A-blad Houtstof op de bouwplaats - Arbouw

A-bladHoutstof op de bouwplaats1

Inhoud1 Houtstof op de bouwplaats 4Materiaal 4Gereedschap 5Werkmethode 52 Gezondheidseffecten van houtstof 6Huidaandoeningen 6Oogaandoeningen 6Luchtwegaandoeningen 6Neuskanker 73 Maatregelen tegen blootstelling aan houtstof 8Maatregelen in de ontwerpfase 8Maatregelen in de voorbereidingsfase 8Maatregelen in de uitvoeringsfase 9Technische maatregelen 9Organisatorische maatregelen 12Persoonlijke beschermingsmiddelen 124 Samenvatting van de mogelijke maatregelen 14Technische maatregelen 14Afzuiging van houtstof 14Organisatorische maatregelen 14Persoonlijke beschermingsmiddelen 145 Samenvatting van de technische eisen 15Afzuigapparatuur 15Machines 16Realisatietermijnen 166 Overige arborisico’s 17Houtconserveringsmiddelen 17Lijmen 18Lakken en verven 18n 2Houtstof op de bouwplaats

7 Zorgen voor goede arbeidsomstandigheden 19Risico’s inventariseren en evalueren 19Arbobesluit - afdeling Bouwproces 19Opleiding, voorlichting en instructie 20Taakinstructie en werkoverleg 20Bedrijfshulpverlening en EHBO 20Preventieve bedrijfsgezondheidszorg 20Ten slotte 208 Informatie 21Aanvullende literatuur 21Adressen 22n n n n n n n n n n 3

1 A-bladHoutstof op de bouwplaatsIn dit A-blad staan de afspraken die de werkgevers en de werknemers in de bouwnijverheidhebben gemaakt om de blootstelling aan houtstof op de bouwplaats totonder de wettelijke grenswaarde terug te dringen. Deze afspraken hebben betrekkingop de keuze van apparatuur, afzuigmogelijkheden en werkmethoden. Dit A-blad bevat een beschrijving van de beheersmaatregelen voor de meest voorkomendevormen van houtbewerking, zoals zagen, schaven en schuren. Deze afspraken zijngemaakt met inachtneming en ter nadere invulling van hetgeen in de Arbeidsomstandighedenwet(Arbowet) en de Wet op de Ondernemingsraden is bepaald.De arbeidsomstandigheden bij houtbewerking zijnmede afhankelijk van andere betrokkenen, zoalsopdrachtgevers, werkvoorbereiders en fabrikantenvan hulpmiddelen en gereedschappen. Ookzij moeten zich richten naar de afspraken in ditA-blad.De werkgevers en werknemers willen met ditA-blad bereiken dat de blootstelling aan houtstofvermindert. Hierdoor wordt de kans op ziekteverzuimen arbeidsongeschiktheid kleiner en zal dekwaliteit van het werk verbeteren.Dit A-blad heeft betrekking op het terug dringenvan houtstof op de bouwplaats, met inbegrip vantijdelijke voorzieningen zoals de zaagloods. Op detimmerwerkplaats is het Arbo-Informatieblad AI 23‘Toxische stoffen in de houtverwerkende industrie’van toepassing.Vooral timmerlieden, interieurbouwers, schildersen glaszetters komen in contact met schadelijkehoeveelheden houtstof. Dit stof komt met namevrij bij bewerkingen zoals schuren, zagen, frezen enschoonmaken.MateriaalEr zijn grote verschillen in productie van stof vanuitde verschillende materialen. Bij het bewerken vanplaatmateriaal zoals MDF komt bijvoorbeeld veelmeer stof vrij dan bij het bewerken van multiplex ofmassief hout.Houtstof komt vrij bij bewerkingen als schuren, zagen en frezenn 4Houtstof op de bouwplaats

Bewerken van MDF veroorzaakt veel stofVlakschuurmachine: minder stofGereedschapSneldraaiend of bewegend gereedschap produceertmeer stof dan langzaam bewegend gereedschap, bijvoorbeeldeen bandschuurmachine produceert veelmeer stof dan een vlakschuurmachine. Het stof vaneen vlakschuurmachine is ook gemakkelijker af tezuigen, doordat het minder wordt weggeblazen.Andere gereedschappen waarbij veel stof vrijkomt,zijn onder meer de cirkelzaag, de handschaaf machineen de handfreesmachine.Het vegen van droog stof levert veel stof op. Behalvehoutstof zijn daarbij ook andere soorten stof aanwezig,zoals bijvoorbeeld kwartsstof. Stofzuigenvoorkomt dat het stof zich verplaatst.Bandschuurmachine: veel stofWerkmethode(Mobiele) afzuiging vangt een groot deel van hetgeproduceerde stof weg. Werken met afgezogengereedschap veroorzaakt dus minder stof in de luchtdan werken met niet-afgezogen gereedschap.Ook natuurlijke ventilatie kan helpen het stof af tevoeren. Als de raamopeningen nog niet (glas)dichtgemaakt zijn, is er een redelijke ventilatie, maarafbouwwerkzaamheden eisen dikwijls een winddichtewerkruimte, waardoor de mogelijkheden vannatuurlijke ventilatie beperkt zijn.Stofzuigen: een goed alternatief voor vegenn n n n n n n n n n 5

2 Gezondheidseffectenvan houtstofDe gevolgen van blootstelling aan houtstof worden in belangrijke mate bepaalddoor de plaats waar het stof in het lichaam terechtkomt, de eigenschappen van hetstof, de concentratie van het stof en de duur van de blootstelling. De meest voorkomendegezondheidsrisico’s komen in dit hoofdstuk aan de orde.HuidaandoeningenContact met houtstof kan irritatie en ontsteking vande huid veroorzaken: contactdermatitis. Deze vormvan contactdermatitis kan chronische vormen aannemenin de vorm van huideczeem.Allergische huidreacties ontstaan bij personen, dieVurenhout: kans op astmauiten zich in pijn, tranende ogen, ettervorming enlichtschuwheid. Ook oogbindvliesontsteking kanchronische vormen aannemen.Merantihout: kans op huidirritatiesdaarvoor gevoelig zijn en worden meestal veroorzaaktdoor stoffen in het kernhout. Soms blijken ookschimmels, schimmelsporen en terpenen, die zichonder de schors bevinden, verantwoordelijk te zijnvoor allergische reacties. De directe veroorzaker vande allergie is meestal niet aan te wijzen. Eczeem opde handruggen, aan hoofd en hals is vaak kenmerkend.Andere huidklachten zijn slecht genezendesplinterwonden, ontstekingen van de haarwortels,huidverkleuringen en het ontstaan van galbulten bijovergevoelige personen.OogaandoeningenHet oogbindvlies kan ontstoken raken als gevolg vancontact met houtstof. De ontsteking blijft vaak beperkttot de binnenzijde van de oogleden, maar kanzich uitbreiden naar het oogwit. De verschijnselenLuchtwegaandoeningenAandoeningen aan de luchtwegen kunnen zich inalle delen van de luchtwegen voordoen. Een vrij onschuldigereactie van de neus op houtstof is niezenen neusverkoudheid. Houtstof heeft vaak een vochtaantrekkendewerking, waardoor een droge en pijnlijkeneus en keel kan ontstaan. Chronisch ontstokenneusslijmvlies kan leiden tot neusbloedingen.Astma en astmatische bronchitis zijn andere veelvoorkomendeaandoeningen aan de luchtwegendoor houtstof. Een chemische longontsteking is eenreactie van de longblaasjes op de blootstelling aanbijvoorbeeld houtstof, met als symptomen hoesten,koorts en kortademigheid.Veel aandoeningen aan de luchtwegen hebben eenallergische achtergrond. Dat wil zeggen dat ze hetgevolg zijn van een overgevoeligheidsreactie vanhet lichaam. De overgevoeligheidsreacties openbarenzich vaak niet onmiddellijk na blootstelling. Zotreden astma-aanvallen vaak ‘s nachts op. Allergieënn 6Houtstof op de bouwplaats

kunnen in de loop der jaren worden opgebouwd.Iemand kan dus jaren zonder problemen in een stoffigeruimte werken en plotseling last krijgen vanbepaalde verschijnselen.Alle houtsoorten hebben, in meer of mindere mate,een irriterende of allergene werking. Het gezondheidseffectvan de verschillende houtsoorten kanechter wel heel verschillend zijn. Zo kan bijvoorbeeldstof van vurenhout voornamelijk aanleiding geventot astma, terwijl van meranti alleen bekend is dat hethuidirritaties kan veroorzaken.Er is een grote variatie in gezondheidsrisico’s engezondheidseffecten door:• de verschillende afmetingen en het gewicht van dehoutstofdeeltjes;• de vorm van het houtstof, die soms sterk verschilten afhankelijk is van de houtsoort en het typebewerking;• het verschil in schadelijke werking (toxiciteit);• het verschil in vochtgehalte.NeuskankerDe relatie tussen stof van hardhout en een verhoogdrisico op kanker aan de neus en neusbijholten iswetenschappelijk vastgesteld. Daarnaast kan hethout door tal van bewerkingen kankerverwekkendeadditieven bevatten, zoals formaldehyde van lijm ofchromaten van houtverduurzamingsmiddelen. Deoverheid heeft werkzaamheden waarbij men wordtblootgesteld aan stof van hardhout op de lijst vankankerverwekkende processen geplaatst. Hardhout isgedefinieerd als het hout van bedektzadigen. Als voorbeeldenzijn genoemd: berk, beuk, eik, els, es, esdoorn,esp, haagbeuk, iep, kastanje, kers, linde, notenboom,plataan, populier, walnoot, wilg en van tropisch hardhout:balsa, ebbe, iroko, mahonie, meranti, teak. Meerinformatie over de verplichtingen bij het werken metkankerverwekkende stoffen en processen vindt u inhet Arbo-Informatieblad AI 6 ‘Werken met kankerverwekkendestoffen en processen’. Tabel 1 geeft eenoverzicht van de meest gebruikte houtsoorten in debouwnijverheid en de daarmee samenhangende gezondheidseffecten.Houtsoort Herkomst 1 2 3 4 5 6Naaldhoutvuren Europa, Noord-Amerika, Azië x x x x x xgrenen Europa, Azië x x x xwestern red cedar Noord-Amerika x x x xHardhoutrode meranti Azië xalle soorten eiken Europa, Noord-Amerika, Azië x x x xazobé Afrika x xmerbau / azfelia Azië xbeuken Europa x x x xbalau Azië x x x x xiroko Afrika x x x x x x1 huidontsteking 4 kortademigheid (astma)2 oogbindvliesontsteking 5 hyper-reactiviteit van de longblaasjes3 neusverkoudheidsverschijnselen (extrinsieke allergische alveolitis)6 jeukn n n n n n n n nTabel 1: houtsoorten, herkomst en mogelijke gezondheidseffectenn n n n n n n n n n 7

3 Maatregelen tegenblootstelling aan houtstofDe wettelijke grenswaarde van 2 mg/m 3 is haalbaar door een combinatie van maatregelen,gericht op de houtbewerking, de werkomgeving en de werkorganisatie. Hierbijkan gedacht worden aan het toepassen van een andere werkvoorbereiding, anderewerkwijzen, andere materialen en andere manieren van reinigen. In het bijzonderwordt voorrang gegeven aan bronmaatregelen en aan industriële afzuiging.Sommige maatregelen brengen een andere wijze vanuitvoeren en/of een groter tijdsbeslag met zich mee.Naast gezondheidskundige overwegingen spelenook technische, organisatorische en economischemo tieven een rol bij het maken van de keuzes.Werk gevers- en werknemersorganisaties achten degenoemde maatregelen haalbaar.Maatregelen in de ontwerpfaseOp grond van het Arbobesluit, hoofdstuk 2, afdeling5: Bouwproces, is de ontwerper verplicht aandacht tebesteden aan de arborisico’s die het ontwerp met zichmeebrengt. Het bouwwerk behoort zodanig te zijnontworpen dat het op een veilige manier kan wordengebouwd, onderhouden en gesloopt. Daarbij is hetwettelijk vastgelegde arbeidshygiënische regime vantoepassing: eerst maatregelen aan de bron, en als datniet voldoende is, andere typen maat regelen overwegen.Bij de bronmaatregelen speelt de ontwerpendepartij een cruciale rol.Een voorbeeld is het voorschrijven van andere materialen.Hout is een gewild en veelzijdig bouwmateriaal.Volledige vervanging van deze producten is daaromgeen optie. Wel kan de ontwerper bij een aantaltoepassingen alternatieven voorschrijven:• gipsplaten voor binnenafwerking: deze kunnenop maat gemaakt worden door inkerven en brekenin plaats van te zagen. Daarbij ontstaat vrijwel geenstof;• in plaats van MDF, dat bij bewerking veel houtstofgeeft, andere plaattypen of massief hout toepassen;• bekistingen van ander materiaal dan hout, bijvoorbeeldstaal, polystyreen of aluminium gebruiken.Andere bronmaatregelen zijn: zoveel mogelijk modulairontwerpen, en de maat voering vanaf tekeningvoorbereiden, of bouwkundige details ontwerpen metafdekkende profielen en plinten, zodat maatafwijkingenworden opgevangen zonder verder zaagwerk.Maatregelen in de voorbereidingsfaseHet werk kan nauwkeurig op maat worden gemaaktwanneer het project ingemeten wordt tijdens devoorbereidingsfase, zo kort mogelijk voor aanvangvan de productie in de fabriek. Veel zaagwerk gebeurtdan in de werkplaats in plaats van op de bouwplaats.Het is meestal eenvoudiger om voorzieningen op eenvaste werkplek aan te brengen. Daardoor kan men inGipsplaten kunnen stofvrij op maat worden gemaaktVoorzieningen zijn op een vaste werkplek eenvoudiger aan tebrengenn 8Houtstof op de bouwplaats

timmerwerkplaatsen beschikken over betere apparatuuren voorzieningen om blootstelling aan stof tevoorkomen.Het op maat aanleveren van producten betekent eensterke vermindering van de blootstelling op de bouwplaats.De efficiencywinst bestaat uit het wegvallenvan een aantal bewerkingen op de bouwplaats. Demate waarin efficiencywinst wordt behaald, wordtbepaald door de aard, de frequentie en de tijdsduurvan de weggevallen activiteiten.Maatregelen in de uitvoeringsfaseDe in het Arbobesluit opgenomen arbeidshygiënischestrategie (artikel 4.4) bevat een volgorde vante nemen maatregelen. Uitgangspunt hierbij is datmaatregelen zoveel mogelijk aan de bron moetenworden genomen. Is dit niet mogelijk, dan kan gekozenworden voor maatregelen met een collectief karakter.Daarna mag pas bescherming op individueelniveau worden toegepast.Technische maatregelenandere materialenEén van de bronmaatregelen is de keuze voor materialendie zo weinig mogelijk stof veroorzaken. Inde paragraaf ‘maatregelen in de ontwerpfase’ staanvoorbeelden van alternatieve materialen. In sommigegevallen, bijvoorbeeld bij burgerwerk, maakt de aannemerzelf het ontwerp. In dat geval is de aannemertot op zekere hoogte vrij in de keuze van materialen.andere apparatuurNog een bronmaatregel is het kiezen voor andereapparatuur, waardoor de stofblootstelling wordtgereduceerd.Voorbeelden zijn:• het gebruik van een decoupeerzaag of een handzaagin plaats van een handcirkelzaag geeft eenrelatief lage houtstof-emissie waarbij normaal gesprokenconcentraties beneden 2 mg/m 3 haalbaarzijn. Door de lagere zaagsnelheid produceert eendecoupeerzaag aanzienlijk minder stof en bovendienook grover stof dan een handcirkelzaag;• het gebruik van vlakschuurmachines in plaats vanrotatie- of bandschuurmachines levert een vijftottienvoudige vermindering in blootstelling op.Bovendien werpt een vlakschuurmachine het stofminder ver weg dan de twee andere typen schuurmachines;• ook het gebruik van een handschaaf in plaats vaneen elektrische schaaf veroorzaakt een lagere blootstellingaan houtstof.De tanding van het zaagblad heeft invloed op de stofproductieaanpassing, onderhoud en afstelling van apparatuuren gereedschapEnkele voorbeelden van aanpassingen zijn:• een zaagblad dat zo weinig mogelijk houtstof produceert.In de praktijk is de keuze van een zaagbladeen compromis tussen vele eisen, waarvan de productievan houtstof er één is. Wel zijn enkele vuistregelste geven:Vang het houtstof direct weg waar het wordt geproduceerdn n n n n n n n n n 9

- een ronder getand zaagblad heeft een minderverspanende werking en levert daardoor minderhoutstof;- een zaagblad met veel tanden verspreidt minderstof, doordat met een lagere draaisnelheid gewerktkan worden;- een dunner zaagblad verspaant minder en produceertdus minder houtstof.• scherp gereedschap produceert minder en ook groverstof dan bot gereedschap.• een lager toerental kan de verspreiding van stof tegengaan.Stel daarom af op het laagste toerental datin verband met de kwaliteit mogelijk is.afzuigingHet gebruik van afzuiging direct op de plaats waarhet houtstof wordt geproduceerd, is een effectievemethode om het houtstof weg te vangen.Het beste is afvoer via een slang naar een (mobiele)afzuig- en filterinstallatie of een industriële stofzuigermet stofopvang en stoffilter. Dit verdient sterk deVoor oudere machines zijn aangepaste kappen te makenPapieren stofzakjes laten minder stof door dan katoenen zakjesvoorkeur boven de katoenen stofzakjes die soms aanbijvoorbeeld een schuurmachine zitten.Handgereedschap kan van geïntegreerde stofafzuigingzijn voorzien. Opvang van het houtstof inpapieren stofzakken geeft een veel beter resultaatdan katoenen zakken.afzuigapparatuurIn de praktijk wordt de blootstelling in grote matebepaald door de effectiviteit van het afzuigsysteem.Daarom zijn de volgende punten van belang:• voor een goede afzuiging is een juiste afzuigkapof aansluiting op de machine noodzakelijk. Opde meeste machines kan tegenwoordig afzuigingworden aangesloten. Voor oudere machines zijnaangepaste kappen te bestellen of te maken;• de vormgeving en uitvoering van de kap is vanbelang. De afzuigkap moet het gedeelte van hetwerkstuk waar stof vrijkomt zoveel mogelijk omsluiten.Een extra afsluiting direct op het werkstukis mogelijk door toepassing van borstels of plasticof rubber flappen;• bij zagen en frezen is het gebruik van doorzichtigeantistatische kappen aan te raden;• bij de vormgeving van de afzuigkap en de aansluitingvan de afzuiging moet rekening wordengehouden met de richting waarin het stof zichbeweegt. Zonodig dient aan twee zijden afgezogente worden. Vast opgestelde machines, zoals bouwzagenen tafelfrezen, dienen aan zowel de bovenzijdeals de onderzijde te worden afgezogen;• de afzuigsnelheid bij de aansluiting van de afzuigslangdient teminste 20 m/s voor droog houtn 10Houtstof op de bouwplaats

Voor naaldhout is de MAC 2 mg/m 3 en dus is eenfilterklasse L of M voldoende. Voor de filtratie vankankerverwekkende hout soorten, dus alle ‘bedektzadigen’,is klasse H noodzakelijk.Organisatorische maatregelenHet regelmatig en goed schoonhouden van dewerkruimte kan de hoeveelheid zwevend stof sterkreduceren. Ditzelfde geldt voor de aanwezigheid vanvoldoende natuurlijke of mechanische ventilatie.Stofvormende werkzaamheden kunnen het beste inde buitenlucht worden gedaan. Als uitvoering binnennoodzakelijk is, is een goed geventileerde loods ophet bouwterrein het beste.Door het scheiden van stoffige en schone werkruimtes,zal het aantal mensen dat aan houtstof wordtblootgesteld lager zijn. Ook taakroulatie vermindertde blootstelling aan houtstof per persoon.Een afsluitbare stofzak helpt blootstelling aan stof te voorkomenfilters voor afzuigapparatuurEr zijn diverse typen filters op de markt. Jarenlangwerden katoenen filterzakken gebruikt. Deze latenveel fijn stof door en zijn daarom niet geschikt. Denieuwe systemen zijn gemaakt van speciaal papierof polyester naaldvilt. Dit levert goede resultatenop. De benodigde filtratiegraad is beschreven in deEuropese norm IEC 60335-2-69 “Particular requirementsfor wet and dry vacuum cleaners, includingpower brush, for industrial and commercial use”.Deze onderscheidt drie filterklassen. Hoe lager deMAC voor een stof, hoe meer stof het filter moettegenhouden. De filterklassen en de maximalepenetratie zijn samengevat in tabel 2.Filterklasse MAC (mg/m 3 ) Max. Penetratie (%)L > 1 < 5M > 0,1 < 0,5H < 0,1 en/of < 0,005kankerverwekkendn n n n n n n n nTabel 2: filterklassen, toepassingsgebied en benodigdefiltratiegraadschoonmakenDe manier van schoonmaken heeft veel invloed ophet vrijkomen van houtstof: het gebruik van een stofzuigerin plaats van het schoonmaken met een bezemis de beste keus.Als tweede keus kan men bij het vegen van vloerenveegpoeder gebruiken of de vloeren eerst nat makenom de stofontwikkeling te beperken. Zuig geschuurdwerk eerst schoon of veeg het met een kleefdoekschoon alvorens verder te werken.correct gebruik van machinesVoor het verminderen van stofblootstelling zijn devolgende punten van belang:• gebruik de aanwezige voorzieningen op de juistewijze;• gebruik de aanwezige afvangkappen op machinesen apparatuur;• verwissel regelmatig filters en afvalzakken van defilterinstallatie. Let op de ‘zakvol’-indicator;• gebruik de kleppen van de afzuiginstallatie indiener meerdere machines op aangesloten zijn;• zorg voor regelmatig onderhoud van de afzuiginstallatie(s);• indien een reinigingssysteem voor de filter aanwezigis, gebruik dit dan regelmatig.Persoonlijke beschermingsmiddelenAdemhalingsbeschermingsmiddelen zijn niet bedoeldom continu te dragen. Deze middelen mogenalleen gebruikt worden in situaties waarbij veel houtstofvrijkomt én de blootstelling aan dit stof niet ofzeer moeilijk voorkomen kan worden met anderen 12Houtstof op de bouwplaats

Een schone werkruimte: minder zwevend stofmaatregelen. Voorbeelden kunnen zijn het zagen vanplaatmateriaal, het schuren en het schoonmaken vanwerkruimtes. Gebruik bij dit werk bij voorkeur eenhalfgelaatsmasker met P2-filter of eventueel een P2-snuitje. Bij activiteiten van korte duur met niet al tehoge stofconcentraties biedt een P2-snuitje afdoendebescherming.Is er sprake van hoge stofconcentraties en/of langdurigewerkzaamheden, dan kan uitsluitend een halfgelaatsmaskermet P2-filter of een aangeblazen helmvoldoende bescherming bieden.Filters van ademhalingsbeschermingsmiddelen hebbeneen beperkte gebruiksduur. Afhankelijk van dehoeveelheid stof en de intensiteit van het werk raakthet filter vol. Verwissel de filters regelmatig en gooiwegwerpfilters ook echt op tijd weg.De meeste fabrikanten geven aanwijzingen voor delevensduur van een filter. De filters moeten in elkgeval vernieuwd worden wanneer bij een onderdrukmaskerde ademhaling wordt bemoeilijkt en wanneerbij een aangeblazen beschermingsmiddel het geluidvan de motor verandert. Geadviseerd wordt na maximaal8 uur het filter te vervangen.Maskers behoren, net als veiligheidsschoenen enwerkkleding, door één gebruiker te worden gedragen.Zorg er dus voor dat elke werknemer zijn eigenmasker heeft. Ademhalingsbeschermingsmiddelendienen opgeborgen te worden in een goed afsluit bareverpakking.Handschoenen geven de huid extra bescherming. Ditkunnen gewone “katoentjes” of “amerikaantjes” zijn.Halfgelaatsmaskern n n n n n n n n n 13

4 Samenvattingvan de mogelijke maatregelenTechnische maatregelenAanpak bij de bron• Ga na of materialen die geen houtstof producerenkunnen worden gebruikt. Houd er wel rekeningmee dat dan misschien andere problemen kunnenontstaan.• Werk met schoon materiaal. Hiermee wordt bedoelddat platen, planken en werkstukken vantevoren gereinigd of schoon gezogen zijn.• De keuze voor het juiste gereedschap kan vormingvan houtstof voorkomen of verminderen.• Tracht zoveel mogelijk het materiaal op maat telaten aanleveren.• Gebruik scherp gereedschap, zodat minder fijn stofwordt geproduceerd.Afzuiging van houtstof• Maak gebruik van de aanwezige stofkappen opmachines.• Sluit alle apparatuur, die stof produceert, aan opafzuiging.• Zorg voor een goede ventilatie van de werkruimte.• Maak schoon door het stof weg te zuigen met eenstofzuiger. Gebruik hiervoor een goede industriestofzuiger.Wordt de vloer geveegd, maak deze daneerst nat of gebruik een veegpoeder.• Als toch gebruik wordt gemaakt van handgereedschapmet geïntegreerde afzuiging, gebruik dan eenpapieren stofzak.• Vraag bij de leverancier specificaties voor afzuiging,luchthoeveelheid en drukverlies en vraagaltijd garantie.• Laat regelmatig door een deskundige controleren ofmen op de goede wijze met de machines omgaat enof de stofproductie inderdaad onder de norm blijft.De arbodienst kan daarbij ondersteuning verlenen.• Juist gebruik en regelmatig onderhoud van deafzuiginstallatie is voor een goed functioneren vanbelang.Persoonlijke beschermingsmiddelen• Gebruik ademhalingsbescherming (masker metP2-filter) bij stoffige werkzaamheden en opruim- ofschoonmaakwerk. Dit biedt afdoende beschermingbij niet al te hoge stofconcentraties en bij stoffigeactiviteiten van korte duur.• Bij zeer hoge stofconcentraties en/of langdurigewerkzaamheden, kan alleen een halfgelaatsmaskermet P2-filter of een aangeblazen helm voldoendebescherming bieden. In situaties waarin eenveiligheidshelm verplicht is, kunnen alleen aangeblazenhelmen worden gedragen die voldoen aanNEN-EN 397.Organisatorische maatregelen• Geef instructie en/of training over de invloed vanhoutstof en welke preventieve maatregelen mogelijkzijn.• Maak de werkomgeving schoon nadat werkzaamhedenwaarbij veel stof is vrijgekomen, zijnafgerond. Doe dit in elk geval aan het eind van elkedag.• Probeer stoffige werkzaamheden en stofarme/stofvrijewerkzaamheden zoveel mogelijk te scheiden.Zo blijft het stof geconcentreerd in bepaalde delenvan de werkruimte en vindt geen verspreidingplaats naar de rest van de werkruimte. Dit voorkomtblootstelling van ‘omstanders’ aan houtstof.• Zorg voor goed onderhoud van de afzuiginstallatieen ander gereedschap. Repareer beschadigingenvan de slangen direct. Vervang de filters en/of stofzakkentijdig.• Koop alleen apparatuur en handgereedschapmet voorzieningen voor afzuiging. Let er op datde afzuigingsapparatuur een gekeurd filter heeft.n 14Houtstof op de bouwplaats

5 Samenvattingvan de technische eisenIn dit hoofdstuk worden algemene richtlijnen voor afzuigapparatuur aangegeven.De meeste richtlijnen zijn reeds in vorige hoofdstukken behandeld, maar wordenhier samengevat. Daarnaast is een aantal veel voorkomende machines kort beschreven.Alle machines dienen te zijn voorzien van een CE-markering.Cirkelzaag met afzuigingAfzuigapparatuurDe afzuigapparatuur moet voldoen aan de volgendeeisen:• de afzuigkap moet het gedeelte van het werkstukwaar stof vrijkomt zoveel mogelijk omsluiten, zonodig door toepassing van borstels of plastic ofrubber flappen;• bij de vormgeving van de afzuigkap en de aansluitingvan de afzuiging moet rekening wordengehouden met de richting waarin het stof zichbeweegt. Zonodig dient aan twee zijden afgezogente worden;• vast opgestelde machines, zoals bouwzagen entafelfrezen, dienen aan zowel de bovenzijde als aande onderzijde te worden afgezogen;• de afzuigsnelheid bij de aansluiting van de afzuigslangdient tenminste 20 m/s voor droog houten 28 m/s voor nat hout te zijn. Bij handge-n n n n n n n n n n 15

eedschappen is de doorsnede van de slang dan25 - 38 mm. Vanwege de leidingverliezen dienende snelheden in de leidingen tussen 35 - 50 m/s teliggen;• de vereiste onderdruk is minimaal 20.000 Pa(200 mBar);• als op een afzuiginstallatie meerdere afzuig puntenvan machines zijn aangesloten, moeten die afsluitbaarzijn. Bij het gebruik van handbediendeafsluiting moet er voldoende toezicht op debediening zijn;• de verplaatsbare stofzuigers dienen geschikt te zijnvoor 220/230 Volt;• de stofzuigers moeten goed bestand zijn tegenbeschadiging;• de stofzuigers dienen een afsluitbare zak te hebbenvoor de afvoer van stof;• de afzuiginstallatie of stofzuiger schakelt aanals het gereedschap wordt aangezet. Na het uitschakelenvan de machine loopt de afzuiging nogeven door om de slangen leeg te maken;• de afzuiging dient een “stofzak-vol”-indicator tehebben (flowsensor);• voor zachthout is een filterklasse M voldoende,voor hardhout is een filterklasse H nodig.MachinesbouwcirkelzaagEr dient een afzuiging zowel in de beschermkapals onder de zaagtafel te zitten. De bouwzaag dientaangesloten te worden op een daarvoor geëigende industriëlestofzuiger of mobiele afzuiger.schuurmachineBij voorkeur wordt een vlakschuurmachine met afzuigingdoor de schuurzool gebruikt. De hoeveelheidhoutstof die met deze machines vrijkomt, ligt doorgaanslager dan bij andere typen schuurmachines zoalsde bandschuurmachine.Sluit de machine aan op een industriële stofzuigerof een mobiele afzuiger. Indien dit niet mogelijk is,gebruik dan de geïntegreerde afzuiging met eenpapieren stofzak in plaats van het gebruikelijkekatoenen zakje.afkortzaagDeze dient een trechtervormige afzuiging achterde zaag te hebben, die doorloopt tot ten minstede langsgeleiding. De zaagsleuf en het afzuigkanaalonder het werkblad moeten geïntegreerd zijn enuitmonden in de afvangbak. Het geheel dient aangeslotente worden op een daarvoor geëigendeindustriële stofzuiger of mobiele afzuiger.handfrees/elektrische schaafDeze machines dienen een ingebouwde effectieve afzuigaansluitingte hebben.RealisatietermijnenWerkgevers en werknemers hebben ten aanzien vande stofreductie afspraken gemaakt.werkgevers zullen:• het kleine handgereedschap dat te veel houtstofproduceert binnen twee jaar vervangen;• alle vast opgestelde houtbewerkingsmachinesdie te veel houtstof produceren binnen drie jaarvervangen;• binnen twee jaar voldoende goede stofzuigers opde werkplekken in de bouw hebben.Alle overgangstermijnen zijn in november 2005 verstreken.Hiermee vordt het onderstaande geacht destand van de techniek te zijn.werknemers zullen:• in hun dagelijkse werk extra aandacht besteden aanhet terugdringen van de blootstelling aan houtstof;• afzuigapparatuur, persoonlijke beschermingsmiddelenen dergelijke op correcte wijze gebruiken enonderhouden.n 16Houtstof op de bouwplaats

6 Overigearborisico’sBehalve blootstelling aan houtstof zijn er nog verschillende andere risico’s bekend.Het werk is lichamelijk zwaar doordat er in belastende houdingen moet wordengewerkt. De apparatuur waarmee wordt gewerkt, produceert lawaai, waardoor erkans bestaat op lawaaidoofheid. De snel draaiende onderdelen van de machinesveroorzaken veiligheidsrisico’s. Daarnaast zijn er, behalve houtstof, verschillende anderestoffen die een gezondheidsrisico vormen.HoutcapsulesHoutconserveringsmiddelenBij het schuren of opschonen van de sponning kunnende glaszetter en de schilder in contact komenmet de stoffen uit houtpillen en houtcapsules. Verderwordt incidenteel met gecreosoteerd en gewolmaniseerdhout verwerkt.houtpillenDeze bevatten bifluoriden of borax. Uit de bifluoridenkan waterstoffluoride vrijkomen. Borax is eenin water oplosbaar zout. Vanwege de relatief kleinehoeveel heden is de kans dat er schadelijke hoeveelhedenvrijkomen beperkt. Beide stoffen werken alseen zuur.houtcapsulesDe werkzame stof is tributyltinoxyde (TBTO). Dezestof is zeer giftig voor de mens en werkt onder meerin op het zenuwstelsel.n n n n n n n n n n 17

creosootolieCreosootolie is een koolteerproduct. Het heeft eenirriterende werking op de slijmvliezen. Het leidt totkeelpijn, hoesten, pijn en roodheid van de ogen entast het zenuwstelsel aan. Creosootolie kan huidkankerveroorzaken.wolmanzoutenHout dat geïmpregneerd is met wolmanzout kan bijbewerkingen een irriterende werking op luchtwegen,huid en ogen hebben. Wolmanzouten kunnen kankerveroorzaken.LijmenBehalve voor houtverbindingen wordt lijm veel gebruiktin plaatmateriaal zoals triplex, multiplex,spaanplaat en MDF. Het bewerken van plaatmateriaalveroorzaakt dan ook een aanzienlijke blootstellingaan lijm.formaldehydeharslijmAfhankelijk van het type lijm kan in de niet uitgehardelijm behalve formaldehyde ook ureum, fenol ofresorcinol aanwezig zijn. Deze componenten van nogniet uitgeharde lijm kunnen huidirritatie en/of allergieveroorzaken. De stoffen kunnen worden opgenomenvia de huid. Uitgeharde lijm kan bij huidcontactaanleiding geven tot contacteczeem. Vrijkomendegassen (‘spaanplaatgassen’) kunnen de luchtwegenirriteren.epoxy- en polyurethaanlijmIn uitgeharde vorm zijn deze lijmen niet schadelijk.Maar de uitharding duurt soms weken tot maanden.Niet uitgeharde lijm bevat componenten die (vrijernstige) huidirritaties kunnen veroorzaken. Contacteczeemen allergische aandoeningen zijn mogelijk.Lakken en vervenLakken en verven bestaan over het algemeen uit eenbindmiddel, pigment, vulstoffen, oplosmiddel enenkele hulpstoffen. Tijdens houtbewerking zullenvooral de eerste componenten een rol spelen. Vooralafbouwers en schilders kunnen tijdens de hout -bewerking hieraan worden blootgesteld.oplosmiddelhoudende verfDeze verven bevatten alkydharsen, chloorrubberharsenof fenolharsen. Deze harsen kunnen leiden tot irritatiesvan luchtwegen, ogen en huid.watergedragen verfDeze verven bevatten acrylaten. Schuurstof, gebondenaan houtstof, kan irritaties aan luchtwegen enogen veroorzaken.n 18Houtstof op de bouwplaats

7 Zorgen voor goedearbeidsomstandighedenIn dit A-blad zijn veel punten genoemd die de gezondheid en de veiligheid bijhet werk positief kunnen beïnvloeden. Indien de hele branche zich hieraan zouhouden, zou er al veel zijn bereikt. Toch moet er volgens de Arbowet en onderliggenderegelgeving nog meer gebeuren.Risico’s inventariseren en evaluerenAlle bedrijven in Nederland, groot en klein, zijn verplichtna te gaan welke risico’s hun werkne merslopen bij het werk. Als er zaken niet in orde zijn(bijvoorbeeld te zwaar tillen, blootstelling aan schadelijkestoffen of aan te hoge geluidniveaus) danmoeten maatrege len worden genomen.Voor het inventariseren van arborisico’s is een aantalbranche-instrumenten ontwikkeld (RI&E MKBBouw nijverheid, ABRIE-bouw, Arbocheck). Hiermeekan op eenvoudige wijze inzicht worden verkregen inde arborisico’s van bedrijven. De bedrijven kunnenmet deze instrumenten desgewenst zelf de risico’sbeoordelen zonder inschakeling van een arbodienst.Afhankelijk van de bedrijfsgrootte moet er al of nieteen toetsing plaatsvinden door een gecertificeerdearbo dienst of een kerndeskundige. Voor bedrijvenmet minder dan 26 werknemers is toetsing bij gebruikvan een branche RI&E-instrument niet meernodig. Voor bedrijven met meer dan 25 werknemersis toetsing van de RI&E met bijbehorend Plan vanaanpak verplicht. De toetsing kan worden uitgevoerddoor de arbodienst of door een kerndeskundige(bedrijfsarts, hogere veiligheidskundige, arbeidshygiënistof arbeid- & organisatiedeskundige). Voortoetsing door een kerndeskundige de instemmingvan de Ondernemingsraad (OR) of Personeelsvertegenwoordiging(PVT) vereist.Als gegevens door onderzoek van erkende instellingen(bijvoorbeeld op het gebied van geluid - Beleidsregel6.7) reeds bekend zijn, hoeft de ondernemerook geen nieuwe metingen meer te laten doen.Arbobesluit - afdeling BouwprocesOp grond van het Arbobesluit, afdeling Bouwprocesmoet al in de ontwerpfase van een bouwproject rekeningworden gehouden met de gezondheid en veiligheidvan de werknemers op de bouwplaats. Allebetrokken partijen moeten door een goede coördinatieen samenwerking ervoor zorgen dat er veiligen gezond wordt gewerkt. Bij grote en/of risicovolleprojecten moet een veiligheids- en gezondheidsplanworden opgesteld. Tevens moet er een ‘coördinatorontwerpfase’ worden benoemd door de opdracht-gever en een ‘coördinator uitvoeringsfase’ door eenvan de aannemers, meestal zal dit de bouwkundigaannemer zijn. Gespecialiseerde aannemers ofneven aanne mers zijn verplicht de aanwijzingen vandeze ‘coördinator uitvoeringsfase’ op te volgen. Decoördinator zal ondermeer vragen naar de verhoogderisico’s bij het werk en naar de maatregelen die dewerkgever heeft getroffen ter bescherming van zijnwerknemers en derden. De werkgever moet daarbijbeoordelen of de maatregelen, zoals die zijn vastgelegdin het kader van de risico-inventarisatie en-evaluatie in zijn bedrijf, ook voor het project doeltreffendzijn en/of aanvullende maatregelen noodzakelijkzijn.opleiding, voorlichting en instructieVakbekwaamheid bevordert veilig, gezond en efficiëntwerken. Een goede opleiding is dan ook vangroot belang. Ontwikkeling van nieuwe werkmethodenmaakt het regelmatig opfrissen van kennis envakbekwaamheid noodzakelijk. Instructie en voorlichtinghierover is bovendien een verplichting vande werkgever, op grond van de Arbowet.De gegevens van dit A-blad dienen geïntegreerd teworden in de eindtermen van de vakopleidingen enals zodanig dienen ze deel uit te maken van de externelegitimatie van deze eindtermen. Hierdoor zal inde vorming van de toekomstige beroepsbeoefenaarshet houtstofprobleem en haar preventiemogelijkhedeneen vanzelfsprekend element worden.Goede voorlichting en instructie zijn een vereiste.Vaak wordt die verstrekt door de voorman, de uitvoerder,een ervaren werknemer, of door bijvoorbeeldeen arbodeskundige van de arbodienst. Zijkunnen de werknemers wijzen op het belang van veiligen gezond werken en het toepassen van de juistewerkmethoden. Ook toolbox-meetings zijn goedemogelijkheden om kennis uit te wisselen. Dit A-bladkan daarbij een hulpmiddel zijn.Taakinstructie en werkoverlegEen taakinstructie is het in teamverband doornemenvan het werk waar men straks samen aan gaat begin-n n n n n n n n n n 19

nen. In deze bespreking moet ook gezond en veiligwerken aan de orde komen. Naast taakinstructie kanook het werkoverleg bijdragen tot betere arbeidsomstandigheden.Werkoverleg is een bijeenkomst,waarin de betrokken medewerkers problemen dievaak voorkomen aangeven en gezamenlijk besprekenhoe deze opgelost kunnen worden. Onderwerpen diein het overleg naar voren komen zijn bijvoorbeeld:planning, de soort en kwaliteit van gereedschappenen hulpmiddelen, nieuwe (werk)methoden en dekwaliteit van materialen.Bedrijfshulpverlening en EHBODe wet schrijft voor dat de bedrijfshulpverlening opde werkplek moet zijn vastgelegd in de vorm van eenop schrift gesteld noodplan. Werknemers moeten opde hoogte zijn van de inhoud van het plan en moetenweten wat ze in noodgevallen moeten doen. Uit derisico-inventarisatie en -evaluatie moet blijken hoeveelgediplomeerde BHV’ers op het werk aanwezigmoeten zijn. Daarnaast is het wenselijk op het werkeen medewerker met een EHBO-diploma te hebben.EHBO-kennis en -vaardigheden moeten door oefeningenen/of cursussen worden bijgehouden. EenEHBO-trommel moet op een bij iedereen bekendeplaats in de directe nabijheid van het werk aanwezigzijn.Arbouw rechtstreeks betaald aan de arbodienst. Ditmet uitzondering van het GPO. Hiervoor ontvangt dewerkgever van de arbodienst de rekening.De aanstellingskeuring hoort niet in het preventiezorgpakket.De aanstellingskeuring verschilt van deverplichte intredekeuring. Een aanstellingskeuring iseen medisch onderzoek voor een werknemer die alwerkt in de bouw en van werkgever wisselt. De kostenhiervoor worden eveneens door de arbodienst inrekening gebracht bij de werkgever.Ten slotteDit A-blad biedt een groot aantal concrete maatregelenwaarmee het werk gezonder, veiliger en lichterkan worden uitgevoerd. Bij Arbouw en de werkgevers-en werknemers organisaties kunt u altijd terechtvoor informa tie en advies.Preventieve bedrijfsgezondheidszorgOmdat voorkomen beter is dan genezen, hebben dewerknemers in de bouwnijverheid recht op een pakketbedrijfsgezondheidszorg. De precieze inhoud vandit pakket is beschreven in een bijlage van de CAO:het ‘individugerichte pakket preventiezorg’.Werknemers die voor het eerst in de bedrijfstak gaanwerken, moeten verplicht een intredekeuring ondergaanals zij hun werk voornamelijk op de bouwplaatsgaan doen. Iedereen die werkt in de bouwnijverheidontvangt periodiek een uitnodiging vande arbodienst voor een arbeidsgezondheidskundigonderzoek (PAGO). Het moment waarop de werknemerwordt uitgenodigd, is afhankelijk van de leeftijd.Werknemers die werkzaamheden moeten doen meteen verhoogd gezondheidsrisico hebben recht op extraonderzoek (GPO). Werknemers die gezondheidsklachtenhebben waarvan zij vermoeden dat die temaken hebben met hun werk kunnen het spreekuurvan de bedrijfsarts bezoeken. Voorwaarde daarbij iswel dat zij zich niet ziek hebben gemeld. Als de bedrijfsartsvervolgactiviteiten noodzakelijk acht, bijvoorbeeldonderzoek op de werkplek, wordt dit ookuitgevoerd in het kader van dit pakket.De hiervoor genoemde activiteiten worden doorn 20Houtstof op de bouwplaats

8 InformatieAanvullende literatuurHoutstof in de bouwnijverheid: blootstelling enbeheersmaatregelenOnderbouwend rapport voor het A-blad Houtstof opde bouwplaats.ArbouwToetsing concept A-blad Houtstof op de bouwplaatsRapportage van de toetsing van maatregelen op technische,economische en organisatorische haalbaarheidin de praktijk.ArbouwAdvies AdemhalingsbeschermingInformatie over de soorten ademhalingsbeschermingsmiddelen,de filters, de verschillende types ende bescherming die zij bieden. De bijlage bevat controlelijstenvoor aanschaf en gebruik.ArbouwRI&E MKB BouwnijverheidProgramma waarmee kleine bedrijven (met een beperktaantal verschillende beroepen) op eenvoudigewijze zelf een risico-inventarisatie en -evaluatie(RI&E) kunnen maken, zonder inschakeling van deskundigen.ArbouwProductgroep Informatie Systeem Arbouw (PISA)Cd-rom met informatie over gezondheidsrisico’s bijhet werken met bouwstoffen en bouwmaterialen enop welke wijze deze risico’s tot een minimum kunnenworden beperkt.ArbouwBovenstaande publicaties en programma’s zijn verkrijgbaarbij Arbouw. Zij zijn gratis te dowloadenvan de website. Of te bestellen via internet, maar ookper fax (0341) 46 62 11 of per e-mail (info@arbouw.nl). Meer informatie staat vermeld op de website vanArbouw: www.arbouw.nl.n n n n n n n n n n 21

ArbouwPostbus 2133840 AE HarderwijkT 0341 46 62 00F 0341 46 62 11info@arbouw.nlwww.arbouw.nlVoor vragen overarbeidsomstandigheden:Arbouw Infolijn 0341 46 62 22ARB 0111 1009