Thijs Kemmeren - Tilburg Sport. 1844

TTILBURG SPORT 1844-1971
Een onderzoek naar de relatie tussen sportontwikkeling
en urbanisatieprocessen
Drs. Thijs Kemmeren
Promotor: Dr. Arnoud-Jan Bijsterveld, UvT
Co-promotor: Dr. Pascal Delheye, KU Leuven

SPORT EN DE STAD
� Sport is in wezen een stedelijk fenomeen.
� In de stad ontwikkelde van oorsprong elitaire spelen en
wedstrijden zich tot voor brede lagen van de bevolking
toegankelijke vrije tijdsactiviteiten.
� Sportverenigingen groeiden uit tot identificatieobjecten
waarin de rivaliteit tussen steden, tussen stadsdelen,
bedrijven en diverse bevolkingsgroepen zich
manifesteerden.
Sport werd al vroeg een economische factor die een
� Sport werd al vroeg een economische factor die een
symbiose met de stedelijke gastronomie aanging.
� De popularisering van sport had stedebouwkundige
consequenties
� De relatie tussen sport en steden richt zich op de
kernproblematiek van de sociale wetenschappen:
integratie, identiteit, burgerschap, etniciteit, de
constructie van urbane culturen, loyaliteit en hun
communities

DE STAD
� Giourard: Plaatsen die het hart sneller laten kloppen
en het bloed sneller doet stromen
� Bevolkingsconcentratie leidt tot grotere diversiteit
aan activiteiten, levensstijlen, waarden en normen
�� Sociale laboratoria waar innovatie van denken doen
en voelen
� Verscheurd tussen hen die verandering willen en zij
die orde willen scheppen

DÜRKHEIM
� De stad is een anonieme, vijandige en uitsluitend op
eigenbelang gerichte samenleving.
� In de stad ontwikkelen zich nieuwe
organisatievormen die gericht zijn op samenbindend
vermogen.

DE OPKOMST VAN SPORT IN NEDERLAND

WAAROM DIT ONDERZOEK
� Er bestaat een sterke relatie tussen stadsgeschiedenis
en sportontwikkeling
� Sport ontwikkelde zich in de tweede helft van de
negentiende eeuw tot een belangrijk cultureel, sociaal
maatschappelijk en economisch verschijnsel in
Nederland, met name in en vanuit de steden.
� Het wetenschappelijk sporthistorisch onderzoek in
Nederland heeft onder historici nog weinig
belangstelling en loopt achter bij het buitenland. Er is
bv. geen leerstoel sportgeschiedenis, maar toch
verschijnen jaarlijks vele sporthistorische uitgaven.

HET ONDERZOEK
� Probleemstelling:
Op welke manier heeft de sport in Tilburg tussen 1844 en 1971
bijgedragen aan economie, sociale verbondenheid, sociale
ongelijkheid, identificatie en loyaliteit met en in de stad.
� Doelstelling:
In hoeverre is de kracht van sport bewust en onbewust door
bestuurders (van de stad, de kerk, het bedrijfsleven,
onderwijsinstellingen) ingezet om burgerschap, integratie en
loyaliteit, te bevorderen.
Meer inzicht te krijgen in de wijze waarop sport zich als modern
en stedelijk verschijnsel heeft gemanifesteerd en heeft
bijgedragen aan de economie van de stad en aan grotere
betrokkenheid van de inwoners bij hun stad, de wijken, de kerk,
het bedrijfsleven en de onderwijsinstellingen.

ONDERZOEKSVRAGEN
� Sport in het ruimtelijke verstedelijkingsproces
� Sport en de sportverenigingen als ontmoetingsplaats
� De sporteconomie: sportondernemers en sportbestuurders
� Het gemeentelijk sportbeleid

PERIODISERING
� 1844 – 1896: Het ontstaan van sportverenigingen:
handboogschietverenigingen
� 1896 – 1918: Van elite naar volkssport: voetbal en
wielrennen
�� 1918 – 1945: Over katholieke en neutrale sporters:
hockey en gymnastiek
� 1945 – 1971: Sport en de lokale overheid: volleybal
en voetbal

1844 -1896 HET ONTSTAAN VAN SPORTVERENIGINGEN
� Welke rol speelde de sociëteiten, herbergen en cafés
in het ontstaan van het sportverenigingsleven en de
civil society?
�� Welke rol speelde sport in het ontstaan van sociale
lagen en sociale samenhang tijdens het
industrialiserings- en urbanisatieproces van Tilburg?
� Bestaat er een relatie tussen ruimtelijke spreiding van
de textielindustrie en de vestigingsplaats van de
sportverenigingen?

CIVIL SOCIETY EN (SPORT)VERENIGINGSLEVEN
� Vrijwillige collectieve actie rondom gezamenlijke interessen,
doelen en waarden
� Organisatiestructuur anders dan familie, markt en politiek
� Traditionele gilden worden vervangen door sociëteiten en
later in de 19 e eeuw verenigingen
� Ontwikkeling loopt parallel aan de opkomst en
organisatiestructuur van “moderne” sport
� Het eerst in de steden en in de traditionele volkssporten
� In de sociëteiten ontstaan, als onderafdelingen
sportverenigingen, in Noord Brabant
handboogschietverenigingen, kegelverenigingen,
biljartverenigingen.

1844-1896: VAN GILDE NAAR SPORTVERENIGING
� In de Napoleontische tijd hield
de functie van de
schuttersgilden in Nederland op
te bestaan
� Veel schuttersgilden kenden in
de eerste decennia van de
negentiende eeuw slechts een
marginaal bestaan
� In Tilburg blijven nog enkele
schutterijen over waaronder het
gilde St. Sebastiaan

TILBURG IN DE TWEEDE HELFT VAN DE NEGENTIENDE EEUW
� Tilburg was rond 1850 nog een verzameling
heertganghen die via een lintstructuur met elkaar
verbonden waren
� In 1900 heeft Tilburg het karakter van een stad.
�� Enorme bevolkingsgroei, sterk geïndustrialiseerd,
met name textielindustrie
� 25 % van de bevolking is allochtoon
� De “lege” gebieden tussen de verschillende
heertganghen zijn opgevuld met fabrieken en
woonwijken. Ook boerderijen staan nog midden in de
stad.

HONOS ALIT ARCUM
� 1844 opgericht als onderafdeling
van de elitaire sociëteit
Philharmonie (1840) na deelname
aan een concours in Den Bosch.
� De gilden verloren hun
netwerkfunctie voor de notabelen
van Tilburg
� Het aantal leden groeide snel, op
enig moment ongeveer 100
� Bij het aloude St. Sebastiaangilde
bleef de gegoede middenstand lid.
� Honos nam deel aan Koninklijke
wedstrijden in 1849 en 1851 op Het
Loo.
� De vereniging bestaat nog steeds.

UIT HET REGLEMENT VAN HONOS ALIT ARCUM
� Artikel 1: Het doel van dit gezelschap is om naar een aloud Nederlands gebruik
het lichaam te oefenen en zich een nuttige uitspanning te verschaffen door het
schieten met den handboog.
� Artikel 2: Daar het eergevoel ook aan de uitspanning en het nuttige spel tot
prikkel is ten goede, zal het gezelschap de zinspreuk voeren “Honos Alit Arcum”.
� Artikel 3: Ter meerdere oprekking (?) van getrouwheid aan deszelfs zinspreuk
zal het gezelschap trachten om naar voorvaderlijk gebruik eene Hoogen
Beschermheer te hebben en diens bescherming waardig te zijn.

UIT HET REGLEMENT VAN HONOS ALIT ARCUM
� Artikel 17: Het vormen van de partijen, alsmede de wijze van schieten wordt overgelaten
aan het goedvinden en de overeenkomst der aanwezige schutters. Het is echter aan het
bestuur voorbehouden om deswege zoo noodig bepalingen te maken waaraan eenieder
zich zal hebben te onderwerpen.
� Artikel 18: Elke schutter is verpligt zich van eigen boog en pijl te voorzien. Zonder
toestemming van de eigenaar zich van een andere boog of pijl bedienende verbeurt men
een boete van 25 cents.
�� Artikel 19: Het aanlegspunt overschrijdende of eene pijl uit het plantsoen of buiten
tegenwoordigheid van iemand van de tegenpartij verliest men de geschoten punten.
� Artikel 20: Iedere schutter is op enen boete van 25 cent verpligt om alvorens ene pijl af te
schieten met luide stem te roepen: ‘gare of vast”.
� Artikel 21: Al wie na het geven van de in de voorafgaande bepaling bedoelde sein of
waarschuwingswoord voor het plantsoen komt of zich niet buiten de schermen begeeft
verbeurt eene boete van 25 cent.
� Artikel 22: Die geschoten heeft verlaat onmiddellijk zijne plaats. Elk draagt zorg om eene
schutter niet in het minst in zijn schot hinderlijk te zijn.
� Artikel 24: De schutterskoning wordt ieder jaar en wel op dinsdag na de kermisweek
geproclameerd. Het lid dat, na geschoten wedstrijd de meeste punten zal geschoten
hebben verkrijgt den titel met de daaraan verbonden voorrechten en insignes.

25- JARIG BESTAAN
Wij hebben in een vorig Nummer met een enkel woord gesproken over het
feest van het handboogschuttersgezelschap Honos alit arcum. De tafel
leverde een heerlijk gezigt op, vooral het fraaije banket dat in het midden er
van prijkte, boeide de aandacht; het stelde voor eene zuil of naald waarop
een schutter met gespannen boog. Aan de beide zijden der naald stonden
schietbanen, waarin een paar schutters hunne pijlen naar het doel rigtten.
Aan den voet der naald prijkte de symbolen der schutterij, de overwinning
enz., terwijl het geheel was versierd met vaantjes en engelenbeeldjes. Het
was vervaardigd door den heer Jansen, suikerbakker op de Veldhoven alhier.
Hierop nam de heer Jhr. van Nispen het woord op en wijdde een dronk aan H.
M. onze Koningin , terwijl vervolgens de heer Diepen een toast op den
beschermheer van Honos instelde. Deze toast werd beantwoord door deu
heer B. Mutsaers, broeder des beschermheers. Nogmaals stond de heer
Diepen tot spreken op en dronk op het welzijn van den Schutterkoning , die
dezen dronk terstoud beantwoordde.— Nog verschillende toasten werden
uitgebragt op de vriendschap , de nijverheid van Tilburg, zijne jongelingschap
, enz., welke algemeen voldeden.
Bron: NTC 1869

KONING WILLEM III
� Organiseert op het Loo na zijn
aantreden (1849) enkele
concoursen voor
handboogschietverenigingen.
� 1848 revolutiejaar in Europa.
� Dacht op deze manier aanzien te
verwerven onder elite.
� Was bijzonder kostbaar, daarom
vanaf 1853 oproep in Brabant
om eigen concoursen te
organiseren.
� De medailles zouden door het
Hof te beschikking gesteld
worden

DEELNEMENDE SCHUTTERIJEN OP HET LOO
Naam Herkomst oprichtingsdatum
1 Amicitia Princenhage 15 juni 1846
2 De Batavieren Rotterdam 1 juli 1847
3 St. Sebastiaan Arnhem
4 Arti et Constantia Amsterdam 16 juni 1847
5 Soranus Rotterdam 1 maart 1848
6 Vriendenkring Breda 7 juli 1843
7 Patrum manum Nobiscum Amsterdam 1846
8 Unie ‘s-Hertogenbosch 1838
9 Eendragt en Vriendschap Amsterdam 28 september 1848
10 Eendragt maakt magt Gorinchem 1 oktober 1844
11 St. Sebastiaan Doelen Alkmaar 1412 hernieuwd in 1824
12 Honos Alit Arcum Tilburg 1844
13 Eendragt ‘s-Gravenhage 22 augustus 1844
14 Mars Dortrecht 20 mei 1846
15 Sagittarius Haarlem 3 oktober 1846
16 Willem Tell, Vrede en vriendschap Leur 3 juni 1846
17 Soranus Arnhem 11 juli 1846
18 St. Sebastiaan Tilburg 1617
19 Willem Tell Rotterdam 16 juni 1843
20 St. Joris Amersfoort
21 Apollo Utrecht 23 juni 1846

HANDBOOGSCHIETVERENIGINGEN IN TILBURG
TUSSEN 1844 EN 1879

1850
1. Honos Alit Arcum (1844)
2. Fijne Mast (1845)
3. Oefening en Vermaak (1844)
4. De Roos (1844)
5. St. Sebastiaan (1617)
6. Landbouwers Eendragt (1849)
7. Vriendschap (1845)

3
2
7
4
5 6
1

1857
8. Willem Tell
9. Soranus
10. L’Aventure
11. Toujours Content
12. De Vriendschap
13. De Valk
14. Eendracht en Vlijt (1853)
15. Vica Verca
16. Kappelle Doelen
17. Eendragt Maakt Magt

3
2
7
4
5 6
1

16
17
8
12 11
3
2
10
13
15
14
5 6
1
9

1879
18. Alliance d’Amitié
19. De Batavieren (1874)
20. La Bonne Esperance
21. Door oefening wordt de kunst verkregen
21. Door oefening wordt de kunst verkregen
22. Het huisgezin
23. Moed en Vlijt in ‘t Groen
24. Nieuwe Doelen
25. Nooit Volleerd
26. Nouvelle Alliance de Concorde
27. Oefening maakt Kennis
28. Rozenjacht
29. Vooruitgang
30. Wel te Vreden

16
17
8
12 11
3
2
10
13
15
14
5 6
1
9

16
26
22 20
12 11
18
10
17 29
19
21
8
24
27
3
2
15
30
28
23
5 6
1
9
25

HANDBOOGSCHIETVERENIGINGEN IN TILBURG 1879 (ADRESBOEK TILBURG 1879)
Naam President Aantal leden Adres Uitbater
Alliance d’Amité J. Paijmans 16 Heikant H. Kennis
L’Aventure A. van de Veer 21 Goirke C. Bertens
De Batavieren A. van Huijevoort 22 Locht M.J. van Blerck
La Bonne Esperance M. Vermeer 27 Hasselt J. Staps
Door oefening wordt de
Kunst verkregen
C. van Hest 28 Locht M. de Bont
Eendracht en Vlijt J. Verbiesen 24 Linsheike P. van Riel
Fijne Mast A. Mols 35 Korvel A. Smits
Het Huisgezin J. de Kok 17 Hasselt S. de Kok
Honos Alit Arcum J. Diepen 58 Philharmonie
Kapel Doelen J. van Groenendaal 36 Hasselt C. Heerkens
Landbouwers Eendracht J. Mallens 76 Heuvel A. van Roessel
Moed en Vlijt in ‘t Groen J. van Abeelen 16 Oerle J. Pigmans
Nieuwe Doelen L. Jongen 35 Korvel J. Sprangers
Nooit Volleerd H. de laat 22 Koestraat G. van Riel
Nouvelle Alliance de Concorde Hasselt J. Kleiberg
Oefening en Vermaak C. Heestermans 38 Noordhoek C. Denissen
Oefening maakt Kennis C. de Laat 18 Korvel P. de Jong
Rozenjacht J. van de Put 35 Heikant J. van Beurden
St. Sebastiaan van Willem III P. Donders
(Hoofdman genoemd)
15 Heuvel H. Dielissen
Soranus A. van de Sande 33 Heuvel P. Oppermans
Toujours Content J. de Rooij 15 Goirke F. Daniels
Vice Versa P. Drabbe 50 Heikant P. van Tilborg
Vooruitgang J. Pijnenburg 30 Veldhoven A. Verhoeven
Vriendschap N. Somers 50 Goirke F. Daniels
Wel te Vreden A. de Rooij 26 Heikant A. van Dal
Willem Tell F. van Beurden 18 Bred. Steenweg P. Bruens
761

HET BEDRIJFSLEVEN: FA. BRESSERS, HANDEL IN KOLONIALE WAREN
� Cornelis Bressers (1784 - 1851), timmerman, had in
1835 een handel in koloniale waren.
� Was lid van het Gilde St. Sebastiaan
� Handelde onder meer in Surinaams letterhout, zeer
geschikt voor het maken van bogen.
� Leverde aan Koning Willem III, en door heel
Nederland.
� Deelnemer aan het Koninklijk Concours in 1849
� Winnaar van de wedstrijden om de beste handboog
en de beste pijlen.
� Na het overlijden nam zijn zoon Martinus Bressers
het bedrijf over.
� De bogen en pijlen stonden op de
wereldtentoonstelling in New York

OMZET EN VERKOOP VAN BOGEN EN PIJLEN FA.
BRESSERS 1840 - 1851
jaartal omzet inkoop brutowinst bogen pijlen boogpezen
1840 213,75 46,50 167,50
1841 141,53 48,77 92,67
1842 145,80 43,80 102,00
1843 185,65 56,90 128,75
1844 358,25 134,00 224,25 61 352 117
1845 855,19 512,09 343,10 93 900 241
1846 1144,71 553,31 591,40 73 1311 371
1847 1278,63 792,28 485,72 166 1400 491
1848 792,57 146,16 646,41 68 835 298
1849 1526,25 443,50 1082,75 102 2294 574
1850 1639,20 863,03 776,17 135 2513 470
1851 1386,11 877,73 508,38 178 2318 387

DE ALGEMEENE BOND VAN NOORD-BRABANTSE
HANDBOOGSCHUTTERIJEN
In 1899 opgericht.
� Doel: Het doel van het Bond is door samenwerkende
kracht den edelen handboog weer tot die eer en achting op
te voeren, welke hij vroeger zoo ruimschoots mocht
genieten.
� Om dit doel te bereiken zal het Bond streven het al te groot
aantal wedstrijden, welke er tegenwoordig gehouden
worden, zooveel mogelijk to verminderen, daar deze eene
verderfelijke bron zijn geworden van al te groote
uithuizigheid en van uitgaven, die niet elken schutter te
pas komen.

VOORLOPIGE CONCLUSIES:
� Het handboogschieten nam aanvankelijk veel gewoonten
over van op aloude tradities van de schuttersgilden en
ontwikkelde zich steeds meer in de richting van een moderne
sport.
� De mannelijke inwoners van Tilburg zochten hun vertier in
nieuwe verenigingen en droegen door de concoursen en
wedstrijden bij aan de betrokkenheid van de bewoners in de
wijken. Maar leverde ook spanningen op. De derde helft was
kennelijk zeer interessant
� De handboogschietverenigingen hadden een belangrijke
sociaal-maatschappelijke functie tijdens het industrialisatie
en urbanisatieproces van Tilburg
� De economische betekenis van de verenigingen was zeer
groot: voor de herbergen, maar ook voor toeleveranciers
zoals de fa. Bressers
� De concoursen en wedstrijden op Het Loo hadden een
duidelijke politieke functie