Simulatie vechten in een virtuele wereld - ProDef

Ministerie van DefensieInstituut Defensie LeergangenHogere Defensie Vorming 05Bezoekadres:Brasserskade 227aPostadres:MPC 58 BSimulatievechten in een virtuele wereldPostbus 207012500 ES Den Haagwww.nlda.nlSteller:Een onderzoek naar de toepassing van simulatiebinnen de Nederlandse krijgsmacht.Lkol KMar E.M. HoppeTelefoon: (015) 2 85 44 565E-mail: em.hoppe@nlda.nlStatus Versie definitief Begeleiders: KLTZ E.W.J.H. SchuurmansDatum 10 april 2009 BGEN A.A. Peperkoorn EMPM

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05InhoudsopgaveManagementsamenvatting.................................................................................................. 61. Inleiding................................................................................................................... 81.1 Achtergrond........................................................................................................... 81.2 Probleem............................................................................................................... 91.3 Onderzoeksvraag en doelstelling..........................................................................101.4 Verantwoording en theoretisch kader ...................................................................101.5 Deelvragen, leeswijzer en methode van onderzoek..............................................121.6 Afbakening ...........................................................................................................142. Simulatie: voorbode of hype?...............................................................................152.1 Inleiding................................................................................................................152.2 Simulaties en games ............................................................................................152.3 De meerwaarde van simulatie ..............................................................................162.3.1 Het belang van simulatie binnen de hedendaagse jongerencultuur...................162.3.2 De educatieve meerwaarde van simulatie.........................................................172.3.3 De praktische meerwaarde van simulatie..........................................................182.4 De beperkingen van simulatie ..............................................................................192.5 De toepasbaarheid van simulatie..........................................................................203. Het speelveld van de krijgsmacht.........................................................................223.1 Inleiding................................................................................................................223.2 De context en het ambitieniveau van de krijgsmacht ............................................223.2.1 De omgeving van de krijgsmacht ......................................................................223.2.2 De kenmerken voor de inzet van de krijgsmacht ...............................................23Pagina 2 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 053.2.3 Het ambitieniveau van de krijgsmacht...............................................................243.3 De voorbereiding op missies ................................................................................253.3.1 Algemeen..........................................................................................................253.3.2 De voorbereiding op een verbreding van de inzet van de krijgsmacht...............253.3.3 De voorbereiding op complexe missies .............................................................263.3.4 De voorbereiding op het optreden tussen de burger bevolking..........................263.3.5 De voorbereiding op een geïntegreerde aanpak ...............................................273.3.6 De voorbereiding op alle inzetopties van de krijgsmacht ...................................273.4 Criteria voor de toepassing van simulatie binnen de krijgsmacht..........................273.5 Samenvatting en subconclusie .............................................................................294. Simulatie binnen de Nederlandse krijgsmacht ....................................................324.1 Inleiding................................................................................................................324.2 De toepassing van simulaties binnen de Nederlandse krijgsmacht.......................324.3 De technologie van simulaties binnen de Nederlandse krijgsmacht......................344.3.1 Architectuur.......................................................................................................344.3.2 Interoperabiliteit ................................................................................................354.3.3 Validiteit ............................................................................................................364.3.4 Veiligheid ..........................................................................................................364.4 Het gebruik van simulaties binnen de Nederlandse krijgsmacht ...........................374.4.1 Fit-for-purpose ..................................................................................................374.4.2 Effectiviteit.........................................................................................................384.4.3 Begeleiding .......................................................................................................384.5 Samenvatting en subconclusie .............................................................................39Pagina 3 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Bijlage 5Overzicht simulatie per OPCO..................................................................64Bijlage 6 O&T architectuur .......................................................................................67Bijlage 7 Het besturingsmodel Defensie .................................................................68Bijlage 8 Literatuurlijst en bronnen .........................................................................70Pagina 5 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05ManagementsamenvattingDe voorbereiding van militairen op missies staat onder druk. Ondanks het feit dat devoorbereiding van militairen op een missie één van de belangrijkste processen is binnen dekrijgmacht, is het in de praktijk lastig om militairen op een goede wijze voor te bereiden.Factoren als het complexe en samengestelde karakter van missies, de beschikbaarheid vanmaterieel, personele en financiële middelen en de afnemende beschikbaarheid vanfaciliteiten zijn op negatieve wijze van invloed op de voorbereiding van militairen.Simulaties kunnen op een effectieve manier bijdragen aan de voorbereiding van militairen opmissies en een deel van de genoemde knelpunten wegnemen. Vanwege de educatievemeerwaarde van simulaties, de aansluiting die het gebruik ervan heeft met de hedendaagsejongerencultuur en vanwege het feit dat het met simulaties mogelijk is situaties aan bod telaten komen die in de praktijk te ingrijpend, te kostbaar, te gevaarlijk of te tijdrovend zijn,draagt de toepassing van simulaties bij aan het voorbereiden van militairen op missies.Daarnaast kennen simulaties verschillende, voor Defensie zeer waardevolle, toepassingenwaaronder missievoorbereiding, de ontwikkeling van operationele concepten en doctrines,opleiding en training, en ondersteuning bij de verwervingsvoorbereiding van materieel.Ondanks de veelbelovende mogelijkheden van simulaties blijkt het binnen de Nederlandsekrijgsmacht moeilijk om deze te benutten. Niet alleen worden simulaties gefragmenteerd opplatformniveau toegepast, tevens vindt de ontwikkeling van simulaties plaats vanuit de‘stovepipes’ van de afzonderlijke krijgsmachtdelen. Hierdoor worden de mogelijkheden vansimulaties om een kwalitatieve bijdrage te leveren aan de voorbereiding van missies, maarslechts ten dele benut.In het onderzoek heb ik vanuit drie invalshoeken naar de probleemstelling gekeken. Doorvanuit een inhoudelijke, een militair wetenschappelijke en een bestuurskundige invalshoek tekijken naar de toepassing van simulaties binnen de Nederlandse krijgsmacht ben ik tot debeantwoording van de probleemstelling gekomen.Binnen de organisatie van simulaties is het belangrijk om op een andere manier naar deinbedding van simulaties binnen de organisatie te kijken. De sleutel ligt niet in de herstructureringvan de organisatie, maar in een verdieping van de processen en interacties binnenPagina 6 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05de besturing van simulaties. Door te streven naar een gemeenschappelijke meerwaarde,door los te komen van de eigen positie en door vanuit de eigen verantwoordelijkheid eenbijdrage te leveren aan een collectieve meerwaarde is het mogelijk om de besturing vansimulaties te verbeteren.Daarnaast is het probleem is dat er geen beleid bestaat ten aanzien van simulaties. Hierdoorbestaat er geen basis voor de richting en de inrichting van simulaties binnen de organisatieen ontstaan er allerlei knelpunten op het gebied van de technologie, het gebruik en deorganisatie van simulaties. Ten aanzien van de borging van faciliteiten, methoden enprocedures zijn gerichte organisatorische aanpassingen effectief om de bestaandeknelpunten op te lossen.Om daadwerkelijk te komen tot een effectieve bijdrage aan de voorbereiding van militairenop missies, is het belangrijk om te komen van een single service en single platformtoepassing naar een joint simulatie capability. Vooral de verantwoordelijkheid die ik voel omeen bijdrage te leveren aan een goede voorbereiding van collega militairen op missies, ismijn ‘drive’ geweest om deze thesis te schrijven.Pagina 7 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 051. Inleiding‘There are two basic military functions: waging war and preparing for war.’USMC; Maneuver warfare in the U.S. Marine Corps1.1 AchtergrondDe wereld is in een constante staat van ‘oorlog’, honderdduizenden soldaten zijn elk momentvan de dag bezig met het uitvechten van vluchtige digitale conflicten op gesimuleerdeslagvelden. Deze virtuele oorlogvoering is niet alleen een spel, maar verschillendekrijgsmachten gebruiken technologisch geavanceerde simulaties en games ook om te lerenen te experimenteren. De toepassing van ICT binnen de krijgsmacht heeft nieuwemogelijkheden binnen handbereik gebracht, bijvoorbeeld omdat ICT het mogelijk heeftgemaakt allerlei interactieve leeromgevingen naar de militair te brengen. Nieuweontwikkelingen hierin zijn simulaties en gaming, die het mogelijk maken dynamischeleeromgevingen te creëren.Echter, zoals bij elke introductie is het goed om de niche te definiëren waarin zij kunnenfunctioneren, met andere woorden wat zijn de kansen en de bedreigingen van dezetoepassingen? Om op de hoogte te blijven van de nieuwe mogelijkheden die games ensimulaties bieden, is het nodig te experimenteren met deze nieuwe mogelijkheden enonderzoek te doen naar de specifieke meerwaarde voor de krijgsmacht.Een van de belangrijkste processen binnen de krijgsmacht is het voorbereiden engereedstellen van militairen en eenheden voor missies. De vorm daarvan verandert steeds.Niet alleen doordat de opvattingen over effectieve vormen van voorbereiding, over hetaanleren van vaardigheden en het verwerven van kennis veranderen, maar ook doordat ernieuwe instrumenten komen om deze voorbereiding te verzorgen.Bij grote missies is het echter complex om militairen, afkomstig vanuit diverse eenheden, metdiverse niveaus van voorbereiding en soms afkomstig vanuit verschillende ministeries oflanden, gelijktijdig te laten trainen en voorbereiden op missies en operaties. Zo gaf dePagina 8 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05generaal Van Loon 1 , voormalig Commandant RC South in Uruzgan, aan dat voor de trainingvan zijn staf slechts 10% heeft deelgenomen aan de voorbereidende trainingen. Eenopmerkelijk laag percentage wanneer je deze afzet tegen het grote belang van een goedevoorbereiding op een missie. Vooral als de missie wordt bepaald door joint, combined eninteragency optreden, is missievoorbereiding essentieel voor het slagen van de missie. Hetzijn situaties waarbij het aanwenden van simulaties een deel van het probleem kan oplossen.Daarnaast groeien aankomende generaties militairen op in een andere wereld dan degeneratie militairen die de voorbereiding op missies vormgeven. Hierdoor is het nodigbestaande voorbereidingstrajecten tegen het licht te houden en te bekijken of er gebruikgemaakt kan worden van nieuwe vormen en technieken om uiteindelijk een optimaalrendement te behalen.Simulaties bieden naast toepassingen op gebied van opleiden en trainen nog veel meermogelijkheden. Te denken valt aan mogelijkheden op het gebied van werving en selectie, hettesten van doctrines en nieuwe wapensystemen en als communicatie en propagandamiddel.Deze mogelijkheden 2 worden op dit moment al zeer succesvol toegepast in het ‘spel’America’s Army; uitgegeven door het Amerikaanse Ministerie van Defensie. Het zijn voor deNederlandse krijgsmacht veelbelovende toepassingen van een nieuwe technologie.1.2 ProbleemHet gebruik en de toepassing van simulatie binnen de Nederlandse krijgsmacht is op ditmoment echter gefragmenteerd te noemen. Er bestaat maar weinig uitwisseling tussen dekrijgsmachtdelen op het gebied van kennis, innovatie en mogelijkheden. Daarnaast wordtsimulatie vaak gefragmenteerd toegepast op het niveau van wapensystemen, terwijl er nogmeer resultaten te behalen zijn wanneer simulaties op geïntegreerde wijze wordentoegepast. Met andere woorden: van een single service en single platform toepassing naareen joint simulatie capability.De voor mij gewenste situatie is dat de krijgsmacht de mogelijkheden die simulaties biedengoed gaat benutten, om hiermee op een betere en meer effectieve manier invulling te geven1 Presentatie tijdens het Air Power Symposium 2008, Tilburg.2 Nieborg, D.B. Changing the rules of engagement, tapping into the popular culture of Americ’s Army, the official U.S. Armycomputer Game (Utrecht, 2005), pp 82.Pagina 9 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05aan missievoorbereiding. Vooral de verantwoordelijkheid die ik voel om een bijdrage televeren aan een goede voorbereiding van militairen, is mijn ‘drive’ geweest om deze thesis teschrijven.Binnen de krijgsmacht bestaat er ten aanzien van missievoorbereiding een hoge mate vanurgentie. Op dit moment wordt er nieuw beleid geformuleerd op het gebied van opleiden entrainen 3 . De conclusies van deze thesis kunnen een goede bijdrage leveren aan het tot standkomen van dit beleid, juist vanwege de mogelijkheden die simulaties kunnen bieden teroptimalisering van opleiding en training. Het formuleren dit nieuwe beleid is hiermee eenkans om op een meer effectieve manier simulaties toe te passen binnen de krijgsmacht.1.3 Onderzoeksvraag en doelstellingOnderzoeksvraagBinnen dit onderzoek staan de volgende twee vragen centraal:1. Op welke wijze kunnen simulaties de voorbereiding op missies versterken?2. Op welke wijze kan de toepassing van simulaties geborgd worden binnen de organisatievan de krijgsmacht?DoelstellingHet primaire doel van dit onderzoek is een bijdrage te leveren aan een betere en meereffectieve voorbereiding van militairen op missies. Daarnaast wil ik met dit onderzoekadviseren over een betere organisatorische borging van simulaties binnen de krijgsmacht,om daarmee meer rendement te halen uit de toepassing van simulaties.1.4 Verantwoording en theoretisch kaderVoor dit onderzoek gebruik ik een drietal theoretische kaders. Deze kaders vormengezamenlijk het theoretische raamwerk voor het onderzoek.3 Ministerie van Defensie, Project initiatiedocument Opleiden en Trainen, 06-03-2009.Pagina 10 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Ten eerste maak ik gebruik van de theorie van David Nieborg 4 over de verschillendetoepassingen van simulaties. Nieborg is tot een viertal toepassingen gekomen vansimulaties. Het betreft het gebruik voor educatieve doeleinden, het gebruik voor testdoeleinden, het gebruik voor communicatie doeleinden en het gebruik van simulaties voorpropaganda doeleinden. Deze indeling is voor mij de kapstok geweest om te kunnenbeschouwen hoe de Nederlandse krijgsmacht met simulaties omgaat. Ik heb juist voor detheorie van David Nieborg gekozen, omdat hij deze heeft ontwikkeld na een studie over detoepassing van simulaties en games binnen de Amerikaanse krijgsmacht. Juist devergelijking tussen de Nederlandse en de Amerikaanse krijgsmacht maakt deze theorie zobruikbaar binnen deze thesis.Ten tweede gebruik ik het concept van John Boyd. John Boyd was een Amerikaansegevechtsvlieger en wetenschapper die de OODA loop heeft ontwikkeld, een proces om tegende ‘vijand’ aan te kijken en door middel van informatiemanagement de tegenstander tebeïnvloeden. Interessant van deze theorie is dat zij niet alleen iets zegt over decommandovoeringprincipes binnen de eenheid, maar ook iets over de eigenschappenwaarover de militair moet beschikken om succesvol te kunnen zijn. Binnen de NederlandseDefensie Doctrine wordt de theorie van Boyd gezien als het belangrijkstecommandovoeringprincipe 5 . Ik heb de theorie van Boyd gebruikt om de link te kunnen leggentussen de omgeving, de inzet van de krijgsmacht, de vertaling naar de juiste wijze vanvoorbereiding en vervolgens naar de criteria voor simulatie. Boyd is voor mij de basisgeweest om deze analyse uit te kunnen voeren.Ten derde maak ik gebruik van de theorie van Teisman 6 . Teisman legt in zijn werk de nadrukop de samenwerking tussen actoren om vervolgens door van elkaars kennis gebruik temaken, te komen tot besluitvorming. In zijn procestheorie legt hij veel meer de nadruk op deinteractie tussen actoren bij complexe vraagstukken, dan op de structurering vanorganisaties. Hij heeft zijn onderzoek gericht op complexe vraagstukken binnen de overheid.Gezien de overeenkomsten tussen complexe vraagstukken binnen de overheid en bijDefensie, is zijn theorie goed toepasbaar in deze thesis.4 Nieborg, D.B. Changing the rules of engagement, tapping into the popular culture of Americ’s Army, the official U.S. Armycomputer Game (Utrecht, 2005) pp 82.5 Ministerie van Defensie, Bestuursstaf, Nederlandse Defensie Doctrine (Den-Haag, 2007) pp 91.6 Teisman, G.R. Publiek management op de grens van chaos en orde (Den-Haag 2005).Pagina 11 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Vanuit de complexiteit waarmee de krijgsmacht te maken heeft, ben ik tot het inzichtgekomen dat een verdere structurering van de organisatie maar een beperkt deel van deoplossing is. In complexe organisaties is het belangrijk op een andere manier te kijken naarorganisaties en op een andere manier te kijken naar betrokken actoren en afhankelijkheden.Door op een andere manier naar de organisatie te kijken, kon ik tot een verdieping komen inde analyse van de organisatie van simulaties.Door gebruik te maken van deze drie verschillende theoretische kaders is het voor mijmogelijk geweest om vanuit verschillende disciplines naar de centrale vragen te kijken. Devraagstellingen in deze thesis zijn samengesteld en relatief complex. Oplossingen voorsamengestelde en complexe problemen zijn nooit door een eenzijdige benadering op telossen, door gebruik te maken van een meervoudige benadering komen alle aspecten vande vragen naar voren. Het combineren en analyseren van kennis uit verschillende ‘werelden’zorgt voor nuance en samenhang.1.5 Deelvragen, leeswijzer en methode van onderzoekHet onderzoek bestaat uit drie delen, waarin verschillende onderzoeksmethoden zijntoegepast. De basis voor deze thesis is een praktijkonderzoek, waarbij ik alsonderzoeksstrategie veldonderzoek 7 heb gehanteerd. Als onderzoeksmethoden heb ikliteratuurstudie, de bestudering van bestaande bronnen en interviews gebruikt. Door gebruikte maken van triangulatie 8 , het vanuit verschillende methoden van onderzoek kijken naar eenprobleem, probeer ik de specifieke meerwaarden van de diverse onderzoeksmethoden tecombineren. Tijdens het onderzoek is me opgevallen dat door gebruik te maken van verschillendemethoden, een eenzijdige blik op het onderwerp is voorkomen. De uitkomst vandit proces is dat ik de thesis in drie delen heb kunnen structureren.Het eerste deel van de thesis is een beschrijving van de mogelijkheden en de beperkingenvan simulaties. In hoofdstuk 2 beantwoord ik de volgende deelvragen:1. Wat is simulatie en wat zijn games?2. Wat zijn de mogelijkheden en de beperkingen van het gebruik van simulatie?7 Hart,’t, H. e.a. Onderzoeksmethoden (Amsterdam, 1998) pp 135.8 Hart,’t, H. e.a. Onderzoeksmethoden (Amsterdam, 1998) pp 168.Pagina 12 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05De basis van dit hoofdstuk komt uit de analyse van wetenschappelijke literatuur over gamestudies. Tevens heb ik gekeken naar de wijze waarop de Amerikaanse krijgsmachtsimulaties toepast om hiermee een compleet beeld te krijgen over de mogelijkheden vansimulatie binnen de Nederlandse krijgsmacht. In hoofdstuk twee ligt daarmee de basis voorde rest van het onderzoek. Als onderzoeksmethode heb ik zowel literatuuronderzoek alsinterviews gehanteerd.Een aanvullende motivatie en onderbouwing naar de keuze voor de te interviewen personenstaat in Bijlage 1Lijst met interviews opgenomen.Voor het tweede deel van de thesis ligt de focus op de meerwaarde van simulaties tenaanzien van de voorbereiding van militairen op een missie. In hoofdstuk 3 leid ik vanuit deaard van de huidige en verwachte missies af, welke eisen gelden voor de voorbereiding vanmilitairen. Vervolgens beredeneer ik vanuit deze eisen op welke wijze simulaties daarbij eenrol kunnen spelen en aan welke generieke criteria simulaties moeten voldoen om eenbijdrage te kunnen leveren aan deze voorbereiding. De volgende deelvragen beantwoord ikin hoofdstuk 3:3. Welke eisen kunnen worden gesteld aan de voorbereiding van militairen op missies enwelke eisen stelt dit aan simulaties?4. Aan welke criteria dienen simulaties te voldoen om effectief bij te dragen aan devoorbereiding van militairen op missies?Als onderzoeksmethode heb ik literatuurstudie, de bestudering van bestaande bronnen,eigen analyse en interviews gebruikt 9 .In het laatste deel van de thesis staat de gewenste toepassing en de organisatorischeborging van simulaties binnen de krijgsmacht centraal, op basis van de ontwikkelde criteriavoor simulaties. De criteria voor succesvolle toepassing van simulaties worden verderuitgewerkt en vergeleken met de situatie binnen de Nederlandse krijgsmacht. In hoofdstuk 4ligt de nadruk op de toepassing, de techniek en het gebruik van simulaties. In hoofdstuk 5komt de organisatie van simulaties aan bod.9 Een aanvullende motivatie en onderbouwing naar de keuze voor de te interviewen personen staat in Bijlage 1 Lijstmet interviews opgenomen.Pagina 13 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05In deze hoofdstukken beantwoord ik de volgende deelvragen:5. In hoeverre is de huidige organisatie ingericht om simulaties effectief te kunnen latenbijdragen aan de voorbereiding van militairen op missies?6. Welke aanpassingen dienen er plaats te vinden om simulaties beter te borgen binnen deorganisatie?Als onderzoeksmethode heb ik gebruik gemaakt van de bestudering van bestaande bronnen,literatuurstudie en interviews 10 .Ik sluit af met conclusies en aanbevelingen in hoofdstuk 6.1.6 AfbakeningHet onderzoek baken ik als volgt af:- Binnen dit onderzoek richt ik mij op het effect van het gebruik van simulatie bij devoorbereiding van militairen op een missie. Hierbij richt ik mij op algemeneuitgangspunten.- De financiële consequenties van de investeringen die gemoeid zijn met detoepassing van simulaties laat ik in deze thesis buiten beschouwing.- Binnen deze thesis laat ik de efficiëntie voordelen buiten beschouwing bij detoepassing van simulaties als test tool binnen materiële projecten.- Het onderzoek beperkt zich tot de situatie binnen de Nederlandse krijgsmacht.10 Een aanvullende motivatie en onderbouwing naar de keuze voor de te interviewen personen staat in Bijlage 1 Lijstmet interviews opgenomen.Pagina 14 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 052. Simulatie: voorbode of hype?‘I never try to teach my students anything,I just try to create an environment in which they can learn.’Albert Einstein2.1 InleidingIn dit hoofdstuk leg ik de basis voor het onderzoek. Allereerst definieer ik de begrippensimulaties en games (paragraaf 2.2 Simulaties en games). Om vervolgens meer inzicht tegeven in de mogelijkheden van simulaties, behandel ik in paragraaf 2.3 en paragraaf 2.4 demeerwaarde en de beperkingen van simulaties en games. Vanuit de begripsvorming oversimulaties en games kom ik tot de toepassing van simulaties en games in algemene zin enbinnen de Defensieorganisatie in het bijzonder (2.5 De toepasbaarheid van simulatie). Dithoofdstuk vormt hiermee het vertrekpunt voor de overige hoofdstukken.2.2 Simulaties en gamesVoordat ik gebruik maak van de term simulatie, is het van belang om te definiëren wat eensimulatie is. Een simulatie is een nabootsing van de werkelijkheid, in veel gevallen metbehulp van een model van die werkelijkheid 11 . Vanuit een gegeven uitgangssituatie, laat eensimulatie zien hoe deze situatie verandert en zich ontwikkelt in de loop van de tijd. Het modelgeeft daarbij als het ware de regels aan volgens welke deze verandering plaatsvindt.In het spraakgebruik worden simulaties en games vaak in een adem genoemd. Leemkuil ende Jong 12 geven de volgende definitie van een game: ‘Games zijn competitieve, gesitueerde,interactieve (leer-)omgevingen gebaseerd op een set van regels en/of een onderliggendmodel, waarin, met in acht name van een aantal beperkingen, onder onzekere omstan-11 Leemkuil, H., T. de Jong, & S. Ootes. Review of educational use of games and simulations. Proefschrift, Universiteit vanTwente (Enschede, 2000).12 Leemkuil, H. & Jong, T. ‘Games en gaming’. In: ICT in het onderwijs. Katern bij Onderwijskundig Lexicon, uitbreiding edititeIII. The next generation. (Alphen aan de Rijn, 2004).Pagina 15 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05digheden, een uitdagend doel nagestreefd wordt’. Er bestaan in de praktijk echter vloeiendeovergangen tussen games en activiteiten als virtuele werelden, simulaties, rollenspellen encasestudies.In dit onderzoek verwijs ik naar virtuele werelden en games, maar ik zal de nadruk leggen opsimulaties. Ik hiervoor gekozen omdat simulaties binnen de militaire context meer toepasbaarzijn en meer mogelijkheden bieden dan games. Binnen dit onderzoek gebruik ik de termsimulatie ten aanzien van alle verschijningsvormen van simulaties en games.2.3 De meerwaarde van simulatieOm een afgewogen beeld te kunnen geven over de meerwaarde van simulaties beschouw iksimulaties vanuit een drietal gezichtpunten. Ten eerste zijn simulaties en games niet meerweg te denken uit de hedendaagse jongerencultuur. Daarnaast hebben simulaties vanuiteducatief gezichtspunt bekeken een meerwaarde en stimuleren ze participerend leren. Tenderde leveren simulaties ook een aantal pragmatische voordelen op. In deze paragraaf zal ikdeze drie gezichtspunten afzonderlijk behandelen.2.3.1 Het belang van simulatie binnen de hedendaagse jongerencultuurDe in de literatuur 13 meest aangehaalde redenen voor de populariteit van simulaties zijn deverwevenheid met de jongerencultuur en de veranderende behoeften van jongeren.Simulaties en games zijn tegenwoordig onlosmakelijk verbonden met de leefwereld vanjongeren 14 . Door de snelle ontwikkeling van de technologie zijn ICT toepassingen niet meerweg te denken en groeien jongeren op met een vanzelfsprekende aanwezigheid van ICT inde maatschappij. Games en andere ICT toepassingen nemen dan ook een steedsbelangrijker plaats in binnen de populaire cultuur en het leven van jongeren 15 . Het gebruikvan simulatie sluit daarmee goed aan bij de leefwereld van de nieuwe generatie studenten 16 .13 Slingerland, M.. ‘Onderwijskundig ontwerp en advisering: Digital Game-Based Learning: literatuuronderzoek naar de inzet vanserious gaming in hoger onderwijs en bedrijfsopleidingen’. Masterstudie in opdracht van Stoas Learning. (Universiteit UtrechtUtrecht, 2007).14 P. Crogan. ‘The Experience of information in Computer Games’,Journal of media arts culture, 1 (2004).15 Dat gamen een populaire vrijetijdsbesteding is blijkt wel uit een onderzoek van de Consumer Insights ICT van TNS NIPOTechnology onder ruim achtduizend Nederlanders; van de ruim tien miljoen Nederlanders die internetten, speelt ongeveertweevijfde van zowel de mannen als de vrouwen minstens een kwartier per dag een game.16 Akkerman, S. Nieuwe vormen van onderwijs voor een nieuwe generatie studenten. IVLOS, Universiteit Utrecht (Utrecht,2007).Pagina 16 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05De tweede genoemde reden is dat de behoefte van jongeren verandert. De veranderingendie in de literatuur geschetst worden 17 zijn dat jongeren van nu snel en ongeduldig zijn, hetliefst leren door te doen, resultaatgericht denken, sociaal en interactief zijn, goed zijn in multitasking,verbonden en mobiel zijn en visueel zijn ingesteld. Deze nieuwe generatie wordtaangeduid met termen als the ‘millenials’ 18 , ‘generatie Einstein’ 19 of de 'digital natives' 20 . Hetzijn ontwikkelingen waar een organisatie als defensie rekening moet houden bij de werving,de opleiding en de training van militairen.2.3.2 De educatieve meerwaarde van simulatieEr worden verschillende educatieve voordelen aan simulaties toegedicht. Ten eerste makensimulaties het mogelijk om mensen voor te bereiden op de uitdagingen van de toekomst, eentoekomst waarin innovatief vermogen door de snelle technologische ontwikkelingenbelangrijker is dan voorheen.Een tweede voordeel van het gebruik van simulaties en games, ten opzichte van traditioneelonderwijs, is dat studenten vaak sterk betrokken en gemotiveerd zijn en zich richten op langetermijn doelen 21 in het leertraject. Deze motivatie komt enerzijds voort uit de aansprekendecontext en anderzijds uit het feit dat studenten controle hebben over het tempo binnen het(leer)proces. Gelet op de snel veranderende maatschappij is het van belang dat studentenniet alleen meer kennis ontvangen, maar dat ze ook leren om zelf kennis te zoeken teneindeproblemen te kunnen oplossen 22 .Een derde specifiek voordeel van de inzet van simulatie in onderwijs is dat deze alskrachtige narratieve omgevingen kunnen fungeren 23 . Een narratief, dat wil zeggen eenverhaal of verhaallijn, is een waardevol middel om betekenis te geven aan ervaringen engebeurtenissen. Voor disciplines waar causaliteit en sequentie een grote rol spelen 24(bijvoorbeeld bij het omgaan met calamiteiten, besturing en leidinggeven binnen Defensie)lijkt de inzet van een spel als narratieve leeromgeving zeer nuttig. Het spelverhaal stimuleertnamelijk om kennis niet alleen fragmentarisch te leren, maar vooral ook om verbindingen17 Boschma, J. & Groen, I. Generatie Einstein. Slimmer, sneller en socialer. (Amsterdam, 2006).18 Howe, N. & Strauss, W. (2000). Millennials Rising: The Next Great Generation. New York: Vintage Books19 Boschma, J. & Groen, I. (2006). Generatie Einstein. Slimmer, sneller en socialer. Amsterdam: Pearson Education Benelux.20 Prensky, M. (2005). ‘Engage Me or Enrage Me: What today's learners demand’. Educause Review, 40, 60-64.21 Filius R.M., en Akkerman S.F., Rapport onderwijs met educatieve games bij de Universiteit Utrecht (Expertisecentrum ICT inhet onderwijs, Utrecht, Januari 2008)22 Simons, P.R.J., Linden, J. van der & Duffy, T. New learning, (Dordrecht, 2000)23 Hermans, H., & Hermans-Jansen, E. Self-Narratives. The construction of meaning in psychotherapy. (London, 1995).24 Flin, R. Sitting in the Hot Seat, (Chichester, 1997), pp76Pagina 17 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05tussen handelingen en consequenties te leggen 25 . Hierdoor leren studenten op eenauthentieke manier, dat wil zeggen realistisch en aan de praktijk gekoppeld, over bepaaldeonderwerpen.Naast deze voordelen bieden simulaties de mogelijkheid om samen te werken in teams,waardoor men leert in groepen beslissingen te nemen 26 . Het opdoen van kennis is daarmeeeen actief en sociaal proces, waarin betekenis wordt gegeven aan ervaringen die wordenopgedaan bij het oplossen van gesitueerde, realistische problemen.2.3.3 De praktische meerwaarde van simulatieEen praktisch voordeel van simulaties is dat situaties aan bod kunnen komen, waarin mennormaal gesproken niet de mogelijkheid krijgt om nieuwe ideeën of strategieën uit teproberen omdat de consequenties van de handelingen te ingrijpend, te kostbaar of tetijdrovend zijn om er mee te kunnen experimenteren 27 . Zo kan men experimenteren metbepaalde beslissingen en simuleren wat deze beslissingen op de langere termijn voor effectkunnen hebben. Een spel kan dan een veilige omgeving bieden om handelingen enbeslissingen uit te proberen.De Nederlandse krijgsmacht kampt op dit moment met een verminderde beschikbaarheidvan oefenterreinen, een korte voorbereidingstijd op missies en een verminderde beschikbaarheidvan materieel door de hoge uitzenddruk. Hierdoor zijn de voordelen van praktischeaard erg belangrijk geworden. Daarnaast is het lastig tijdens live-trainingen de veiligheid vanhet personeel te garanderen. Simulaties kunnen dan een grote bijdrage leveren om dezeknelpunten op te lossen.Ook bieden simulaties de mogelijkheid plaats en tijd onafhankelijk om te gaan met deleersituatie, bijvoorbeeld vanachter de eigen computer. Hierdoor is het mogelijk in te spelenop de verschillen in leerstijl en tempo en is het mogelijk om op verschillende momentenleerwinst te behalen. De toepassing van simulaties is daarmee uitermate geschikt ominvulling te geven aan het centraal stellen van de student in de opleiding. Simulaties biedende mogelijk voor studenten om in het eigen tempo bepaalde leerstappen te doorlopen en25 Akkerman, S., Huizenga, J. & Admiraal, W. ‘Learning history by storification: a mobile game in and about medievalAmsterdam’. Computers & Education 1-2007.26 Filius R.M., en Akkerman S.F., Rapport onderwijs met educatieve games bij de Universiteit Utrecht (Expertisecentrum ICT inhet onderwijs, Utrecht, Januari 2008)27 Leemkuil, H. Is it all in the game? (Universiteit Twente, 2006).Pagina 18 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05eventueel te versnellen of te herhalen. Hierdoor sluit de leeromgeving goed aan bij despecifieke leerbehoefte van de individuele student 28 .2.4 De beperkingen van simulatieNaast de meerwaarde van simulatie, kent de toepassing van simulaties ook een aantalbeperkingen. Binnen deze paragraaf behandel ik de vier belangrijkste beperkingen vansimulaties.Ten eerste gaat een simulatie uit van een model van de werkelijkheid. Een simulatie isdaardoor altijd een versimpelde weergave van de werkelijkheid. Hoe nuttig een simulatie ookis, het zal nooit de sensatie en de fysieke beleving vervangen van ‘live actie’. Een simulatieis echter wel een bijzonder goede voorbereiding en aanvulling op ‘live actie en training’ enzorgt ervoor dat deze effectiever zijn.Een tweede aspect is dat bij gebruik van simulaties nuances wegvallen. Simulaties zien er zórealistisch uit dat ze het valse vertrouwen kunnen wekken dat de werkelijkheid net zo 'af' isals in de simulatie. Wanneer de content van simulaties erg gaan afwijken van de realiteit, kanhet zelfs voorkomen dat er sprake is van een negatieve leeropbrengst.Een derde belangrijke beperking voor de mate van leereffect van simulaties is de kwaliteitvan de begeleiding van simulaties 29 en de aansluiting bij het niveau van de student. Deeducatieve aanwijzingen en ondersteuning en de beschikbaarheid van relevanteachtergrondinformatie zijn noodzakelijk om het leereffect ook daadwerkelijk te bereiken. Voorde motivatie is het van belang om de student regelmatig van feedback te voorzien, duidelijkedoelen te stellen en uitdagingen voor te leggen die passen bij zijn of haar niveau (niet temakkelijk en niet te moeilijk) 30 . Dit om te voorkomen dat leerlingen alleen maar trial-en-errortechnieken toepassen in het spelen van een simulatie, maar zich ook bewust worden vankeuzes en strategieën 31 .28 Filius R.M., en Akkerman S.F., Rapport onderwijs met educatieve games bij de Universiteit Utrecht (Expertisecentrum ICT inhet onderwijs, Utrecht, Januari 2008).29 Van den Berg, M., & Simons, P.R.J. Wat weten we over gaming in het VO en PO? Stichting Kennisnet-ICT op school,(Zoetermeer, 2007).30 Kiili, K. ‘Digital game-based learning: Towards an experiential gaming model’. Internet and Higher Education, 2005-8, pp 14.31 Filius R.M., en Akkerman S.F., Rapport onderwijs met educatieve games bij de Universiteit Utrecht (Expertisecentrum ICT inhet onderwijs, Utrecht, Januari 2008) pp 24.Pagina 19 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05De vierde beperking is dat bij het ontwikkelen en onderhouden van een goede simulatie veeltijd komt kijken. Ook relatief eenvoudige simulaties en games vragen om ontwikkelingstijdvan enkele maanden. Bij de ontwikkeling van simulaties gaat het in eerste instantie om hetcreëren van de juiste impact en niet alleen om het aantrekkelijker maken van het leerproces.De tijd en inzet nodig voor het ontwikkelen en onderhouden van simulaties moet inverhouding staan met de verwachte leeropbrengst.2.5 De toepasbaarheid van simulatieTen aanzien van de toepassing van games en simulaties heeft David Nieborg een viertaldimensies onderscheiden 32 . Nieborg heeft deze dimensies afgeleid vanuit het onderzoek dathij heeft gedaan naar de toepassing van de game ‘America’s Army’. Dit spel draagt bij aaneen positieve beeldvorming over het Amerikaanse leger en informeert potentiële militairendoor het spel te spelen over hoe het is om militair te zijn. Het spel staat in de top vijf van devan de meest gespeelde online games en op elk moment van de dag zijn er tussen 3000 en5000 spelers online 33 . Hiermee bereikt het spel op een effectieve en interactieve manier eengrotere doelgroep, jongeren tussen de 16 en 24 jaar, met een relatief klein budget. Bij debespreking van de verschillende toepassingen van simulaties gebruik ik deze indeling alskapstok en voeg een extra toepassing van simulaties toe aan het model van Nieborg.De eerste dimensie voor het gebruik van simulaties is de toepassing binnen opleiden entrainen, de edu tool. Simulaties kunnen worden ingezet als trainingsmiddel voor individuelemilitairen, maar ook voor groepen militairen. De waarde van simulatie strekt zich uit van hetgebruik bij wapens en wapensystemen (platform simulatie) tot aan het gebruik bij hetopleiden en trainen van militairen. Simulaties worden als edu tool gebruikt tijdens de initiëleopleiding, tijdens currency 34 trainingen en voor missie voorbereiding.De tweede dimensie is de toepassing van simulaties als test tool, oftewel als selectie en testmiddel. Het gebruik van simulaties bieden niet alleen mogelijkheden om de gebruiker tetrainen, maar zijn ook zeer goed toepasbaar om nieuwe wapens, uitrusting en doctrines te32 Nieborg, D.B. Changing the rules of engagement, tapping into the popular culture of Americ’s Army, the official U.S. Armycomputer Game (Utrecht 2005), pp 8233 Nieborg, D.B. ‘Militaire games’, tijdschrift voor mediageschiedenis, 7.2 (2004). pp 11.34 Currency trainingen zijn trainingen die nodig zijn om binnen een bepaalde context de bevoegdheid te behouden omoperationeel ingezet te kunnen worden. Voorbeelden hiervan zijn de voorgeschreven trainingen voor vliegers en de IBTtrainingen voor opsporingsambtenaren van de KMar.Pagina 20 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05testen. Door verschillende scenario’s te spelen kunnen bestaande doctrines worden getesten aangepast aan nieuwe omstandigheden. Het gebruiken van simulaties om dekoppelvlakken van verschillende diensten inzichtelijk te maken, is een belangrijkemeerwaarde bij het gebruiken van simulatie bij het opleiden van incidentmanagers 35 . Tevenskunnen simulaties worden ingezet om de kwaliteiten en de competenties van personeel tetesten in een gesimuleerde omgeving.De derde dimensie betreft het gebruik van simulaties en games als adver tool. Door tespelen tracht de organisatie de spelers te informeren over de organisatie en ze bloot testellen aan symbolen, logo’s en slogans. Het Amerikaanse leger gebruikt het gratis spelAmerica’s Army en de website www.goarmy.com om mensen te informeren over wat hetleger doet, welke carrièremogelijkheden er zijn en om simulaties weer te geven vaninzetgebieden van het leger. Door te spelen krijgt men een gevoel van hoe het is om in hetleger te werken.De vierde dimensie binnen het model van Nieborg is het gebruik als propa tool. Door gebruikte maken van games en simulaties krijgt de speler een beeld van waarden en normen voorogen, een subjectief beeld dat in de simulatie zit. Hiermee representeert de simulatie eenbepaalde perceptie op de waarheid en op de werkelijke wereld. Door de representatie vandeze waarden beïnvloedt de simulatie de speler: ‘We think the game reflects positively onthe American way of fighting a war and on the U.S. Army …’ 36 .Als vijfde dimensie wil ik het gebruik van simulaties als beslissing tool toevoegen aan hetmodel van Nieborg. Binnen de hedendaagse managementpraktijk krijgen managers temaken met complexe netwerken 37 . Simulaties geven de mogelijkheid om reële dimensies tesimuleren in een virtuele omgeving. Door met simulaties de effecten te simuleren vanbeslissingen in een netwerkomgeving, krijgen leidinggevenden gevoel voor de gevolgen vaneen verandering of een beslissing. Vanwege de feedback mogelijkheden binnen de simulatiekunnen verschillende mogelijkheden worden ‘gespeeld’ en met elkaar vergeleken worden.Simulaties ondersteunen hierbij de besluitvorming en dragen bij aan de ontwikkeling van deleidinggevende en de organisatie.35 Flin, R. Sitting in the Hot Seat, (Chichester, 1997), pp76.36 Becker, D. ‘Army gunning for game players’. News.com, 2004.37 Instituut Defensie Leergangen, Reader Module Verandermanagement, Theo Camps, Twee toekomstbeelden: virtueelleiderschap en leiderschap in netwerken van organisaties (2009).Pagina 21 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 053. Het speelveld van de krijgsmacht‘There is no point in changing the tools of modern warfare, as the emphasishas to be on how they are used and on the desired outcome.’General Sir Rupert Smith 383.1 InleidingIn dit hoofdstuk beschrijf ik de eisen voor de voorbereiding van militairen op missies en decriteria waaraan simulaties moeten voldoen om effectief bij te kunnen dragen aan devoorbereiding van militairen op missies. Vanuit de aard van de huidige en verwachte missies(paragraaf 3.2), leid ik in paragraaf 3.3 de eisen af welke gelden voor de voorbereiding vanmilitairen. In paragraaf 3.4 geef ik de criteria weer waaraan simulaties moeten voldoen omde voorbereiding van militairen meer effectief te maken. Deze criteria worden in hoofdstuk 4en hoofdstuk 5 verder uitgewerkt en vergeleken met de situatie binnen de Nederlandsekrijgsmacht.3.2 De context en het ambitieniveau van de krijgsmachtOm een compleet overzicht te kunnen geven van de context van de Nederlandse krijgsmachtbeschouw ik deze vanuit drie gezichtspunten. Ten eerste beschrijf ik de omgeving van dekrijgsmacht en vervolgens geef ik de kenmerken van de huidige inzet van de krijgsmachtaan. Ik sluit af met een beschouwing over het ambitieniveau van de krijgsmacht.3.2.1 De omgeving van de krijgsmachtHet defensiebeleid dient te zijn ingericht naar aanleiding van de ontwikkelingen in denationale en internationale omgeving en de gevolgen daarvan voor de veiligheid van onsland. Binnen het Nederlandse buitenlandse beleid staat voorop dat Nederland in38 General Rupert Smith, The Utility of Force: The Art of War in the Modern World (New York, 2007)Pagina 22 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05internationaal verband een actieve en constructieve partner wil blijven 39 ten aanzien vanveiligheidsvraagstukken. Daarnaast hecht Nederland van oudsher veel belang aan debevordering en de handhaving van de internationale rechtsorde, de versterking vaninternationale samenwerking en in een duurzame ontwikkeling van gebieden waar armoedeheerst 40 .3.2.2 De kenmerken voor de inzet van de krijgsmachtDe hedendaagse inzet van de krijgsmacht laat zich in eerste instantie kenmerken door eenverbreding van de inzet van de krijgsmacht. Het uitgangspunt hierbij is dat de inzet vanmilitaire expertise en middelen voor conflictbeperking en preventie veel meer omvat dangewapend optreden alleen.Daarnaast is er sprake van complexe missies 41 . Defensie moet zich vanwege de huidigeveiligheidssituatie in de wereld instellen op complexe operaties in verafgelegen delen van dewereld. Hierdoor worden hoge eisen gesteld aan de interoperabiliteit van middelen. Deontwikkeling van zogenaamde Network Enabled Capabilities (NEC) 42 zijn van wezenlijkbelang om de benodigde interoperabiliteit met bondgenoten te verzekeren en om de inzetvan eenheden en middelen uit de diverse krijgsmachtdelen mogelijk te maken.Tevens treden militairen in crisisbeheersingsoperaties veelal op te midden van deburgerbevolking (war amongst the people) en onder toeziend oog van de media 43 . Hetbelangrijkste doel van de operatie is niet de militaire overwinning, maar het scheppen van devoorwaarden voor het politieke proces, met staatsvorming als kern. In het kader vanstaatsvorming is het van belang dat militairen zo veel mogelijk ten dienste van lokaleautoriteiten opereren. Hierdoor is het van groot belang dat militairen adaptief zijn engedifferentieerd kunnen omgaan met geweldstoepassing.Ten slotte is er een toenemend belang om te komen tot een geïntegreerde aanpak.Crisisbeheersingsoperaties worden vaak ondernomen om in een falende staat hetstaatsgezag te herstellen. Steun aan staatsvorming is vrijwel zonder uitzondering de39 Ministerie van Defensie: Actualiseringsbrief (“Nieuw evenwicht, nieuwe ontwikkelingen”, van 2 juni 2006, kamerstuk 30 300 X,nr. 127)40 Een nadere beschrijving van de ontwikkelingen in de omgeving van de krijgsmacht staat in Bijlage 2.1 Eenuitwerking van de omgeving van de krijgsmacht.41 41 Ministerie van Defensie. Brief aan de kamer met als titel: Wereldwijd dienstbaar (16-10-2007) pp10.42 Zie Bijlage 4 Begrippenlijst.43 General Rupert Smith, The Utility of Force: The Art of War in the Modern World (New York, 2007) pp 269.Pagina 23 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05belangrijkste opgave van de interventie. Hiervoor is een geïntegreerde, veelomvattendeaanpak nodig waarbij verschillende departementen, internationale organisaties nongouvernementeleorganisaties, het bedrijfsleven en militairen een rol spelen. Er wordt in datverband gesproken van de 3D-benadering: Diplomacy, Defence en Development of decomprehensive Approach 44 .In de onderstaande figuur wordt op schematische wijze de ontwikkeling naar eengeïntegreerde benadering weergegevenSamenwerking: van deconflictie naar coherente doelstellingendeconflictering coordinatie integratie coherentieMarine Marine MarineLandmacht Landmacht Landmacht JOINTKRIJGSMACHTLuchtmacht Luchtmacht LuchtmachtMarechaussee Marechaussee MarechausseeGONGOIOGOgedeeldedoelstellingenNGOIOverleden heden toekomstFiguur 1: Samenwerken: een geïntegreerde benadering3.2.3 Het ambitieniveau van de krijgsmachtHet ambitieniveau is de operationele invulling van de hoofdtaken van de krijgsmacht 45 . Hetambitieniveau beschrijft daarmee alle nationale en internationale taken en verplichtingenvoor de krijgsmacht. Binnen het ambitieniveau is naast de taken ook de intensiteit van deinzet van de krijgsmacht weergegeven. De krijgsmacht moet in staat zijn tot deelneming inhet hogere deel van het geweldsspectrum en tot deelneming gedurende langere tijd aanmaximaal drie operaties in het lagere deel van het geweldsspectrum.44 Zie Bijlage 4 Begrippenlijst.45 Voor een verdere uitwerking van het ambitieniveau zie Bijlage 3 Het ambitieniveau van de NederlandseKrijgsmacht.Pagina 24 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Voor simulaties wil dit zeggen dat het kunnen beoefenen van samenwerkingsvaardighedenen netwerkvaardigheden eisen stelt aan de techniek en aan het gebruik van simulaties.Technisch gezien moeten de simulaties te koppelen zijn aan de simulaties van andereactoren met inachtneming van de veiligheidsstandaarden. Daarnaast vraagt een complexetoepassing van simulaties in een netwerkomgeving om een goede begeleiding die kaninspelen op de gevolgen van het handelen op andere actoren.3.3.3 De voorbereiding op complexe missiesDe complexiteit van de hedendaagse missies stellen zware eisen aan de voorbereiding vanmilitairen. Vanwege de diversiteit van de inzetgebieden, de soorten missies en vanwege hetfeit dat we veelal geconfronteerd worden met tegenstanders die irreguliere strijdmethodeshanteren is het lastig om op een standaard wijze militairen voor te bereiden.De basis voor het militaire handelen zijn de ‘skills en drills’. Deze basis is het uitgangspuntvoor een meer missiegerichte voorbereiding. Juist omdat de verschillende missies zo vanelkaar kunnen afwijken in aard en omgeving is deze missiegerichte voorbereiding vancruciaal belang om de militair ‘in het plaatje’ van de specifieke missie te brengen. Het gaatdaarbij om taken, netwerken, cultuur, rules of engagement etc. Het kunnen omgaan metverschillende inzetmogelijkheden, omstandigheden en gebieden vraagt veel van deadaptiviteit van de militair.De toepassing van simulatie kan in hoge mate bijdragen aan het stimuleren van hetadaptieve vermogen door veel verschillende scenario’s te doorlopen. Daarnaast kunnensimulaties een grote bijdrage leveren aan het testen van nieuwe doctrines en manieren vansamenwerken.3.3.4 De voorbereiding op het optreden tussen de burger bevolkingDe huidige missies vinden veelal plaats tussen de burgerbevolking, waarbij de ‘tegenstander’zich veelal onder de burgerbevolking verschuilt. Ten aanzien van de voorbereiding vanmilitairen vraagt dit in eerste aanleg veel van het beoordelingsvermogen (observe en orient)van militairen. Het is belangrijk om situaties goed te kunnen beoordelen voordat men tothandelen over gaat. Wat is het verschil tussen een ‘boze burger’ en een ‘strijder’, welke matevan geweldstoepassing is proportioneel? Lastige vragen en niet te vatten in een standaardwijze van optreden.Pagina 26 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Na het beoordelen van de toestand is het belangrijk dat de militair in staat is om tot eenafgewogen besluit te komen voordat hij/zij kan overgaan tot handelen. Vooral bij hetproportioneel toepassen van geweld is het belangrijk om snel afgewogen besluiten te kunnennemen. Daar komt bij dat voor proportionele geweldstoepassing de beheersing van allegeweldsmiddelen een absolute voorwaarde is.3.3.5 De voorbereiding op een geïntegreerde aanpakVoor het voorbereiden op een geïntegreerde aanpak moet men in staat zijn om goed tekunnen samenwerken, moet men vormen van netwerken kunnen herkennen, de eigen rolkunnen plaatsen en zich realiseren wanneer en welke besluit men kan nemen. Naast demenselijke kant van het samenwerken is het bij de geïntegreerde aanpak ook erg belangrijkdat men technologisch gezien met elkaar kan communiceren (NEC). Een goede beheersingvan de techniek (NEC) en het vermogen een solide netwerk te bouwen zijn bij degeïntegreerde aanpak van groot belang.3.3.6 De voorbereiding op alle inzetopties van de krijgsmachtDe inzetmogelijkheden 47 voor de krijgsmacht lopen erg uiteen: van hooggeweld naarlaaggeweld, van nationaal naar internationaal, van hulpverlening tot gevechtsacties. Naastde al genoemde adaptiviteit, het beoordelingsvermogen en de besluitvaardigheid vraagt ditook veel van de manier van samenwerken.Voor de toepassing van simulaties betekent het dat deze voor alle inzetvormen toepasbaarmoet zijn. Juist het trainen van veel verschillende scenario’s helpt militairen te onderkennenwat de verschillen in optreden, samenwerken, handelingsvrijheid en wettelijke kaders zijn.Vaak zal men moeten vertrouwen op een gedegen basis, waarbij de skills en drills op basisvan generieke principes uit de OODA-loop verdiept gaan worden. Het gaat hierbij ombeoordelingsvermogen (observe, orient), besluitvaardigheid (decide) en adaptiviteit (act). Hetsysteem van missievoorbereiding dient er op toe te zien dat men vlak voor een missiespecifiek kan trainen, doctrines kan testen en kan optreden in het samenwerkingsverbandvoor de missie.3.4 Criteria voor de toepassing van simulatie binnen de krijgsmacht47 Zie Bijlage 3 Het ambitieniveau van de Nederlandse Krijgsmacht.Pagina 27 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Meer generiek kunnen we stellen dat het bij het begrip ‘simulaties’ gaat over de toepassingvan simulaties, de techniek van simulaties, het gebruik van simulaties en de organisatorischeinbedding van simulaties. Om simulaties binnen de organisatie te verankeren en teontwikkelen dient de organisatie zelf ook aan criteria te voldoen.De toepassing van simulaties moet zodanig zijn dat deze joint en geïntegreerd is in te zetten.Naast het feit dat simulaties ingezet kunnen worden om een individuele militair op te leidenen te trainen op de eigen basisvaardigheden (de skills en drills), moet het mogelijk zijn eenconnectie te kunnen aangaan met andere simulatoren, om de rol van andere actoren tesimuleren. Hedendaagse missies hebben een verbredend karakter 48 en vergen eendergelijke geïntegreerde aanpak. Vanwege de uiteenlopende inzetmogelijkheden van dekrijgsmacht is het onmogelijk om de militair voor alle taken op te leiden. Simulaties moeteneen bijdrage kunnen leveren om vlak voor een missie te dienen als test-tool om doctrines enwapensystemen te testen in een specifieke context. Juist hierbij kan de toepassing vansimulaties tot een significante meerwaarde leiden.Het realiseren van de connectie om simulaties in te kunnen zetten in breder verband vraagtiets van de interoperabiliteit van de technologie van simulaties. Platform simulaties moetenzo zijn ontworpen dat het technisch gezien mogelijk is om deze simulatie te incorporerenbinnen het grotere geheel van actoren die bij de missie betrokken zijn. De architectuur, debasis voor relatie tussen software, hardware en besturing dient hiervoor gestandaardiseerdte worden om op een veilige manier de interoperabiliteit te kunnen waarborgen. Doorstandaardisatie van de architectuur is het mogelijk platformen te koppelen binnen eenspecifieke missieomgeving.Wanneer simulatie ingezet gaat worden om doctrines te vormen en om personeel op missiesvoor te bereiden is het cruciaal dat de simulatie ook exact dat weergeeft wat de initiëlewaarden zijn en dat de randvoorwaarden accuraat en valide zijn. Simulatie die op eenverkeerde wijze capaciteiten, mogelijkheden en afhankelijkheden weergeven kunnen leidentot negatieve training en zelfs tot operationele gevaren en schade. Technisch gezien moeteen simulatie valide zijn voordat het toegepast wordt.48 Zie paragraaf 3.2.2Pagina 28 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Het gebruik van simulaties dient zodanig te zijn dat het aansluit bij de specifieke doelstellingvan de simulatie 49 , zogenaamd fit for purpose. Wanneer de simulatie niet goed aansluit bij despecifieke doelstelling die je wilt behalen, loop je het risico van een mindere of negatieveleeropbrengst. Daarnaast zijn simulaties te kostbaar en kost de ontwikkeling te veel tijd omniet effectief met simulaties om te gaan.Een optimaal leereffect bij gebruik van simulaties haal je wanneer de kwalitatievebegeleiding 50 en de ondersteuning in de vorm van feedback goed is ingericht. Door aan deeisen van het gebruik te voldoen is het mogelijk om de vooropgestelde doelstellingen van detoepassing van simulaties te bereiken.Niet alleen de inrichtingseisen van de simulatie en het gebruik ervan, maar ook deorganisatie van simulaties spelen een grote rol. De besturing binnen de organisatie moetborg staan voor een soepel proces van instroom, doorstroom, uitstroom en evaluatie van deeffecten van simulaties. De onderlinge verhoudingen tussen de spelers moeten helder zijnom tot een soepele samenwerking binnen het proces te komen. Ook moet de organisatieborg staan voor het afvaardigheden van standaard procedures en werkwijzen, hetvastleggen van technische standaarden en het ter beschikking stellen van faciliteiten enondersteuning. Als laatste element dient de kennisontwikkeling met betrekking tot simulatiesgeborgd te zijn binnen de organisatie.3.5 Samenvatting en subconclusieAan de voorbereiding van militairen worden de volgende eisen gesteld:1. De basis voor het militaire optreden is de beheersing van de skills en drills. Dezevormen de basis voor verdere ontwikkeling en missiegerichte verdieping2. De voorbereiding van militairen moet in spelen op geïntegreerd optreden om in eennetwerk te kunnen acteren en een bijdrage te leveren.3. Adaptiviteit, beoordelingsvermogen en besluitvaardigheid zijn kerncompetenties omals militair in een complexe omgeving te kunnen functioneren. De voorbereiding vanmilitairen moet inspelen op het trainen van deze vaardigheden.49 Zie paragraaf 2.4 (De beperkingen van simulatie).50 Zie ook paragraaf 2.4Pagina 29 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 054. NEC 51 zijn bepalend om op een geïntegreerd wijze samen te kunnen werken inwisselende samenstellingen. Militairen dienen in de voorbereiding leren om te gaanmet NEC.Uit deze eisen aan de voorbereiding van militairen vloeien criteria voort voor simulaties. Hetgaat hierbij om de toepassing, het gebruik, de technologie en de organisatie van simulaties.Door aan deze criteria te voldoen kunnen simulaties op optimale wijze een bijdrage leverenaan de voorbereiding van militairen op missies. In de onderstaande figuur geef ik de relatieweer tussen de eisen aan de voorbereiding op missies en de criteria voor simulaties.Verbreding inzet optreden inwisselende samenstellingenToepassing van simulatie:• Opleiden en trainen• Missievoorbereiding• Doctrinevorming• Alle takenComplexe missiesOptreden tussenburgerbevolkingGeïntegreerde aanpakComprehensive approachEisen aan voorbereiding vanmilitairen:1. Skills en drills enmissiegericht2. Joint, combined eninteragency(Samenwerking ennetwerkvaardigheden)3. Adaptiviteit ,beoordelingsvermogenen besluitvaardigheid4. Omgaan met NECCriteria simulatie op het gebiedvan:1) Technologie- Architectuur- Interoperabiliteit- Validiteit- Veiligheid2) Gebruik- Fit for purpose- Effectief- Kwalitatieveondersteuning3) OrganisatieFiguur 2: Criteria voor simulatieIn hoofdstuk 4 zal ik dieper ingaan op de toepassing van simulatie, de techniek en hetgebruik van simulatie. Deze criteria zullen verder worden uitgewerkt en vergeleken met desituatie binnen de Nederlandse krijgsmacht. De organisatorische borging van simulaties ga ik51 Zie Bijlage 4 BegrippenlijstPagina 30 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05in hoofdstuk 5 verder uitwerken en afzetten tegen de situatie binnen de Nederlandsekrijgsmacht.Pagina 31 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 054. Simulatie binnen de Nederlandse krijgsmacht‘The Army is continuing its transition to weapons, equipment, and technologies that requiresoldiers and commanders who can use information-age, digital skills to fight directly,remotely, and through robotic systems. (...) To improve the soldier’s ability to performeffectively in this information rich and changing environment, the Army needs to trainsoldiers at all levels to use digital skills to accomplish tasks and to do essential coordinationwith others across horizontal and vertical networks.’Schaab & Dressel 52 .4.1 InleidingIn dit hoofdstuk beschrijf ik op welke wijze de Nederlandse krijgsmacht gebruik maakt vansimulaties en worden de criteria voor simulaties op het gebied van techniek en het gebruikverder uitgewerkt. In eerste aanleg beschouw ik (in paragraaf 4.2) op welke wijze simulatiesnu worden toegepast binnen de krijgsmacht en in hoeverre zij nu optimaal gebruik maakt vansimulaties. Vervolgens worden de criteria voor de technologie (in paragraaf 4.3) en hetgebruik van simulatie (in paragraaf 4.4) afgezet tegen de situatie binnen de Nederlandsekrijgsmacht. Naast deze criteria zijn er ook criteria voor de organisatorische inbedding vansimulaties. Deze criteria worden verder uitgewerkt in hoofdstuk 5.4.2 De toepassing van simulaties binnen de Nederlandse krijgsmachtVanwege ontwikkelingen in de omgeving en de taakstelling van de krijgsmacht, de stand vande techniek en de beschikbaarheid van materieel en personeel is de relevantie en het belangvan simulaties sterk toegenomen 53 . Op dit moment gebruikt de Nederlandse krijgsmacht demogelijkheden van simulaties maar ten dele, een overzicht van het gebruik van simulaties is52 Schaab, Brooke B., Dressel, J Douglas. Training the Troops : What Today's Soldiers Tell UsAbout Training for Information-Age Digital Competency. Alexandria, Va.: U.S. Army Research Institute for the Behavioral andSocial Sciences, 2003.53 Voogd, J e.d. Collective Mission Simulation in the Netherlands. I/ITSEC 2008. pag 3.Pagina 32 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05weergegeven in Bijlage 5toepassing van simulaties vallen vier zaken op.Overzicht simulatie per OPCO). Na analyse van de huidigeTen eerste valt op dat simulaties voornamelijk op niveau van het wapensysteem zijntoegepast en slechts sporadisch zijn ingezet binnen een missie simulatieomgeving. Vanuitde inzet van de krijgsmacht komt juist het belang naar voren om simulaties geïntegreerd in tezetten. Door simulaties te integreren en binnen een missie simulatieomgeving in te zetten ishet mogelijk om de samenhang tussen wapensystemen in een operatie te trainen en ommissies op een geïntegreerde wijze te simuleren en voor te bereiden.Tevens valt op dat simulaties niet joint zijn vormgegeven, maar per krijgsmachtdeel. Hetinitiëren en ontwikkelen van simulaties vindt nog steeds plaats binnen de ‘stovepipes’ van deafzonderlijke krijgsmachtdelen. De initiatie van de financiering van simulaties is op ditmoment een single service activiteit, waardoor de joint mogelijkheden van simulaties nietvoldoende worden meegenomen bij de ontwikkeling van simulaties. Door simulaties singleservice te initiëren wordt er niet goed nagedacht over de connectiviteit van simulaties,waardoor er bij joint training en inzet problemen ontstaan. Gezien het feit dat allehedendaagse missies een joint karakter hebben is het een randvoorwaarde dat simulatiesjoint ingezet kunnen worden.Ten derde valt op dat de toepassing van simulaties vooral gericht is op het opleiden entrainen van militairen, de edu tool binnen de theorie van Nieborg 54 . Slechts zeer sporadischzijn simulaties ingezet als test tool en beslissingstool en simulaties zijn binnen de krijgsmachtniet ingezet als adver tool en propa tool 55 . De mogelijkheden van simulaties worden binnende Nederlandse krijgsmacht daarmee slechts beperkt gebruikt. Door simulaties niet alleen inte zetten als edu tool, maar ook als instrument ten behoeve van doctrineontwikkeling, bij deverwerving van materieel, bij missievoorbereiding en als beslissingstool kan op meerintegrale wijze de meerwaarde van simulaties ten volle worden benut teneinde de voorbereidingop missies te versterken.Een schematische weergave van een ‘optimale inzet’ van simulatie is weergegeven in figuur3. In deze figuur zijn de mogelijkheden weergegeven van het gebruik van simulatie als testtool voor materieel.54 Nieborg, D.B. Changing the rules of engagement, tapping into the popular culture of Americ’s Army, the official U.S. Armycomputer Game (Utrecht 2005), pp 82.55 Voor uitleg van deze begrippen zie 2.5.Pagina 33 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05InzetMissieMissievoorbereidingvoorbereidingenenbeslissingondersteuningbeslissingondersteuningInzetbaar systeemOntwikkelingOntwikkelingOperationeleOperationeleconceptenconceptenenendoctrinesdoctrinesSimulatieOpleidingOpleidingenenTrainingTrainingDoctrines & eisenVerwervingVerwervingmaterieelmaterieelWapensysteemFiguur 3: De toepassing van simulatie binnen de ‘levenscyclus’ van materieel 56Ten vierde valt op dat de huidige simulaties ingaan op de inzet van de krijgsmacht in hethoogste geweldsspectrum. Binnen het ambitieniveau van de krijgsmacht staan ookinzetopties voor nationale taken en ondersteunende taken, daarnaast komt het binnen dehuidige missies veelvuldig voor dat naast gevechtsacties ook opbouwtaken uitgevoerdworden. Er bestaat een gebrek aan simulaties binnen het lagere geweldsspectrum en tenaanzien van de ondersteunende en nationale taken uit het ambitieniveau van de krijgsmacht.4.3 De technologie van simulaties binnen de Nederlandse krijgsmacht4.3.1 ArchitectuurBinnen elke simulatie vormt de architectuur de basis voor het functioneren van de simulatie.De architectuur kan diverse simulaties ondersteunen en is de bron voor het gebruik en hethergebruik van simulaties. De componenten en databases van simulaties bevatten56 Bron: Interview en data Dhr. R. Karelse, Hoofd van het Simulatie Expertise Centrum.Pagina 34 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05werkwijzen voor het genereren en verwerken van data, het creëren van rapportages, hetuitvoeren van complexe rekenkundige en statistische operaties en het ‘managen’ van desimulatie uitvoering 57 . Kortom het gaat om de toepassing en het samenspel tussen dehardware, de software en de besturing.Binnen de militaire toepassing van simulaties is een standaard structuur ontstaan 58 . Hierdoorkunnen verschillende simulaties gekoppeld worden en kan data vervolgens gedistribueerdeinput zijn voor andere computers 59 . In de onderstaande figuur zijn de verschillendecomponenten binnen de standaard structuur van simulaties weergegeven.TraininginterfaceScenariogenerationSimulationengineAfter actionreviewControllerinterfaceNetworkoperationsFiguur 4: de componenten van militaire simulaties 604.3.2 InteroperabiliteitOndanks diverse initiatieven om tot een standaard te komen voor de interoperabiliteit vansimulaties, zoals HLA 61 , is het vastleggen van een echte standaard nog niet gelukt. Hetprobleem hierbij is dat veel van de simulatoren die nu gebruikt worden nooit zijn ontworpen57 Smith,R. The disruptive potential of Game Technologies: Lessons Learned from it’s impact on the Military Simulation Industry.Research Technology Management, 50 (2), pagina 4.58 Smith, R. technology disruption in the simulation industry. Journal of Defense Modeling and Simulation, 3(1), pag 3-10(january 2006).59 De architectuur, of structuur, gaat uit van een ‘simulation engine’ dat zowel de uitvoering als de ‘modeling’ functies vervuld.De simulatie input data komt vanuit een scenario generator. De output van de simulatie wordt geanalyseerd door een ‘afteraction review’ en vormgegeven ter beschikking gesteld aan diegenen die de simulatie gebruiken. De ‘controller interface’ zorgtvoor het starten en stoppen van het systeem. De ‘training interface’ ondersteunt de interactieve participatie door de gebruikers.Uiteindelijk is het de ‘network interface’ die zorg draagt voor de communicatie tussen de simulaties die op verschillendecomputers draaien.60 Smith, R., Essential Techniques for military modeling and simulation. Paper presented at the proceedings of the 30 thconference on simulation, 1998 pp 4.61 Voogd, J e.d. Collective Mission Simulation in the Netherlands. I/ITSEC 2008. pag 5.Pagina 35 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05om gekoppeld te kunnen worden in een joint missie simulatieomgeving. Hierdoor kennendeze simulatoren allerlei technische beperkingen om in een gekoppelde omgevingopgenomen te kunnen worden en is het niet altijd een basis aanwezig voor hergebruik eninteroperabiliteit.Wanneer de simulator toch een ‘upgrade’ moet ondergaan, kan dit vanwege de constructievaak niet zonder gebruik te maken van de producent. Zelfs relatief kleine aanpassingen aaneen simulator, zoals het aanpassen van de terreindata, is niet mogelijk zonder de fabrikant inte schakelen. Dit maakt aanpassingen aan dergelijke simulaties kostbaar, zeker wanneersimulaties moeten kunnen aanpassen aan verschillende omgevingen, soorten conflicten enconstructen van samenwerkingsverbanden.Binnen onze eigen krijgsmacht is de geschetste problematiek ook van toepassing. Dediverse OPCO’s hebben allemaal een eigen visie op simulatie en hebben de nu gebruiktesimulaties binnen de ‘stovepipes’ van de eigen organisatie laten ontwerpen en aangeschaft.Naast het generieke ICT beleid van H-DIO 62 zijn er geen standaarden en is connectiviteitgeen criterium bij de ontwikkeling van een simulatie.4.3.3 ValiditeitOndanks het feit dat er alles aan gedaan wordt om simulaties zo accuraat mogelijk te makenis het van essentieel belang dat alle simulaties worden getest alvorens ze wordentoegelaten. Dit proces is het validatieproces 63 . Validatie is het proces dat de mate vaststeltvan de accuraatheid van de weergave van werkelijkheid dat is nagestreefd middels desimulatie. Belangrijke elementen van de ‘echte wereld’ moeten worden gerepresenteerd inde virtuele werkelijkheid om uiteindelijk de gewenste doelstelling te bereiken. Eenvoudiggezien zou je kunnen stellen dat de validatie vaststelt of de simulatie het vooropgezette doelheeft bereikt.4.3.4 VeiligheidTen aanzien van de toepassing van simulaties is het belangrijk om op een veilige maniersamen te werken met andere partners. Veilig wil zoveel zeggen dat de samenwerking plaatsvindt, maar dat het netwerk vrij van invloeden van buitenaf kan blijven opereren en dat er62 Zie hoofdstuk 5, besturen binnen Defensie.63 Smith, R., Essential Techniques for military modeling and simulation. Paper presented at the proceedings of the 30 thconference on simulation. 1998.Pagina 36 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05een gecontroleerde toegang plaats vindt voor die partijen die in het netwerk wordenopgenomen.Veiligheid binnen netwerken kan grotendeels worden opgelost door hedendaagseveiligheidsrichtlijnen toe te passen en door op technisch gebied crypto apparatuur en‘firewalls’ toe te passen. Het doel is niet alleen om het eigen systeem te beveiligen, het istevens een voorwaarde om bij te kunnen dragen aan een simulatie omgeving van eenandere partij. Echter het toepassen van deze richtlijnen kan vervolgens leiden tot allerleipraktische problemen. Het gaat hierbij om effecten op de simulatie in tijd en connectiviteit,welke veroorzaakt worden door beveiligingselementen.Een voorwaarde om met andere partijen buiten Defensie te kunnen samen werken is dat desimulatie op een veilige wijze gekoppeld kan worden. Deze voorwaarde dient eenuitgangspunt te zijn bij de ontwikkeling van simulaties.4.4 Het gebruik van simulaties binnen de Nederlandse krijgsmacht4.4.1 Fit-for-purposeHet gaat bij de toepassing van simulaties om het gewenste effect van de simulatie. Vaak isniet voldoende doordacht wat de leerdoelen zijn en wat een bepaalde simulatie daaraan zoukunnen bijdragen. Binnen de Nederlandse krijgsmacht bestaat het probleem dat despecifieke ‘winst’ die de simulaties moeten opleveren niet goed gedefinieerd 64 is bij de startvan een ontwikkeltraject, als gevolg hiervan worden de specifieke winsten niet volledigbenut. Tevens is het geval dat dure en complexe mogelijkheden binnen de simulatie niet ofnauwelijks gebruikt 65 worden binnen simulaties. De reden voor dit probleem ligt in het feit dater geen concentratie van kennis met betrekking tot simulatie bestaat binnen de Nederlandsekrijgsmacht. Projecten worden als single service activiteit opgestart en kennen geenconsistente begeleiding.Daarnaast is het belangrijk om voldoende aandacht te schenken aan de verschillende eisendie specifiek gebruik aan simulaties stellen. Een simulatie die bijvoorbeeld gericht is op het64 Bron: interview met Dhr. R. Gouweleeuw, TNO.65 Bron: interview met drs. M.J.P. van Veen, onderzoeker aan de NLDA.Pagina 37 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05trainen, de edu tool, heeft waarschijnlijk een terrein data-base nodig die onderscheidend is.Een toepassing om missies voor te bereiden, de test tool, heeft daarentegen een terreindata-base nodig die zeer specifiek is. Wanneer je een wijze van optreden wil bepalen zijn dezeer specifieke terreinomstandigheden van cruciaal belang. Hierdoor is het niet eenvoudigom één simulatie voor alle toepassingen te gebruiken.4.4.2 EffectiviteitSinds enige tijd is het vanwege nieuwe technologische ontwikkelingen mogelijk gewordenom een hogere mate van interoperabiliteit en effectiviteit te bereiken. Hierdoor zijn deverschillende componenten te ‘hergebruiken’ in verschillende projecten en toepassingen. Bijsuccesvolle toepassing kan bij deze toepassing er voor zorgen dat compleet nieuwesimulaties worden gecreëerd door simpelweg de componenten toe te voegen aan debestaande architectuur. Dit kan in potentie de gemoeide tijd, nodig voor het ontwikkelen vansimulaties tot 90% besparen 66 . Vanwege de noodzaak om onderdelen te hergebruiken om tekomen tot een collectieve missie simulatieomgeving, is het hergebruik van simulaties eenvoorwaarde voor aanschaf en ontwerp.De standaardisatie van methodieken, architecturen en infrastructuren is effectief en legt debasis voor de connectiviteit in een geïntegreerde simulatieomgeving. Met soms minimaleaanpassingen in een model wordt het bruikbaar voor andere doeleinden en binnen eenandere context. Hergebruik van bestaande systemen is goed mogelijk dankzij de kennis enkunde die op dit terrein is opgebouwd. Veel expertise is over en weer toepasbaar bij alleonderdelen van de krijgsmacht.4.4.3 BegeleidingVeel docenten en begeleiders hebben vaak te weinig kennis over simulaties die zij kunneninzetten in het onderwijs. Het kost hen te veel tijd om zich die kennis eigen te maken. Ookvraagt het van docenten om een andere, meer begeleidende en coachende rol op zich tenemen. Daarnaast hebben docenten soms een negatieve associatie met het gebruik vantechniek in het onderwijs 67 . Het introduceren van simulaties kent hierdoor niet alleen eentechnische implicatie, maar behelst ook een nieuwe manier van opleiden en een nieuwemanier van kijken naar opleiden en opleiders. Begrip van de mogelijkheden van de simulatie66 Smith, R., Essential Techniques for military modeling and simulation. Paper presented at the proceedings of the 30 thconference on simulation. Pag 4. 1998.67 Filius R.M., en Akkerman S.F., Rapport onderwijs met educatieve games bij de Universiteit Utrecht (Expertisecentrum ICT inhet onderwijs, Utrecht, Januari 2008) pp 18.Pagina 38 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05is essentieel. Zo wordt de meest complexe simulatie binnen het simulatie systeem MCTC 68van de CLAS slechts 3 tot 4 weken per jaar gebruikt 69 .4.5 Samenvatting en subconclusieOndanks de hoge potentie van simulaties is het in de praktijk lastig om deze te realiseren.Afgezet tegen de dimensies van David Nieborg 70 maakt de Nederlandse krijgsmachtvoornamelijk gebruik van simulaties als edu-tool, zij het slechts op platformniveau en zeldenbinnen een missiesimulatie omgeving. Slechts zeer sporadisch zijn simulaties ingezet alstest tool en beslissingstool en simulaties worden binnen de krijgsmacht niet ingezet als advertool en propa tool. Tevens valt op dat simulaties niet joint zijn vormgegeven en dat ze vooralinspelen op de inzet van de krijgsmacht in het hoogste geweldsspectrum. De mogelijkhedenvan simulaties worden binnen de Nederlandse krijgsmacht daarmee slechts beperkt gebruikt.Ten aanzien van de technologie van simulaties kan er winst geboekt worden door dearchitectuur te standaardiseren, de interoperabiliteit te waarborgen, door de validatie vast testellen en door de veiligheid van de simulaties te garanderen. Tevens dient er meeraandacht te komen voor het gebruik van simulaties. Door simulaties meer fit to purpose teontwikkelen, door effectiever om te gaan met de beschikbare simulaties en door debegeleiding van simulaties beter vorm te geven kan men meer effect halen uit het gebruikvan simulaties binnen de Nederlandse krijgsmacht.Voor een effectieve toepassing van simulaties is besturing en organisatie een vereiste. Inhoofdstuk 5 ga ik dieper in op de organisatie en het bestuur van simulaties binnen deNederlandse krijgsmacht.68 Mobile Command and Training Centre69 Bron: interview met Drs. M.J. van Veen, universitair hoofddocent aan de NLDA en onderzoeker.70 Nieborg, D.B. Changing the rules of engagement, tapping into the popular culture of Americ’s Army, the official U.S. Armycomputer Game (Utrecht 2005), pp 82.Pagina 39 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 055. Spelregels voor simulatie, de organisatie van simulaties‘The beginning of administrative wisdom is the awarenessthat there is no optimum management system.’Burns & Stalker, 1961.5.1 InleidingIn dit hoofdstuk komt de borging van een effectieve toepassing van simulaties binnen deorganisatie aan bod. Een voorwaarde voor een effectieve toepassing van simulaties is dat deorganisatie voldoende instrumenten kent om de besturing van simulaties vorm te geven endat de structuur van de organisatie voldoende garantie biedt voor de toepassing vansimulatie.Ik beschouw de besturing van simulaties vanuit twee gezichtpunten. In eerste instantiebeschouw ik in paragraaf 5.2 simulatie vanuit een bestuurskundig gezichtspunt; het besturenvan simulaties kent immers veel overeenkomsten met het besturen van andere processenbinnen een organisatie. In paragraaf 5.3 beschouw ik de besturing van simulaties vanuit hetgezichtpunt van een technologische ontwikkelingen. De toepassing van simulaties kanimmers ook gezien worden als de implementatie van een technologische innovatie.Afsluitend zal ik in paragraaf 5.4 de organisatorische belegging van simulaties beschouwen.5.2 De besturing van simulaties; een bestuurskundige benadering5.2.1 InleidingWanneer gekeken wordt naar de structuur en de besturing binnen de organisatie is het goedom eerst te kijken naar het ‘fundament’ waar de inrichting en richting van de organisatie op isgestoeld, de strategie. Het formuleren van een strategie heeft een grote toegevoegdewaarde, het gaat namelijk om de existentiële vraag: “Waartoe ben ik op aarde alsorganisatie?” Omdat de strategie de inhoud, de context en het proces van een organisatiePagina 40 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05beschrijft 71geeft deze de kaders voor het inrichten van de organisatie als geheel, debesturing en voor het inrichten van alle onderliggende processen.5.2.2 Simulatiebeleid?Beleid kent een hiërarchische relatie met strategie. Beleid is de vertaling van de strategienaar concrete doelstellingen voor de organisatie, organisatieonderdelen en medewerkers 72 .Beleid is hiermee een afgeleide van de strategie en geeft inhoud aan de vraag hoe en metwelke middelen de doelen vanuit de strategie gerealiseerd gaan worden.De strategie en het beleid van Defensie staan verwoord in de brief ‘Wereldwijd Dienstbaar’ 73 .De brief geeft het belang aan van opleiden en trainen, maar gaat niet specifiek in op detoepassing van innovatie binnen dit proces. Ondanks het feit dat het beleid voldoendeankerpunten biedt voor het belang van een goede voorbereiding op missies, geeft het nietvoldoende kaders voor de toepassing van simulaties of innovatie. In de hiërarchie vanbeleidsformulering zou het beleid voor simulaties een afgeleide moeten zijn van hetdefensiebeleid.Op dit moment is er geen joint beleid met betrekking tot opleiden en trainen. Binnen deNederlandse krijgsmacht bestaat ook geen beleid met betrekking tot het gebruik vansimulaties. 74 . Wel is er aanvang gemaakt met een nieuwe ‘blauwdruk’ voor opleiden entrainen 75 . De scope is dat de blauwdruk in september 2009 gereed is. Het opnieuw inrichtenvan het beleid met betrekking tot opleiden en trainen is daarmee een kans om het simulatiebeleid te incorporeren en verder uit te werken in een specifiek beleid met betrekking totsimulatie.Door het ontbreken van beleid is het lastig om heldere en consistente beslissingen te nemen.Tevens is het voor de verschillende actoren lastig om de eigen identiteit en meerwaardegoed weg te zetten. Het ontbreken van beleid heeft daarmee ontegenzeggelijk invloed op deeffectiviteit van de processen binnen de besturing van de organisatie. Niet alleen heeft hetontbreken van beleid invloed op het gebruik en de gewenste toepassing van techniek, het is71 Berenschot, Pietersma, Paul, College IDL, uitreikstuk bij college voor de HDV, Strategie en beleid, de strategische dialoog,d.d. 6-2-2009, sheet 8.72 Berenschot, Pietersma, Paul, College IDL, uitreikstuk bij college voor de HDV, Strategie en beleid, de strategische dialoog,d.d. 6-2-2009, sheet 10.73 Ministerie van Defensie. Brief aan de kamer met als titel: Wereldwijd dienstbaar (16-10-2007).74 Zie hoofdstuk 2.5 de toepassing van simulaties. In deze paragraaf worden de 5 dimensies voor de toepassing van simulatiesweergegeven. Het simulatie beleid moet met al deze dimensies samenhangen.75 Doelstelling van deze blauwdruk is “de totstandkoming van de inrichting en besturing van de toekomstige organisatie tenbehoeve van de Defensiebrede Opleiding en Training waarbij de samenhang tussen beleid, bedrijfsvoering en IV-ondersteuningis gewaarborgd”. Ministerie van Defensie, Project initiatiedocument Opleiden en Trainen, 06-03-2009.Pagina 41 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05ook van invloed op de wijze waarop de actoren betrokken bij simulaties met elkaarverbindingen aangaan. De verantwoordelijkheden met betrekking tot de instroom, debegeleiding, de uitstroom en de doctrinevorming zijn niet specifiek benoemd voor simulaties.Op dit moment zijn voor simulaties alleen de generieke principes uit het besturingsmodel vantoepassing.5.2.3 Besturen binnen DefensieHet besturingsmodel Defensie 76 is ingevoerd in 2003 en berust op “een keuze voor minderbureaucratie, samenvoeging van staven, standaardisatie van procedures en werkwijzen enstroomlijning van een geïntegreerde beleids-, plan- en begrotingscyclus 77 .” Binnen hetbesturingsmodel is daarmee de verantwoording voor het aangaan van verbindingen deessentie voor het succes van het besturingsmodel, niet de structuur zelf. Juist in deverbindingen zitten de kansen voor het slagen van de effectieve organisatie. Een verdereontwikkeling van de organisatie 78 komt tot stand door interacties en niet alleen door destructuur zelf. De op de werkvloer vaak geconstateerde kloof tussen beleid en uitvoering iseen voorbeeld van niet goed functionerende verbindingen in het grote geheel 79 .Traditionele benaderingen over besturing sluiten moeizaam aan bij een dynamisch procesals simulatie. Een nieuwe manier van samenwerken en interacties is daarom noodzakelijkom dergelijke processen te stroomlijnen. Door verschillende waarden in het proces en in debelangen van de actoren te herkennen ontstaat 80 er naast een inhoudelijke meerwaarde ookprocesmatige meerwaarde die tot uiting komt in een solide samenwerking die bestand istegen de weerbarstigheid uit de praktijk en die de waarde van de partijen weet te bundelen.5.2.4 Het besturen van simulaties; een procesbenaderingBinnen Defensie is het gebruikelijk om organisatieproblemen te ‘tackelen’ door een oplossingte zoeken in een nieuwe structuur. Problemen worden vooral gezien als organisatorischeuitdagingen en oplossingen worden vaak in de structuur gezocht en veel minder in de manierwaarop met elkaar wordt omgegaan en gewerkt wordt. In de rapporten Staal en Lemstra 8176 Ministerie van Defensie, DGFC, Tussen machten en tegenkrachten, Rapport bestuurlijke evaluatie Defensie, d.d. 26 maart2007.77 Ministerie van Defensie, DGFC, Tussen machten en tegenkrachten, Rapport bestuurlijke evaluatie Defensie, d.d. 26 maart2007.78 Teisman, G.R., Management op de grens van Chaos en Orde, blz 40.79 Frissen, P.H.A., De staat van verschil, Amsterdam, maart 2007.80 Camps, T.W.A., Grond voor Samenwerking, pag 80, Tilburg, 2008.81 Ministerie van Defensie, DGFC, Tussen machten en tegenkrachten, Rapport bestuurlijke evaluatie Defensie, d.d. 26 maart2007.Pagina 42 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05worden daarom juist interventies voorgesteld die een kwaliteitsimpuls aan de organisatiegeven, zonder direct de structuur aan te passen.Wanneer de structuur niet meer voldoende grond biedt om problemen op te kunnen lossen,is een procesbenadering 82 een logische stap. Processen zijn samenhangende activiteiten,vormen van wilsvorming, kennisontwikkeling en kwaliteitsontwikkeling 83 . De toepassing vansimulatie binnen de krijgsmacht is te beschouwen als een proces vanwege de complexecontext, de veelvoud aan actoren en het verbindende karakter van de doelstellingen vansimulatie. Binnen het ‘simulatielandschap’ gaat het ten aanzien van de besturing niet meerom een nieuwe structuur, maar om het creëren van tijdelijke en plaatselijke gehelen vanmensen die zelf iets willen creëren of bereiken en daarvoor verantwoordelijkheid willennemen.Bij effectief samenwerken is het uitgangspunt dat de afzonderlijke belangen van de actorencentraal staan in het proces 84 . Daarbij is het belangrijk dat de onderlinge verhoudingen enposities helder gedefinieerd zijn, om de collectieve afspraken te verankeren. Juist deduidelijkheid over kosten, sturing, zeggenschap en beheer binnen samenwerking zorgenvoor een effectieve samenwerking. Beleid ten aanzien van simulaties is de juiste kapstok omdeze verhoudingen helder te maken en te expliciteren.De besturing van simulaties dient dan ook gezien te worden als een ‘proces’ en niet als eengestructureerde vorm van besturing. Binnen het besturingsmodel zijn in essentie de juisteactoren aanwezig om de toepassing van simulaties bedrijfsmatig te sturen 85 . Beleid tenaanzien van simulaties geeft richting aan de onderlinge verhoudingen en is daarmee eenbelangrijk vertrekpunt. Vervolgens dient de meerwaarde te liggen in de verdieping van deonderlinge interacties en de bereidheid te investeren in een gemeenschappelijke doelstellingdie boven de eigen positie uitstijgt.82 Teisman, G.R. Publiek management op de grens van chaos en orde.Den-Haag 200583 Teisman, G.R. Publiek management op de grens van chaos en orde(Den-Haag, 2005) pp 126.84 Camps, T.W.A., Grond voor Samenwerking, (Tilburg, 2008) pp 34.85 Bron: interview met KTZ van Noppen, DOBBP en drs. M.J. van Veen (zie Bijlage 1 Lijst met interviews).Pagina 43 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 055.3 Het besturen van technologische ontwikkelingen; Constructive TechnologyAssessmentNaast het feit dat de toepassing van simulaties een bestuurlijke en procesmatige kant heeft,kun je het ook beschouwen als een technologische ontwikkeling. Vanuit dit perspectiefkomen ook andere vragen en invalshoeken naar voren.Een succesfactor voor organisaties is het vermogen tot veranderen en de mate waarinflexibel kan worden omgegaan met omgevingsveranderingen en technische innovaties 86 .Lastig is het soms te voorspellen wat de impact zal zijn van nieuwe technologie en op welkewijze deze de organisatie zal beïnvloeden. De onvoorspelbaarheid van de impact vaninnovaties pleiten dan ook voor een blijvende adaptieve benadering.Constructive Technology Assessment (CTA) 87 richt zich primair op het actief managen vanhet proces van een technologische verandering 88 en het meer systematisch verkennen vande toekomst. De kern van CTA is op basis van een anticipatie op mogelijke knelpunten,veroorzaakt door de toepassing van nieuwe technologie, constructieve suggesties doen voorde aanpassing ervan en deze ook daadwerkelijk uitvoeren 89 . CTA legt een koppeling tussende technologische ontwikkeling, het ontwerp en de effecten van de implementatie. CTA ishiermee niet zomaar een managementtool, maar een ontwerp benadering in welke allerelevante actoren op interactieve wijze vanaf het begin worden betrokken, effecten in kaartworden gebracht en waarin er maatschappelijk gezien geleerd wordt 90 .Binnen de Nederlandse krijgsmacht bestaat geen structureel platform ten aanzien van detoepassing van simulatie binnen de organisatie. Op het gebied van innovatie kent dekrijgsmacht de DR&D. Deze is ondergebracht binnen de DMO en beoordeelt voorstellen voorinnovatie. Dit forum kent meer het karakter van de stimulering van innovatie dan dat het eenstructureel forum is.Door het gebrek aan een structureel forum dat zich bezig houdt met de toepassing vansimulaties binnen de krijgsmacht, bestaat er geen bodem voor de ontwikkeling van de86 Boonstra J.J., Steensma, H.O., Demenint, M.I. Ontwerpen en Ontwikkelen van Organisaties 11 (Den-Haag, 2002) . pp 11.87 Zie Bijlage 2.2 Een uitwerking van Constructive Technology Assessment.88 J.W. Schot, Constructive Technology Assessment and Technology Dynamics: The Case of Clean Technologies.89 Smit, W.A., Oost, van E.C.J. De wederzijdse beïnvloeding van technologie en maatschappij (Bussum, 1999) pp15.90 J.W. Schot , A. Rip, ‘The Past and Future of Constructive Technology Assessment’. Technological Forecasting and SocialChange, 54 (1996), pp 251.Pagina 44 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05kennisfunctie met betrekking tot simulatie. Ook is er geen forum dat zich bezig houdt met hetbeschouwen van de technologische ontwikkelingen, de toepasbaarheid binnen dekrijgsmacht en het permanent beschouwen van de effecten op de krijgsmacht. Door dezepositie niet te verankeren is de dialoog met de omgeving, met relevante actoren en deanticipatie op nieuwe ontwikkelingen niet mogelijk. Het gevolg hiervan is dat de organisatiesteeds ‘verast’ wordt door nieuwe mogelijkheden en vragen vanuit de OPCO’s.Door te anticiperen op nieuwe ontwikkelingen kan de krijgsmacht invloed uitoefenen op detoepassing van technologie, het ontwerp en de toepasbaarheid van en interactie met allerelevante actoren. De organisatie kan hierdoor anticiperen in plaats van reageren opontwikkelingen. De toepassing van CTA kan de krijgsmacht veel brengen vanwege deafhankelijkheid van NEC 91 . CTA zou het uitgangspunt moeten vormen voor eengestructureerde vorm van toepassing van innovatie. Juist door de meerwaarde van techniek,door de inbreng van betrokken actoren en de effecten van innovatie te bundelen is hetmogelijk om innovatie blijvend te verankeren binnen de krijgsmacht 92 . Het ontbreken van eendergelijk gestructureerd forum heeft ontegenzeggelijk gevolgen voor de flexibiliteit en hetadaptieve vermogen van de organisatie als geheel en de toepassing van simulatie in hetbijzonder.Figuur 5: Cartoon91 Zie Bijlage 4 Begrippenlijst.92 Zie paragraaf 3.3 (De voorbereiding op missies).Pagina 45 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 055.4 De borging van simulaties in de structuur van de organisatie5.4.1 InleidingEr is in Nederland geen joint organisatie die verantwoordelijk is voor het besturen enonderhouden van simulaties. De kennis met betrekking tot simulaties is versnipperd binnende organisatie aanwezig en de activiteiten met betrekking tot simulaties hebben een ad-hockarakter. Terugkerende activiteiten zijn het ontwerpen van systeem architectuur, een veilignetwerk creëren, het koppelen van verschillende simulatoren, het ontwikkelen en terbeschikking stellen van scenario’s en het beheren en onderhouden van databases. Bijuitstek zijn dit activiteiten die binnen de structuur van de organisatie zouden moeten zijnweggezet.Om de toepassing, de techniek en het gebruik van simulatie te garanderen, dient deorganisatie ingericht te zijn om dit te kunnen faciliteren. Het gaat hierbij om de borging vande volgende elementen:1) de borging van kennis en kennisontwikkeling,2) de borging van standaarden, methodes en procedures,3) de borging en beschikbaarheid van faciliteiten.5.4.2 De borging van kennis en kennisontwikkelingKennisontwikkeling kan worden gezien als een cruciale factor van betekenis binnenhoogontwikkelde organisaties en processen. Kennis is lastig te managen omdat hetonzichtbaar is. Kennis is fluide, moeilijk vast te leggen en te codificeren 93 . Kennis krijgt pasbetekenis wanneer deze in samenhang wordt gebracht.Bij de toepassing van simulaties is het belangrijk om de kennis binnen en buiten deorganisatie te gebruiken om de omgeving te begrijpen, om kennis te bundelen en verder teontwikkelen. Door kennis te bundelen is het mogelijk om tot nieuwe inzichten te komen en opconstructieve wijze nieuwe ideeën te ontwikkelen. Tevens is het belangrijk om de bestaandekennis bijeen te brengen, vast te leggen en ter beschikking te stellen.De kennis met betrekking tot simulaties is versnipperd aanwezig binnen de krijgsmacht.Vanwege het feit dat de onderlinge relaties en interacties niet zijn geformaliseerd in beleid, iser een situatie ontstaan dat er op diverse locaties kennis wordt verzameld en vastgelegd. Er93 Styhre, A. Understanding Knowledge Management; critical and Postmodern perspectives (Copenhagen, 2003).Pagina 46 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05is nauwelijks sprake is van kennisdeling, laat staan van kennisverrijking. De huidige situatiekent geen interdisciplinaire koppelvlakken ten aanzien van kennis 94 . Zo bestaat er binnen hetCLAS 95 een eigen simulatie centrum en bestaat er binnen de DMO het Simulatie ExpertiseCentrum. Een voorbeeld van twee centra die zich bezig houden met simulatie expertise endie niet structureel met elkaar communiceren. De huidige situatie kent geen interdisciplinairekoppelvlakken ten aanzien van kennis 96 .Wanneer men zoekt naar de meest logische plaats om de kennis met betrekking totsimulaties te borgen, is het zoeken naar de meest constante actor in het besturingsmodel.De OPCO’s hebben vooral expertise ten aanzien van de eigen toepassing van simulatie enbevinden zich binnen de ‘stovepipes’ van de eigen organisatie. De bestuursstaf is in staat omjoint kennis op het gebied van operaties, beleid en bedrijfsvoering toe te voegen, maar is inessentie geen uitvoeringsorganisatie. Binnen de DMO bestaat al een Simulatie ExpertiseCentrum (SEC), dat zich bevindt aan het einde van de procesketen in verband met deverwerving van materieel. Door deze positie op het breukvlak tussen de Defensieorganisatie,het bedrijfsleven en de rest van de overheid is het SEC de meest geschikte locatie om tekunnen fungeren als expertisecentrum voor Joint Simulatiekennis.Binnen het simulatie beleid zou het SEC op formele wijze de rol van expertisecentrumtoegewezen moeten krijgen, waardoor de ‘spinnenweb’ functie op het gebied simulatiekennisoptimaal ingevuld kan worden. Vanuit het SEC kan een kenniskring geformaliseerd wordenwaarbij op basis van Constructive Technology Assessment.5.4.3 De borging van standaarden, methoden en proceduresEen ander probleem binnen de Nederlandse krijgsmacht is het ontbreken van eenduidiggedefinieerde methoden en procedures die de toepassing van simulaties ondersteunen. Inde praktijk is het hierdoor vaak moeilijk en tijd en kostenintensief om te komen tot eensimulatieomgeving voor specifieke oefeningen, trainingen of missievoorbereiding. Het issoms haast ondoenlijk om alle verschillende systemen en databases te koppelen voorspecifieke toepassingen 97 . Door het ontbreken van procedure afspraken en standaardmethoden lijkt elk nieuw project een verzameling van terugkerende knelpunten op het gebied94 Bron: interview met Drs. M.J.P van Veen, universitair docent aan de NLDA. Drs. Van Veen doet onderzoek naar deverschillende actoren binnen het ‘simulatieveld’.95 CLAS staat voor Commando Landstrijdkrachten.96 Bron: interview met Drs. M.J.P van Veen, universitair docent aan de NLDA. Drs. Van Veen doet onderzoek naar deverschillende actoren binnen het ‘simulatieveld’.97 Bron: interview met Dhr. R. Gouweleeuw, werkzaam bij TNO als simulatie-expert en projectleider.Pagina 47 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05van connectiviteit, inhuur van apparatuur, beschikbaarheid van software en de inhuur vanexpertise.Om tot een joint, inter-operabele missieomgeving te komen is het voorhanden hebben vangestandaardiseerde methoden en procedures een voorwaarde. Dit dient een ‘levenddocument’ te zijn waarbij de ‘lessons learned’ van voorgaande toepassingen vanmissieomgevingen worden geïncorporeerd. Hierdoor voorkom je dat herhaaldelijk dezelfdeknelpunten, keer op keer opgelost moeten worden. Het lijkt zeer voor de hand te liggen dathet SEC deze gestandaardiseerde methoden en procedures beschrijft, actueel houdt, terbeschikking stelt en zorg draagt voor begeleiding.5.4.4 De borging en de beschikbaarheid van faciliteitenHet derde knelpunt binnen de structuur is het ontbreken van voldoende simulatie middelenbinnen de krijgsmacht. Op veel verschillende plekken binnen de organisatie zijn simulatorenaanwezig, zonder dat het echt helder is wat zich waar bevindt 98 . Zelfs de simulatoren die demogelijkheid hebben door een netwerk gekoppeld te kunnen worden, zijn niet centraalbeschikbaar om meer complexe omgevingen te kunnen vormen.Het is belangrijk dat in het simulatiebeleid goed staat weergegeven wat het ambitieniveau ismet betrekking tot het aantal en de soorten omgevingen voor simulaties en dient er eengestructureerde investeringscyclus en beheerscyclus te worden opgezet.5.5 Samenvatting en subconclusieBinnen de organisatie van simulaties is het belangrijk om op een andere manier naar deinbedding van simulaties binnen de organisatie te kijken. De sleutel ligt niet in deherstructurering van de organisatie, maar in een verdieping van de processen en interactiesbinnen de besturing. Door te streven naar een gemeenschappelijke meerwaarde, door vanuitde eigen verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een collectieve meerwaarde is hetmogelijk om de besturing van simulaties te verbeteren. Het uitgeven van beleid is eennoodzakelijke basis voor het expliciteren van de posities en verantwoordelijkheden.98 Bron: interview met KTZ van Noppen, DOBBP (zie Bijlage 1 Lijst met interviews).Pagina 48 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Daarnaast is het belangrijk om de toepassing van simulaties ook te zien als eentechnologische implementatie. Door de toepassing van constructive technology assessmentis het mogelijk om op structurele wijze de interactie aan te gaan met betrokken actoren en teanticiperen op technologische ontwikkelingen en de effecten daarvan.Ten aanzien van de borging van kennis, faciliteiten, methoden en procedures zijnorganisatorische aanpassingen effectief om de bestaande knelpunten op te lossen. Op devolgende pagina staat een schematische weergave van de relatie tussen de criteria voorsimulaties en de bestuurlijke en organisatorische interventies om dit te faciliteren (figuur 6).Toepassing van simulatie:Eisen aan de krijgsmacht:- Omgeving- Inzet krijgsmacht- AmbitieTechnologie:- Interoperabiliteit- Architectuur- Validatie• Opleiden en trainen• Missievoorbereiding• Doctrinevorming• Alle taken• CollectievemissiesimulatieVoorbereiding van militairen opmissies:- Joined, Combined,Interagency(samenwerking,netwerk)- Technology push(NEC)- Skills en drilss,collectievemissiesimulatie- Adaptiviteit,beoordelingsvermogen enbesluitvaardigheidGebruik:- Fit for purpose- Effectiviteit- OndersteuningOrganisatie:- Strategie en beleid- Besturing(model en technologie)- Structuur(Borging, methoden,kennis, faciliteiten)Interventies:- Ontwikkelen enformuleren vansamenhangend beleid- Besturing:procesbenadering- Technologie: CTA- Borging vantoepassing, kennisfaciliteiten enprocedures en kennisbinnen de structuurFiguur 6: De relatie tussen de context, de eisen aan simulaties en de situatie binnen de krijgsmachtPagina 49 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 056. Conclusie en aanbevelingen‘The result has been nothing less than remarkable. Low U.S. casualties inDesert Storm,the Balkans, and now Afghanistan stem in large partfrom the growing use of training simulators, according to atask force of the U.S. Defense Science Board, whose 35 civilianmembers advise the Secretary of Defense on matters of military R&D.‘Michael Macedonia 996.1 ConclusieSimulaties kunnen de voorbereiding op missies als volgt versterken:1. Door simulaties toe te passen binnen een joint collectieve missieomgeving is hetmogelijk om een kwalitatieve bijdrage te leveren aan het opleiden en trainen vanmilitairen, de voorbereiding van militairen op een missie en de ontwikkeling vandoctrines en operaties. Hiermee kan een daadwerkelijke kwalitatieve impuls gegevenworden aan de voorbereiding van militairen.2. Door simulatie toe te passen in het missiegebied, tijdens de voorbereiding vanoperaties, kunnen simulaties een kwalitatieve meerwaarde hebben door mogelijkewijzen van optreden voor te bereiden en te testen. Hierdoor gaan militairen betervoorbereid op missie.3. Simulatie is een uitstekend middel om joint en geïntegreerd optreden te beoefenenen om de samenwerking met andere partners binnen samenwerkingsverbanden tetrainen en om doctrines te ontwikkelen.De huidige toepassing van simulaties binnen de Nederlandse krijgsmacht laat zich het bestbeschrijven als single service en single platform. Om te kunnen komen van een single99 Nieborg, D.B. Changing the rules of engagement, tapping into the popular culture of Americ’s Army, the official U.S. Armycomputer Game (Utrecht 2005), pp 56.Pagina 50 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05platform en single service toepassing van simulatie naar een joint simulation capabilitydienen er een aantal organisatorische maatregelen genomen te worden.De toepassing van simulaties kan als volgt geborgd worden binnen de organisatie van dekrijgsmacht:1. Ontwikkel en geef beleid uit met betrekking tot simulaties en games. Door hetformuleren van een duidelijke strategie en beleid voor simulaties komt er een bodemvoor een effectieve en efficiënte toepassing van simulaties binnen de krijgsmacht.Daarnaast geeft beleid richting aan de samenwerking tussen alle relevante actorenom te komen tot een collectieve meerwaarde. Standaarden, methodes, proceduresen faciliteiten dienen geborgd te worden binnen het simulatie beleid.2. Investeer binnen het besturingsmodel in de onderlinge relaties en afhankelijkhedenteneinde de besturing van simulaties goed te laten verlopen. Het initiatief daartoedient genomen te worden door de DIO.3. Richt een gestructureerd platform in voor kennisontwikkeling, kennisborging enkennisverrijking op basis van Constructive Technologie Assessment. Tevens kan ditplatform zich continue richten op blijvende innovatie ten dienste van de krijgsmacht.Dit platform dient geregisseerd te worden door het Simulatie Expertise Centrum.Nader onderzoek moet verricht worden over de versterking van het SEC om deze rolop te kunnen pakken.4. Borg simulatie faciliteiten, standaarden, methodes en procedures binnen de structuurvan de krijgsmacht. Door te investeren in een gecoördineerde, planmatige aanpakvan simulaties is het mogelijk om de potentie van simulaties ook daadwerkelijk uit tebuiten.5. Er dient een centrale functie te komen voor het beheer van simulatiefaciliteiten.Nader onderzoek dient verricht te worden naar de locatie van deze functie.6. Binnen de OPCO’s dient gezamenlijk aandacht geschonken te worden aan debegeleiding van simulaties vanuit het educatieve perspectief, om de educatievemeerwaarde van simulaties te kunnen realiseren. Er dient joint beleid te komen tenPagina 51 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05aanzien van de rol van begeleiders en er dient een joint opleidingstraject te wordenontwikkeld om begeleiders voor te bereiden op deze rol.6.2 AanbevelingenTen aanzien van de toepassing van simulaties beveel ik de Commandant der Strijdkrachtenaan om:1. nader onderzoek te laten verrichten over de toepassing van simulaties en games ophet gebied van werving, communicatie en voorlichting (adver en propa tool);2. nader onderzoek te laten verrichten naar de financiële consequenties van hetrealiseren van een joint missie simulatieomgeving en naar de efficiëntie van de inzetvan simulatie;3. nader onderzoek te laten verrichten naar de mogelijkheden van combinedmogelijkheden van simulaties.Pagina 52 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Bijlage 1Lijst met interviewsAlgemeen:Een belangrijk onderdeel van mijn onderzoek zijn de interviews geweest. Door metverschillende personen, vanuit verschillende delen van de organisatie en vanuitverschillende gezichtspunten te sprekende ben ik tot een compleet beeld gekomen over dehuidige situatie met betrekking tot simulaties en de bestaande knelpunten. Tijdens deinterviews heb veel aanknopingspunten gevonden voor verder onderzoek en verdereverdieping. Tevens ben ik door het enthousiasme van deze collega’s enthousiast gebleventijdens het onderzoek.1. Dhr. R. Karelse, Hoofd Simulatie Expertise Centrum, DMOInterview gehouden op: 27 februari 2009, 1400 uur.Dhr. Karelse beschikt als hoofd van het SEC over veel ‘simulatie expertise’.Daarnaast heeft de DOBBP hem verzocht om een aanzet te geven om te komen totnieuw beleid. Dhr. Karelse treedt tevens op als contactpersoon op het gebied vansimulatie voor de Nederlandse krijgsmacht richting de NAVO. Vanuit het interviewmet Dhr. Karelse heb ik veel informatie gehaald met betrekking tot de historie vansimulatie, de huidige toepassing van simulatie en de bestaande knelpunten metbetrekking tot simulatie.2. Majoor Ing. D. Liberg, Senior medewerker Simulatie Expertise Centrum, DMOInterview gehouden op: 27 februari 2009, 1600 uur.De maj Liberg is werkzaam bij het SEC van de DMO en vanuit deze rol begeleid hijsimulatietrajecten. De maj Liberg heeft naast een operationele achtergrond binnen hetCLAS een studie gedaan op het gebied van IV management. Vanuit het interview metde maj Liberg heb ik veel informatie gehaald over de operationele toepassing vansimulaties, de knelpunten met betrekking tot simulaties en de huidige simulaties ingebruik bij de krijgsmacht.3. KTZE R. van Noppen, werkzaam bij DOBBP, IV beleidInterview gehouden op: vrijdag 6 februari 2009.Pagina 53 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05De KTZE van Noppen houdt zich vanuit de beleidszijde bezig met de begeleidingvan simulaties. In formele zin is hij verantwoordelijk voor de toetsing van debehoeftestellingen die vanuit de OPCO’s komen. Met de KTZE van Noppen heb ikgesproken over de ‘besturing’ van simulaties, de diverse rollen binnen hetbesturingsmodel en de relevantie van beleid op simulatiegebied.4. Mevr. L. Jacobs, TNOInterview gehouden op: dinsdag 13 januari 2009, 16.30 uur (daarnaast een aantalkeren tel contact).Met mevr. Jacobs heb ik mijn eerste interview gehouden en zij heeft mij enthousiastgemaakt voor de richting van mijn thesis. Vanuit haar rol binnen de TNO begeleidt zijprojecten op het gebied van simulatie binnen de krijgsmacht. Daarnaast is zij een‘subject matter expert’ op het gebied van simulaties. Met haar heb ik gesproken overde actoren bestrokken bij simulaties, de voortgang in simulatie projecten, destagnatie bij simulatie trajecten en de gewenste situatie met betrekking tot simulatie.Gedurende mijn gehele onderzoek heb ik regelmatig contact met haar onderhouden,dit om zaken voortkomende uit mijn onderzoek te staven.5. Dhr. R. Gouweleeuw, TNOInterview gehouden op: donderdag 19 februari 2009.Met dhr. Gouweleeuw heb ik contact gehad vanwege zijn eravring als projectleiderbinnen TNO. Hierdoor heeft hij een schat aan informatie opgedaan binnen hetvakgebeid van simulaties. Dhr. Gouweleeuw heeft mij ook een ‘rondleiding’ gegevendoor het CLAS systeem TACTIS( zie Bijlage 4 Begrippenlijst). Dit om demogelijkheden van simulaties binnen de krijgsmacht te laten zien. In het interviewmet dhr. Gouweleeuw heb ik veel informatie verkregen over kennismanagement, deborging van simulaties en de bestaande knelpunten met betrekking tot simulaties.6. Drs. M.J.P. van Veen, universitair docent NLDAInterview gehouden op: 20 maart 2009, 1300 uur (tevens mailcontact)Drs. Van Veen pleegt onderzoek naar de actoren betrokken bij simulatie. Vanuit eenmeer wetenschappelijke visie heb ik met drs. van Veen gesproken over de rol dieactoren spelen, constructive technology assessment en de waarde van ‘interactie’ enkennismanagement. Juist de inbreng van dit interview heeft mij gestimuleerd om opPagina 54 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05een ‘andere’ manier naar organisaties te kijken. Niet zoveel vanuit de structuur, maarvanuit de afhankelijkheden en collectieve meerwaarde van betrokken actoren.Mail contact met:1. Dhr. P. Bakker en Lkol J.C. Annevelinck, beiden werkzaam binnen de SectieOpleidingszaken van het Landelijk Opleidings- en Kenniscentrum van deKoninklijke Marechaussee; onderwerp was het ontbreken van joint beleid metbetrekking tot opleiden en trainen.2. Mej. A. van Vark, werkzaam bij de Staf C-KMar, afdeling bestuursondersteuning;onderwerp was de initiatie van joint beleid opleiden en trainen.3. Kol F.B.P. Osinga, onderzoeker aan de NLDA; de visie van John Boyd over devoorbereiding van militairen op missies.Pagina 55 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Bijlage 2.1Een uitwerking van de omgeving van de krijgsmachtOntwikkelingen in de nationale en internationale omgeving van de krijgsmacht hebben ertoegeleid dat er een groot beroep op de krijgsmacht is gedaan de afgelopen jaren 100 . Binnendeze omgeving doen zich op hoofdlijnen vier ontwikkelingen voor 101 . Ten eerste is er sprakevan een groeiende verwevenheid tussen interne en externe veiligheid. Vrijwel allebedreigingen van onze samenleving hebben een internationale dimensie. Problemen in devorm van migratiestromen en de omvangrijke handel in drugs, wapens, mensen enterrorisme ervaren we dagelijks. Daarnaast zijn vooral zwakke staten een aanwijsbare bronvoor nationale en internationale veiligheidsrisico’s, de zogenaamde failed-states.Daarnaast bestaat er een verbreding van de veiligheidsrisico’s. De kwetsbaarheid vanmoderne samenlevingen in een open wereld komt op steeds meer terreinen aan het licht. Bijhet beschermen van onze samenleving moet in toenemende mate worden gedacht aan deopkomst van het internationale terrorisme, de proliferatie van massavernietigingswapens,internationale mensen- en drugshandel, piraterij, pandemieën, digitale onveiligheid, socialekwetsbaarheid en klimaatverandering. Naast de bescherming van het grondgebied gaat hetin toenemende mate ook om de bescherming van het individu en de samenleving.Ten derde is er sprake van een sterke samenhang tussen veiligheid en ontwikkeling.Nederland speelt van oudsher een voortrekkersrol in de internationale strijd tegen armoedeen voor duurzame ontwikkeling. Hoewel de doelen voor ontwikkeling veelal betrekkinghebben op gezondheid, honger, milieu, onderwijs, eerlijke handel en gelijke rechten, is deafgelopen jaren in internationaal verband het besef gegroeid dat ze alleen haalbaar zijn inlanden waar sprake is van voldoende veiligheid. Hierbij is in toenemende mate ook een(ondersteunende) rol voor de krijgsmacht weggelegd, zowel in het kader van deconflictpreventie en de conflictbeheersing als van de wederopbouw na een conflict.Ten slotte zijn er grote veranderingen in de internationale verhoudingen merkbaar. Deveiligheid van Nederland wordt vooral op langere termijn onverminderd beïnvloed door degeopolitieke verhoudingen en de verschuivingen daarin. Te verwachten valt dat vooral de100 Bron: Ministerie van Defensie. Brief aan de kamer met als titel: Wereldwijd dienstbaar (16-10-2007). De krijgsmacht heeft deafgelopen jaren missies uitgevoerd in Afghanistan, Irak, Bosnië, Soedan, Congo, Liberia, de Arabische Zee, de Perzische Golf,de Middellandse Zee en Indonesië (Atjeh). Ook heeft zij een bijdrage geleverd aan noodhulpoperaties in Indonesië (tsunami),Pakistan (aardbeving), de Verenigde Staten (hurricane Katrina), Portugal (bosbranden), Suriname (overstromingen) en onlangsnog Griekenland (bosbranden).101 Ministerie van Defensie. Brief aan de kamer met als titel: Wereldwijd dienstbaar (16-10-2007). pp 16.Pagina 56 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05snelle economische groei in Azië niet zonder gevolgen blijft voor de internationalekrachtsverhoudingen en dus ook voor de positie van Europa. In politiek opzicht vragen in hetbijzonder de opkomst van China, Brazilië en India en de ontwikkeling op de lange termijn vanRusland de aandacht. Verder blijven de toestand in het Midden-Oosten, de situatie in Irak,het Israëlisch-Palestijnse conflict en de ontwikkelingen rondom het nucleaire programma vanIran zorgwekkend.Pagina 57 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Bijlage 2.2Een uitwerking van Constructive Technology AssessmentConstructive Technology Assessment (CTA) richt zich primair op het actief managen van hetproces van technologische verandering 102 en het meer systematisch verkennen van detoekomst. De kern van CTA is op basis van een anticipatie op mogelijke knelpunten,veroorzaakt door de toepassing van nieuwe technologie, constructieve suggesties doen voorde aanpassing ervan en deze ook daadwerkelijk uitvoeren 103 . CTA legt een koppeling tussende technologische ontwikkeling, het ontwerp en de effecten van de implementatie. Debeoordeling van technologie laat je niet alleen meer plaatsvinden door het primaire doel vanhet ontwerp, maar ook door andere betrokken actoren.CTA is hiermee niet zomaar een managementtool, maar een ontwerp benadering in welkealle relevante actoren op interactieve wijze vanaf het begin worden betrokken, effecten inkaart worden gebracht en waarin er maatschappelijk gezien geleerd wordt 104 . CTA verschuiftde focus van het beschouwen van de impact van nieuwe technologie naar een nieuwontwerp, de ontwikkeling en de implementatieprocessen. Bij CTA ligt de nadruk op dedialoog en de vroegtijdige interactie tussen de diverse actoren binnen de ontwikkeling. CTAmoet dan ook begrepen worden als een poging een constructieve interactie tussen actorenop te zetten, zodat een goede afweging van alternatieven gemaakt kan worden. De driebelangrijkste kwaliteiten van CTA zijn anticipatie, reflexiviteit en leren. Anticiperen opeffecten en behoeften, reflectie over de gevolgen en leren van het proces en de meerwaardevan de interactie.Bij simulatie leidt de toepassing van CTA tot een betere kennis en informatiepositie van dekrijgsmacht. Tevens legt het de basis voor een effectieve besluitvorming over detoepasbaarheid van technologie, het ontwerp van de technologie en de effecten van detoepassing van technologie. Door alle actoren vroegtijdig te onderkennen, te betrekken in hetontwerp, bij de implementatie en door de effecten goed in kaart te brengen kan eenpermanente ontwikkeling van technologische innovatie verankerd worden. CTA is gericht opde versterking van de relatie tussen R&D, productieontwikkeling en verwerving, detoepassingsomgeving en de toekomstige gebruikers. Door in de ontwikkelfase uitdrukkelijk102 J.W. Schot, Constructive Technology Assessment and Technology Dynamics: The Case of Clean Technologies.103 Smit, W.A., Oost, van E.C.J. De wederzijdse beïnvloeding van technologie en maatschappij (Bussum, 1999) pp15.104 J.W. Schot , A. Rip, ‘The Past and Future of Constructive Technology Assessment’. Technological Forecasting and SocialChange, 54 (1996), pp 251.Pagina 58 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05rekening te houden met de effecten zoals deze worden ervaren door diegenen die er mee temaken krijgen is de kans op een succesvolle toepassing vele malen groter.Door te anticiperen op nieuwe ontwikkelingen kan de organisatie invloed uitoefenen op detoepassing van technologie, het ontwerp en de toepasbaarheid van en interactie met allerelevante actoren. De organisatie kan hierdoor anticiperen in plaats van reageren opontwikkelen. Juist door de meerwaarde van techniek, door de verschillende meerwaardenvan betrokken actoren en de effecten van innovatie te bundelen is het mogelijk om innovatieblijvend te verankeren binnen de krijgsmacht 105 . Het ontbreken van een dergelijkgestructureerd forum heeft ontegenzeggelijk gevolgen voor de flexibiliteit en het adaptievevermogen van de organisatie als geheel en de toepassing van simulatie in het bijzonder.105 Zie paragraaf 3.3, eisen aan de voorbereiding van militairen.Pagina 59 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Bijlage 3 Het ambitieniveau van de Nederlandse Krijgsmacht 106Onze krijgsmacht moet ook in de komende periode in staat blijven op alle geweldsniveaus teopereren en in alle fasen van een conflict, samen met onze belangrijkste bondgenoten. Hetambitieniveau is de operationele invulling van de hoofdtaken van de krijgsmacht en geeftweer wat zij moet kunnen leveren.De krijgsmacht staat garant voor:1) de bescherming van het eigen en bondgenootschappelijke grondgebied, inclusief deNederlandse Antillen en Aruba, zo nodig met alle beschikbare middelen;2) een actieve bijdrage aan het geïntegreerde buitenlandse beleid van ons land. Hetgaat hierbij om:- kwalitatief en technologisch hoogwaardige militaire bijdragen aan internationaleoperaties in alle delen van het geweldsspectrum, ook in de beginfase van eenoperatie. Dit betreft:- een bijdrage aan het ambitieniveau van de Navo. In verband hiermee zal dekrijgsmacht tevens een continue bijdrage van wisselende omvang leveren aande NATO Response Force;- een bijdrage aan het ambitieniveau van de Europese Unie. In verbandhiermee zal de krijgsmacht tevens een periodieke bijdrage leveren aan desnelle reactiecapaciteiten van de Unie, de EU Battlegroups;- een bijdrage aan de Stand-by High Readiness Brigade (Shirbrig) van deVerenigde Naties;- deelneming gedurende maximaal een jaar aan een operatie in het hogeredeel van het geweldsspectrum met een brigade van landstrijdkrachten, tweesquadrons jachtvliegtuigen of een maritieme taakgroep;- gelijktijdige deelneming gedurende langere tijd aan maximaal drie operaties inhet lagere deel van het geweldsspectrum met taakgroepen vanbataljonsgrootte of, bij luchtoperaties en maritieme operaties, equivalentenhiervan;- het optreden bij landoperaties als lead nation op brigadeniveau en, samenmet andere landen, op legerkorpsniveau, bij maritieme operaties als lead106 Ministerie van Defensie. Brief aan de kamer met als titel: Wereldwijd dienstbaar (16-10-2007). Pp 14Pagina 60 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05nation op taakgroepniveau en bij luchtoperaties met bijdragen opgelijkwaardige niveaus als de brigade;- de uitvoering van speciale operaties, met inbegrip van evacuatieoperaties encontraterrorisme operaties;- deelneming aan politiemissies, waaronder die van de Europese Gendarmerieeenheid,met functionarissen en eenheden van het Commando Koninklijkemarechaussee en aan kleinschalige missies met een civiel-militair karakter;- beschikbaarstelling van militaire deskundigen ten behoeve van de training enadvisering van veiligheidsorganisaties in andere landen;- verlening van internationale noodhulp op verzoek van civiele autoriteiten;3) bijdragen binnen de grenzen van het Koninkrijk aan de veiligheid van onzesamenleving, onder civiel gezag. Het gaat hierbij in het bijzonder om:- de uitvoering van nationale taken, zoals de grensbewaking door het CommandoKoninklijke marechaussee en de kustwacht;- militaire bijstand bij de strafrechtelijke handhaving van de rechtsorde evenals dehandhaving van de openbare orde en veiligheid, zoals met bijzonderebijstandseenheden en de explosievenopruiming;- militaire bijstand bij de bestrijding van rampen en zware ongevallen.Pagina 61 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Bijlage 4BegrippenlijstJoint optredenJOINT (optreden) is de geïntegreerde inzet onder eenhoofdige leiding van operationeleeenheden of personeel van meer dan een krijgsmachtdeel of defensie-onderdeel(inbegrepen het CDC en de MIVD), alsmede de maatregelen, wijze van organisatie, etc.die leiden tot zo´n inzet (Bron: Corporate Begrippenkader Defensie [CBK]).CombinedCOMBINED/MULTINATIONAL: activities, operations and organizations, in whichelements of more than one nation participate (Bron: AAP-6, NATO Glossary of terms anddefinitions, Brussel, februari 2005, p. 2-C-7).TACTISTACTIS is een geavanceerd onderwijsleermiddel dat bestaat uit een netwerk vangekoppelde simulatoren. Deze gekoppelde simulatoren kunnen samen een complete virtuelewereld genereren. In die kunstmatige omgeving krijgen de cursisten temaken met onder meer een realistisch optredende tegenstander, realistisch optredendeneveneenheden en neutrale elementen zoals individuen, groepen mensen,transportmiddelen en dieren. Door een netwerkkoppeling zijn in onderling verbandgesimuleerde gevechtsacties uit te voeren tot op het niveau van eskadron,pantserinfanteriecompagnie en/of team. Deelnemende bemanningen kunnen, zittend in demock-up van de tank, waarnemen, bewegen en communiceren in een door computersgegenereerde virtuele omgeving. Ook zijn de effecten van indirect vuur, mijnen enhindernissen op een realistische wijze te simuleren. Programma’s op de computer maken hetmogelijk het verloop van het gevecht te registreren, te analyseren en te evalueren in eenapart daarvoor ingerichte ruimte. De in TACTIS opgenomen Simulatoren WapensysteemLeopard 2A6 zijn zo realistisch uitgevoerd dat deze niet alleen te gebruiken zijn voortactische training maar ook voor schiettechnische opleiding en training van individuelebemanningsleden, de tankbemanning en het tankpeloton. In de toekomst zal TACTISuitgebreid worden met simulatoren van andere typen wapensystemen, zoals het InfanterieGevechtsvoertuigPagina 62 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Network Enabled Capabilities (NEC)Met NEC wordt gedoeld op wapensystemen, sensoren en commandovoeringsystemen diesamen een netwerk vormen waarmee snel, effectief en flexibel kan worden opgetreden. Deelementen van dit netwerk kunnen zich zowel te land, op zee als in de lucht bevinden, in hetoperatiegebied of op (grote) afstand daarvan. Ze kunnen bovendien afkomstig zijn vanverschillende krijgsmachten omdat onze belangrijkste bondgenoten NEC inmiddels hebbenomarmd. Door informatie snel te verspreiden in het netwerk ontstaat een beter beeld van deomgeving en neemt de effectiviteit van de besluitvorming toe. NEC is overigens niet alleen ininternationaal verband van belang. Ook op nationaal niveau zullen operationelenetwerkcapaciteiten de communicatie en samenwerking met civiele autoriteiten versterken.Als gevolg van de toenemende complexiteit van operaties nemen de kosten onmiskenbaartoe. Ook de versnelde slijtage van materieel en operationele verliezen dragen hiertoe bij,terwijl nieuw materieel duurder wordt door de hogere technische eisen die eraan wordengesteld. De ervaringen in operaties leiden bovendien tot aanvullende of nieuwematerieelbehoeften, die snel moeten worden vervuld.Diplomacy, Defence, Development; de 3D-benaderingDe krijgsmacht opereert steeds meer in het kader van een geïntegreerde aanpak waarbijveel en uiteenlopende partners betrokken zijn. Deze trend is de afgelopen jaren duidelijkwaarneembaar, in het bijzonder in Irak en Afghanistan. Deze werkwijze is vooral ingegevendoor het besef dat de duurzame verbetering van de veiligheidssituatie in een gebied nietalleen de inzet van militaire middelen vereist. Het is evenzeer noodzakelijk tegelijkertijd hetbestuur te versterken en de economische en sociale ontwikkeling impulsen te geven. In de3Dbenadering worden de beschikbare middelen (politieke, diplomatieke, militaire eneconomische) in samenhang ingezet. Dit vereist een geïntegreerde aanpak waarbijdepartementen, internationale organisaties, non-gouvernementele organisaties hetbedrijfsleven en militairen een rol spelen.Pagina 63 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Bijlage 5 Overzicht simulatie per OPCO 107CLAS:- MCTC (Mobile Combat Training Centre)- TACTIS (gemechaniseerd gevecht)- NL CST KIBOWI (CASTOR)- MILES lease- PVT YPR PRI/PRAT- PVT Leo 2- KKW-SIM (Klein Kaliber Wapensysteem Simulator)- Wapensysteem Simulator 25mm (vervanging WSSI)- Bedieningssimulator LEO 2A4/2A5/Mobiel- MRAT/GILL (Middle Range Anti Tank)- SST (Schiet Simulator TOW)- Rijsimulator categorie B Categorie C (Vrachtauto)- Rijsimulator Vervanging Leo2A6, YPR- Rijsimulatoren LEO1 - LEO2 – YPR- Waarnemingstrainer- VUIST-1 opleidingssysteem- Stinger Weapon Platform (embedded)- Stingertrainer de Peel (Ede)- PLT-V- OVG Instrumentatie Marnehuizen- 3D modellen + aanvulling- ATTS (Advanced Trauma Training System)- FAC Trainer (Forward Air Controller)- RSI (Radiologische Simuleer Installatie)- Radiografisch Bestuurbare Schietschijven- Electronic Battlespace Facility107 Bron: Simulatie Expertise Centrum (DMO)Pagina 64 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05CZSK:- SF TC trainer- SF CC trainer- MFF TC trainer- MFF CC trainer- LCF TC trainer- LCF CC trainer- ASTT Action Speed Tactical Trainer- Brug simulator (KIM)- TC trainer NBCD SFF- Gipsytrainer- ACT trainer (air control)- Radernavigatietrainer- Radar Beeldopbouw trainer- Heli Sim (FMFS Lynx de Kooy, NH-90 behoefte)CLSK:- (K)DC-10 (Heathrow, UK)- C-130 (Tampa, US)- Chinook (Benson UK)- Cougar (Marseille Frankrijk)- Apache (Gilze Rijen)- F16 Unit Level Trainer basic skills (Leeuwarden, Volkel)- F-50 en F-60 (Beek)- G-IV Gulfstream (Savanna, US)- Verkeers- en gevechtsleiding (Nw Milligen)- Geleide wapens GGW (de Peel)- Onderhoudstrainers (Woensdrecht)- Studie naar Mission Simulation Center F16 + Apache- Studie verv DC-10 en C-130- Vervanging F16Pagina 65 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05KMar:- FATS: simulatie ambtsinstructie- NL CST KIBOWI (CASTOR)- KKW-SIM (Klein Kaliber Wapensysteem Simulator)- Rijsimulator categorie B Categorie C (Vrachtauto)- Simulatie Public Order Management (in ontwikkeling)Noot:Naast deze simulaties maken OPCO’s incidenteel gebruik van de inhuur van simulaties.Deze zijn niet in dit overzicht opgenomen.Pagina 66 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Bijlage 6O&T architectuurPagina 67 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Bijlage 7Het besturingsmodel DefensieHet bestaande besturingsmodel berust op “een keuze voor minder bureaucratie,samenvoeging van staven, standaardisatie van procedures en werkwijzen en stroomlijningvan een geïntegreerde beleids-, plan- en begrotingscyclus 108 .” Het nieuwe besturingsmodelkent de volgende uitgangspunten:• Het eerste uitgangspunt is resultaatgerichte, prestatiegerichte sturing. De afstemmingtussen de primaire en ondersteunende processen van Defensie verloopt via klantleverancierrelaties.• Het tweede uitgangspunt is de centralisatie van de besturing (beleidsvorming,planning en control). Zo ontstaat een scheiding tussen beleid, uitvoering, control,toezicht en ondersteuning.• Het derde uitgangspunt is het toedelen van de eindverantwoordelijkheid voor deuitvoering van de inzet en de gereedstelling van operationele eenheden bij deCommandant der Strijdkrachten.M in inis iste terrS ta taa ts tss se ccre reta tarisIn Ins sp e ccte teu r-G e n e ra raa l ld e rrkkrijg ssm a cch ttS e ccre reta taris ris-G -Ge en e ra raa l lpp lv lv .. S e ccre reta taris ris- -G e n e ra raa l lD ire c te u r J u rid is c h e Z a k e nD ire c te u r M ilita ire In lic h tin g e n - e n V e ilig h e id s d ie n s tD ire c te u r V o o rlic h tin g e n C o m m u n ic a tieD ire c te u r A u d it D ie n s t D e fe n s ieB e v e ilig in g s a u to rite itD ire c te u r R u im te , M ilie u e n V a s tg o e d b e le idM ilita ire L u c h tv a a rt A u to rite itB e s tu u rs s ta fC o m m a n d a n t t d e rrS trijd kkra rac ch te tenH o o fd fdd ire irec cte teu rrA lg lge m e n eB e le leid ids sz za kke nH o o fd fdd ire irec cte teu rrF in ina n ccië iën e n nC o n tro trollH o o fd fdd ire irec cte teu rrP e rs rso n e e l lH o o fd fdd ire irec cte teu rrInIn fo form rma tie tie--vvo o rz rzie ien in ing e n O rg rga n is isa tie tieD ire irec cte teu rrD e fe fen ssie ie M a te terie riee l lO rg rga n is isa tie tieK o n in ink klijk lijkeM a re rec ch a u s sse eC o m m a n d o oZ e e sstrijd --kkra rac ch te tenC o m m a n d oL a n d sstrijd --kkra rach c hte tenC oo m m a n d oL u cch ts tstrijd --kkra rac ch te tenD e fe fen ssieieM a te terie riee l lO rg rga n is isa tie tieC o m m a n d oD ie ien sste ten C e n tra traO p e ra tio n e le C o m m a n d o ´sO n d e rs te u n in gFiguur 7: organigram van de Bestuursstaf Defensie108 Ministerie van Defensie, DGFC, Tussen machten en tegenkrachten, Rapport bestuurlijke evaluatie Defensie, d.d. 26 maart2007.Pagina 68 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Kenmerkend voor het besturingsmodel is de keuze voor functiescheiding enarbeidspecialisatie. De achtergrond voor deze keuze is de gedachte dat door te kiezen voorspecialisatie men zich kan richten op die zaken waar men goed in is, om vervolgens deze‘competentie’ verder te professionaliseren en slimmer te organiseren. Er is daarmee gekozenvoor een strikte scheiding tussen beleid, uitvoering en ondersteuning.Pagina 69 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05Bijlage 8Literatuurlijst en bronnenLiteratuur:- Akkerman, S. Nieuwe vormen van onderwijs voor een nieuwe generatie studenten.IVLOS, Universiteit Utrecht (Utrecht, 2007).- Akkerman, S., Huizenga, J. & Admiraal, W. ‘Learning history by storification: a mobilegame in and about medieval Amsterdam’. Computers & Education 1-2007.- Van den Berg, M., & Simons, P.R.J. Wat weten we over gaming in het VO en PO?Stichting Kennisnet-ICT op school, (Zoetermeer, 2007).- Becker, D. ‘Army gunning for game players’. News.com, 2004.- Berenschot, Pietersma, Paul, College IDL, uitreikstuk bij college voor de HDV,Strategie en beleid, de strategische dialoog, d.d. 6-2-2009, sheet 8.- Boschma, J. & Groen, I. Generatie Einstein. Slimmer, sneller en socialer.(Amsterdam, 2006).- Boonstra J.J., Steensma, H.O., Demenint, M.I. Ontwerpen en Ontwikkelen vanOrganisaties. Pag 11 (Den-Haag, 2002).- Camps, T.W.A., Grond voor Samenwerking (Tilburg, 2008).- Von Clausewitz, Carl, On War (Princeton, 1989)- Crogan, P. ‘The Experience of information in Computer Games’ Journal of mediaarts culture, 1 (2004).- Filius R.M., en Akkerman S.F., Rapport onderwijs met educatieve games bij deUniversiteit Utrecht (Expertisecentrum ICT in het onderwijs, Utrecht, januari 2008)- Flin, R. Sitting in the Hot Seat, (Chichester, 1997).- Frissen, P.H.A., De staat van verschil (Amsterdam, maart 2007).- Hart,’t, H. e.a. Onderzoeksmethoden (Amsterdam, 1998).- Hermans, H., & Hermans-Jansen, E. Self-Narratives. The construction of meaning inpsychotherapy. (London, 1995).- Howe, N. & Strauss, W. Millennials Rising: The Next Great Generation. (New York,2000).- Instituut Defensie Leergangen, Reader Module Verandermanagement, Theo Camps,Twee toekomstbeelden: virtueel leiderschap en leiderschap in netwerken vanorganisaties (2009).Pagina 70 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05- Kiili, K. ‘Digital game-based learning: Towards an experiential gaming model’. Internetand Higher Education (2005-8).- Leemkuil, H. Is it all in the game? (Universiteit Twente, 2006).- Ministerie van Defensie: Actualiseringsbrief (“Nieuw evenwicht, nieuweontwikkelingen”, van 2 juni 2006, kamerstuk 30 300 X, nr. 127)- Ministerie van Defensie, Bestuursstaf, Nederlandse Defensie Doctrine (Den-Haag,2007).- Ministerie van Defensie. Brief aan de kamer met als titel: Wereldwijd dienstbaar (16-10-2007).- Ministerie van Defensie, DGFC, Tussen machten en tegenkrachten, Rapportbestuurlijke evaluatie Defensie, d.d. 26 maart 2007.- Ministerie van Defensie, Project initiatiedocument Opleiden en Trainen, 06-03-2009.- Ministerie van Defensie, DGFC, Tussen machten en tegenkrachten, Rapportbestuurlijke evaluatie Defensie, d.d. 26 maart 2007.- Teisman, G.R. Publiek management op de grens van chaos en orde (Den-Haag2005).- Nieborg, D.B. Changing the rules of engagement, tapping into the popular culture ofAmeric’s Army, the official U.S. Army computer Game (Utrecht, 2005).- Nieborg, D.B. ‘Militaire games’, tijdschrift voor mediageschiedenis, 7.2 (2004).- Prensky, M. (2005). ‘Engage Me or Enrage Me: What today's learners demand’.Educause Review, 40.- Schaab, Brooke B., Dressel, J Douglas. Training the Troops : What Today's SoldiersTell Us About Training for Information-Age Digital Competency. Alexandria, Va.: U.S.Army Research Institute for the Behavioral and Social Sciences, (2003).- Simons, P.R.J., Linden, J. van der & Duffy, T. New learning, (Dordrecht, 2000).- Slingerland, M.. ‘Onderwijskundig ontwerp en advisering: Digital Game-BasedLearning: literatuuronderzoek naar de inzet van serious gaming in hoger onderwijs enbedrijfsopleidingen’. Masterstudie in opdracht van Stoas Learning. (UniversiteitUtrecht Utrecht, 2007).- J.W. Schot, Constructive Technology Assessment and Technology Dynamics: TheCase of Clean Technologies.- J.W. Schot , A. Rip, ‘The Past and Future of Constructive Technology Assessment’.Technological Forecasting and Social Change, 54 (1996).- Smit, W.A., Oost, van E.C.J. De wederzijdse beïnvloeding van technologie enmaatschappij (Bussum, 1999).Pagina 71 van 72

Titel: Simulatie, vechten in een virtuele wereldSteller: Lkol E.M. HoppeMinisterie van DefensieInstituut Defensie LeergangenVersie: definitief Hogere Defensie Vorming 05- General Rupert Smith, The Utility of Force: The Art of War in the Modern World (NewYork, 2007).- Smith,R. The disruptive potential of Game Technologies: Lessons Learned from it’simpact on the Military Simulation Industry. Research Technology Management, 50 (2)- Smith, R. technology disruption in the simulation industry. Journal of DefenseModeling and Simulation, 3(1), (january 2006)- Smith, R., Essential Techniques for military modeling and simulation. Paperpresented at the proceedings of the 30 th conference on simulation. (1998).- Styhre,A. Understanding Knowledge Management; critical and Postmodernperspectives (Copenhagen, 2003).- Voogd, J e.d. Collective Mission Simulation in the Netherlands. I/ITSEC 2008.Websites:- http://www.d-n-i.net/dni/category/simulation-gaming/- www.goarmy.com- www.gameresearch.nl- http://www.colab.edte.utwente.nl/documents/WEM_flyerfinal.pdf.- http://www.utwente.nl/du/Projecten/Innobusinfo.doc/- www.belisarius.com- www.gamespace.nlPagina 72 van 72