Open Monumentendag 2013 - Mitros

OpenMonumentendag 2013Macht & Prachtwww.mitros.nl

Plattegrond van de stadUtrecht met directeomgeving rond 1570.Plattegrond van hetmidden-gedeelte van debinnenstad van Utrechtrond 1585, waarop tezien is dat de kerken ineen kruis liggen.Macht & PrachtWanneer je door de binnenstad van Utrecht loopt liggen beiden van machten pracht voor het oprapen. Sporen van macht en pracht zijn ondermeerte herkennen aan de vele kerkgebouwen die Utrecht telt, de bolwerken dienog aan de Singel liggen en opvallende architectuur van zowel nieuwe alsoude panden. Kromme Nieuwegracht 43, tegenwoordig ook wel de TruttigeTuyl genoemd, kent een veelbewogen geschiedenis waarin macht en prachtbeiden een rol spelen. Het pand heeft niet alleen uiteenlopende bewonersgehad, de structuur en het uiterlijk van het huis zijn door de jaren heen ookaanzienlijk veranderd.

Binnenplaats tussen hetvoorhuis en de oude kern.De KrommeNieuwegracht met detoegangsbruggetjesrond 1950.KerkenkruisUtrecht is jarenlang het centrum van de kerkelijkemacht geweest. In de elfde eeuw werd een aantalkerken gebouwd, die gezamenlijk een kruisvormden. De Pieterskerk is onderdeel van ditkerkenkruis, en deze kerk werd in 1048 ingewijd.De Kromme Nieuwegracht was oorspronkelijkonderdeel van de grens van de immuniteit van SintPieter. De Pieterskerk was een kapittelkerk, dit waseen groep van geestelijken die in een gemeenschapleefden, maar wel in afzonderlijke huizen.Deze claustrale huizen stonden rond de kerk. Dehuizen waren naar de kerk gericht en het geheelwerd omsloten door een muur en een gracht.Van claustraal huis naar grachtenpandNa 1580 mocht het katholieke geloof niet meerin het openbaar worden uitgeoefend en daarmeewerden ook de kapittels verboden en opgeheven.De claustrale huizen kwamen nu in handen vanrijke burgers. In de zeventiende eeuw voltrokzich langzamerhand een ingrijpende verandering:de ruimtelijke indeling van het Pieterskerkhofveranderde drastisch. Aangezien de katholiekekerk geen centrale rol meer speelde en hetverband met de omliggende huizen verlorenwas gegaan, verschoof de bebouwing langzaamrichting de gracht. De voormalige claustralehuizen werden veelal uitgebreid. De pandenwerden nu met een bruggetje toegankelijk vanafde Kromme Nieuwe Gracht, in plaats van vanafhet Pieterskerkhof. Aan de achterzijde werd vaakeen koetshuis gebouwd. Wie nu over de KrommeNieuwegracht loopt, ziet dus voornamelijk huizendie zijn ontstaan uit de middeleeuwse claustralewoningen van Sint Pieter, zo ook het huidigeKromme Nieuwegracht 43.UitbreidingTer plaatse van Kromme Nieuwegracht 43 stondlange tijd een claustraal huis, hiervan is nu alleennog het rookkanaal te zien is. Dit huis werd namelijkrond 1442 vervangen door een vierkant huisdat ook onderdeel was van het kapittel van SintPieter. Rond 1728 werd het pand, net als veelandere woningen aan deze gracht, uitgebreid enverkreeg het zijn huidige uiterlijk. Het pand kreegeen achterhuis aan de kant van de kerk en eenvoorhuis met een voorgevel aan de grachtzijde.De nieuwe bebouwing omsloot als het ware hetmiddeleeuwse vierkante huis. Het voorhuis werdechter niet direct tegen de gevel van de middeleeuwsekern aangezet, waardoor een binnenplaatsontstond. Dit zie je vaker bij woningen: de binnenplaatszorgde voor voldoende daglicht toevoer inhet pand.SymmetrieZowel het in- als exterieur van Kromme Nieuwegracht43 werd geheel ingericht naar de smaaken mode van de achttiende eeuw wat resulteerdein uitbundige decoraties. Dit was bedoeld om de

De negentiende eeuwsetegelkachel in de gang.Rijk gedecoreerde voordeur.Het monogrammet SBBS vanechtpaar Schlosser-Beeldsnijder.bezoeker van het pand te imponeren. Macht, endus rijkdom, van bewoners werd getoond metpracht in en aan de gebouwen. In de achttiendeeeuw was symmetrie een belangrijk uitgangspuntin de architectuur. De voorgevel werd toenvernieuwd in Lodewijk XIV stijl, een stroming diezich kenmerkt door zware barokke symmetrischemotieven. Hoewel de gevel wel symmetrie suggereertdoor de middenpartij rijk te decoreren metvensterlijsten en een risaliet (vooruitspringendgeveldeel), is de ingang niet in de as geplaatst.Waarschijnlijk wilden de bewoners ook het westelijkerf bijkopen en het pand twee keer zo grootmaken. Daar is het echter nooit van gekomen. Inde omlijsting van het middenraam zijn twee hoofdengesneden en zijn de initialen van de opdrachtgeversnog te herkennen: het monogram metSBBS van echtpaar Schlosser-Beeldsnijder. Ookde rijk gedecoreerde voordeur springt gelijk inhet oog. Binnen in het pand is eveneens gestreefdnaar symmetrie: bij binnenkomst zie je aan weerszijdenvan de gang deuren, waardoor het pandsymmetrisch en enorm groot oogt. Echter, schijnbedriegt. De deuren aan de linker kant van degang komen uit op een muur, terwijl de rechterkant wel leidt naar verschillende kamers.In de achttiende eeuw is rijk barok stucwerk aangebrachtin de hal, de gang en het trappenhuis, inde stijl van Lodewijk XIV. In de negentiende eeuwzijn er enkele aanpassingen aan het pand gedaan.De gevel heeft toen nieuwe vensters gekregen.Bovendien is het witte stucwerk in de gang enhet trappenhuis toen beschilderd in grijsgroene,oker en groene pasteltinten. Later is dit weer witgeschilderd. Een ander opvallende toevoeging uitdie tijd zijn de tegelkachels. Deze kachels vindenhun oorsprong in Duitsland: hier werden geslotengemetselde stookplaatsen vaak bekleed mettegels, terwijl in Nederland vaak ijzeren kachelswerden gebruikt.Truttige TuylDe huidige naam van het pand, ‘Truttige Tuyl’,dateert uit de periode dat de krakers zich over hetgebouw hadden ontfermd. De naam is ontleendaan burgemeester Van Tuyll van Serooskerkedie er in de jaren zeventig heeft gewoond. Eindjaren zeventig stond Kromme Nieuwegracht 43er in zeer slechte staat bij. Het pand werd in 1980gekraakt door een aantal mensen. In die tijd washet heel moeilijk om een kamer te vinden en ookom als woongroep ergens samen te wonen. Bovendiendreigde het pand zijn woonfunctie te verliezenen dat wilden zij voorkomen. Om deze redenenkraakte de groep dit pand. De gemeente kocht hetpand in 1982 aan. De krakers mochten blijven, opvoorwaarde dat ze de gemeente zouden helpenbij het opknappen van het pand. Gedurende dezeonderhandelingen had het pand een naam nodig:de Truttige Tuyl. Enkele krakers bleven, anderengingen opzoek naar een nieuwe woonplaats.

Foto uit album vaneen van de bewoners,gemaakt tijdens deverbouwing in de jarentachtig.Achttiende eeuwsesierbestrating aan deachterkant van hethuis.Het trappenhuis.Stucwerk in de gang.Een deel van het plafondis teruggebrachtnaar de negentiendeeeuwse situatie.Restauratie en verbouwBas van Schelven, toen betrokken bij de verbouwingen nu nog steeds bewoner van het pand,vertelt enthousiast over die begintijd. De opknapbeurtwas intensief en duurde uiteindelijk anderhalfjaar, in 1984 werd het pand opgeleverd. Al dietijd werkten ze niet alleen in het pand, maar woondener ook. “We aten met z’n allen aan een groteronde tafel, die stond hier, wat nu onze keuken is.Tijdens de verbouwing was dit de centrale plek inhuis.” Dag en nacht werd er gewerkt en tijdens deverbouwing vonden ze veel onderdelen van hetachttiende eeuwse interieur terug. Ook buiten bijde achtergevel werd een deel van de achttiendeeeuwse sierbestrating terug gevonden, welke nunog te zien is. Bas geeft toe dat hij indertijd hadonderschat hoeveel werk het was. Het pand isechter behouden en Bas kreeg een woonruimte,waarvan hij nog steeds geniet.Dit bijzondere woonhuis schittert nu in al zijnglorie. Met name het stucwerk van de gang en hettrappenhuis is voor Utrechtse woonhuizen zeeruitzonderlijk. Onder andere mythologische figuren,verschillende putti (kinderfiguurtjes) en acanthusbladerenzijn afgebeeld in hoogreliëf. Het plafondvan het trappenhuis heeft een doorlopend fries instucwerk. Een deel hiervan is tijdens de restauratieterug gerestaureerd in de kleuren van de negentiendeeeuw, om een idee ervan te geven. Feitelijkzorgde de kraak in de jaren tachtig ervoor dat hetpand is behouden en in goede staat is hersteld.Hiermee is een van de prachtigste woonhuizen vanUtrecht behouden.Tijdens Open Monumentendag op zaterdag14 september zijn de monumentale gang en hettrappenhuis van dit pand te zien.Bronnen:■ ‘Kromme Nieuwe Gracht 43’, in: Maandblad Oud-Utrecht, 1986, p. 171-172.■ ‘Kromme Nieuwe Gracht 43’, in: Maandblad Oud-Utrecht, 1985, p. 109-114.■ M. Dolfin, E.M. Kylstra en J. Penders, Huizen binnen de singels, 2011.■ A.F.E. Kipp, documentatierapport R.O.V.U Gemeente Utrecht, 1984.

Als grootste woningcorporatie in de stedelijke regio Utrecht voelt Mitros zich verantwoordelijkvoor haar monumentale bezit. Daarmee levert zij een bijdrage aan het culturele erfgoed vanUtrecht. Het beheer van monumenten vraagt om specifieke expertise en vaardigheid. Daaromheeft Mitros het beheer van de helft van haar circa 600 monumenten uit handen gegeven aanStadsherstel Midden-Nederland.Koningin Wilhelminlaan 9Postbus 8217, 3503 RE Utrecht030 880 33 00ColofonTekstLisette Breedveld - Stadsherstel Midden-NederlandVormgeving en drukwerkDUO-Ontwerp, UtrechtFotografieNiranyana Jayamary – Niranyana FotografieAfbeeldingenHet Utrechts ArchiefUitgaveseptember 2013www.mitros.nl