Bevers in het Zuidlaardermeergebied Het landschap als ...

3. Leekstermeergebied4. Noordzeekust4. Reitdiepgebied2. Haren5. Zuidlaardermeergebiedhazezegge © Biopix1. BourtangeIn het droge natuurgebied bij Bourtangezijn weinig zeggesoorten te vinden. Hazezeggekomt daar het meest voor, een soortdie in droge, vrij schrale omstandighedengroeit. Op een oud stukje hoogveenheideis nog pilzegge aanwezig.paardehaarzegge © KINA2. HarenIn het Hemrik, ten zuidwesten vanHaren, komt sterzegge veel voor. Ditkomt omdat dit vrij natte perceel nooit isbemest en altijd als hooiland in gebruikis geweest. Ook is het waarschijnlijk deenige groeiplaats in Groningen van depaardehaarzegge. Hoe lang deze soortnog stand houdt is de vraag: er staat nogmaar één pol…In de Oosterpolder ten noorden vanHaren is in 2000 geplagd. Hier hebbenzich maar liefst tien zeggesoortengevestigd, waaronder geelgroene zegge,blauwe zegge en blonde zegge.1. Bourtangetweerijige zegge © KINAZegge in het Groninger landschapMet deze informatie duiken we de terreinen van Het GroningerLandschap in om te kijken welke kenmerkende soorten we hieraantreffen. Elk terreintype herbergt zijn eigen zeggesoorten.Natuurlijk zijn er uitzonderingen op de regel, maar toch is dezegrove onderverdeling van zeggesoorten een goede start om dewereld van de zegges te gaan ontdekken. Een goede handleidingkan het 5 e deel van de Oecologische Flora van Nederland zijn, opprettige wijze geschreven door E.J. Weeda.3. LeekstermeergebiedWe beginnen in hetLeekstermeergebied,in de Lettelberterpetten.Op plaatsenwaar het grondwatertot aan het maaiveldkomt en hier uittreedt,is veel stijvezegge en tweerijigezegge te vinden. Beidesoorten zijn karakteristiekvoor plaatsendie veel mineralenzoals calcium enijzer bevatten, vaakdoor grondwateromstandigheden.5. ZuidlaardermeergebiedHet Zuidlaardermeergebied kent veelkleine stukjes terrein waar nog oorspronkelijkevegetatie aanwezig is. De meestopmerkelijke zeggesoort die in dit gebiedaanwezig is, is draadzegge. Hoewel hetgebied de afgelopen honderd jaar isverdroogd, weet draadzegge stand te houden,omdat de plant zijn wortels zo diepde grond in laat gaan, zodat hij toch bijhet mineraalrijke grondwater kan.Draadzegge is te vinden in de slootkantenvan de Oostpolder en in de broekbossenin de Harener Wildernis en de Onnerpolder.In de buitendijkse oeverlanden vanhet Zuidlaardermeer groeit de noordsezegge. Deze soort komt ten zuiden van deOverijsselse Vecht niet voor. De noordsezegge is hier gekomen met de laatste ijstijden houdt stand op plekken waar dooroeverzegge © Biopix4. Reitdiepgebied enNoordzeekustOeverzegge is volopte vinden in het Reitdiepgebied.Deze soortis kenmerkend voorkleiige bodems en isvaak beek- of rivierbegeleidend.Verder naarhet noorden belandenwe op de kwelders vande Noordkust. Hetzoute milieu is niet ergvriendelijk voor zegges.Alleen kwelderzeggeen zilte zeggehebben een bepaaldezouttolerantie; maardeze soorten vind jedan ook alleen op plekkenwaar de directeinvloed van de zeebeperkt is.uittredend grondwater de bodem langkoud blijft. In de omgeving van Noordlarenzijn in de broekbossen in de oeverlandenvan het Zuidlaardermeer elzenzeggeen ijle zegge te vinden. Elzenzegge heefteen voorliefde voor elzenbroekbossenlangs beken, waar periodieke overstromingoptreedt. IJle zegge houdt juist vanzuurstofrijke bodems en zoekt de drogeredelen op binnen een elzenbroekbos.ijle zegge © BiopixAfgelopen najaar zijn rond het Zuidlaardermeervier bevers uitgezet. Eerst een paartje in hetDrentse deel, een maand later een paartje in hetGroningse deel. De eerste natuurlijke burchtis in aanbouw. De herintroductie gebeurt metvereende krachten. Provincie, waterschap,muskusrattenvangers: allen zijn nauw bij debevers betrokken.Bevers inhet ZuidlaardermeergebiedTekst: Addo van der EijkNa een reis vanaf het Elbegebied in Duitsland, waar ze zijngevangen, kwamen de bevers afgelopen najaar terecht ineen Nederlandse kunstburcht, gemaakt van multiplex enwilgenstammen. Ze moesten zich vrij knagen, wat voorbevers geen enkel probleem is. Sterker nog: daarvoor zijnze hierheen gebracht. ‘Ze helpen ons bij het natuurbeheer’,vertelt Michel Krol, rayonbeheerder van Het GroningerLandschap. ‘De bevers knagen aan bomen, waardoor dezeomvallen, ze eten wortels van waterplanten en slepen takkenvan hot naar her. Zo houden ze het moerasgebied in hetZuidlaardermeergebied gevarieerd en open. Als wij dat zelfmoeten doen, zetten we motorzagen en ander materieel in.Bevers doen dat werk veel natuurlijker.’ De Drentse beversvoelden zich al snel thuis. Na een paar verkenningstochtenbouwden ze op een steenworp afstand van de kunstburchteen eigen burcht. ‘Een indrukwekkend bouwwerk’, aldusKrol.De Groningse bevers gingen echter zwerven in plaats vanzich te nestelen. ‘Alsof ze wisten dat ze in Groningen zaten.Lekker dwars zijn, niets volgens het boekje doen’, zegt Krollachend. Mannetje en vrouwtje gingen ieder een anderekant op. Het mannetje de Hondsrug op – ‘Hij is gezien inNoordlaren en vervolgens in de Appelbergen’ – het vrouwtjerichting de Veenkoloniën. ‘Eén van beide is weer terecht.© KINAOnze vrijwilliger Willem Zevenberg vond een omgeknaagdeeik in het bos bij het paviljoen van Meerwijck. Wij hoordenvan anderen dat de bever daar al minimaal drie wekenbivakkeert. De andere bever is nog aan het zwerven.’ Mochtenmensen ergens in Groningen een bever zien, Krol hoorthet graag. ‘Een bever is veel groter dan een beverrat of eenmuskusrat en heeft een platte brede tennisracketstaart.’Knaagsporen van de bever bij Meerwijck in het Zuidlaardermeergebied.© Omke Oudeman6 Golden Raand Lente 2009 Het Groninger Landschap 7

Reitdiep wandelrouteUitneembarewandelroute !Wandelen langs oeverwallen en oude meandersValgeweg naar Klein WetsingeHet Reitdiep ademt een lange geschiedenis. Vijfduizend jaargeleden, in de tijd van de hunebedden, woonden er al mensenop de oevers van de rivier. Vuistbijlen en potscherven gevendat aan. De huidige dorpen Adorp, Sauwerd en Wetsingeontstonden op de stevige oostelijke oeverwal. De loop van dewegen leert ons veel over de geschiedenis van het gebied. Overdeze hoger gelegen oeverwal liep vroeger een verbindingsweg.Dwars op deze weg ontstonden vele zijwegen, die dood liepenin de lager gelegen hooilanden. Over de verbindingsweg en dezijwegen voert deze wandeling van 7,5 kilometer. De wandelingstart in Sauwerd bij de parkeerplaats. Tijdens de wandelinglijkt de tijd stil te staan. We lopen door schilderachtige plaatsenals Klein Wetsinge, over oude sluizen en aan de oevers van hetReitdiep. Onderweg hebben we prachtig uitzicht over de oudemeanders.tekst Addo van der Eijk foto’s Omke OudemanThies Dijkhuis is boer in de Hunzezone, het natuurgebiedmiddenin bedrijventerrein Euvelgunne in Groningen. Hij heeftzich er altijd voor ingespannen dat het gebied gespaard zoublijven. Onlangs heeft de gemeente Groningen de Hunzezoneovergedragen aan Het Groninger Landschap.‘Mien laifste is ons olle stee op Euvelgunne, in de uitgespaardeHunzezone tussen bedrijventerreinen. Vroeger tuurde ikhet land in, nu kijk ik opzij naar land langs de kronkelendeEuvelgunnerweg, ooit de dijkweg langs de oude loop van deHunze. In de middeleeuwen is de Hunze naar de Groningerstadsgrachten verlegd. Met de realisatie van het bedrijventerreinEemspoort is de Hunzezone ingericht door aanleg vanaaneengesloten houtwallen en uitdieping van meanders.Oeverwallen zijn ontzien en versterkt. De koppen van deeeuwenoude kavels zijn intact gebleven. Als herinnering aaneen boerenerf is een lindeboom verplaatst, dichterbij de weg.Het is de bedoeling dat de Euvelgunnerweg als groene vingerdeel zal gaan uitmaken van een fietsroute langs (restanten)van de Hunze, vanaf het Zuiderlaardermeer en voorbijEuvelgunne verder via toekomstige bruggen over het NieuweWinschoterdiep en het Eemskanaal en vervolgens door hetOosterpark naar het Reitdiepgebied.Nu is dit gebiedje tussen de houtlinies een groene oase in debedrijvige stad. Regelmatig sta ik stil bij al het zware werk dathier vroeger is verricht. “Euvelgunne” zegt het al: moeilijk land!’© Omke OudemanDe fraai gerestaureerde kosterij van Groot Wetsinge10 Golden Raand Lente 2009 Het Groninger Landschap 11

Op padWinsumGroot Wetsinge4765Klein Wetsinge3ReitdiepWetsingerzijlHekkumHoogpadstartpuntOude KerkstraatValgeweg2N361Weem en kosterij Groot Wetsinge1. OnstaborgOoit lag hier een groot kastelencomplex,genaamd Onstaborg, dat in 1765 is gesloopt.Deze borg beheerste eeuwenlanghet dorpsbeeld van Sauwerd. De borgdateert van vóór de 13e eeuw. In de 14 eeeuw werd de borg versterkt met eendubbele gracht en vijf verdedigingstorens.De muren waren meer dan drieënhalvemeter dik. Het grondbezit van deOnsta’s was zeer uitgebreid. Deze familiemaakte in Sauwerd en omstrekende dienst uit. In die tijd was de landadelverdeeld in twee partijen: de Schieringersen de Vetkopers, waartoe de Onsta’sbehoorden. Snode plannen die deOnsta’s smeedden met hertog Albrechtzetten kwaad bloed bij de Schieringersen de stad Groningen. In 1400Hekkumerweg, Hekkumtrokken de Groningers naar Sauwerd enbelegerden de borg. Een langdurig belegvolgde en de borg werd verwoest. Deborgheren zaten zeven jaar gevangenin de Boteringepoort in Groningen. Destrijd tussen de Schieringers en de Vetkoperslaaide daarna voortdurend weerop. Van de borg is weinig meer over. Hetenige dat nog te zien is, zijn de voormaligegrachten die als laagten in het landliggen. In het midden stond de kerk metvrijstaande toren.2. ValgenHet pad naar het noorden richtingWetsinge heet de Valgeweg. Een valgeis een onbewoond deel van een wierdedat voor akkerbouw werd gebruikt. Opdeze plek bevonden zich vanouds de akkertjesvan Sauwerd en Wetsinge, waarveelal gerst en vlas werden verbouwd.De lagere delen richting de rivier warennatter en dienden als hooiland (meeden).Net als vroeger liggen er tegenwoordigvolkstuinen op de valgen.3. Klein WetsingeDe naam Klein Wetsinge is enigszinsverwarrend. Het is namelijk groter danGroot Wetsinge, dat even verder op deroute ligt. Groot duidt op de hoogte,vanwege de hoge wierde waar het dorpGroot Wetsinge op ligt. Klein Wetsingeligt niet op een wierde. De beide dorpensamen worden ook wel Wetsingegenoemd. Het Wetsingersluisje en deWetsingerzijl, die we later deze wandelingtegenkomen, zijn genoemd naarWetsinge. Dit duidt erop dat Wetsingevroeger een belangrijk dorp moet zijngeweest.De kerk van Klein Wetsinge4. Groot WetsingeDoor een haag van fluitekruid wandelenwe naar Groot Wetsinge. Bovenop dewierde treffen we de oude kosterij. In ditfraai gerestaureerde huis – dat gedeeltelijkdateert uit de 16 e eeuw – gaf vroegerde koster (en later de schoolmeester)les aan de kinderen van Wetsinge. Hettweede gebouw in Wetsinge dat onzeaandacht trekt is de oude pastorieboerderij,in het Gronings: de Weem). Depas gerestaureerde pastorie dateert uitde 13e eeuw en is vermoedelijk één vande oudste gebouwen van Groningen.De wierde is niet meer compleet. Veelwierden, zo ook een deel van GrootWetsinge, zijn afgegraven. In het dorp isde steilwand van de afgraving nog goedte zien. De grond werd afgevoerd naarde Veenkoloniën ter verbetering van degrond aldaar.Graf bij verdwenen kerk Sauwerd5. Hoog van WinsumWe steken de Wetsingermaar over. Evenstroomafwaarts in het noorden – daarwaar het water de weg van Sauwerd naarWinsum kruist – vonden archeologeneen paar jaar geleden door mensenbewerkt vuursteen en potscherven. Hetzijn herinneringen aan mensen die hiertussen 3400 tot 2900 voor Christuskwamen. Het was de tijd van de hunebedbouwers,toen de mensen hunvoeten droog hielden op de Hondsrug.Een uitloper van de Hondsrug, het zogeheten‘Hoog van Winsum’, reikte totiets ten noorden van Winsum. Het stakdestijds als een keileemeiland boven dezee uit. Nu ligt het keileem op circa 1,6meter diepte.6. Oude DiepjeNa het bruggetje over de Wetsingermaarzien we de meanders van het Oude Diepduidelijk liggen. Dit diepje bleef overtoen in 1640 hier de oude Hunzebeddingwerd afgesneden. De beddingen lopennu als grote sierlijke bogen door hetlandschap. Door inrichting en beheerbevordert Het Groninger Landschaphier de weidevogelstand. Aan de horizonzien we de molen van Garnwerd liggen.7. Klein GarnwerdTen noorden van het pad ligt aan de oevervan het Oude Diepje een boerderij.Deze boerderij, Klein Garnwerd geheten,is in bezit van Het Groninger Landschap.De buurtschap heet ook KleinGarnwerd. Door het rechttrekken vanhet Reitdiep in 1638 is de buurtschapvan het dorp Garnwerd gescheiden geraakt.8. WeidevogelsLangs de oude dijk van het Reitdiepkomen we in het gehucht Hekkum. Dekronkel die het Reitdiep hier maakte,werd in 1661 afgesneden toen het Reitdiepter plaatse werd rechtgetrokken.Bij Hekkum houdt Het Groninger Landschapal enige jaren het water langervast met stuwen en dammen. Dezemaatregelen werpen hun vruchten af.Met name in het lagere en nattere deelneemt het aantal broedende grutto’slangzaam toe, net als de tureluurs en dekieviten.81GroningenBloeiende slootranden aan het Hoogpad bij SauwerdSauwerd12 Golden Raand Lente 2009 Het Groninger Landschap 13

Steun Het Groninger LandschapHoe kunt u ons steunen?U kunt de Stichting Het Groninger Landschap opverschillende manieren helpen.· U kunt Beschermer worden voor € 18,- per kalenderjaar.· U kunt Beschermer voor het Leven worden voor heteenmalige bedrag van € 350.Gebruik om Beschermer te worden de bon in deze GoldenRaand.Gemarkeerde kerkenIn Sauwerd stond tot 1840 een middeleeuwse kerk. Dat jaar ging de bouwvalligekerk tegen de vlakte. Ook de kerk in Groot Wetsinge werd gesloopt. De plaatsenvan de voormalige kerken in Sauwerd en Groot Wetsinge staan op de grondgemarkeerd. Na de sloop werd halverwege Sauwerd en Klein Wetsinge een nieuwkerkje gebouwd. Op de plek waar de kerk van Sauwerd heeft gestaan, bevindtzich nog steeds de grafkelder van de beruchte familie Onsta. Bij het afbrekenvan de kerk dekte men de imposante grafkelder af. Vele jaren later, in 1910, werdde grafkelder bij toeval ontdekt. Kinderen speelden op het grasveld en zaktenopeens in de imposante grafkelder. U hoeft hiervoor niet te vrezen. De kelder isinmiddels goed afgedicht.foto’s © Omke OudemanIn de afgelopen periode mochten wij de volgende giften ontvangenLegaat anoniem e 20.000,-Nalatenschap mevr. D.H. Hofman,e 3.288,-AppingedamMarten Hofker en Cisca Wijmenga,e 3.000,-GroningenCafé Hammingh, Garnwerd e 1.525,-Grontmij, Haren e 1.275,-Anoniem e 1.000,-Gemeente Groningenjaarlijkse gift vane 771,-J.J. de Witt, Eelde e 250,-AnoniemMuntenverzamelingt.w.v. e 400,-Alle gevers hartelijk dank.Bert Lange en Margriet van der Spek van Café HamminghMarten Hofker en Cisca WijmengaEchtpaar wordt hoogleraar en schenkt € 3.000Cisca Wijmenga en Marten Hofker dragen Het GroningerLandschap een warm hart toe. Het echtpaar is werkzaam bijde universiteit van Groningen en op 12 december 2008 zijnCisca en Marten geïnstalleerd als hoogleraar bij de medischefaculteit. Cisca: 'We hebben ’s avonds een feest gegeven in‘t Feithhuis in Groningen en iedereen gevraagd om bij tedragen aan Het Groninger Landschap. Het resultaat was eenbedrag van drieduizend euro. We werken aan de medischefaculteit, maar we zijn allebei van oorsprong bioloog. We zijnnatuurliefhebbers en vinden ook het Groninger landschap ergmooi. Het Rietdiepgebied is een mooie plek om te wandelenof te fietsen. Ook ten zuiden van de stad wandelen we graag.We zijn de omgeving van het Groninger land nog aan hetverkennen en genieten met name van het weidse landschap.We vinden het belangrijk dat er instanties zijn die ditlandschap in stand houden. Dus Het Groninger Landschap iseen mooie besteding van het cadeau.’Cisca en Marten, hartelijk dank!Café Hammingh schenkt bankBert Lange en Margriet van der Spek zijn al 15 jaar deuitbaters van Café Hammingh aan het Reitdiep in Garnwerd.Ter gelegenheid daarvan heeft hebben zij een geldbedraggeschonken voor een bankje op de dijk. Café Hammingh,gefeliciteerd met het jubileum en vriendelijk dank voor debank.14 Golden Raand Lente 2009 Het Groninger Landschap 15

Het landschap alsinspiratiebronHet Groninger landschap is voor veelkunstenaars een onuitputtelijke bronvan inspiratie. De Golden Raand sprakmet drie van hen. Gertjan Scholte-Albers, de buitenschilder die hetlandschap als zijn atelier ziet en debeeldend kunstenaars Martin Borcherten René de Boer. Van beide prijkt eenbeeld bovenop de waddijk.tekst Addo van der Eijk foto’s Omke OudemanGertjan Scholte-Albers - drieluik Reidepdal 3Schilders, beeldhouwers, fotografen, dichters: velen zijnschatplichtig aan het zo karakteristieke Groninger landschap.Voorbeelden te over. Neem Ede Staal met zijn odes aanhet landschap - ‘Dat is mien laand, mien Hogelaand’ - ofmeer recent Alex Vissering, die zingt over zijn liefde voorWesterwolde en het Zuidlaardermeer. Bekend zijn ook dePloeg-schilders, zoals Jan Wiegers en Johan Dijkstra, diebegin vorige eeuw met felle kleuren het Reitdiep op doekvastlegden. Aan het Reitdiep is Gertjan Scholte-Albers vaak tevinden. Hij schildert altijd buiten, al meer dan tien jaar lang.‘Het landschap is mijn atelier. Buiten ervaar ik de natuur,beleef ik de omgeving. Schilder ik vanaf een foto, dan ga ikplatter werken. Buiten schilder ik een driedimensionaal beeld,waar de kijker echt instaat. De natuurbeleving is voelbaar inmijn schilderijen.’Met zijn fietskar vol schildersspullen – zijn nog legeschildersdoeken erop gebonden - trekt Scholte-Albers erdagelijks op uit, ook als het koud is of regent. Zijn ezel zethij soms expres tussen het riet, langs één van de Groningermaren. ‘Het riet is zo mooi van kleur. Dat spreekt me erg aan.Die kleuren prikkelen me’, vertelt Scholte-Albers. Hij houdtvan het Groninger landschap. Jarenlang studeerde hij aan dekunstacademie in Enschede, maar inmiddels is hij weer terugin het open landschap waar hij opgroeide. Nu woont hij inWinsum, dichtbij het Reitdiep. Scholte-Albers schildert vaak‘negatief’, wat slaat op zijn omgekeerde kleurkeuze. Net alsnegatieven van zwart-wit foto’s hebben kleuren volgens hemook een tegenhanger. Een tegenovergestelde kleur. Blauwwordt rood, … wordt …. Een kleurexperiment, zegt hij zelf,wat een verrassend resultaat oplevert.WaaiboeiNaast schilders zijn er ook tal van beeldend kunstenaarsdie zich laten inspireren door het landschap. Sommigekunstobjecten van hen bepalen inmiddels zelf het landschap.Neem de karakteristieke Waaiboei. Het beeld van bijnaacht meter hoog en tweeduizend kilo zwaar staat op de dijkbij Nieuw Statenzijl. Achter de dijk ligt de Dollard met inde verte de Kiekkaaste van Het Groninger Landschap. DeWaaiboei kan bewegen, al gelang de wind. Hoe harder hetwaait, hoe platter hij overhelt en aan de hoek is te zien waarde wind vandaan komt. ‘Ik moest rekening houden meteen zware fundering, zo werd mij verteld. Zo kwam ik ophet idee om helemaal geen fundering te gebruiken’, verteltkunstenaar Martin Borchert. Hij vertelt met het kunstwerkeen verhaal. ‘De Waaiboei staat op de grens van zee en land.Enerzijds doet de vorm denken aan een boei in het water,die kan bewegen door de wind. Anderzijds oogt het bovenstedeel van de Waaiboei als een kerktorenspits. Zo markeert deboei de plek tot waar de zee is ingepolderd.’ Kunstwerken alsGertjan Scholte-Albers schildert in het veld: 'De natuurbeleving is voelbaar in mijn schilderijen.'Martin Borchert - Waaiboei16 Golden Raand Lente 2009 Het Groninger Landschap 17