt zich bij Gibraltar uiteindelijktoch weer een opening, waardoor oceaanwatermet enorm geweld de kilometers lagergelegen bodem van de drooggevallenMiddel landse Zee overspoelt. Op de zeebodemzijn tot 250 meter diepe kloven uitdie tijd te vinden.Door de botsing 12 miljoen jaar terug vormenzich allerlei geologisch jonge structuren,zoals in het midden van Spanje het CentraalSysteem, ook wel Castilliaans scheidingsgebergtegenoemd, met toppen van 2500meter. Ook het Cantabrisch gebergte wordtflink omhoog gedrukt. Ten noorden en zuidenvan deze bergruggen dalen gebieden, zoalshet Duero-bekken en het Taag-bekken. Zeraken gevuld met tertiaire sedimenten: dezepakketten liggen vrijwel horizontaal, maarrivieren hebben er wel diepe dalen in uitge-We moeten rekening houdenmet nog zwaardere aardbevingenin Zuidoost-Spanjesneden. Als Nederlander kun je deze bekkensniet meer vlak noemen.Anno nuIberia wordt nog altijd stevig in de mangel genomentussen Afrika en Eurazië, die elkaar meteen ruime centimeter per jaar blijven naderen.Het zuiden van Spanje en de noordkant vanMarokko zijn de eerste gebieden waar decontinenten stevig in de problemen komen.De korst van Iberia golft dan ook flink. Omdatde aardkorst ook nog opvallend dik is, ontstaaner sterke overgangen aan zowel denoord- als westkust. In het noorden gaat detopografie van 2500 meter hoogte (het Cantabrischgebergte) naar 4000 meter diepte vlakvoor de kust in de zuidelijke Golf van Biskaje.Erg steil, voor geologische begrippen. Ook isop veel plekken te zien dat Iberia de hoogtein gaat. De bekkens in Centraal Spanje wordensterk geërodeerd en op veel plekken langs dekust liggen oude strandvlaktes tot op wel eenpaar honderd meter hoogte.GeofantaserenHoe ziet de geologische toekomst van Spanjeen Portugal eruit: gaat Portugal de hoogte in?Barsten er vulkanen onder Salamanca uit?Afrika blijft Europa in ieder geval naderen enprobeert daarbij Spanje rechts in te halen.Marokko wordt langs de Atlas van Afrikaafgesneden en samen met Iberia naar hetNet als we dit artikel hebben afgerond,is het alweer raak in Zuidoost-Spanje:op 11 mei treffen twee flinke bevingen, dezwaarste met een magnitude van 5.3, hethistorische stadje Lorca in de provincieMurcia (kaart op pag. 18). Ze zijn tot inMadrid voelbaar en veroorzaken de grootsteschade in 30 jaar. Het blijft hier rommelen.De laatste aanzienlijke beving, in 2005,had een magnitude van 4.6.De bevingen bij Lorca worden veroorzaaktdoor een zijwaartse beweging (strikeslip)langs een van de vele breuken in deBarsten er straks vulkanenuit onder Salamanca?Gaat Portugal de hoogte in?westen gedrukt. De spanning aan de randvan het continent op de overgang naar deoceanische korst loopt steeds meer op. Deoceanische korst voor de kust van Portugalschuift onder het continent. Daarbij ontstaateen nieuwe subductiezone. Dat is wel pasover 5-6 miljoen jaar. Als het gaat om toekomstscenario’skunnen we niet veel andersdoen dan de bewegingen van nu in de toekomstdoorzetten. Een beetje vergelijkbaarmet de Buienradar: de plaatjes voor dekomende uren zijn projecties vooruit vande situatie op het moment. Terwijl op Buienradarheel duidelijk te zien is dat de buienzich in de afgelopen uren sterk ontwikkelden,wordt het beeld van nu in de tijd vooruit ‘gekopieerd’,zonder verdere dynamiek. Eénding is duidelijk: precies zoals de voorspellingenloopt het zeer waarschijnlijk niet. Ookbij de geologie blijven dit soort gedachtenexperimentenbehoorlijk geofantasie. Maarwel leuk! •Meer geologie van Spanje? www.geo.vu.nl/~andb/iberiaLaatste nieuws:aardbeving bij Lorca op 11 meiondergrond, in dit geval het verlengde van deBreuk van Alhama de Murcia. Dat een aantalvan de breuken nog recent actief is, kun jeduidelijk zien in het landschap: hoge bergruggenstijgen hier op uit vlaktes, de grenstussen beide is messcherp: een breuk.Probleem van zo’n breuk is dat het langselkaar schuiven van delen aardkorst maaktdat bevingen erg ondiep plaatsvinden –anders dan wanneer platen over en onderelkaar duiken. En het zijwaarts schudden laathuizen en gebouwen eerder instorten danwanneer ze op en neer bewegen.20 geografi e | juni 2011geografi e | juni 2011 21