8jaargang 20 februari 2013 g<strong>en</strong>eesmiddel<strong>en</strong>briefkort nieuwsTiotropium versuslangwerk<strong>en</strong>de 2-mimeticabij COPDBespreking van:aaChong J, Karner C, Poole P. Tiotropiumversus long-acting beta-agonistsfor stable chronic obstructivepulmonary disease. Cochrane Databaseof Systematic Reviews 2012,Issue 9. Art. No.: CD009157. DOI:10.1002/14651858.CD009157.pub2.aaDong YH, Lin HH, Shau WY et al.Comparative study of inhaled medicationsin pati<strong>en</strong>ts with chronicobstructive pulmonary disease: systematicreview and mixed treatm<strong>en</strong>tcomparison meta-analysis of randomisedcontrolled trials. Thorax2013;68:48-56.De onderhoudsbehandeling bij COPDheeft als doel de symptom<strong>en</strong> ondercontrole te houd<strong>en</strong>, de frequ<strong>en</strong>tie<strong>en</strong> ernst van exacerbaties te verminder<strong>en</strong>,de algem<strong>en</strong>e gezondheidstoestand<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>skwaliteit te verbeter<strong>en</strong><strong>en</strong> de mortaliteit te verklein<strong>en</strong> 1 . Richtlijn<strong>en</strong>gev<strong>en</strong> tiotropium e<strong>en</strong> plaats inde onderhoudsbehandeling van stabielCOPD naast de andere bronchodilator<strong>en</strong>zoals langwerk<strong>en</strong>de 2-mimetica 1,2 .In het WZC Formularium selecter<strong>en</strong>wij voor deze indicatie e<strong>en</strong> langwerk<strong>en</strong>d 2-mimeticum 3 .Dit jaar versch<strong>en</strong><strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>desystematische literatuuroverzicht<strong>en</strong>waarin o.a. vergelijking<strong>en</strong> van tiotropiummet langwerk<strong>en</strong>de 2-mimeticaaan bod kwam<strong>en</strong> 4,5,6 . De geïncludeerdestudies war<strong>en</strong> RCT’s met e<strong>en</strong> studieduurvan 3 tot 12 maand<strong>en</strong> <strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong>tiotropium met de verschill<strong>en</strong>delangwerk<strong>en</strong>de 2-mimetica salmeterol,formoterol <strong>en</strong> indacaterol. Ondanksde heterog<strong>en</strong>iteit in geïncludeerdepopulaties <strong>en</strong> eindpunt<strong>en</strong>, prober<strong>en</strong>we de resultat<strong>en</strong> hieronder sam<strong>en</strong>te vatt<strong>en</strong>. Er di<strong>en</strong>t echter opgemerktte word<strong>en</strong> dat vrijwel alle studies gesponsordwerd<strong>en</strong> door de farmaceutischeindustrie, waardoor het risico opbias verhoogd is.Er is ge<strong>en</strong> significant verschil tuss<strong>en</strong>tiotropium <strong>en</strong> langwerk<strong>en</strong>de 2-mimetica op symptoomcontrole, metuitzondering van indacaterol 300 µg,dat bij directe vergelijking beter scoortdan tiotropium op dit eindpunt (OR= 0,60; 95%BI: 0,43-0,83) 5 . Volg<strong>en</strong>stwee meta-analyses geeft tiotropiumaanleiding tot minder exacerbaties(respectievelijke OR = 0,86 (95%BI:0,79-0,93) 4 <strong>en</strong> 0,87 (95%BI: 0,80-0,94) 5 ) <strong>en</strong> hospitalisaties t<strong>en</strong> gevolgehiervan (respectievelijke OR = 0,87(95%BI: 0,77-0,99) 4 <strong>en</strong> 0,76 (95%BI:0,65-0,89) 5 ) in vergelijking met delangwerk<strong>en</strong>de 2-mimetica 5 . Op hetvlak van lev<strong>en</strong>skwaliteit besluit de <strong>en</strong>ereview dat er ge<strong>en</strong> significant verschilis tuss<strong>en</strong> tiotropium <strong>en</strong> langwerk<strong>en</strong>de 2-mimetica (op indacaterol na) 5 , terwijle<strong>en</strong> andere review vermeldt datde resultat<strong>en</strong> afhankelijk zijn van hettype langwerk<strong>en</strong>d 2-mimeticum 4 . Hetaantal ernstige ongew<strong>en</strong>ste effect<strong>en</strong>blijkt uit het <strong>en</strong>e literatuuroverzichtlager te zijn bij de patiënt<strong>en</strong> behandeldmet tiotropium in vergelijking metde langwerk<strong>en</strong>de 2-mimetica (OR =0,88 (95%BI: 0,78-0,99) 4 , terwijl hetandere literatuuroverzicht ge<strong>en</strong> significantverschil vindt 5 .De totale mortaliteit verschilt nietsignificant tuss<strong>en</strong> tiotropium <strong>en</strong> delangwerk<strong>en</strong>de 2-mimetica 4,5 . Allestudies in de systematische literatuuroverzicht<strong>en</strong>werd<strong>en</strong> uitgevoerd metde Handihaler (inhalatiepoeder). Verschill<strong>en</strong>detrials 6-8 die het effect vande toedi<strong>en</strong>ingswijze van tiotropiumbestudeerd<strong>en</strong>, bemerkt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hogermortaliteitsrisico bij het gebruik vande Respimat soft mist inhaler (doseeraërosol):OR = 1,51 (95%BI: 1,06-2,19) t<strong>en</strong> opzichte van placebo <strong>en</strong> OR= 1,65 (95%BI: 1,13-2,43) t<strong>en</strong> opzichtevan de Handihaler 6 . Het risico is hetgrootst voor sterfte door e<strong>en</strong> cardiovasculaireaando<strong>en</strong>ing, bij patiënt<strong>en</strong>met ernstige COPD <strong>en</strong> aan hogeredagelijkse dosiss<strong>en</strong>. Er werd ge<strong>en</strong> extrarisico vastgesteld bij de Handihalerof de langwerk<strong>en</strong>de 2-mimetica 6 .T<strong>en</strong> gevolge van deze meta-analyse<strong>en</strong> eerder gepubliceerde studies gaanstemm<strong>en</strong> op om de Respimat soft mistinhaler van de markt te hal<strong>en</strong> 8 .Comm<strong>en</strong>taar van de redactieDe evid<strong>en</strong>tie is niet e<strong>en</strong>duidig overhet al dan niet voordeliger zijn vantiotropium of langwerk<strong>en</strong>de 2-mimetica bij de chronische behandelingvan COPD. Tiotropium isdoeltreff<strong>en</strong>der dan langwerk<strong>en</strong>de 2-mimetica in de prev<strong>en</strong>tie vanexacerbaties <strong>en</strong> COPD-gerelateerdeziek<strong>en</strong>huisopnames, maar erzijn ge<strong>en</strong> significante verschill<strong>en</strong> inhet totaal aantal ziek<strong>en</strong>huisopnamesof mortaliteit gedur<strong>en</strong>de destudieduur. Symptoomverlichting isgelijkaardig in beide behandelingsgroep<strong>en</strong>.Tiotropium is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong>ongeveer dubbel zo duur als salmeterol.We zi<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om e<strong>en</strong>wijziging door te voer<strong>en</strong> in de selectievan het WZC Formularium.Refer<strong>en</strong>ties1 Global Initiative for Chronic ObstructiveLung Disease (GOLD).Global strategy for the diagnosis,managem<strong>en</strong>t and prev<strong>en</strong>tion ofCOPD. 2011. http://www.goldcopd.org.2 National Institute of Health andClinical Excell<strong>en</strong>ce. Managem<strong>en</strong>tof chronic obstructive pulmonarydisease in adults in primaryand secondary care. NICE Clini-
9cal Guideline CG101, June 2010.http://guidance.nice.org.uk/CG101/Guidance/pdf/English.3 Redactie WZC-Formularium. Onderhoudsbehandelingvan COPD.Hoofdstuk ‘Ademhalingsstelsel’.WZC Formularium 2012;74-78.4 Chong J, Karner C, Poole P.Tiotropium versus long-actingbeta-agonists for stable chronicobstructive pulmonary disease.Cochrane Database of SystematicReviews 2012, Issue9. Art. No.: CD009157. DOI:10.1002/14651858.CD009157.pub2.5 Institut für Qualität und Wirtschaftlichkeitim Gesundheitswes<strong>en</strong>(IQWiG). Tiotropiumbromidbei COPD. IQWiG ProjektA05-18, 2012. https://www.iqwig.de/a05-18-tiotropiumbromid-beicopd.986.html?tid=1142.6 Dong YH, Lin HH, Shau WY etal. Comparative study of inhaledmedications in pati<strong>en</strong>ts with chronicobstructive pulmonary disease:systematic review and mixedtreatm<strong>en</strong>t comparison meta-analysisof randomised controlledtrials. Thorax 2013;68:48-56.7 van Noord JA, Corneliss<strong>en</strong> PJ,Aumann JL et al. The efficacy oftiotropium administered via RespimatSoft Mist Inhaler or Handi-Haler in COPD pati<strong>en</strong>ts. RespirMed 2009;103:22-9.8 Beasly R, Singh S, Loke YK et al.Call for worldwide withdrawal oftiotropium Respimat mist inhaler.BMJ 2012;345:e7390.Ziekte van Alzheimer:donepezil + memantine?Bespreking van:aaHoward R, McShane R, LindesayJ et al. Donepezil and memantinefor moderate-to-severe Alzheimer’sdisease. N Engl J Med2012;366:893-903.De beperkte werkzaamheid van decholinesterase-inhibitor<strong>en</strong> <strong>en</strong> memantinein de behandeling van de ziektevan Alzheimer wordt reeds b<strong>en</strong>adruktin het WZC-Formularium.Rec<strong>en</strong>t werd<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> van deDOMINO-studie gepubliceerd. Dezestudie evalueert, over e<strong>en</strong> verloop van12 maand<strong>en</strong>, het nut van het verderzett<strong>en</strong>van e<strong>en</strong> behandeling met donepezil,al dan niet met toevoegingvan memantine aan de behandeling,bij 295 niet-geïnstitutionaliseerde patiënt<strong>en</strong>wi<strong>en</strong>s ziekte van Alzheimerevolueerde naar het ernstige stadium(ge standaardiseerde MMSE-score van5-13; gemiddelde score: 9, waarvoordonepezil overig<strong>en</strong>s niet meer de indicatieheeft).De geïncludeerde patiënt<strong>en</strong>nam<strong>en</strong> all<strong>en</strong> reeds donepezil gedur<strong>en</strong>deminst<strong>en</strong>s 3 maand<strong>en</strong>, waarvan minst<strong>en</strong>s6 wek<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> dagelijkse dosisvan 10 mg. 73% van de deelnemersnam donepezil al langer dan e<strong>en</strong> jaartot maximaal 5 jaar. We mog<strong>en</strong> hierdus eig<strong>en</strong>lijk sprek<strong>en</strong> van “responders”op donepezil, van wie de aando<strong>en</strong>ingnu verder achteruitgaat. Bij deze patiënt<strong>en</strong>word<strong>en</strong> 4 behandelingsstrategieëngeëvalueerd: stopp<strong>en</strong> van alleanti-Alzheimermedicatie, verderzett<strong>en</strong>van donepezil, vervang<strong>en</strong> van donepezildoor memantine <strong>en</strong> toevoeg<strong>en</strong> vanmemantine aan de donepezilbehandeling(in feite donepezil <strong>en</strong> memantinesteeds versus corresponder<strong>en</strong>de placeboin factorieel 2 x 2 protocol).Volg<strong>en</strong>de twee primaire eindpunt<strong>en</strong>word<strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong>: de evolutie vande gestandaardiseerde MMSE-score(waarbij de drempel voor e<strong>en</strong> klinischrelevant verschil wordt gelegd op1,4 punt<strong>en</strong>) <strong>en</strong> evolutie op de BristolActivities of Daily Living Scale(BADLS) (waarbij de drempel op e<strong>en</strong>verschil van 3,5 punt<strong>en</strong> wordt gelegd).Deze klinisch relevante drempelwaard<strong>en</strong>zijn gebaseerd op de resultat<strong>en</strong>van de eerste 127 deelnemers(0,4 keer de standaarddeviatie van hetverschil met de baselinewaarde), <strong>en</strong>zijn dus ge<strong>en</strong> correct bepaalde reëledrempelwaard<strong>en</strong> voor klinische relevantie.Alle<strong>en</strong> het verderzett<strong>en</strong> vandonepezil leidde, in vergelijking metplacebo tot e<strong>en</strong> klinisch relevantevertraging van de achteruitgang vande MMSE- <strong>en</strong> BADLS-scores. Dit wasniet het geval voor memantine inmonotherapie of voor de associatiedonepezil-memantine. Wel merkt m<strong>en</strong>e<strong>en</strong> tijdelijke vertraging van de achteruitgangvan de MMSE-scores na30 wek<strong>en</strong> in de associatie-groep t.o.v.donepezil monotherapie. Ook moet<strong>en</strong>we erop wijz<strong>en</strong> dat de behandeling hetvaakst gestopt werd in de memantinegroep(20%).De socre op de NeuropsychiatricInv<strong>en</strong>tory (NPI) was e<strong>en</strong> secundaireindpunt; op dit eindpunt was de associatiestatistisch significant meerwerkzaam dan de beide middel<strong>en</strong> inmonotherapie.Comm<strong>en</strong>taar van de redactieDe resultat<strong>en</strong> van deze studie voeg<strong>en</strong>nauwelijks iets toe aan wat wereeds wist<strong>en</strong> uit eerdere publicatiesover de werkzaamheid van anti-Alzheimermiddel<strong>en</strong>.