Download rapport - Biax Consult

BIAXiaal
478
Voedingseconomie en
milieuomstandigheden in en rond een
Romeinse nederzetting bij Budel (NB)
De resultaten van het pollen- en macrorestenonderzoek
H. van Haaster
Augustus 2010
BIAX
C o n s u l t
Onderzoeks- en Adviesbureau
voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Colofon
Titel:
BIAXiaal 478
Voedingseconomie en milieuomstandigheden in en rond een Romeinse nederzetting bij
Budel (NB). De resultaten van het pollen- en macrorestenonderzoek.
Auteur:
H. van Haaster
Met medewerking van:
L. van Beurden
M. van Waijjen
Opdrachtgever:
BAAC bv
ISSN: 1568-2285
©BIAX Consult, Zaandam, 2010
Correspondentie adres:
BIAX Consult
Hogendijk 134
1506 AL Zaandam
tel: 075 – 61 61 010
fax: 075 – 61 49 980
e-mail: BIAX@BIAX.nl

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 1
1. Inleiding
In 2009 is door BAAC bv een archeologische opgraving uitgevoerd in het plangebied
Duitse School in Budel (gemeente Cranendonck (NB), zie figuur 1). 1 De aanleiding voor
dit onderzoek werd gevormd door het feit dat op dit terrein de nieuwbouw van 23
woningen zou worden gerealiseerd waarbij de ondergrond zou worden vergraven. De
verwachting was dat hierdoor de archeologische waarden in de ondergrond ernstig
zouden worden aangetast. Bij eerder verricht proefsleuvenonderzoek was namelijk
gebleken dat zich in het plaatselijke bodemarchief nederzettingsresten bevinden uit de
IJzertijd, Romeinse tijd en Middeleeuwen. 2 Op grond hiervan heeft het bevoegd gezag
(de gemeente Cranendonck) besloten een zogenaamd Definitief Archeologisch
Onderzoek te laten uitvoeren. Tijdens dit onderzoek zijn uit enkele tientallen grondsporen
monsters genomen voor archeobotanisch onderzoek (zowel pollen- als
macrorestenonderzoek). Het betreft voornamelijk paalsporen van huizen en spiekers uit
de Romeinse tijd. Ook is de bodem van een vermoedelijke Romeinse potstal bemonsterd.
Figuur 1
Budel, locatie van de voormalige Duitse School (© Google Earth).
1 De centrumcoördinaten van de vindplaats zijn x: 167.958, y: 365.515.
2 Dyselinck & Van der Mark 2008.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 2
De belangrijkste doelstelling van het archeobotanisch onderzoek was informatie te
verkrijgen over de voedingsgewoonten van de vroegere bewoners en de
milieuomstandigheden in en rond de nederzetting(en). Daarnaast was de verwachting dat
informatie zou kunnen worden verkregen over activiteiten die in en rond de
nederzetting(en) werden uitgevoerd. We kunnen hierbij denken aan locale tuinbouw, het
houden van dieren of bepaalde ambachtelijke activiteiten.
2. Monsterselectie en analysetechniek
2.1 BOTANISCHE MACRORESTEN
2.2 POLLEN
Ten behoeve van botanisch macrorestenonderzoek zijn door BAAC bv 59 grondmonsters
van 10 liter gezeefd over een serie zeven met maaswijdten van 2, 1, 0.5 en 0.25 mm. De
zeefresiduen zijn vervolgens ter inventarisatie aan BIAX Consult aangeboden. Tijdens de
inventarisatie zijn de monsters beoordeeld op zadenrijkdom, soortenrijkdom,
conservering en de aanwezigheid van resten van cultuurgewassen. Tevens is een schatting
gemaakt van het aantal fragmenten houtskool dat geschikt is voor determinatie. Ook is de
eventuele aanwezigheid van aardewerk en zoölogische resten geregistreerd. Naar
aanleiding van de resultaten van de inventarisatie zijn in overleg met de opdrachtgever 23
monsters geselecteerd voor een analyse. Een overzicht van alle onderzochte monsters met
hun contextgegevens wordt gegeven in bijlage 1.
De inventarisatie en analyse hebben plaatsgevonden met behulp van opvallendlichtmicroscopen
met vergrotingen tot 50 maal, standaard-determinatiewerken en de
referentiecollecties van BIAX Consult. De inventarisatie is uitgevoerd door K. Häninnen,
L. Kubiak-Martens en L. van Beurden. De analyse is uitgevoerd door L. van Beurden.
Naar aanleiding van de resultaten van de analyse is een klein aantal monsters gescand
op de aanwezigheid van houtskool van naaldhoutsoorten. Deze scan is uitgevoerd door K.
Hänninen.
In put 10 is een huisplattegrond aangetroffen met een verlaagd vloergedeelte. Het
vermoeden bestond dat het hierbij kon gaan om een potstal. Een profiel door de
ondergrond op deze plaats is daarom bemonsterd ten behoeve van pollenonderzoek. Dit is
gedaan door twee pollenbakken in de profielwand te slaan die elkaar (in verticale
richting) iets overlappen. Uit de onderste pollenbak (vondstnummer 10.910) zijn ten
behoeve van een inventariserend onderzoek drie pollenmonsters verzameld. Gezien de
zeer lichte kleur, het vrijwel geheel ontbreken van een organische component en de
homogene, niet gelaagde aard van vulling 4 is besloten om uit deze vulling slechts één
submonster te nemen. Om de kans op een telbaar preparaat uit deze - naar verwachting
pollenarme - vulling te vergroten, is extra veel materiaal (10 cm 2 ) ter bereiding
ingestuurd. Vulling 6 leek uit twee lagen te bestaan: bovenin een donkerbruine (humeus?)
laag en onderin een harde, zwarte (verkoolde?) laag. Uit elk van de lagen van vulling 6 is
een submonster voor inventariserend pollenonderzoek genomen. Deze pollenmonsters
hadden een volume van 4 cm 3 . Een overzicht van de onderzochte pollenmonsters wordt
gegeven in tabel 1. De positie van de pollenmonsters in het profiel wordt weergegeven in
figuur 2.
De pollenbereiding is uitgevoerd volgens de standaardmethode van Erdtman. 3 Om een
indruk te krijgen van de pollenconcentratie is aan elk monster een vaste hoeveelheid
sporen (twee tabletten met circa 18.583 sporen per tablet) van een niet in Nederland
voorkomende wolfsklauwsoort (Lycopodium) toegevoegd. De bereiding is uitgevoerd
3 Erdtman 1960; Fægri et al. 1989 (met modificaties van Konert 2002).

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 3
onder leiding van M. Konert van de Vrije Universiteit van Amsterdam. 4 Bij de
inventarisatie is gekeken naar de rijkdom van het materiaal en naar de conservering van
het pollen. Daarnaast is gekeken naar de pollensamenstelling van het monster, waarbij
extra aandacht is besteed aan de aanwezigheid van pollen van cultuurgewassen en andere
indicatoren die op menselijke activiteit of veehouderij wijzen. Ook is gelet op
palynologische ouderdomsindicatoren waarmee de vullingen zouden kunnen worden
gedateerd. Bij de inventarisatie, die is uitgevoerd door M. van Waijjen, is gebruik
gemaakt van een doorvallend-lichtmicroscoop met vergrotingen tot 600 maal. De
identificatie is gedaan aan de hand van de pollencollectie van BIAX Consult en met
behulp van de geëigende determinatieliteratuur. 5
Tabel 1
Budel-Duitse School, overzicht van onderzochte pollenmonsters.
put spoor vondstnr. BX-nr volume (ml) diepte in cm t.o.v. top
pollenbak
10 10199 V.910 BX 4362 10 36-37
10 10199 V.910 BX 4363 4 42-43
10 10199 V.910 BX 4364 4 44,5-45,5
Figuur 2
Budel-Duitse School, afbeelding van pollenbak 10.910 met de positie van de
pollenmonsters (BX-nrs.)
4 Faculteit Aard- en Levenswetenschappen.
5 Beug 2004; Moore et al. 1991.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 4
3. Resultaten van de inventarisatie
3.1 BOTANISCHE MACRORESTEN
3.2 POLLEN
De resultaten van de inventarisatie worden weergegeven in bijlage 2. Alle aangetroffen
resten zijn verkoold. Een klein aantal monsters is rijk tot redelijk rijk aan verkoolde resten
van cultuurgewassen. Daarnaast is een aantal monsters arm tot matig rijk aan verkoolde
resten. In overleg met de opdrachtgever is besloten 23 arme tot rijke monsters te
analyseren.
In de monsters 81 en 374 zijn tijdens de analyse verkoolde schubben van dennenkegels
aangetroffen. Tijdens de inventarisatie waren ook al verkoolde dennenschubben in de
monsters 83 en 384 gevonden. Van deze twee inventarisatiemonsters is de grofste fractie
tijdens de analysefase nogmaals doorzocht op de aanwezigheid van meer resten van den.
Omdat de monsters 81, 83, 374 en 384 van spiekers afkomstig zijn, zijn ook de monsters
79, 129, 138 en 851 t/m 854 (spiekers, horreum) nogmaals gescand op resten van den.
In de monsters 81, 83, 374 en 384 (met dennenschubben) is ook houtskool van
naaldhout herkend. Van de monsters van het horreum bevatten alleen 852 en 853
naaldhout-houtskool; 851 en 854 niet. Ook de monsters 79, 129 en 138 (spiekers)
bevatten geen houtskool van naaldhout.
Een redelijk aantal monsters bevat glimmende stukjes verkoold materiaal (verglaasde
houtskool) waarin in sommige gevallen duidelijk houtskoolfragmenten zichtbaar zijn.
Deze stukjes doen erg denken aan teerresten die in opgravingen als Knooppunt-
Hattemerbroek en Hanzelijn-Tunnel Drontermeer zijn aangetroffen. 6 Om te achterhalen
of het inderdaad om teerresten gaat, worden de fragmentjes chemisch geanalyseerd.
Gezien de vondsten van dennenschubjes en houtskool van naaldhout, zouden de stukjes
resten kunnen zijn van teerproductie uit dennenhout.
De resultaten van de palynologische inventarisatie staan in bijlage 3. De monsters bleken
zeer arm te zijn aan pollen dat bovendien slecht is geconserveerd. Dit betekent dat in de
monsters niet voldoende determineerbaar pollen aanwezig is om analyse ervan te
rechtvaardigen. In het bovenste monster (36-37 cm) uit vulling 4 zijn alleen enkele
pollenkorrels van grassen (Poaceae) en els (Alnus) aanwezig. Van de overige soorten is
slechts een enkele pollenkorrel aangetroffen. Het monster is zeer arm. De aanwezigheid
van alsem (Artemisia) en smalle weegbree (Plantago lanceolata) zou kunnen wijzen op
menselijke activiteit. Het monster hieronder (42-43 cm) uit de top van vulling 6 is
eveneens zeer arm. Alleen van grassen is meer dan een enkele pollenkorrel in het
preparaat aanwezig. Er zijn geen mestschimmels aangetroffen. Het gaat bij deze vulling
dus vrijwel zeker niet om een mestlaag. Er is ook geen pollen van heide (Ericaceae)
aangetroffen. Het monster bevat wel veel houtskoolfragmenten. Het onderste monster
(44,5-45,5 cm) is vrijwel pollenloos. Opvallend is dat vrijwel uitsluitend pollenkorrels
van smalle weegbree in dit monster aangetroffen zijn. Verder is een enkele pollenkorrel
van gras en een enkele varenspore (Dryopteris-type, Polypodium) aanwezig.
4. Resultaten macrorestenanalyse
De resultaten van het macrorestenonderzoek staan in bijlage 4. De aangetroffen soorten
zijn voor de overzichtelijkheid onderverdeeld in gebruiksplanten en wilde planten.
Binnen de categorie gebruiksplanten is een onderverdeling aangebracht die is gebaseerd
op het vermoedelijke vroegere gebruik. De wilde planten zijn ingedeeld op grond van de
6 Kubiak-Martens et al. 2008.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 5
vegetatietypen waarin zij tegenwoordig meestal voorkomen. 7 Met nadruk moet wel
worden gesteld dat deze indeling niet kritiekloos toegepast mag worden op vroegere
vegetaties. Dit geldt vooral voor door mensen beïnvloede vegetaties. Toch wordt omwille
van de herkenbaarheid in bijlage 4 uitgegaan van het huidige voorkomen. Bij de
bespreking van de diverse vegetatietypen zullen indien nodig nuanceringen op de indeling
worden aangebracht.
4.1 GEBRUIKSPLANTEN
Wat de gebruiksplanten betreft, zijn voornamelijk resten van granen gevonden. Het gaat
om resten van bedekte gerst (Hordeum vulgare var. vulgare), emmertarwe (Triticum
dicoccon), pluimgierst (Panicum miliaceum), rogge (Secale cereale) en haver (Avena).
Sommige graankorrels konden niet worden gedetermineerd omdat ze te sterk waren
beschadigd (Cerealia indet.).
Van pluimgierst zijn de meeste resten teruggevonden. In vrijwel elk monster zijn resten
van dit graan aanwezig. Pluimgierst is een graansoort met relatief kleine korrels die
vroeger vooral op de zandgronden werd verbouwd (figuur 3).
Figuur 3
Pluimgierst (© BIGLOBE).
Het is in tegenstelling tot de andere aangetroffen granen een zogenaamde C4-plant.
Dergelijke planten komen vooral voor in de warmere delen van de wereld. De benaming
C4-plant betekent dat ze op een bijzondere manier kooldioxide vastleggen en daarbij
minder water nodig hebben dan andere planten. Dit stofwisselingsproces werkt alleen
goed bij temperaturen die overdag niet onder de 12 °C komen. Daarom werd gierst in ons
land vooral op droge, zandige bodems verbouwd die snel opwarmen. Op vochtige
7 Tamis et al. 2004.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 6
(koude) grond doet pluimgierst het niet goed. Vanaf de Bronstijd wordt pluimgierst in ons
land verbouwd. Gierst staat echter niet bekend als een graan dat door de Romeinen veel
werd gegeten. Het werd voornamelijk door de inheemse bewoners gegeten. Uit de tot op
heden verkregen archeobotanische gegevens in ons land lijkt naar voren te komen dat
pluimgierst vooral bij Germanen populair was.
Ook van gerst zijn in veel monsters resten gevonden. Gerst behoorde tot de
belangrijkste granen van de ijzertijdboeren in ons land. 8 Ook in Romeinse context wordt
vaak gerst aangetroffen. In bijvoorbeeld de vicus bij het castellum van Valkenburg werd
in de paalgaten bijna uitsluitend gerst gevonden en ook in de horrea op deze vindplaats
zat veel gerst. 9 Hoewel gerst bij de Romeinen officieel voornamelijk als paardenvoedsel
bekend stond moet de betekenis van dit graan in de menselijke voeding niet onderschat
worden. 10 Uit archeologisch onderzoek in het Castellum Novaesium (het huidige Neuss)
is gebleken dat soldaten afgemeten porties gerst in hun barakken bewaarden. 11 Ook uit tal
van historische vermeldingen is duidelijk dat de Romeinen weliswaar gerst aan hun
paarden voerden, maar het ook zelf aten. Uit sommige bronnen blijkt echter dat het eten
van gerst als vernederend of onrechtvaardig werd beschouwd. Zo zouden soldaten gerst in
plaats van tarwe te eten hebben gekregen als hun prestaties beneden de verwachting
bleven. 12 Het voorkomen van gerst op Romeinse vindplaatsen is echter zo algemeen dat
het te ver gaat om dit uitsluitend te interpreteren als voedsel voor dieren en/of gestrafte
militairen. Ook ‘normale’ Romeinen in ons land hebben waarschijnlijk regelmatig gerst
gegeten, evenals de autochtone bevolking van ons land.
Emmertarwe was destijds ook een populaire graansoort. De Romeinen in ons land aten
het ook, maar of ze de emmertarwe hier zelf verbouwden is niet bekend. Er zijn
aanwijzingen dat de cultuur van dit graan onder invloed van de Romeinse aanwezigheid
is geïntensiveerd en dat emmertarwe door de Romeinse bezetters bij inheemse boeren
werd gekocht of als een soort belasting bij de boeren werd geïnd. 13 Ook zijn er bewijzen
dat veel graan (emmertarwe, broodtarwe, spelt) geïmporteerd werd uit Noord-Gallië
(Vlaanderen), Brittania en de lössgebieden van Zuid-Nederland en het Duitse Rijnland. 14
Het is niet zeker van welke haversoort de kafnaaldfragmenten van haver afkomstig
zijn. Het kan zowel gaan om het akkeronkruid oot (Avena fatua) als om echte haver
(Avena sativa). Oot was in de prehistorie een akkeronkruid dat vooral tussen gerst en
emmertarwe lijkt te hebben gegroeid. Er bestaat namelijk een sterke correlatie tussen het
voorkomen van oot en dat van emmertarwe en gerst in monsters uit Nederlandse
prehistorische context. 15
De aanwezigheid van rogge (twee korrels in vondstnummer 241) is opvallend omdat in
pre-middeleeuwse context niet vaak roggevondsten worden gedaan. Dit geldt vooral voor
het gebied ten zuiden van de voormalige Romeinse rijksgrens, de Limes. De oudste
vondsten van gecultiveerde rogge in ons land zijn gedaan in Germaans gebied (ten
noorden van de Limes). Ze zijn gedaan in Noordbarge (100 BC-100 AD) en Ede-
Veldhuizen (ca. 120 AD). 16 Later in de Romeinse tijd zijn ook relatief grote vondsten
gedaan in Peelo (200-450 AD) en Raalte (300-450 AD). 17 Af en toe worden wel oudere
vondsten van rogge gedaan, maar het betreft dan altijd individuele korrels die meestal
8 Zie bijvoorbeeld Brinkkemper 1993; Kooistra 1996; Van Beurden 2002.
9 Pals et al. 1989.
10 Zie bijv. Junkelmann 1997, 53, 104 en 107; Knörzer 1979.
11 Knörzer 1970, 128.
12 Junkelmann 1997, 104.
13 Groenman-van Waateringe 1989; Pals 1997, 36.
14 Pals & Hakbijl 1992; Jones 1964, 844; Groenman-Van Waateringe 1977, 238; Kooistra 2009,
230-231.
15 Bron: Archeobotanisceh database RADAR.
16 Resp. Van Zeist 1983, 182; Van Zeist 1976, 72.
17 Van Zeist & Palfenier-Vegter 1994, 288; Lauwerier et al. 1999.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 7
worden geïnterpreteerd als afkomstig van rogge die als onkruid tussen andere granen
voorkwam. 18
In het verspreidingspatroon van roggevondsten in de Romeinse tijd is een interessant
patroon te zien waarin de Romeinse rijksgrens, de limes, duidelijk herkenbaar is. De
vondsten ten noorden van de limes (Germania Libera) betreffen naar verhouding grote
aantallen korrels. In Germania Inferior (ten zuiden van de limes) heeft alleen het
onderzoek in Geldrop, Alphen-Chaam, Goirle, Gennep, Voerendaal-ten Hove,
Maastricht-Derlon en Holtum-Noord (alle laat-Romeins) relatief hoge aantallen
roggevondsten opgeleverd. 19 De bewoners van deze nederzettingen waren Germanen die
hun roots hadden in Germania Libera. In Budel zijn slechts twee korrels van rogge
gevonden, maar samen met de grote hoeveelheid vondsten van pluimgierst is het toch
denkbaar dat sprake was van Germaanse invloed op de voedingsgewoonten.
Van vlas zijn in vijf monsters zaden gevonden. Vlas is een gewas dat zowel voor de
oliehoudende zaden als voor de vezels kan worden verbouwd. Waar de Romeinse
bewoners van Budel het gewas voor hebben gebruikt, kan niet worden achterhaald.
Vlasvezels kunnen worden gebruikt voor de productie van textiel (linnen) en touw. Uit de
zaden (lijnzaad) kan olie (lijnolie) geperst worden die in de voeding of voor verlichting
gebruikt kan worden.
Van huttentut (Camelina sativa) zijn in twee monsters zaden gevonden. Huttentut (ook
wel dederzaad genoemd) is een plant die vroeger verbouwd werd voor de oliehoudende
zaden. Vanaf de Bronstijd komt het in de Nederlandse landbouw voor. Huttentut stelt niet
veel eisen aan de bodem waarop het verbouwd wordt. Het staat bekend als een relatief
‘snel’ gewas dat al 12-14 weken na het zaaien, geoogst kan worden. 20
Alleen van gerst en emmertarwe is dorsafval gevonden. Op grond van de aan- of
afwezigheid van dorsafval kunnen soms conclusies worden getrokken over locale
verbouw of import van cultuurgewassen. Uitgangspunt bij dit onderzoek is het gegeven
dat dorsafval in principe achterblijft in de nederzetting waar het cultuurgewas
geproduceerd wordt, en dat het dus niet met het graan geëxporteerd wordt. De aard van
het dorsafval moet hierbij wel in ogenschouw worden genomen. Van emmer zijn
aarvorkjes gevonden. Deze kafresten zitten na de eerste dorsing (op de productienederzetting)
nog aan de graankorrels vast. In deze vorm wordt het graan ook verhandeld.
Aarvorkjes worden pas vlak voor de maaltijdbereiding door middel van stampen en/of
eesten, zeven en wannen verwijderd. De vondst van deze kafresten kan dus niet gebruikt
worden als bewijs voor locale verbouw. Van gerst is één aarspilfragment gevonden. Deze
onderdelen van de aar worden in tegenstelling tot de aarvorkjes van emmertarwe wél
tijdens de eerste dorsing van de korrels gescheiden. Grote hoeveelheden
aarspilfragmenten duiden daarom op locale verbouw van de betreffende granen. In een
partij gedorst graan kunnen echter ook wel enkele aarspilfragmenten achterblijven.
Daarom leveren kleine aantallen van deze resten (zoals in Budel) geen betrouwbaar
bewijs voor locale verbouw.
Ook van de andere cultuurgewassen (rogge, vlas, huttentut en eventueel haver) zijn
geen bewijzen gevonden voor locale verbouw. Het zou echter te ver voeren om te
concluderen dat alle aangetroffen cultuurgewassen werden geïmporteerd, vooral als de
rurale context waarin de vondsten zijn gedaan in ogenschouw wordt genomen.
Uit de categorie ‘Fruit’ is één pit gevonden die van framboos (Rubus idaeus) of een
bramensoort (Rubus spec.) afkomstig kan zijn. Frambozen en bramen komen van nature
in ons land voor en kunnen door de vroegere bewoners van de nederzetting(en) in de
omgeving verzameld zijn.
18 Zie discussie in Lauwerier et al. 1999, 165.
19 Resp. Luijten 1990; Van Haaster 2005a; Van Haaster 2005b; Kooistra 1996; Bakels & Dijkman
2000; Van Haaster 2009; Van Beurden 2009.
20 Körber-Grohne 1987, 390.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 8
4.2 WILDE PLANTEN, ONKRUIDEN
Resten van wilde planten die in archeologische grondsporen worden aangetroffen, geven
vaak waardevolle informatie over menselijke activiteiten en milieuomstandigheden op en
rond een nederzettingsterrein. Ook kunnen ze informatie geven over de exploitatie van
(semi)natuurlijke vegetaties zoals graslanden, de omstandigheden op de akkers en de
herkomst van landbouwproducten.
Bij de interpretatie van onkruidvondsten uit archeologische context wordt vaak
onderscheid gemaakt tussen verkoolde en onverkoolde zaden. Van verkoolde
onkruidzaden wordt meestal verondersteld dat ze samen met graan in de nederzetting
terecht zijn gekomen en ook samen met het graan (tijdens processen die met de
oogstverwerking en voedselbereiding te maken hebben) verkoold zijn geraakt. De kans
dat onkruiden die tussen granen groeien op deze manier verkoold raken, is veel groter dan
de kans dat onkruiden uit moestuinen of natuurlijke vegetaties verkoold raken. 21 Dit
betekent niet dat onkruiden uit natuurlijke vegetaties of moestuinen niet verkoold kunnen
raken, maar de kans daarop is dus veel kleiner dan bij graanakkeronkruiden. 22
Omdat op de vindplaats Budel-Duitse School door de slechte conserveringsomstandigheden
voor onverkoolde plantenresten alleen verkoolde resten bewaard zijn
gebleven, is het niet mogelijk betrouwbare uitspraken te doen over de locale
milieuomstandigheden. We denken dat de meeste aangetroffen zaden afkomstig zijn van
planten die op de akkers tussen het graan hebben gegroeid, althans de kans dat ze van
akkers afkomstig zijn, is volgens bovengenoemde theorie het grootst. Dit geldt zeker voor
de soorten die ingedeeld zijn in de categorieën ‘Onkruiden van voedselrijke akkers en
tuinen’, ‘Onkruiden van matig voedselrijke akkers’ en ‘Onkruiden van voedselrijke
ruigten’. Bij de soorten uit de eerste categorie gaat het om planten die een voorkeur
hebben voor voedselrijke bodems. De tweede categorie onkruiden is beter
vertegenwoordigd met soorten als schapenzuring (Rumex acetosella), gewone spurrie
(Spergula arvensis), knopherik (Raphanus raphanistrum), hanenpoot (Echinochloa crusgalli)
en één of meerdere soorten naaldaar (Setaria). Dit zijn soorten die veel op matig
voedselrijke, meestal zandige bodems worden aangetroffen. De planten uit de categorie
‘Onkruiden van voedselrijke ruigten’ staan meestal op voedselrijke plaatsten waar relatief
weinig verstoring plaatsvindt. Deze planten hebben waarschijnlijk op minder intensief
bewerkte, en voedselrijkere delen van de akker(s) gestaan, bijvoorbeeld langs de rand van
de akker (bij heggen of hekken) of vlakbij ‘verstorende elementen’ die zich in of vlak
naast de akker(s) bevonden, zoals bomen, opslagplaatsen en afvalhopen.
Ook de soorten uit de andere categorieën kunnen heel goed op de akkers gestaan
hebben, ook al worden de planten tegenwoordig vooral in andere vegetatietypen
aangetroffen. Vroeger kwamen veel meer soorten onkruiden op akkers voor. Dit geldt
vooral voor planten die tegenwoordig bekend staan als graslandplant.
Samenvattend kunnen we concluderen dat de akkers waarschijnlijk gelegen waren op
matig voedselrijke, zandige bodems. Op de akkers kwamen plekken voor met een slechte
waterhuishouding (bijvoorbeeld verslempte delen). Hier stonden de waterbiezen
(Eleocharis) en waterpeper (Persicaria hydropiper). Langs de randen stonden een paar
‘ruige’ soorten. Graslandplanten stonden tussen het graan verspreid. De onkruiden
hadden waarschijnlijk een belangrijk aandeel op de akkers en gaven dez een ruige aanblik
zoals te zien is op onderstaande foto van een gerstakker die op traditionele wijze is
beheerd (zie figuur 4).
21 Granen worden meestal massaal, met de daartussen groeiende onkruiden geoogst.
Tuinbouwproducten worden meestal individueel geoogst waardoor de kans op het meeoogsten
van onkruiden veel kleiner is.
22 Zie discussie in Van der Veen 2007.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 9
Figuur 4
Ouderwetse gerstakker met veel ruigtekruiden en graslandplanten (© BIAX Consult).
Opvallend zijn de vondsten van kegelschubben van grove den (Pinus sylvestris). Ook de
houtskool die gedetermineerd is als afkomstig van naaldhout, is vermoedelijk van deze
boom afkomstig. Na afloop van de laatste ijstijd, zo'n 10.000 jaar geleden, was de grove
den de eerste langlevende boom die zich in ons land vestigde. Na circa 7000 voor Chr.,
toen ook loofbomen zich langzamerhand in ons land uitbreidden, werd de grove den bijna
geheel verdrongen door loofbomen, om als gevolg van massale aanplant in de 16 e eeuw
weer in ons land te verschijnen. Het is lang een omstreden vraag geweest of de grove den
in de tussenliggende paar duizend jaar steeds in Nederland aanwezig is gebleven of dat de
boom in het vroege Holoceen geheel uitstierf om in de 16 e eeuw opnieuw te verschijnen
in door de mens ingezaaide bossen. 23 De laatste jaren is echter steeds duidelijker
geworden dat de grove den zich in ons land tijdens het gehele Holoceen op natuurlijke
wijze heeft kunnen handhaven op plaatsten waar loofbomen niet goed konden groeien. 24
Dat zijn bijvoorbeeld droge heidevelden en zandverstuivingen, maar ook plaatsen die te
nat zijn voor de groei van loofbomen, zoals hoogvenen. 25 Waarschijnlijk zijn de in Budel
aangetroffen resten van één of meerdere dennen afkomstig die op een droog heideveld of
een zandverstuiving in de omgeving stonden. Er bestaat een reële kans dat het voorkomen
van de dennen rond Romeins Budel een gevolg was van menselijke ingrepen in het
landschap. We kunnen hierbij denken aan bodemdegradatie als gevolg van
overexploitatie.
5. Conclusies
De conserveringsomstandigheden voor plantenresten op de vindplaats Budel-Duitse
School waren niet optimaal. De grondsporen waaruit de onderzochte monsters afkomstig
zijn, hebben in het verleden gedurende lange tijd boven het grondwaterniveau gelegen
23 Het oudste door zogenaamde Tannensäer ingezaaide bos in Nederland is het Mastbos bij Breda
(1515); zie Buis 1985, 336.
24 In sommige gevallen zal haar voorkomen zijn bevoordeeld door de mens (en zijn vee).
25 Dit geldt alleen voor het eerste deel van het Holoceen, zie discussie in Cleveringa et al. 2008.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 10
waardoor hierin alleen verkoolde plantenresten bewaard zijn gebleven. Hierdoor is het
beeld dat we hebben gekregen van de voedingseconomie en de milieuomstandigheden
minder compleet dan we hadden gehoopt. Desondanks hebben we met name over de
voedingseconomie waardevolle gegevens verkregen, omdat een relatief groot aantal
monsters kon worden onderzocht.
Uit het onderzoek is gebleken dat gerst, emmertarwe, pluimgierst, rogge, vlas,
huttentut en mogelijk haver een rol speelden in de economie van de nederzetting. Het
bewijs (in de vorm van dorsafval) voor de locale verbouw van deze cultuurgewassen is
niet geleverd, maar gezien de rurale context waarin de vondsten zijn gedaan, vermoeden
we wel dat de gewassen door de bewoners zelf werden verbouwd. Uiteraard kenden de
bewoners nog meer cultuurgewassen en andere gebruiksplanten, maar hier zijn door de
slechte conserveringsomstandigheden geen resten van teruggevonden.
Dat voornamelijk resten van granen zijn gevonden, is niet ongebruikelijk op
vindplaatsen waar alleen verkoolde plantenresten worden gevonden. Granen hebben een
grotere kans om te verkolen dan andere cultuurgewassen omdat ze een grotere kans
hebben om met open vuur in aanraking te komen. Het bakken van graanproducten (brood,
koek) gebeurde immers vaak bij open vuur. Bovendien werden granen vaak geëest om het
dorsen te vergemakkelijken en de opslagcondities te verbeteren, omdat de kiem door het
eesten wordt gedood. Bij eesten worden de nog door het kaf omgeven korrels licht
geroosterd waardoor het kaf bros wordt en makkelijker los laat. Bij deze werkzaamheden
gebeurden wel eens ongelukjes waardoor een partij graan geheel of gedeeltelijk
verkoolde. Bij oliehoudende zaden zoals vlas is deze behandeling niet nodig en werkt
eesten zelfs averechts, omdat de zaden door licht roosteren aan elkaar gaan kleven. 26
Peulvruchten als erwt en paardenboon (beide waren in de Romeins tijd populair) worden
niet geroosterd of gebakken, maar gekookt, hetgeen hun kans op verkolen ook verkleint.
Doordat onverkoolde plantenresten niet zijn aangetroffen, is geen informatie
verkregen over de locale milieuomstandigheden of de milieuomstandigheden in de iets
wijdere omgeving van de nederzetting(en). De vondst van resten van grove den op het
nederzettingsterrein betekent dat iets met deze boom gedaan is. Nader onderzoek zal
moeten uitwijzen of het hout van deze boom gebruikt is voor de productie van teer. De
aanwezigheid van grove den in de omgeving van Romeins Budel betekent mogelijk dat
sprake was van bodemdegradatie waardoor verstuivingen optraden. De bodemdegradatie
kan een gevolg zijn geweest van overexploitatie van delen van het omringende landschap
door de mens en zijn vee.
Omdat het pollen zeer slecht geconserveerd bleek te zijn, is geen informatie over de
milieuomstandigheden in de omgeving van de nederzetting(en) verkregen. Ook kon niet
worden vastgesteld of het huis waaruit de pollenmonsters afkomstig zijn een stalfunctie
had.
26 Van Zeist 1968, 162.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 11
6. Literatuur
Bakels, C.C., & W. Dijkman 2000: Maastricht in the First Millennium AD. The
Archaeobotanical Evidence, Maastricht.
Beug, H.-J., 2004: Leitfaden der Pollenbestimmung für Mitteleuropa und angrenzende
Gebiete, München.
Beurden, L., van, 2009: Onderzoek aan botanische resten uit de IJzertijd, Laat-Romeinse
tijd en Middeleeuwen van de vindplaats Holtum-Noord, Zaandam (BIAXiaal 413).
Beurden, L.M. van, 2002: Botanisch onderzoek in het Maas-Demer-Schelde gebied: de
Romeinse en vroegmiddeleeuwse periode, in: H. Fokkens en R. Jansen (red.), 2000
jaar bewoningsdynamiek: Brons- en ijzertijdbewoning in het Maas-Demer-
Scheldegebied, Leiden, 283-310.
Brinkkemper, O., 1993: Wetland Farming in the Area to the South of the Meuse Estuary
During the Iron Age and the Roman Period, thesis, Leiden.
Buis, J., 1985: Historia Forestis. Nederlandse bosgeschiedenis II, Houtmarkt en houtteelt
tot het midden van de negentiende eeuw, Utrecht.
Cleveringa, P., H. Woldring, & H. de Wolf 2008: Sterven op staande voet, Palaeoactueel
19, 39-45.
Dyselinck, T., & R. van der Mark 2008: Budel, Duitse school. Tweefasig Inventariserend
Veldonderzoek (IVO) door middel van proefsleuven, concept 19-03-’08, (BAACrapport
A-07.0119/A-08.0030).
Erdtman, G., 1960: The Acetolysis Method, Svensk Botanisk Tidskrift 54, 561-564.
Fægri, K., P.E. Kaland & K. Krzywinski 1989: Textbook of Pollen Analysis, Chichester
(4 th Ed.).
Geel, B. van, 1976: A Palaeoecological Study of Holocene Peat Bog Sections, based on
the Analysis of Pollen, Sporen and Macro- and Microscopic Remains of Fungi, Algae,
Cormophytes and Animals, Amsterdam (proefschrift Universiteit van Amsterdam).
Groenman-Van Waateringe, W., 1977: Grain Storage and Supply in the Valkenburg
Castella and Praetorium Agrippinae, in: B.L. van Beek, R.W. Brandt & W.
Groenman-van Waateringe (eds.), Ex Horreo, Amsterdam (Cingula IV), 226-240.
Groenman-Van Waateringe, W., 1989: Food for Soldiers, Food for Thought, in: J.C.
Barrett, A.P. Fitzpatrick & L. Macinnes (eds.), Integrating the Subsistence Economy,
Oxford (BAR International Series 181), 135-162.
Haaster, H. van, 2005a: Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden in en rond een
Frankische nederzetting in Alphen-Chaam (5 e -6 e eeuw), Zaandam (BIAXiaal 231).
Haaster, H. van, 2005b: De onderkant van de Huzarenwei. Resultaten van het
archeobotanisch onderzoek op de Huzarenwei te Goirle, Zaandam (BIAXiaal 214).
Haaster, H. van, 2009: Voedingsgewoonten en milieuomstandigheden in en rond een
Germaanse nederzetting uit de 4 e -5 e eeuw bij Holtum (L.), Zaandam (BIAXiaal 408).
Jones, A.H.M., 1964: The Later Roman Empire, 284-602. A Social Economic and
Administrative Survey, Oxford.
Junkelmann, M., 1997: Panis Militaris. Die Ernährung des römischen Soldaten oder der
Grundstoff der Macht, Mainz am Rhein (tweede druk).
Knörzer, K.-H., 1970: Römerzeitliche Pflanzenfunde aus Neuss, Novaesium IV.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 12
Knörzer, K.-H., 1979: Verkohlte Reste von Viehfutter aus einem Stall des römischen
Reiterlagers von Dormagen, Rheinische Ausgrabungen 20, 130-137.
Konert, M., 2002: Pollen Preparation Method, Amsterdam (Intern Rapport Vrije
Universiteit).
Kooistra, L.I., 1996: Borderland Farming. Possibilities and Limitations of Farming in the
Roman Period and Early Middle Ages between the Rhine and Meuse, thesis, Assen.
Kooistra, L.I., 2009: The Provenance of Cereals for the Roman Army in the Rhine Delta,
in: O. Dräger, A. Reis & W. Schmitz-Luck (Red.), Kelten am Rhein, Mainz am Rhein
(Beihefte der Bonner Jahrbücher 58, 1), 219-237.
Körber-Grohne, U., 1987: Nutzpflanzen in Deutschland. Kulturgeschichte und Biologie,
Stuttgart.
Kubiak-Martens, L., L.I. Kooistra & J.J. Langer 2008: Mesolithische teerwinning uit
dennenhout (Pinus) in Hattemerbroek, Zaandam (BIAXiaal 387).
Lauwerier, R.C.G.M., B.J. Groenewoudt, O. Brinkkemper & F.J. Laarman 1999:
Between Ritual and Economics: Animals and Plants in a Fourth-Century Native
Settlement at Heeten, the Netherlands, Berichten ROB 43, 155-198.
Luijten, H., 1990: Plantenresten uit Geldrop, in: J. Bazelmans & F. Theuws (red.), Tussen
zes gehuchten. De laat-Romeinse en middeleeuwse bewoning van Geldrop,
Amsterdam, 58-64.
Moore, P.D., J.A. Webb & M.E. Collinson 1991: Pollen Analysis, Oxford.
Pals, J.P., & T. Hakbijl 1992: Weed and Insect Infestation of a Grain Cargo in a Ship at
the Roman Fort of Laurium in Woerden (Province of Zuid-Holland), Review of
Palaeobotany and Palynology 73, 287-300.
Pals, J.P., 1997: De introductie van cultuurgewassen in de Romeinse Tijd, in: A.C. Zeven
(red.), De introductie van onze cultuurplanten en hun begeleiders van het Neolithicum
tot 1500 AD, Wageningen, 25-51.
Pals, J.P., V. Beemster & A. Noordam 1989: Plant Remains from the Roman Castellum
Praetorium Agrippinae near Valkenburg (Prov. of Zuid-Holland), Dissertationes
Botanicae 133, 117-134.
Punt, W., & G.C.S. Clarke (eds.) 1980: The Northwest European Pollen Flora II,
Amsterdam.
Punt, W., & G.C.S. Clarke (eds.) 1981: The Northwest European Pollen Flora III,
Amsterdam.
Punt, W., & G.C.S. Clarke (eds.) 1984: The Northwest European Pollen Flora IV,
Amsterdam.
Punt, W., & S. Blackmore (eds.) 1991: The Northwest European Pollen Flora VI,
Amsterdam.
Punt, W., (ed.) 1976: The Northwest European Pollen Flora I, Amsterdam.
Punt, W., S. Blackmore & G.C.S. Clarke (eds.) 1988: The Northwest European Pollen
Flora V, Amsterdam.
Punt, W., S. Blackmore & P.P. Hoen (eds.) 1995: The Northwest European Pollen Flora
VII, Amsterdam.
Punt, W., S. Blackmore & P.P. Hoen (eds.) 2003: The Northwest European Pollen Flora
VIII, Amsterdam.

BIAXiaal 478 ongecorrigeerd concept 13
Tamis, W.L.M., R. van der Meijden, J. Runhaar, R.M. Bekker, W.A. Ozinga, B. Odé & I.
Hoste 2004: Standaardlijst van de Nederlandse flora 2003, Gorteria 30-4/5, 101-195.
Veen, M. van der, 2007: Formation Processes of Desiccated and Carbonized Plant
Remains - the Identification of Routine Practice, Journal of Archaeological Science 34
(2007), 968-990.
Zeist, W. van, & R.M. Palfenier-Vegter 1994: Roman Iron Age Plant Husbandry at Peelo,
the Netherlands, Palaeohistoria 33/34, 287-297.
Zeist, W. van, 1968: Prehistoric and Early Historic Food Plants in the Netherlands,
Palaeohistoria 14, 41-173.
Zeist, W. van, 1976: Two Early Rye Finds from the Netherlands, Acta Botanica
Neerlandica 25:1, 71-79.
Zeist, W. van, 1983: Plant Remains from Iron Age Noordbarge, Province of Drenthe, The
Netherlands, Palaeohistoria 23, 169-193.

Bijlage 1
Budel-Duitse School, overzicht van onderzochte macrorestenmonsters.
Legenda: a = geanalyseerd; i= alleen geïnventariseerd.
vondstnr. put spoor spoortype structuur structuurnr. analyse?
81 1 149 paalkuil 4-palige spieker 54 a
82 1 97 middenstijl huis 2 a
89 1 59 middenstijl huis 2 a
127 2 533 middenstijl huis 3 a
130 2 494 middenstijl huis 4 a
241 3 1129 middenstijl huis 9 a
242 3 1154 middenstijl huis 9 a
244 3 1136 wandstijl huis 9 a
263 3 1160 zware wandstijl huis 9 a
374 6 6177 paalkuil 4-palige spieker 62 a
375 6 6099 middenstijl huis 3 a
656 9 9013 middenstijl huis 11 a
726 10 10086 zware wandstijl huis 8 a
728 10 10151 middenstijl huis 8 a
730 10 10185 middenstijl huis 8 a
873 13 13140 middenstijl huis 9 a
892 13 13136 wandstijl huis 9 a
896 13 13140 middenstijl huis 9 a
898 13 13140 middenstijl huis 9 a
912 10 10199 potstal huis 8 a
913 10 10199 potstal huis 8 a
914 10 10199 potstal huis 8 a
915 10 10199 potstal huis 8 a
80 1 44 paalkuil 4-palige spieker 51 i
78 1 58 middenstijl huis 2 i
79 1 73 paalkuil 4-palige spieker 53 i
83 1 280 paalkuil 6-palige spieker 60 i
128 2 331 middenstijl huis 1 i
132 2 441 middenstijl huis 1 i
138 2 646 paalkuil 4-palige spieker 57 i
129 2 647 paalkuil 4-palige spieker 58 i
239 3 741 middenstijl huis 6 i
240 3 788 middenstijl huis 7 i
376 6 6106 middenstijl huis 3 i
384 6 6175 paalkuil - - i
385 6 6276 wandstijl huis 3 i
429 7 7041 middenstijl huis 5 i
430 7 7043 middenstijl huis 5 i
511 8 8003 paalkuil - - i
504 8 8061 middenstijl - - i
512 8 8124 paalkuil 4-palige spieker 64 i
510 8 8304 middenstijl huis 2 i
664 9 9094 middenstijl huis 10 i
654 9 9178 kuil - - i
655 9 9237 middenstijl huis 5 i
658 9 9487 middenstijl huis 10 i
871 9 9704 middenstijl huis 12 i

vondstnr. put spoor spoortype structuur structuurnr. analyse?
693 10 10010 middenstijl huis 6 i
694 10 10017 middenstijl huis 7 i
729 10 10149 middenstijl huis 8 i
911 10 10199 potstal huis 8 i
851 11 11018 paalkuil horreum 31 i
852 11 11023 paalkuil horreum 31 i
853 11 11027 paalkuil horreum 31 i
854 11 11029 paalkuil horreum 31 i
859 12 12013 kuil - - i
895 13 13049 kuil bijgebouw 32 i
894 13 13067 paalkuil bijgebouw 33 i
900 13 13137 middenstijl huis 9 i

Bijlage 2
Budel-Duitse School, resultaten van de macrorestenwaardering.
Legenda: v = verkoold, o = onverkoold, tot. = totaal aantal resten, var. = variatie, cult. = aantal cultuurgewassen, kaf = aantal kafresten, wild = totaal aantal resten van wilde
planten; Aantal: G = 0, W = 1-5, R = 6-20, V= >20; Variatie: G = 0, W = 1-5, V = >6, alle aantallen zijn schattingen, analyse: j = ja, n = nee, ? = eventueel, opmerking: P =
Panicum, L = Linum, T = Triticum, H = Hordeum, Td = Titicum dicoccon, R = Rubus, C = Cerealia, Q= Quercus, n hk = aantal te determineren houtskoolfragmenten, vp =
verspreidporig, zo = zoologische resten, aw = aardewerk, + = aanwezig ( toevoeging v = veel).
monster put spoor aard spoor structuur tot. v var. v cult. v kaf v wild v tot. o A opmerking n hk zo aw
81 1 149 paalkuil 4-palige spieker W G W G G . J P 10 . .
82 1 97 middenstijl huis W W W G W . J L? 50 . .
89 1 59 middenstijl huis W W G W W . J T (kaf)

monster put spoor aard spoor structuur tot. v var. v cult. v kaf v wild v tot. o A opmerking n hk zo aw
128 2 331 middenstijl huis W W G G W . N . 10 . +
132 2 441 middenstijl huis . . . . . . N . 25 . .
138 2 646 paalkuil 4-palige spieker W G . . W . N . 25 . .
129 2 647 paalkuil 4-palige spieker . . . . . . N . 10 (Q) . +
239 3 741 middenstijl huis . . . . . . N . 10 . +
240 3 788 middenstijl huis . . . . . . N . 10 (Q) . .
376 6 6106 middenstijl huis W W G G W . N . 10 . .
384 6 6175 paalkuil - W G G G W . N Pinus (den) schub 25 . .
385 6 6276 wandstijl huis . . . . . . N . 10 . .
429 7 7041 middenstijl huis . . . . . . N . 100 . .
430 7 7043 middenstijl huis . . . . . . N . 10 (Q) . .
511 8 8003 paalkuil - . . . . . . N . 10 . .
504 8 8061 middenstijl - W G G G W . N .

Bijlage 3 Budel-Duitse School, resultaten van het inventariserend pollenonderzoek aan vondstnummer 10.910.
Legenda: (+) = sporadisch aanwezig, + = aanwezig, ++ = regelmatig / veel aanwezig, +++ = zeer veel aanwezig, B = determinatie volgens Beug (2004), P = determinatie
volgens Punt et al. (1976-2003), T (gevolgd door nummer) = Type sensu Van Geel (1976).
diepte in cm van top van bak 36-37 42-43 44,5-45,5
vulling 4 6 top 6 basis
rijkdom zeer arm zeer arm ca. pollenloos
conservering slecht slecht slecht
telbaar nee nee nee
Bomen en struiken (drogere gronden)
Betula (B) (+) (+) . Berk
Corylus (B) (+) . . Hazelaar
Pinus (B) . (+) . Den
Tilia (B) (+) . . Linde
Tilia platyphyllos-type (B) (+) . . Zomerlinde-type
Bomen (nattere gronden)
Alnus (B) + (+) . Els
Boskruiden
Viscum album (B) (+) . . Maretak
Akkeronkruiden en ruderalen
Artemisia (B) (+) . . Alsem
Graslandplanten en kruiden algemeen
Asteraceae liguliflorae (+) . . Composietenfamilie lintbloemig
Asteraceae tubuliflorae . (+) . Composietenfamilie buisbloemig
Plantago lanceolata-type (B) (+) (+) + Smalle weegbree-type
Poaceae (B) + + (+) Grassenfamilie
Sporenplanten
Dryopteris-type (+) (+) (+) Niervaren-type
Polypodium . (+) . Eikvaren
Sphagnum (+) . . Veenmos
Microfossielen (water)
Debarya glyptosperma (T.214) . (+) . Groenwier Debarya glyptosperma (T.214)
Diatomee fragmenten . . (+) Kiezelwieren
Type 128A . (+) . Watertype (T.128A)
Zygnemataceae . . (+) Groenwier-familie Zygnemataceae
Houtskool fragmenten . ++ +++

Bijlage 4
Budel-Duitse School, resultaten van de macrorestenanalyse. Alle resten zijn verkoold.
Legenda: h = huis, s = spieker, cf. = gelijkend op (determinatie niet geheel zeker), fr. = fragment(en), (+) = 1-10, + = 11-50, resten.
vondstnummer 82 89 127 375 130 241 242 244 263 873 892 896 898 656 726 728 912 913 914 915 81 374 730
structuurtype h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h s s h
Gebruiksplanten
Granen
Avena, kafnaald . . . . . . . 2 . . . . . . . 1 . . . . . . . Haver
Cerealia indet. . . . . . . 2 7 . 2 3 . 1 . . . . . . 2 . 1 . Granen
Cerealia indet., aarspilfr. . . . . . . 1 . . . . . . 1 . . . 1 . . . . . Granen
Hordeum vulgare . . 2 . . . 2 1 . . 1 2 1 . 1 . . . 7 . . . . Gerst
Hordeum vulgare, aarspilfr. 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gerst
Panicum miliaceum . . 3 . 1 . 4 20 . 83 4 14 13 2 . 1 1 11 7 3 1 . 13 Pluimgierst
cf. Panicum miliaceum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pluimgierst?
Secale cereale . . . . . 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . Rogge
Triticum dicoccon . . . . . . . 4 . . 4 . 2 . . . . . . . . . . Emmer
Triticum dicoccon, aarvorkje . . . . . . . . . . 2 . . . . . . . . . . . . Emmer
Triticum dicoccon, half . 2 . . . . . . . . 1 . . 1 . . . . . . . . . Emmer
aarvorkje
Triticum, half aarvorkje . . . . . . 1 . . 1 . . . . 1 . . . . . . . . Tarwe
Olie- en vezelplanten
Camelina sativa . . 3 . . . . . . . . . . . 1 . . . . . . . . Huttentut
Linum usitatissimum 1 . . . . . 1 . . 6 . 1 . . . . . . . . . . 2 Vlas
Fruit
Rubus . . . 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Braam/Framboos
Wilde planten
Onkruiden van voedselrijke akkers en tuinen
Chenopodium album . . . . . . . 2 2 . 1 . . 1 . . . . . . . . 5 Melganzenvoet
cf. Chenopodiaceae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 . . Ganzenvoetfamilie?
Chenopodiaceae . . . . . . . . . . . . 1 . 2 . . . . . . . . Ganzenvoetfamilie
Fallopia convolvulus . . . . . . . . . . . . . . . . 1 . . . . . 1 Zwaluwtong
Vicia cf. hirsuta . . . . 1 . . . . . . . . . . . . . . . . Ringelwikke?
Onkruiden van matig voedselrijke akkers
cf. Echinochloa crus-galli . . . . . . . . . . 1 . . . . 1 . . . . . . . Hanenpoot?
Echinochloa crus-galli . . . . . . 2 3 . . . . . . . 2 . . . . . . . Hanenpoot
Raphanus raphanistrum, . . . . . . . 1 . . . 1 . 1 . . 1 . . . . . . Knopherik

vondstnummer 82 89 127 375 130 241 242 244 263 873 892 896 898 656 726 728 912 913 914 915 81 374 730
structuurtype h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h s s h
hauwfr.
Rumex acetosella . . 1 . . 1 5 84 10 36 3 47 9 . 5 1 . 4 . . . . 5 Schapenzuring
Setaria italica/verticillata/viridis 1 . 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naaldaar
cf. Setaria
1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naaldaar?
italica/verticillata/viridis
Spergula arvensis . . 1 . . . 1 2 . . 1 . . 2 . 2 . . . . . . . Gewone spurrie
Onkruiden van voedselrijke
ruigten
Persicaria lapathifolia . . . . . . . 3 6 2 . . . . . . . . 2 . . . . Beklierde duizendknoop
Persicaria
1 1 . . . 2 1 4 9 5 1 5 2 14 4 3 . 3 3 2 . . 11 Beklierde duizendkn./Perzikkruid
lapathifolia/maculosa
Galium aparine . . . . . . . . . . . . . . . . 1 . . . . . . Kleefkruid
Galium cf. aparine . . . . . . . . . . . . . . . . 1 . . . . . . Kleefkruid?
Tredplanten
Digitaria ischaemum 4 . . . . . . . . . . . . . 2 . . . . . . . 1 Glad vingergras
Polygonum aviculare . . . . . . . . . . . . 1 . . 1 . . . . . . . Gewoon varkensgras
Planten van storingsmilieus
Persicaria hydropiper . . 1 1 . 1 . 1 1 . 1 . . 14 . 1 . . 1 . . . 1 Waterpeper
Eleocharis palustris/uniglumis . . . . . . . . . . . . . . . 1 . . . . . . . Gewone-/Slanke waterbies
Planten van graslanden
Galium palustre . . . . . . . . . . . . . . . . 1 . . . . . . Moeraswalstro
Lycopus europaeus . . . . . . . . . . . . . . . 1 . . . . . . . Wolfspoot
Plantago lanceolata . . . . . 3 2 10 . 5 2 4 1 . 1 1 . . . . 1 . . Smalle weegbree
Trifolium campestre/dubium . . . . . . 1 . 18 . . . . . . . . . . . . . 1 Liggende klaver
Trifolium cf. campestre/dubium . . . . . . . . . . . . . . . 1 . . . . . . . Liggende klaver?
Trifolium cf. arvense . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Hazenpootje?
Trifolium repens . . . . . . . 8 . . . . . . . . . . . . . . . Witte klaver
Bomen
Pinus sylvestris, kegelschubje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 7 . Grove den
Diverse plantenvondsten
indet 4 5 2 2 . 1 1 8 11 22 3 10 1 21 . . 6 10 3 4 1 2 4 Niet determineerbaar
indet (noot/pit) . . . 2 fr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Niet determineerbaar
indet, takjes . . . . . . . . . . . . . . . + . . . . . . . Niet determineerbaar
Juncus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Rus

vondstnummer 82 89 127 375 130 241 242 244 263 873 892 896 898 656 726 728 912 913 914 915 81 374 730
structuurtype h h h h h h h h h h h h h h h h h h h h s s h
Poaceae . . . . . . . . . . . . 1 2 1 . . . . . . . 4 Grassenfamilie
Rumex . . . . . . . . . . . . . 2 . . . . . . . . 1 Zuring
Stellaria . . . . . . . . . . . . . . . . 1 . . . . . 1 Muur
Trifolium . . . . . 2 3 6 . . . . 2 . 3 . . . . 1 . . 1 Klaver
Overige vondsten
aardewerk . . . . . . . . (+) . . . . . . 1 . . . . . . . aardewerk
grijswit slakmateriaal . . . . . ++ . ++ . . . . . . (+) . . . . . . . . grijswit slakmateriaal
huttenleem . . . . . . . . . + . + (+) . (+) + . . . . . . (+) huttenleem
verbrand plantaardig materiaal
(teer?)
. . (+)? . . . . . + (+) + + . . 1 (+) . + + (+) + (+) . verbrand plantaardig materiaal
(teer?)
verbrand bot . . . . . . (+) . + + . (+) . . . . . . . . . . 1 verbrand bot