Download rapport - Biax Consult

BIAXiaal
300
Onderzoek naar de bewerkings- en gebruikssporen
van de IJzertijd kano uit
Vlaardingen Vergulde-Hand West
C. Vermeeren
Y. Vorst
Maart 2007
BIAX
C o n s u l t
Onderzoeks- en Adviesbureau
voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Colofon
Titel:
BIAXiaal 300
Onderzoek naar de bewerkings- en gebruikssporen van de IJzertijd kano uit Vlaardingen
Vergulde-Hand West.
Auteurs:
C.Vermeeren & Y. Vorst
Opdrachtgever:
VLAK
ISSN: 1568-2285
©BIAX Consult, Zaandam, 2007
Correspondentieadres:
BIAX Consult
Hogendijk 134
1506 AL Zaandam
tel: 075 – 61 61 010
fax: 075 – 61 49 980
e-mail: BIAX@BIAX.nl

BIAXiaal 300 1
1. Inleiding
Tijdens proefsleuvenonderzoek in mei en juni 2003 werden in het circa 25 hectare grote
gebied ‘Vergulde Hand West’, gelegen aan de Nieuwe Waterweg ten westen van
Vlaardingen, bewoningssporen uit de IJzertijd, Romeinse Tijd en Middeleeuwen
gevonden. In een zone binnen het gebied (vondstzone 10, centrumcoördinaat 80450/
435450) werd een eikenhouten (Quercus) boomstamkano aangetroffen. De kano lag op
zijn kop en werd met een eerste 14 C-datering in de Late Bronstijd geplaatst. Omdat de
conditie van de kano door de realisatie van een bedrijventerrein binnen het gebied indirect
zou worden bedreigd, werd besloten de kano tijdens het vervolgonderzoek in 2005 op te
graven, te onderzoeken en te bergen. 1
In dit rapport wordt verslag gedaan van het houtonderzoek aan deze kano. Daarbij dienen
de volgende vragen als leidraad:
- Kan er iets gezegd worden over de vorm, de herkomst en de groeiplaats van de
gebruikte boom?
- Hoe is de kano uit de boom gehaald?
- Met welke werktuigen is de kano vervaardigd?
- Welke sporen van gebruik zijn aangetroffen op de kano?
- Is er een relatie tussen de losliggende stukken hout rond de kano en de kano zelf?
- Is de kano aangespoeld of is deze intentioneel achtergelaten?
- Wat is de datering van de kano?
2. Methoden
De onderkant van de kano is in het veld beschreven, gefotografeerd en bekeken op
geschiktheid voor dendrochronologische datering. Na het omkeren en leegscheppen is
hetzelfde gedaan voor de binnenzijde. De losliggende stukken hout zijn in verband
bekeken, geborgen en vervolgens verder onderzocht. Determinatie van de houtsoort aan
deze stukken is uitgevoerd door coupes te snijden in de drie hoofdrichtingen van het hout
(dwars, radiaal en tangentiaal) en preparaten hiervan te bekijken onder een doorvallendlichtmicroscoop
bij vergrotingen van 100 tot 400x.
Bewerkingssporen aan de binnen- en buitenkant van de kano zijn in detail beschreven
en gefotografeerd. Daarbij is gezocht naar de vorm van de sneden, de slagrichting, de
diepte van de inslag en naar eventuele braamsporen. Gebruikssporen, waaronder
brandplekken en slijtagesporen zijn fotografisch vastgelegd en/of beschreven.
Er is geprobeerd te bepalen hoe de boot uit de boom is gehaald. Hierbij is gelet op de
positie en de richting van knoesten en is op een aantal punten gekeken naar het verloop
van de jaarringen, met name aan de incomplete achterzijde van de kano en op afgebroken
fragmenten van de zijkant. Vervolgens is door Elsemiek Hanraets en Tamara Vernimmen
(Stichting RING) op een geschikte plaats een monster genomen voor
dendrochronologisch onderzoek. 2 Ook is gezocht naar de plek waar men het eerste 14 C-
monster had genomen, om te bepalen welk gedeelte van de eik in de Late Bronstijd was
gedateerd.
1
2
De opgraving is uitgevoerd door een veldteam van het Vlaardings Archeologisch Kantoor
(VLAK) onder leiding van Tim de Ridder, Yurie Eijskoot (projectcoördinator) en Rene Torremans
(archeologisch coördinator), het houtonderzoek is uitgevoerd door Caroline Vermeeren en
Yardeni Vorst van BIAX Consult, de berging is verricht door Paul Schulten van Archeoplan.
Hanraets 2005. Het dendrochronologisch rapport is toegevoegd als bijlage 1.

BIAXiaal 300 2
De kano is door Frank Dallmijer (NISA) met een digitale tekenarm vastgelegd (figuur 1)
en vervolgens voor conservering naar het NISA gebracht.
3. Resultaten
3.1 3.1 DE BOOM EN DE KANO
De kano is ruim 10 m lang, in het midden circa 0,85 m breed, maar sterk vervormd. De
werkelijke breedte kon niet worden herleid. De op zijn kop liggende kano (figuur 2) is
door de bovenliggende grond platgedrukt en op verschillende plaatsen gescheurd, zoals
de voorpunt en aan de achterzijde (figuren 3 & 4). Aan de buitenzijde is de kano over de
gehele lengte sterk verweerd, met uitzondering van de lager liggende voorpunt.
Waarschijnlijk heeft de kano net op het grensvlak van de grondwaterspiegel gelegen.
Omdat de kano aan de buitenzijde sterk was verweerd, zijn daar geen knoesten
waargenomen. Aan de binnenzijde zijn een aantal knoesten opgemerkt van grote en
kleine zijtakken (figuur 5). Aan de hand van de plaatsing van deze knoesten in het hout is
bepaald wat de boven- en onderkant van de boom was. De achterzijde van de kano bleek
de onderkant van de boom te zijn, zodat de kano kon worden“teruggeplaatst”in de boom
(figuur 6). Aan de voorzijde loopt de kano uit in een smalle ronde steven die boven het
midden van de stam uitkomt en daarmee de kern kruist. In de reconstructietekening zijn
ook de zijtakken in de boom voorgesteld.
Het middengedeelte is uit tweederde van de stam gehaald door deze uit te hollen, maar
ook door aan de buitenkant het spinthout (de buitenste jaarringen) eraf te halen. Mogelijk
is dit gebeurd om rotting te voorkomen aangezien het zachtere spinthout eerder wordt
aangetast.
Vanwege de verwering aan de buitenkant, de sterke vervorming van de bodem en het
ontbreken van breukvlakken in het midden is helaas onduidelijk gebleven of de kano aan
de onderzijde rond liep of dat de kano een platte bodem heeft gehad. De
reconstructietekening is dan ook niet gebaseerd op de werkelijke vorm, maar dient ter
illustratie van hoe de kano mogelijk uit de boom is gehaald.
Van de kano ontbreken fragmenten van de rechter zijkant; aan de voorkant zit een gat
in de bodem waar de kern wordt doorsneden en aan de achterkant mist een groot stuk in
het midden (figuur 7 & 8). Dit deel uit de achterkant van de kano ontbrak al tijdens de
eerste proefsleuvencampagne en werd ook niet in de omgeving van de kano aangetroffen.
Aan de rechterkant (stuurboord) van het gat aan de achterkant van de kano is het hout
circa 7 cm dik. Deze verdikking lijkt het uiteinde van de kano aan te geven. Echter, aan
de andere kant is de wand drie maal zo dun en lijkt daar nog dezelfde vorm te hebben als
het middenstuk van de kano. Door het ontbreken van het stuk ertussenin, is het moeilijk
de precieze vorm van de achterkant van de kano te reconstrueren. Door de sterke
vervorming in dit gedeelte was het in eerste instantie ook moeilijk te bepalen hoe de
achterzijde van de kano precies uit de stam was gekomen. Met behulp van het
jaarringonderzoek is uiteindelijk duidelijk geworden dat ook de achterzijde van de kano
afkomstig is uit tweederde boom, maar dat vanwege het smaller worden van de boot en
het breder worden van de onderkant van de boom, alleen één zijde de ronding van de
jaarringen volgt, terwijl de andere kant (links) het jaarringpatroon meer kruist. Deze zijde
zit dus “scheef” in de doorsnede van de boom en daardoor bevinden zich op dit stuk meer
jaarringen, waarmee het geschikt werd voor dendrochronologische datering (zie
doorsnede 3 op figuur 6, figuur 9 en hoofdstuk 3.4).

BIAXiaal 300 3
3.2 DE BEWERKINGSSPOREN EN SPOREN VAN GEBRUIK
3.2.1 Algemeen
De boom waarvan de kano is gemaakt, is waarschijnlijk in eerste instantie met een bijl
omgekapt en bijgewerkt, maar daarvan zijn, door de latere bewerking geen sporen
teruggevonden. Zeker is dat de kano vervolgens met een dissel is uitgehold, in ieder geval
in de fase van afwerking. Dit is in regelmatige banen gebeurd die van de ene naar de
andere zijkant lopen. De bewerking is zeer zorgvuldig geweest met steeds overlapping
over een voorgaande baan. Dit heeft geresulteerd in een groot aantal parallelle banen over
de hele lengte van de boot, die grotendeels nog bewaard zijn gebleven (figuur 10 en 11).
Over de grootte, de kromming en de ronding van het disselblad kan geen uitspraak
worden gedaan aangezien door het zorgvuldige werken slechts kleine delen van de inslag
bewaard zijn gebleven.
3.2.2 Opstaande delen (ribben en zitje)
Aan de binnenkant van de kano zit op circa 2 m vanaf de voorzijde een opstaande rand of
rib (figuur 12). Achterin zit, op circa 1 m van de achterzijde, nog een opstaand element
dat lijkt op het restant van een rib (figuur 13). De functie van dit soort interne verdelingen
is hier onduidelijk. Ze worden in literatuur geïnterpreteerd als interne
scheidingselementen en als mogelijke voetensteun voor de peddelaar wanneer een
dergelijke opstaande rand zich dichtbij de zitplek bevindt, zoals hier aan de achterzijde
het geval is. Hun functie als versterkende elementen van de kano wordt door
verschillende auteurs betwijfeld, maar dit zou verder moeten worden onderzocht. 3
De ribben alsook het opstaande dikke gedeelte aan de achterkant zijn met een bijl
vervaardigd, waarbij alleen nog op het dikke deel de kapsporen te zien zijn (figuur 14),
omdat de ribben zeer gesleten zijn. De verdikking in de achterzijde kan mogelijk als
‘zitje’ hebben gediend. Dergelijke zitplekken worden vaker aangetrofen; een mooi
voorbeeld is te zien in de kano van Uitgeest. 4
3.2.3 Gaten
Aan de voorzijde loopt door de zijkant van de steven horizontaal een groot rechthoekig
gat van 6 bij 5 cm en 11 cm diep (figuur 15). Mogelijk is dit gat voor een touw om de
kano te kunnen trekken of vast te leggen. Het gat moet met een soort beitel zijn gemaakt,
maar bewerkingssporen zijn vervaagd, omdat het gat door gebruik is gesleten.
Boomstamkano’s met een dergelijk gat worden regelmatig gevonden. 5
Even voorbij de punt zit aan de stuurboordzijde een klein vierkant gat van 3 bij 3 cm,
wat enigszins schuin naar binnen loopt en waarvoor een kleine beitel moet zijn gebruikt
(figuur 16). De functie van dit gat is onduidelijk. Het zit vrij laag in de zijkant en dicht bij
de bodem van de kano. Dit geeft aan dat de punt van de kano ver boven het water moet
hebben uitgestoken, anders had men door dit gat water gemaakt.
Tijdens het onderzoek in het veld van de buitenkant van de kano is in de
bakboordzijde op circa 6 m van de achterzijde vanaf achteren een rechthoekig gat door de
wand aangetroffen van 3 bij 2,5 cm (figuur 17). 6 Dit gat meet aan de binnenzijde 4 bij 1,5
cm (figuur 18). Iets verder naar achter zit een tweede gat van 1,5 cm hoog, dat deels is
afgebroken (figuur 19). Beide gaten zijn zozeer gesleten dat bewerkingssporen niet meer
zichtbaar zijn. Mogelijke tegenhangers van deze gaten konden in de andere zijde van de
kano niet worden vastgesteld, omdat aan stuurboord grote delen van de zijkant ontbraken.
De los gevonden delen van de stuurboordzijde zijn echter alle onderzocht en hierin
werden geen gaten teruggevonden.
3
4
5
6
McGrail 1978, 55.
Koehler in voorbereiding; Vermeeren & Brinkkemper 2004.
McGrail 1978, fig. 112; Arnold 1965, 64.
De kanowand is hier 3 cm dik.

BIAXiaal 300 4
3.2.4 Brandsporen
Aan bakboordzijde vooraan is aan de binnenkant van de kano een groot brandspoor
aangetroffen (18,5 bij 13,5 cm, figuur 20). Dergelijke schroeiplekken zijn ook
aangetroffen in de kano van Uitgeest en moeten zijn gevormd doordat het hout indirect in
contact kwam met vuur (bijvoorbeeld door een warmtebron zoals een pot met gloeiende
houtskool, eventueel op een klomp klei). 7 De kleinere brandvlekken kunnen het resultaat
zijn van vonken. Uit de etnografie is bekend dat men vuur gebruikt om in het donker te
kunnen vissen, omdat het licht niet alleen bijschijnt maar ook de vissen aanlokt.
3.3 HET LOSSE HOUT
De losliggende stukken hout op, rond en onder de kano bestonden uit fragmenten eik
afkomstig van de zijkant van de kano zelf, uit paaltjes met grof gekapte punten van
elzenhout (Alnus), en uit een mogelijk bewerkt essen (Fraxinus excelsior) stammetje. 8
Behalve de afgebroken fragmenten van de zijkant hebben de stukken geen zichtbaar
verband met de kano. De gegevens van dit losse hout staan in bijlage 2.
3.4 DE DATERING
De kano is op twee verschillende manieren gedateerd. In eerste instantie met een 14 C-
datering van een fragment van de kano dat tijdens het proefsleuvenonderzoek was
verzameld. De 14 C-methode gaf een scherpe datering van 798 ± 30 cal BC. In figuur 21 is
te zien dat deze datering net buiten het zogenaamde Halstatt-plateau valt. Hiermee werd
de kano van Vlaardingen in de Late Bronstijd geplaatst, wat niet overeenkwam met de
aangetroffen bewoningsfasen (IJzertijd tot Middeleeuwen). Achteraf bleek het gedateerde
fragment afkomstig te zijn uit het voorgedeelte van de kano, nabij de plek waar de kano
het hart van de boom snijdt (zie ook figuur 6). De 14 C-datering betreft dan ook een
datering van een vroege levensfase van de boom, terwijl de boom veel ouder is geworden
voordat hij gekapt werd om de kano te maken.
Normaal dient men om een 14 C-datering te krijgen die zo dicht mogelijk bij de
kapdatum ligt, het monster zo ver mogelijk aan de buitenkant van de boom te nemen.
Aangezien een tweede 14 C-datering van de buitenste jaarringen hier automatisch in het
Halstatt-plateau terecht zou zijn gekomen, had het in dit geval geen zin dit monster in te
sturen.
Ook voor dendrochronologische datering zijn de laatstgevormde jaarringen van groot
belang. Dit onderzoek gaf uiteindelijk een middelcurve van 140 ringen met een datering
van ná 683 ± 6 BC. Bovendien is door een dendrochronologische meting van het 14 C-
monster met visuele plaatsing de exacte positie van de ringen van dit monster binnen de
boomcurve teruggevonden. Hiermee werd aangetoond dat met de 14 C-methode te oud
hout was gedateerd. 9
3.5 VERGELIJKING MET ANDERE KANO’S IN NEDERLAND
De kano van Vlaardingen past binnen de wijdverspreide en zeer lange traditie van het
maken van kano’s in Europa. De vroegste typenwerden vervaardigd van huid of bast die
op takken werd gespannen. Hiervan wordt weinig teruggevonden, omdat dit geheel veel
moeilijker als herkenbare kano bewaard blijft. De aanwezigheid wordt met name
vastgesteld door de vondst van peddels. Vanaf het Mesolithicum komen langzaam de
boomstamkano’s op, eerst gemaakt van dennen (Pinus), later van els (Alnus), linde (Tilia)
7
8
9
Koehler in voorbereiding; Vermeeren & Brinkkemper 2004; Damian Goodburn mond. meded.
Naast de palen werden er ook wortels en/of takken van waarschijnlijk elzenhout aangetroffen,
maar deze zijn niet verder onderzocht.
Hanraets 2005.

BIAXiaal 300 5
en populier (Populus). De eik (Quercus) komt in de loop van het Neolithicum in
gebruik. 10 Pas later ontstaan de samengestelde boten. Binnen Nederland zijn er uit deze
periode slechts enkele boomstamkano’s gevonden (tabel 1). 11 De best vergelijkbare kano
is die van Uitgeest. Deze is met circa 9 meter korter dan de kano van Vlaardingen van
10,6 meter. De bewerkingssporen waren op de kano van Uitgeest veel beter bewaard,
deels omdat de conservering beter was, maar ook omdat er minder slijtage had
plaatsgevonden, wat misschien wijst op minder intensief gebruik, maar ook kan komen
door minder watererosie na het zinken. Omdat er bij de kano van Uitgeest enkele
reparaties hadden plaatsgevonden die vrij slordig waren uitgevoerd, werden diverse
sneden aangetroffen en was de gebruikte dissel nog te reconstrueren, terwijl ook
bijlsneden herkend werden. Voor de Vlaardingse boot kan alleen het gebruik van een iets
holle dissel met zekerheid worden vastgesteld, maar mag ook worden verondersteld dat
één of meerdere bijlen en beitels zijn gebruikt. Van de overige kano’s is aleen bij die van
Hardinxveld naar bewerkingssporen gekeken. Wel is in de in 1987 gevonden kano van
Nigtevecht een reparatie geconstateerd door de onderzoekers van het Scheepvaartmuseum
te Ketelhaven. Van de kano van Pesse en de veel jongere kano uit Zwammerdam zijn
geen gegevens bekend over bewerking. Beide kano’s zijn onderwerp van discusie
waarbij getwijfeld wordt of het wel werkelijk kano’s betreft. De lengte is in beide
gevallen relatief klein. Daarbij zijn grote gaten in de bodem aangetroffen wat wijst op
gebruik als visbun, maar dat kan secundair gebruik zijn.
Tabel 1
Overzicht van Nederlandse kano’s tot en met de Romeinse tijd(Meso=Mesolithicum,
IJT=IJzertijd, ROM=Romeins).
Vindplaats datering houtsoort Ned. naam lengte (m) opmerkingen
Pesse vroeg Meso Pinus Den c. 3 .
Hardinxveld de Bruin 1 laat Meso Tilia Linde 5,5 disselsporen
Hardinxveld de Bruin 2 laat Meso Tilia Linde >1,5 fragment
Nigtevecht IJT? ? ? 6 of 8,6 zwaluwstaart reparatie
Uitgeest IJT Quercus Eik c. 9
Vlaardingen IJT Quercus Eik 10,6 .
twee reparaties, disselen
bijlsporen
Zwammerdam Rom Quercus Eik 5,5 als visbun gebruikt
4. Conclusies
Terugkomend op de vragen die in de inleiding genoemd zijn, kunnen we het volgende
concluderen:
- De eik waaruit de Vlaardingse kano is vervaardigd was een flinke boom met een
aantal zijtakken al vrij laag aan de stam. Dat betekent dat de boom waarschijnlijk in
een open bos heeft gestaan, mogelijk met lage ondergroei. Bij bomen uit het open veld
zijn er vaak nog meer grote en lage zijtakken, in een gesloten bos groeien bomen
vanwege de lichtconcurrentie snel omhoog en ontwikkelen pas bovenaan zijtakken.
De referentiekalender waarmee de dendrochronologische datering werd uitgevoerd
(NIromR9, met een t-waarde boven de 5), geeft aan dat het een inheemse, mogelijk
zelfs lokale boom is geweest.
- Voor de kano is een hele stam gebruikt. Omdat te reconstrueren was dat het hart wordt
doorsneden (zie reconstructietekening in figuur 6) is uitgesloten dat de stam eerst is
10
11
Zie onder andere overzichtswerken van Burov 1997; Lanting & Brindley 1997 en Mc Grail 1978.
Zie ook Louwe Kooijmans et al, 2001; de Weerd 1988, 37 en http://www.vannigtevecht.nl.

BIAXiaal 300 6
gehalveerd en daarna uitgehold, zoals voor de kano van Uitgeest wel aannemelijk was.
De boom is waarschijnlijk eerst met een bijl omgekapt en vervolgens bijgewerkt en
met een dissel uitgehold. Alleen de sporen van de zeer zorgvuldige laatste afwerking
zijn teruggevonden, als vele regelmatige parallel lopende banen met overlappende
facetten.
- Voor het vervaardigen van de kano zijn in ieder geval bijl en dissel gebruikt. De bijl is
gebruikt om de boom om te hakken en de loodrechte vlakken te maken. Restanten
hiervan zijn de ribben en het opstaande deel van de brede achterkant. Door de manier
van werken zijn deze opstaande randen met een bijl goed te maken, maar wordt dit
met een dissel bijna onmogelijk. De teruggevonden sporen wijzen ook op een bijl.
Omdat door de zorgvuldige manier van bewerken en de slijtage aan met name de
buitenzijde geen goede snedenafdrukken werden gevonden, kunnen er geen conclusies
getrokken worden over de exacte vorm en breedte van de gebruikte gereedschappen.
Wel blijkt uit de iets holle disselsporen dat het geen vlakke maar een iets holle dissel
moet zijn geweest. Er konden geen individuele gereedschappen worden herkend en er
is ook niet te zeggen hoeveel bijlen en dissels zijn gebruikt. Naast een bijl en dissel
zijn er zeker ook één of meerdere soorten beitels gebruikt voor de gaten in de
voorsteven en zijkanten. Deze gaten waren door gebruik echter zo gesleten dat
bewerkingssporen niet konden worden waargenomen. De gebruiks- en
bewerkingssporen geven niet aan hoeveel mensen aan de kano hebben gewerkt of
hoeveel mensen er in hebben gezeten.
- De slijtagesporen in de gaten laten zien dat de kano intensief is gebruikt. De kano zelf,
en met name de onderzijde, is ook zeer afgesleten, maar dit hangt deels ook samen
met de minder goede conservering, omdat de kano op zijn kop heeft gelegen op het
grensvlak van de grondwaterspiegel. Ook watererosie zal hier een rol hebben
gespeeld. Het brandspoor aan de voorzijde in de kano geeft aan dat men vuur mee aan
boord nam voor gebruik op de boot of elders.
- Het losse hout rond de kano houdt geen verband met de kano, uitgezonderd de
afgebroken stukken eikenhout afkomstig van de zijkant.
- Het ontbreken van delen van de zijkant, van een stuk aan de voorkant rond het hart
van de boom en met name van een groot stuk uit het midden van de achterkant, lijkt er
op te wijzen dat de kano tijdens het gebruik is beschadigd en is achtergelaten op deze
plek. Een tweede mogelijkheid is dat de kano compleet was toen hij wegdreef en dat
pas ná het zinken de watererosie en de druk van de grond de diverse delen heeft
afgesleten en afgebroken. Een deel van de los aangetroffen zijkanten is hierdoor te
verklaren. Het grote gat aan de achterzijde laat echter geen losse brokstukken zien, en
ook tijdens de proefsleuvencampagne zijn ze nergens in de buurt van de kano
aangetroffen, zodat de eerste optie toch meer voor de hand ligt. Een derde optie, dat de
kano hier intentioneel omgekeerd was neergelegd om materiaal onder de kano op te
slaan, kon al bij het draaien worden ontkracht. Er werd in het geheel niets
aangetroffen.
- De eerste datering op basis van 14 C was een uitzonderlijke gelukstreffer. Doordat per
ongeluk een monster vlakbij het hart van de boom werd genomen werd het veel
oudere kernhout gedateerd, wat vlak voor het Halstatt-plateau uitkwam tussen 820 en
764 cal BC. Als in dit geval jonger hout was bemonsterd, was er geen enkele datering
uitgekomen, aangezien dat in het genoemde plateau terecht was gekomen. Een later
onder zeer gecontroleerde omstandigheden uitgevoerde dendrodatering kwam uit na
683 ± 6 BC en dat sluit goed aan bij de IJzertijdbewoning. Uit een combinatie van de
twee dateringen en een inschatting van het aantal hier missende spintringen, is met
enige voorzichtigheid af te leiden dat de boom waarschijnlijkzo’n 160 jaar oud was,
zodat het een flinke, maar geen zeer oude eik betrof.

BIAXiaal 300 7
5. Literatuur
Arnold, B.,1995: Pirogues monoxyles d’Europe centrale: construction, typologie,
evolution, tome 1 & 2, Archeologie neuchateloise 20.
Burov, G.M., 1997: Ancient Dugouts of Eastern Europe, Newswarp.
Hanraets, E., 2005: Ring Intern Rapport nummer: 2005076.
http://www.vannigtevecht.nl/Nigtevecht/oerkano.html
Koehler, L., in voorbereiding: De kano van Uitgeest.
Lanting, J.N. & A.L.Brindley, 1997: Dateringen voor oorsprong en verspreiding van de
Europese boomstamkano, Paleo-aktueel 8.
Louwe Kooijmans, L.P., K. Hänninen & C. E. Vermeeren, 2001: Artefacten van hout, in:
L.P. Louwe Kooijmans (red), Archeologie in de Betuweroute, Hardinxveld-
Giessendam de Bruin. Een kampplaats uit het Laat-Mesolithicum en het begin van de
Swifterbant-cultuur (5500-4450 v. Chr.), 435-479.
McGrail, S., 1978: Logboats of England and Wales with Comparative Material from
other European Countries, Part i: Discussion and Catalogue, BAR British Series 51(i).
Vermeeren, C., & O. Brinkkemper 2004: De IJzertijd-kano van Uitgeest: onderzoek van
het hout en de bewerkingssporen, Biaxiaal 209.
Weerd, M.D. de, 1988: Schepen voor Zwammerdam, academisch proefschrift UvA, 37.

BIAXiaal 300 8
BIJLAGEN:
Figuren 1 –21 en bijlagen 1 en 2: Vlaardingen-Vergulde Hand West, tekeningen en foto’s van de
kano, resultaten van het losse hout en calibratiecurve van het 14 C-monster met rapport.
Figuur 1
Figuur 2
Figuur 3
Figuur 4
Figuur 5
Figuur 6
Figuur 7
Figuur 8
Figuur 9
Figuur 10
Figuur 11
Figuur 12
Figuur 13
Figuur 14
Figuur 15
Figuur 16
Figuur 17
Figuur 18
Figuur 19
Figuur 20
Figuur 21
Digitale tekening van de kano (F. Dallmijer, NISA).
Kano in het veld, op zijn kop, met voorsteven lager (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Gescheurde voorsteven van de kano (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Gescheurde achterzijde van de kano (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Kleine knoest aan de binnenzijde van de kano (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Schematische afbeelding van de kano teruggeplaatst in de boom, met op drie
plaatsen een doorsnede. N.B. de vorm van de dwarsdoorsnede is een aanname, de
kano kan ook rond hebben gelopen (Y.Vorst, BIAX Consult).
Achterzijde van de kano met missend midden deel en duidelijk dikkere
stuurboorddeel (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Achterzijde van de kano met detail van het duidelijk dikkere stuurboorddeel (C.
Vermeeren, BIAX Consult).
Dunne bakboorddeel aan de achterzijde van de kano, waarop te zien is dat het hout
scheef uit de boom komt (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Bewerkingssporen van dissel op de binnenzijde van de kano, zijkant (C. Vermeeren,
BIAX Consult).
Bewerkingssporen van dissel op de binnenzijde van de kano, bodem (C. Vermeeren,
BIAX Consult).
Rib en knoest aan de voorzijde van de kano (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Restant van mogelijke rib aan achterzijde van de kano (C. Vermeeren, BIAX
Consult).
Kapspoor op het opstaande dikke deel achterin de kano (C. Vermeeren, BIAX
Consult).
Groot gat door de voorsteven (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Gat aan de voorkant, stuurboordzijde (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Gat aan de bakboordzijde achter het midden, buitenkant (C. Vermeeren, BIAX
Consult).
Gat aan de bakboordzijde achter het midden, binnenkant (C. Vermeeren, BIAX
Consult).
Gat aan de bakboordzijde achteraan (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Brandplek voorkant bakboordzijde (C. Vermeeren, BIAX Consult).
Calibratiecurve van het 14 C-monster.
Bijlage 1
Bijlage 2
Vlaardingen-Vergulde Hand West, Ring Intern rapport over het dendrochronologisch
onderzoek aan de kano.
Vlaardingen-Vergulde Hand West, resultaten van het onderzoek aan los hout uit
vondstzone 10.

Figuur 1

Figuur 2
Figuur 3

Figuur 4
Figuur 5

Figuur 6

Figuur 7 Figuur 8
Figuur 9
Figuur 10

Figuur 11
Figuur 12
Figuur 13

Figuur 14
Figuur 15

Figuur 16
Figuur 17

Figuur 18
Figuur 19
Figuur 20

Figuur 21

Bijlage 1
Vlaardingen-Vergulde Hand West, Ring Intern rapport over het dendrochronologisch
onderzoek aan de kano.
Uitslag dateringsonderzoek
RING Intern Rapport nummer: 2005076
Datum: 18 oktober 2005
Wij onderzochten voor u 6 houtmonsters, afkomstig uit Vlaardingen, De Vergulde Hand (boomstamkano)
(offertenummer O2005054). De volgende dateringen zijn het resultaat (zie met name de derde kolom):
Monster Dendrocode Datering Zekerheid van de
datering (probability)
Gebruikte referentie
chronologie
1 VKA00011 765-719 BC 99,5% NlRomR9
2 VKA00021 747-709 BC 98% NlRomR9
3 VKA00030 842-809 BC 96% NlRomR9
P1 VKA00040 738-703 BC 99,5% NlRomR9
fr. onder kano VKA00051 Geen datering
C14 fragment VKA00060 795-767 BC Visueel gedateerd -
De fragmenten VKA 1 tmt 4 zijn gemiddeld tot VKA1234 (140 jaarringen):
Dendrocode Datering Periode waarná de
boom is omgehakt
VKA
1234(140)
t %PV Zekerheid van
de datering
(probability)
Gebruikte
referentiechronologie
842-703 BC Na 683 BC +/- 6 4,3 62,2 99,5% NlromR9
De datering is vrij zwak. Dit komt mogelijk doordat de binnenkant van monster VKA0003 (134 ringen)
zowel een onregelmatig groeipatroon had met “wedgende”ringen (ringen die van smal naar breed uitlopen
en v.v.), als doordat het monster deels vervormd was.
Als de middelcurve wordt ingekort tot de lengte van de andere monsters (63 jaar) is de datering veel
sterker:
Dendrocode Datering Periode waarná de
boom is omgehakt
t %PV Zekerheid van
de datering
(probability)
Gebruikte
referentiechronologie
VKA 1234(63) 765-703 BC Na 683 BC +/- 6 5,6 73,4 99,8% NlromR9
Deze datering wordt ondersteund door de C14 datering (798 BC +/-30) van een fragment van de kano. Het
restant hiervan is gemeten, en heeft 29 ringen. Hoewel dit is te weinig is voor een statistische vergelijking
met de middelcurve, kon het toch visueel worden ingepast. Het dateert dan dus tussen 795 en 767 BC, wat
uitstekend past binnen de marge van de C14 datering.
Er is geen spinthout meer aanwezig op het monster. Bij de jongste ring moeten dus nog 20 +/- 6
ontbrekende spintringen opgeteld worden. Er kunnen echter ook een onbepaald aantal “kernringen”
ontbreken. Het is in dit geval echter onwaarschijnlijk dat het er veel zijn. De datering ligt waarschijnlijk
kort na 683 BC +/- 6.

Bijlage 2
Vlaardingen-Vergulde Hand West, resultaten van het onderzoek aan los hout uit vondstzone 10. Alnus=els, Fraxinus=es,
ART=artefact, L=lengte, B=breedte, D=dikte, diam.st.=diameter stam, PV=puntvorm resp. 1 (1zijdig) en 2 (2zijdig),
STC=stamcode resp. 1 (rondhout) en 2 (gehalveerd), Njr=aantal jaarringen met =meer dan, w=winter,
g=goed, m=matig, x=geschikt, b=bewaren, c=conserveren, f=foto, w=weg
VNR SOORT ART L B D diam.st. PV PL STC Njr Seizoen CONS C14 advies OPMERKING
10.026 Alnus paal >27 14 24 24 2 7 2 >40? . g x fc meerdere kappen, grof gemaakt
10.028 Alnus paal >40 . . 4,5 . . 1 < . g . w .
10.029 Fraxinus paal >19 . . 5 . . 1 < . g x b wijde ringen
10.030 Fraxinus paal >34 . . 5 . . 1 ca. 35 . g . w .
10.032 Alnus paal >19 10 21 21 1 0 2 ? . g x b .
10.033 Alnus paal >35 14 25 35 2a 9 2 >40? . g x f meerdere kappen, grof gemaakt
10.034 Alnus paal >29 12 30 30 1 0 2 c30? . g x f punt niet af: zit nog uitstekend stuk aan
10.035 Alnus paal >20 10 22 22 1 0 2 ? . m x b .
10.036 Alnus paal >18 5,5 15 10 1 1 2 < w m . b .