Download rapport - Biax Consult

BIAXiaal
74
Archeobotanisch onderzoek naar de
balseming van de Bredase Nassau’s
Auteur: Haaster, H.
van & C. Vermeeren
1999
BIAX
C o n s u l t
Onderzoeks- en Adviesbureau
voor Biologische Archeologie en Landschapsreconstructie

Colofon
Titel:
BIAXiaal 74
Archeobotanisch onderzoek naar de balseming van de Bredase Nassau’s
Auteur:
Haaster, H. van & C. Vermeeren
ISSN: 1568-2285
©BIAX Consult, Zaandam, 1999
Correspondentie adres:
BIAX Consult
Hogendijk 134
1506 AL Zaandam
tel: 075 – 61 61 010
fax: 075 – 61 49 980
e-mail: BIAX@BIAX.nl

BIAXiaal 74 1
1. Inleiding
Tijdens de restauratie van de Grote Kerk in Breda werd medio 1996 de familiegrafkelder van de
Bredase Nassaus onderzocht door de gemeentelijke archeologische dienst. Hierbij zijn de
stoffelijke resten gevonden van minimaal zeventien individuen. Een groot deel van de resten is
afkomstig van de "normale bottenruis" in dit soort druk gebruikte begravingsbodems. Er zijn
echter acht intentionele bijzettingen in het graf aangetroffen. Bij twee daarvan gaat het om
herbegravingen. De andere zes zijn primaire begravingen. Op basis van historisch onderzoek was
al min of meer bekend welke personen er te verwachten waren in deze grafkelder. Tezamen met
het osteologisch onderzoek aan de skeletdelen (uitgevoerd door G. Maat, Barge's Anthropologica
te Leiden), het dendrochronologisch onderzoek aan het hout van de kisten (uitgevoerd door RING,
Amersfoort) en het 14 C daterende onderzoek aan het collageen van de botten (uitgevoerd door het
Van de Graaff laboratorium te Utrecht) zijn hieruit de volgende conclusies getrokken over de
identiteit van de lichamen in de genummerde graven.
2020A/B herbegraven lichamen van Engelbrecht I van Nassau (1370-1442) en zijn vrouw
Johanna van Polanen (1392-1445).
2019 Jan IV van Nassau (1410-1475). Dit is de zoon van Engelbrecht I en Johanna van
Polanen. Deze drie zijn afgebeeld op het grafmonument. De kelder is waarschijnlijk
vlak voor het overlijden van Jan IV gereed gekomen, waarna hijzelf en de schudresten
van zijn eerst elders begraven ouders hierin zijn bijgezet.
2022 Maria van Loon (1425-1502), vrouw van Jan IV.
2015 Engelbrecht II van Nassau (1451-1504), de zoon van Jan IV en Maria van Loon.
2011 Cimberga van Baden (1450-1501), vrouw van Engelbrecht II.
2013 Franoise van Savoye (?-1511), eerste vrouw van Hendrik III van Nassau.
De laatste vijf zijn alle gebalsemde lichamen in kisten van lood en/of hout. Daarnaast zijn nog
twee vondsten gedaan:
2017 Een kist zonder lichaam, waarschijnlijk toebehorend aan Claudia van Chalon (1498-
1521), de tweede vrouw van Hendrik III. Waarschijnlijk is zij herbegraven in de nieuwe
grafkelder die in 1526 werd gebouwd waarin ook Hendrik III is bijgezet.
2024 Een gebalsemd lichaam van een oude vrouw zonder kist. Over haar identiteit is niets
bekend.
Met name de vijf gebalsemde, in kisten bijgezette lichamen, bleken de mogelijkheid te bieden om
de balsemingsmethode nader te onderzoeken. Door het adequate reageren van de afdeling
archeologie werd naast het osteologisch materiaal ook een groot aantal monsters genomen voor
botanisch onderzoek. Het belang hiervan is duidelijk: er heeft nog weinig onderzoek
plaatsgevonden naar balsemingmethoden en bovendien is binnen deze schaarse onderzoeken
vrijwel nooit ruimte geweest voor botanisch onderzoek. De achterliggende vraagstelling is om
zoveel mogelijk te weten te komen over de bij de balseming en grafrituelen gebruikte planten.
2. Mummificeren, balsemen en zalven
Bij eenieder roept het woord balseming associaties op met de mummies uit het oude Egypte
(Foto’s 1 en 2) (Raven 1981, 1992; Kleiterp 1996; Bulk, Mol & Raven 1997). De oudste methode
om lichamen als het ware voor “de eeuwigheid” te bewaren, was het simpelweg begraven van het
lichaam in het hete, droge woestijnzand, waar het door uitdroging op een natuurlijke manier
mummificeerde. Bij het toenemen van begravingen in tombes en piramiden moest het natuurlijke
mummificeringsproces een handje geholpen worden omdat het in piramiden en ondergrondse
tombes niet zo warm en droog was als in de woestijn. Het lichaam van de dode werd gewikkeld in
doeken, gedrenkt in een mengsel van hars en bijenwas (moemiya in het Arabisch). Dit bleek echter

BIAXiaal 74 2
niet afdoende om het lichaam langdurig te bewaren, wat uit religieus oogpunt wel noodzakelijk
was, omdat de ziel altijd terug moest kunnen keren naar het lichaam. Men bedacht de volgende
manier, die wel zo'n 70 dagen duurde:
In de linkerzijde werd een snee gemaakt waardoor de darmen, lever, maag en longen
verwijderd werden. Deze werden apart in vier speciale potten gedaan: de zogenaamde canopen.
Soms werden de hersenen verwijderd omdat ook deze veel vocht bevatten; deze werden echter
niet bewaard omdat ze van generlei waarde waren voor de Egyptenaren. Het hart daarentegen,
waarmee gedacht en gevoeld werd, werd gebalsemd in het lichaam teruggezet.
Het lichaam werd enige weken uitgedroogd in een mengsel van zout en soda.
Lichaamsholten werden opgevuld; vaak met linnen, maar ook met zand, klei of zaagsel.
Het lichaam werd ingesmeerd met een mengsel van hars uit naaldbomen en olie van de
wonderboom (Ricinus communis), jeneverbes (Juniperus spec.) of lijnzaad (Linum
usitatissimum) en soms teer en bijenwas.
Doeken, gedrenkt in een zelfde soort mengsel, werden om het lichaam gewikkeld waarbij vaak
nog geurstoffen werden toegevoegd zoals de gomhars mirre (Commiphora spec.), kaneel
(Cinnamomum verum) en cederolie (Cedrus spec.).
De hierboven beschreven procedure wordt balsemen genoemd. Met name in de periode van de
farao's en de Grieks-Romeinse overheersing, ongeveer tussen 3000 BC en 400 AD werd deze
procedure heel veel gebruikt.
Over balseming is ook in de bijbel informatie te vinden. Uit de context waarin de termen
balsemolie en balsemkruiden voorkomen, blijkt dat deze producten in de bijbelse tijd meestal
gebruikt worden als schoonheidsmiddel (Ester 2:17) en bij de verzorging van wonden (Jeremia
8:27). Als er sprake is van het verzorgen van overledenen wordt meestal niet de term balsemen
gebruikt, maar is er sprake van zalven. Voor het zalven wordt zalfolie gemaakt van olijfolie waarin
specerijen worden verwerkt. De specerijen die in het Oude Testament (Exodus 30:23) in zalfolie
gebruikt worden zijn mirre, kaneel, kassie (Cinnamomum cassia) en kalmoes (Acorus calamus).
In Genesis 50:3 wordt beschreven hoe Jozef zijn vader liet balsemen:
Hij gaf de hofartsen opdracht het lichaam van zijn vader te balsemen. Dit nam zoals gebruikelijk veertig
dagen in beslag. De Egyptenaren rouwden zeventig dagen over hem.
De tijdsduur die hier genoemd wordt, is een aanwijzing voor het gebruik van de Egyptische
methode.
Gebalsemde lichamen werden soms neergelegd op een rustbed dat met kruiden en specerijen
werd gevuld (2 Kronieken 16:14). Specerijen worden ook gebruikt tussen linnen doeken waarin
het lichaam werd gewikkeld. In Johannes 19:4 staat hoe Jozef van Arimatea en Nikodemus het
lichaam van Jezus wikkelden in doeken met mirre (Commiphora sp.) en aloë (Aloë verum).
Ook in latere perioden is balseming toegepast, met name als het ging om vooraanstaande
personen (Willem van Oranje, Lenin, Mao). Dit had echter geen religieuze achtergrond meer. Het
lichaam hoefde in principe niet meer eeuwig mee, maar werd voor enkele jaren geconserveerd om
nabestaanden, onderdanen en volgelingen de gelegenheid te geven uitgebreid afscheid te nemen.
Zoveel als er bekend is over het mummificeren en balsemen in de Klassieke Oudheid, zo
weinig weten we over deze gebruiken vanaf de vroege Middeleeuwen. Archeologische onderzoek
heeft in een aantal gevallen wel interessante informatie opgeleverd. In Frankrijk is aan de skeletten
van negen personen uit de 15 e eeuw, die mogelijk gebalsemd zijn, osteologisch onderzoek verricht
(Maat et al. 1996). Voor zover bekend is, is hier echter geen botanisch onderzoek verricht. In
Duitsland is recentelijk onderzoek gedaan aan de bijzettingen van vorst Wilhelm Heinrich von
Nassau-Saarbrücken en zijn zoon Ludwig von Nassau-Saarbrücken. In voorpublicaties wordt,
naast een uitgebreide beschrijving van de paleopathologische en archeologische vondsten, op
gebied van de botanie slechts opgemerkt dat de buitenkisten in beide gevallen van eikenhout zijn,
terwijl de binnenkisten van "zachthout" zijn gemaakt en dus kennelijk niet verder zijn
gedetermineerd. Vorst Wilhelm ligt op een bed en kussen gevuld met "hooi en onkruidzaden",
terwijl van Ludwig wordt vermeld dat hij op een "laag van kruidachtigen" ligt en dat zich in de

BIAXiaal 74 3
buikholte "plantaardig vulmateriaal" bevindt. Het onderzoek aan de botanische resten is echter nog
niet afgerond (Bernard in voorb.).
Een mooi voorbeeld van een historisch verslag uit de 16 e eeuw is de beschrijving door Pieter
van Foreest van de door Cornelius Busennius en hemzelf uitgevoerde balseming van het lichaam
van de vermoorde Willem van Oranje, de neef van Hendrik III (Bosman-Jelgersma & Houtzager
1984, Houtzager 1996). De methode was als volgt:
Een incisie wordt verricht, volgens de regels der kunst. Hierover worden geen nadere details
gegeven.
Het lichaam werd ingesmeerd met een poeder van gemalen kruiden en gomharsen
Een acetum werd vervaardigd door kruiden in te koken in azijn, aluin en zout. Hiermee werd
de binnenkant van het lichaam gewassen.
De lichaamsholten, zoals romp en schedel, werden opgevuld met werk. Dit zijn sponzen,
katoen- of kapokplukken gedrenkt in brandewijn. Ook werd wel een kleiachtige substantie
gebruikt.
De lichaamsopeningen, waaronder in ieder geval de neusgaten en waarschijnlijk ook de oren
werd verstaan, werden afgedicht met een ceratum, wat een mengsel is van gomharsen,
terpentijn en was.
Het lichaam werd, na dichtnaaien, ingesmeerd met een mengsel van etherische olie en
terpentijn en vervolgens gewikkeld in een sparadrap, een doek gedrenkt in was en terpentijn,
om het lichaam van de buitenlucht af te sluiten.
Een opvallend verschil met de Egyptische methode is het ontbreken van een drogingsperiode en
het gebruik van veel meer geurende stoffen. Dit laatste was wellicht ook wel nodig omdat, door
het achterwege laten van de drogingsperiode, ontbinding van het lichaam soms toch vrij snel
inzette.
3. Werkwijze
Uit de hierboven besproken methoden blijkt dat bij mummificeren en balsemen veel plantaardige
producten werden gebruikt. Om meer informatie te verkrijgen over de planten die bij de balseming
van de in de inleiding genoemde Bredase Nassaus zijn gebruikt, werd besloten botanisch
onderzoek aan de in de grafkisten aanwezige plantenresten uit te voeren. Naast onderzoek aan
botanische macroresten (bladresten, zaden en dergelijke) is ook pollenonderzoek uitgevoerd omdat
de verwachting was dat veel soorten niet door middel van macroresten aangetoond zouden kunnen
worden. In de recepten is namelijk vaak sprake van plantendelen die in gemalen of ingekookte
vorm gebruikt werden. Pollenonderzoek kan dan een oplossing bieden omdat op vrijwel alle
plantenonderdelen, blaadjes en zaden incluis, stuifmeel aanwezig blijft. Omdat pollenkorrels een
heel resistente wand hebben, zijn ze na vermalen en inkoken nog steeds goed herkenbaar.
Tijdens het onderzoek heeft het team van de archeologische dienst onder leiding van F. de
Roode ruim 30 monsters genomen. Deze zijn eerst met het blote oog geïnventariseerd door K.
Hänninen en C. Vermeeren (BIAX Consult) om de meest geschikte monsters voor analyse uit te
kiezen. De selectiecriteria waren 1. kwaliteit, 2. kwantiteit en 3. diversiteit. De resultaten van deze
inventarisatie alsmede contextinformatie staan in een intern tussenrapport en zijn samengevat in
bijlage 1. Er bleken 13 monsters geschikt te zijn voor analyse op macroresten, voornamelijk zaden
en bladeren. Een vezel uit M 29 is extra aan de analyse toegevoegd. De macroresten zijn onder een
microscoop met vergrotingen tot 50x bekeken door C. Vermeeren. Het gaat om de volgende
monsters:
M32 uit graf 2019 van Jan IV
M23 en M25 uit graf 2022 van Maria van Loon
M15, M16 en M17 uit graf 2015 van Engelbrecht II
M3, M4, M5, M6 en M7 uit graf 2011 van Cimberga van Baden
M11 en M12 uit graf 2013 van Franoise van Savoye
M29, afkomstig uit de grafkelder; dit monster was niet aan een van de graven te koppelen.

BIAXiaal 74 4
Er zijn twee monsters op pollen onderzocht. Dit zijn M8 uit graf 2011 van Cimberga van Baden en
M31 uit graf 2015 van Engelbrecht II. Het materiaal is in eerste instantie bemonsterd omdat
gedacht werd dat het om balsemingsvloeistof zou kunnen gaan. Door het Centraal Laboratorium
voor Onderzoek van Voorwerpen van Kunst en Wetenschap te Amsterdam werd dit echter
uitgesloten en werd geopperd dat het lijkvocht betrof. De verwachting was dat ook lijkvocht een
goede kans bood op het aantreffen van pollen, zodat de monsters volgens een in pollenonderzoek
gebruikelijke procedure zijn behandeld (Fægri et al. 1989). Dit is gedaan door C.D. Troostheide
van het Instituut voor Pre- en Protohistorische Archeologie aan de universiteit van Amsterdam. De
analyse is verricht door H. van Haaster (BIAX Consult) met een Zeiss microscoop met
vergrotingen tot 1000x.
Voor insectenonderzoek was materiaal beschikbaar van monster M15. Dit is bekeken door T.
Hakbijl (Identification and Advisory Services in Entomology) te Amsterdam. Tevens zijn enkele
houtdeterminaties gedaan met als doel informatie te verkrijgen over het voor de kisten gebruikte
hout.
De resultaten van het pollen- en macrorestenonderzoek zullen in de discussie vergeleken
worden met de historische soortenlijst uit het verslag van Pieter Van Foreest, die eigenlijk als een
soort boodschappenlijst voor apotheker Cluyt geïnterpreteerd moet worden.
4. Resultaten
4.1 DE MACRORESTEN
De resultaten van het macrorestenonderzoek staan weergegeven in tabel 1. De monsters 11 en 12
uit graf 2013 staan hierin niet vermeld omdat de plantenvezels niet nader dan "hout tegen textiel”
gedetermineerd konden worden. Monster 29 betrof een kokosvezel die op de grond in de
grafkelder werd aangetroffen. Omdat het monster niet aan een graf gekoppeld kon worden, is deze
vondst niet in tabel 1 opgenomen. Bij de bespreking van de aangetroffen soorten wordt de
kokosvezel echter wel behandeld. In het onderstaande overzicht worden de vondsten vergeleken
met gegevens uit de nationale archeobotanische database RADAR (van Haaster & Brinkkemper
1995) en met Rosengarten (1973), Schellingerhout & Franssen-Seebregts (1994) en Stobart
(1984). Foto’s van aan aantal bijzondere vondsten zijn opgenomen in bijlage 2.
Tabel 1
Resultaten van het macrorestenonderzoek. Tenzij anders vermeld, betreft het zaden.
a = aarspil, b = blad, p = zaadpluis, v = vezel, x = aanwezig, + = enkele, ++ = tientallen, +++ = honderden.
Graf 2011 2015 2022 2019
Monster 3 4 5 6 7 15 16 17 23 25 32
Cipres . . . . . . . . . +++ . Cupressus sempervirens
Doornzaad type . . . . . + + . . + ++? Torilis type
Gras, b . . . . . . . . . + . Poaceae
Hopklaver . . . . . . . . . + . Medicago cf. polymorpha
Katoen, p x x x x . . . . . . . Gossypium arboreum/herbaceum
Komijn/Kummel? . . . . . . . . . . ++ cf. Cuminum cyminum/Carum carvi
Koriander ++ . + + + . . . . + . Coriandrum sativum
Laurier, b . . . . . . + + . . . Laurus nobilis
Marjolein/Oregano, b . . . . . . . . ++ . . Origanum majorana/officinalis
Rogge, a + . . . . . . . . . . Secale cereale
Rozemarijn . . . . . . . . . + . Rosmarinus officinalis
Rozemarijn, b . . . . . . . . +++ + . Rosmarinus officinalis
Schermbloem . . . . + ++ + . . . ++ Apiaceae
Tijm, b . . . . . . . . . + . Thymus vulgaris
Venkel . . . . . . . . . + . Foeniculum vulgare
Vlas, v . . . . x . . . . . . Linum usitatissimum

BIAXiaal 74 5
4.1.1 Cipres
In graf 2022 van Maria van Loon zijn grote hoeveelheden kegelschubben van cipres gevonden
(foto 3). De cipres is een Mediterrane boom, die door zijn groenblijvende karakter zowel om
religieuze als esthetische redenen al in de Klassieke Oudheid werd gebruikt. Zoals de meeste
naaldbomen bevat de soort sterk geurende harsen, die gebruikt werden in de geneeskunde.
Waarschijnlijk is de geur hier de reden van gebruik. Er zijn geen andere vondstmeldingen van deze
soort in Nederland.
4.1.2 Doornzaad type
Zaden van het doornzaad type zijn gevonden in graf 2015 van Engelbrecht II, graf 2022 van Maria
van Loon en mogelijk in graf 2019 van Jan van Nassau. Het betreft hier een schermbloemige die
moeilijk te determineren is omdat de zaden (mogelijk door de balsemingsmethode) zeer slecht
bewaard zijn gebleven. Met name in monster M32 uit graf 2019 is dit het geval doordat de zaden
zijn ingebed in een lemige substantie en meestal slechts bewaard zijn gebleven als afdruk. Toch
bestaat de indruk dat het ook hier tenminste deels om hetzelfde type gaat als aangetroffen in de
monsters M15 en M16 uit graf 2015 en M25 uit graf 2022. De zaden hebben afmetingen van 0,45
x 0,15 x 0,15 mm (l x b x h) en zijn gedoornd geweest (foto 4). Een vergelijking met zaden van
alle Nederlandse schermbloemigen en bekende Mediterrane keukenkruiden leverde slechts als
resultaat dat de zaden lijken op doornzaad (Torilis) soorten, maar het niet zijn. Waarschijnlijk gaat
het hier om een niet-Nederlandse, mogelijk Mediterrane soort.
4.1.3 Gras en rogge
4.1.4 Hopklaver
4.1.5 Katoen
In graf 2022 van Maria van Loon is een grashalm aangetroffen, in graf 2011 van Cimberga van
Baden een aarspil van rogge. Mogelijk gaat het hier om restanten van hooi of stro dat als vulling in
kussens of matrassen heeft gediend. Uit de geringe hoeveelheid van deze resten zou kunnen
worden afgeleid dat stro dan wel hooi slechts in beperkte mate werd gebruikt. Het kan echter niet
worden uitgesloten dat een deel van dit materiaal in de loop van de tijd zo sterk is vergaan dat het
niet meer herkend kon worden.
Tussen de kegelschubben van cipres in graf 2022 van Maria van Loon, is een vruchtje van een
klaversoort aangetroffen (foto 5). Het betreft hier waarschijnlijk Medicago polymorpha, een soort
die in Nederland van nature niet voorkomt. Slechts zo nu en dan wordt een zogenaamd adventief
exemplaar gevonden. Het gaat dan om planten waarvan het zaad tussen ander materiaal is
meegevoerd uit Zuid-Europa. De zaden kunnen in ons klimaat kiemen, maar de planten kunnen
hier niet onder natuurlijke omstandigheden overleven. Hoewel het vruchtje dus afkomstig kan zijn
van een in ons land gegroeide plant, is het waarschijnlijker dat het met de cipreskegels uit het
Middellandse-Zeegebied is meegelift. Het lijkt niet waarschijnlijk dat de klaver een rol heeft
gespeeld in het balsemingsproces.
Al het vulmateriaal in de romp en het hoofd van Cimberga van Baden (graf 2011) bleek uit
proppen katoenpluis te bestaan (foto 6). Ook in het recept van Pieter Van Foreest voor de
balseming van Willem van Oranje komt katoen voor. Er wordt 6 pond Bombacis lib.vj gebruikt
voor het werk. Hoewel de term Bombacis door Bosman-Jelgersma & Houtzager (1984, 601) en
Houtzager (1996, 124) vertaald is met katoen, lijkt de in het recept vermelde naam heel veel op de
huidige wetenschappelijke naam van kapok (Bombax). Om deze reden is het vulmateriaal uit romp
en hoofd van Cimberga van Baden vergeleken met recente katoen- en kapokvezels. Op de foto’s 7
en 8 zijn de recente en archeologische katoen en de recente kapok naast elkaar te zien. Een
opvallend kenmerk van katoen zijn de verbrede, afgeplatte delen die ontstaan op plaatsen waar de
draden gebogen worden. Bij kapokvezels is dit kenmerk niet aanwezig. Bovendien zijn vezels van
kapok veel korter dan katoenvezels. Op basis van deze kenmerken is geconcludeerd dat het
archeologisch materiaal inderdaad uit katoen bestaat.

BIAXiaal 74 6
4.1.6 Kokos
Katoen wordt in ons land voor het eerst genoemd in de rekeningen van het tol bij Geervliet, waar
in 1370 1 sac boemwolle werd geregistreerd (Niermeijer 1968, 709). Of het hier de vezels of de
zaden betreft, wordt niet vermeld. Dit laatste moet zeker niet uitgesloten worden, want in het
Cruydeboeck van Dodoens uit 1554 wordt als toepassing van de katoen alleen vermeld dat de
zaden een potentieverhogend middel bevatten. De enige archeobotanische vondst in Nederland
betreft enkele zaden uit een beerput in Dordrecht, daterend tussen 1150 en 1350 (Kooistra et al.
1998). Deze kunnen zowel afkomstig zijn van een partij zaden met medicinale doeleinden als van
een partij onverwerkte katoen voor industriële doeleinden, waarbij de zaden zich nog in de
vezelmassa bevinden.
In de oude wereld worden al duizenden jaren twee soorten katoen verbouwd: Gossypium
herbaceum en Gossypium arboreum, respectievelijk de struik- en de boomvorm. De
verspreidingsgeschiedenis van deze twee soorten is nog niet geheel duidelijk. De domesticatie kan
hebben plaatsgevonden vanuit de struikvorm in Soedan en het zuiden van Saoedi-Arabië of vanuit
de boomvorm in India. Zeker is dat de middeleeuwse en postmiddeleeuwse katoen afkomstig is uit
Afrika.
Op de vloer van de grafkelder is een vezel aangetroffen die gedetermineerd kon worden als
afkomstig van kokos (Cocos nucifera). Het betreft hier de vezels van de dikke vruchtwand die om
het zaad zit (foto 9). Deze zijn bij uitstek geschikt om stevige matten of manden van te vlechten.
Mogelijk is de vezel afkomstig van een soort mat of matras dat onder een van de gebalsemde
lichaam gelegen heeft. Het is niet waarschijnlijk dat de kokos een rol heeft gespeeld in het
balsemingsproces.
De oorsprong van de kokospalm ligt in India. Zeker is dat reeds in de Romeinse tijd
kokosnoten hun weg vonden van India via handel met de havenstad Berenike aan de Rode-Zeekust
in zuidoost Egypte naar de rest van het Romeinse Rijk (Cappers 1998). In Nederlandse
archeologische context is vijf maal een fragment van de schaal van kokosnoot aangetroffen, te
weten in 16 e /17 e -eeuws Eindhoven (Luijten 1992) en Gorinchem (Van Haaster & Cavallo 1997),
in het Groningen van rond 1800 (van Zeist 1992) en op twee plaatsen in Amsterdam, gedateerd
tussen 1700 en 1900 (Paap 1983). De vezels zijn echter nog nooit eerder aangetoond.
4.1.7 Komijn of kummel?
Mogelijk zijn enkele zaden van komijn of kummel gevonden in graf 2019 van Jan IV (foto 10). Ze
komen voor in de lemige opvulling van de romp. Ook hier geldt het al bij het doornzaad type
gesignaleerde probleem van de slechte conservering. Pieter van Foreest noemt het gebruik van 1/2
pond Sem. cumini lib. alt225. Hiermee kunnen zaden van komijn (Cuminum cyminum) bedoeld
zijn, maar het kan niet helemaal uitgesloten worden dat het eveneens sterk geurende kummel
(Carum carvi), ook wel karwij genoemd, bedoeld wordt. In oude botanische literatuur worden de
namen van deze kruiden nogal eens door elkaar gebruikt. Zo noemt Dodoens in zijn kruidenboek
uit 1554 karwij Witte Comijn. Volgens hem is de Duitse naam van karwij Weisz Kummel.
Stephaan Blankaart (1698) noemt karwij eveneens Witte Komijn. Ook in geneeskundige recepten
wordt met karwij vaak komijn bedoeld (Daems 1993). Door deze verwarring is niet met absolute
zekerheid vast te stellen van welke plant de Sem. Cumini in het recept afkomstig zijn. Helaas biedt
het botanisch onderzoek aan de zaden door de slechte conservering ook geen uitkomst.
Komijn komt oorspronkelijk uit Midden-Azïe. De Egyptenaren en de Romeinen maakten
gebruik van komijn in voedsel, maar het was vooral populair als geneeskruid. Ook uit
laatmiddeleeuwse schriftelijke bronnen uit ons cultuurgebied blijkt dat komijn vooral als
geneesmiddel gebruikt werd. Dodoens beschrijft in zijn Cruydeboeck (1554) een hele reeks
toepassingen van komijn. Het wordt vooral gebruikt bij darmklachten, verkoudheid, zwellingen en
neusbloedingen. Komijn is slechts éénmaal eerder, in 17 e -eeuws Delft, gevonden (Esser 1992).
Kummel komt van nature voor in Europa, Azië en Noord Afrika. Het wordt in ieder geval
vanaf de Middeleeuwen verbouwd voor geneeskrachtige doeleinden. De culinaire eigenschappen
zijn echter ook steeds belangrijk zoals uit talloze vermeldingen in keukenrecepten blijkt. De zaden
werden vaak van een suikerlaagje voorzien en als lekkernij opgediend (Jansen-Sieben & Van

BIAXiaal 74 7
Winter 1989, 164). In handelsdocumenten wordt komijn meestal tussen andere geïmporteerde
producten genoemd. Dit maakt locale teelt niet zo waarschijnlijk (van Haaster 1997).
In archeologische context wordt kummel vaker aangetroffen dan komijn. Tot op dit moment is
kummel van 19 vindplaatsen bekend. Op één vondst uit Romeins Alphen na dateren alle vondsten
uit de Late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd (RADAR).
4.1.8 Koriander
4.1.9 Laurier
Koriander komt oorspronkelijk uit het Middellandse-Zeegebied en is al door de Egyptenaren
beschreven als keukenkruid en geneesmiddel. Het is naar Nederland gebracht door de Romeinen.
Vanaf de Romeinse Tijd worden de zaden regelmatig in archeologische opgravingen gevonden
(RADAR).
Zaden van koriander zijn tussen de katoenplukken (foto 6) en los verspreid in graf 2011 van
Cimberga van Baden gevonden. Ook werden zaden verspreid in graf 2022 van Maria van Loon en
tussen de amorfe resten in de romp van Franoise van Savoye (graf 2013, zie bijlage 1) gevonden.
In graf 2015 van Engelbrecht II is een blad van laurier (Laurus nobilis) aangetroffen. In een klomp
harsachtig materiaal uit ditzelfde graf bevond zich een deel van een blad dat waarschijnlijk ook
van laurier afkomstig is. De foto’s 11 a en b laten een recent blad naast het archeologische
materiaal zien. Laurier is een groenblijvende struik die oorspronkelijk afkomstig is uit het
Middellandse-Zeegebied en Klein Azië. Hoewel de plant niet winterhard is, kan hij met enige
extra zorg in ons klimaat de winter wel overleven. De bladeren en jonge twijgen werden door de
Romeinen gebruikt om overwinningen mee te vieren (laudare = prijzen, denk aan Caesars
lauwerkrans) en golden als beschermer en gelukbrenger. In de Late Middeleeuwen schijnen vooral
de vruchten en de schors gebruikt te zijn, en wel voornamelijk als geneesmiddel. Met het blad
werden poëten geëerd (Dodoens 1554). Blankaart (1698) schrijft dat vooral de bessen als
geneesmiddel werden gebruikt. Het blad vond in de keuken een toepassing bij gekookt en
gebraden vlees. Ook werd het gebruikt bij het inmaken van augurken. Voorts vermeldt hij dat met
het blad de doden verciert werden.
Tot op heden zijn geen andere vondsten uit Nederlandse archeologische context bekend.
4.1.10 Marjolein of oregano
In graf 2022 van Maria van Loon werd een aantal bladfragmenten aangetroffen die afkomstig
bleken te zijn van marjolein of oregano. Op de foto’s 12 en 13 zijn de archeologische en recente
blaadjes te zien. Het was niet mogelijk een onderscheid te maken tussen marjolein en oregano. De
zogenaamde wilde marjolein (Origanum vulgare) is een soort die van nature in heel Europa
voorkomt en die in Nederland vooral groeit op de Limburgse droge krijthellingen, op dijken langs
de grote rivieren en in het deltagebied daarvan (Weeda et al. 1988). De echte marjolein (Origanum
majorana), ook wel majoraan of oregano genoemd, komt uit Noord-Afrika en Zuidwest-Azië.
Het gebruik van de namen marjolein, oregano en daarvan afgeleide namen in historische
bronnen heeft tot veel verwarring geleid en ook heden ten dage worden de twee soorten nog
regelmatig door elkaar gehaald. Hierdoor is niet altijd betrouwbaar vast te stellen welke soorten
precies met bepaalde namen worden bedoeld. Dodoens noemt in zijn kruidenboek uit 1554 Edele
Marioleyne, Grove Marioleyne, Spaensche Grove Marioleyne en twee soorten Engelsche
Marioleyne. Hoewel Dodoens ook altijd natuurlijke standplaatsen van planten beschrijft, zegt hij
van deze soorten dat ze alleen in hoven of in teilen geplant worden. Alle soorten worden volgens
hem uitsluitend als geneeskruid gebruikt. Van enig gebruik in de keuken is geen sprake. In
laatmiddeleeuwse kookboeken wordt het gebruik van marjolein echter wel af en toe vermeld.
Stephaan Blankaart schrijft in zijn kruidenboek uit 1698 dat met name de Spaanse majolein, door
hem ook Orego genoemd, vooral in de keuken gebruikt wordt. Dit zou dus kunnen betekenen dat
de echte marjolein, door ons tegenwoordig ook wel oregano genoemd, bij voorkeur in de keuken
gebruikt werd, terwijl de andere soorten meer als geneesmiddel werden gebruikt. Mogelijk hebben

BIAXiaal 74 8
4.1.11 Rozemarijn
4.1.12 Tijm
4.1.13 Venkel
4.1.14 Vlas
we dus in het graf van Maria van Loon te maken met blaadjes van de wilde marjolein, maar helaas
is dit niet helemaal zeker.
Vondsten van marjolein in archeologische context zijn zeldzaam en beperken zich tot de
IJzertijd en Romeinse Tijd (Beemster 1984, Kooistra 1996, Brinkkemper ongepubliceerd en
Buurman 1988).
In het graf van Maria van Loon (nr. 2022) is een grote hoeveelheid blaadjes (foto 14) en enkele
zaden (foto 15) van rozemarijn (Rosmarinus officinalis) gevonden. Het lijkt er op dat Maria van
Loon op een bedje of een kussen van rozemarijn heeft gelegen. Rozemarijn is een typisch
hoofdkruid. De Grieken beschouwden rozemarijn als een geneesmiddel om hersenen te sterken en
het geheugen op te frissen. Sindsdien is rozemarijn geassocieerd met herinnering en een symbool
geworden voor trouw, liefde, vriendschap en genegenheid, met name bij trouwerijen maar ook bij
begrafenissen, waar de dode takjes rozemarijn meekreeg. Ook rozemarijn is oorspronkelijk
afkomstig uit het Middellandse-Zeegebied. In de Late Middeleeuwen wordt het in ons land voor
het eerst gebruikt (Van Haaster 1997, 81). Van rozemarijn zijn geen andere archeobotanische
vondsten uit Nederland bekend.
Tijdens de inventarisatie zijn in een aantal monsters bladachtige vormen gevonden waarvan in
eerste instantie werd gedacht dat het tijmblaadjes waren. Bij de analyse bleek echter dat dit deels
zeer slecht geconserveerde schermbloemzaden waren (M15, M16 en M32). In graf 2022 van Maria
van Loon zijn echter met zekerheid tijmblaadjes aangetroffen (figuur 16). Helaas kan niet met
zekerheid worden vastgesteld van welke soort tijm de gevonden blaadjes afkomstig zijn. Van
nature komt in het zuiden van ons land de wilde tijm (Thymus serpyllum) voor. De zogenaamde
echte tijm (Thymus vulgaris) speelt in de geneeskunst en keuken een belangrijke rol. Deze soort
komt oorspronkelijk uit het Middellandse-Zeegebied en Klein-Azië, maar werd tijdens de Late
Middeleeuwen in ons land in tuinen geplant. Uit laatmiddeleeuwse schriftelijke bronnen blijkt dat
echte tijm zowel in de keuken als geneeskruid veel werd gebruikt. Bij de balseming van Willem
van Oranje werden beide tijm soorten gebruikt (Bosman-Jelgersma & Houtzager 1984).
In Nederland is slechts éénmaal eerder tijm (Thymus vulgaris) gevonden en wel in een 15 e -
eeuwse beerput behorende bij het Agnietenklooster van Kampen (Brinkkemper 1995).
Venkel (Foeniculum vulgare) is aangetroffen als enkele losse vondst in graf 2022 van Maria van
Loon (foto 17). Ook dit kruid is afkomstig uit Zuid-Europa en het Mediterrane gebied. Al in de
Klassieke Oudheid werd de plant zowel voor de knol (eigenlijk verdikte stengel) als de zaden
gekweekt. In laatmiddeleeuwse recepten wordt venkel heel vaak genoemd. Het gaat dan vaak om
het gebruik van venkel als groente (bijvoorbeeld stamppot van groene venkel met steur). Ook
komen veel recepten voor waarin venkelzaden (vinckelsaet of vennekoelsaet) worden genoemd.
Het kan dan gaan om recepten voor gewone gerechten maar ook om medicinale recepten. Zo
komen er meerdere recepten tegen hoest en keelpijn voor waarin venkelzaden verwerkt moeten
worden (Janssen-Sieben & Van der Molen-Willebrands 1994).
Vondsten van venkel in archeologische context worden regelmatig gedaan, vooral in
laatmiddeleeuwse en jongere beerputten (RADAR).
Vezels van vlas (Linum usitatissimum) zijn aangetroffen in graf 2011 van Cimberga van Baden.
Vlasvezels werden gebruikt om linnen van te weven. In dit geval is een plukje vlas met zaden van
koriander en een onbekende schermbloemige gevonden in een klein linnen zakje. Zaden en kapsels
van vlas worden veel gevonden in archeologische context (RADAR).

BIAXiaal 74 9
4.2 DE RESULTATEN VAN HET POLLENONDERZOEK
Aan twee monsters afkomstig uit de graven 2011 (Cimberga van Baden) en 2015 (Engelbrecht II)
is pollenonderzoek verricht. De resultaten staan weergegeven in tabel 2.
Tabel 2: Resultaten van het pollenonderzoek aan de monsters M8 en M31.
Graf 2011 2015
Monsternr 8 31
Gebruiksplanten
Alsem 9 - Artemisia spec.
Anijs 1 - Pimpinella anisum
Granen 3 1 Cerealia
Groot springzaad 1 - Impatiens noli-tangere
Kervel 3 - Anthriscus cerefolium
Koriander-type 20 - Bifora radians type
Kruidnagel 2 - Syzygium aromaticum
Mirre? 2 - c.f. Commiphora sp.?
Mirte 1 - Myrtus communis
Rogge 1 - Secale cereale
Wilde planten
Anemoon 1 - Anemone spec.
Boterbloem 2 - Ranunculus spec.
Buisbloemige composieten 5 - Asteraceae tubuliflorae
Els 5 - Alnus spec.
Grassenfamilie 1 - Poaceae
Haagbeuk 1 - Carpinus betulus
Linde 2 - Tilia spec.
Lintbloemige composieten 5 - Asteraceae liguliflorae
Munt type 7 - Mentha type
Smalle weegbree 1 - Plantago lanceolata
Waterlelie 1 - Nymphaea alba
4.2.1 Absintalsem, citroenkruid, dragon?
4.2.2 Anijs
In het monster uit graf van Cimberga van Baden (nr. 2011) waren relatief veel pollenkorrels
aanwezig van een of meerdere soorten uit het geslacht alsem (Artemisia). In ons land komen van
nature enkele alsemsoorten voor. Dit zijn bijvoet (Artemisia vulgaris), zeealsem (Artemisia
maritima), wilde averuit (Artemisia campestris subsp. campestris) en duinaveruit (Artemisia
campestris subsp. maritima). Binnen het geslacht alsem bevindt zich echter ook een aantal sterk
geurende kruiden die veel in de keuken of in de geneeskunde gebruikt worden. Voorbeelden
hiervan zijn absintalsem (Artemisia absinthium), dragon (Artemisia drancunculus) en citroenkruid
(Artemisia abrotanum). Hoewel niet uitgesloten kan worden dat het pollen van alsem in graf 2011
afkomstig is van een in ons land als onkruid voorkomende alsem, is het heel goed mogelijk dat het
als aanwijzing voor het gebruik van een of meerdere van de hierboven genoemde keuken- en
geneeskruiden moet worden geïnterpreteerd. Hierbij ligt het gebruik van absintalsem het meest
voor de hand. Deze plant is al sinds de oudheid in gebruik voor het verjagen van boze geesten en
heksen en een belangrijk geneesmiddel tegen een veelheid van ziekten. Absintalsem komt ook
voor in de lijst grondstoffen die bij de balseming van Willem van Oranje een rol hebben gespeeld.
Vondsten van alsem worden in archeobotanisch onderzoek regelmatig gedaan (RADAR).
Ook het gebruik van anijs (Pimpinella anisum) kon door het pollenonderzoek aangetoond worden
(foto 18). Welke rol anijs in het balsemingsproces of bij de teraardebestelling heeft gespeeld, is
niet zeker. In laatmiddeleeuwse kruidenboeken worden alleen medicinale toepassingen van anijs
beschreven. Hierbij gaat het steeds over het gebruik van het zaad dat goed is tegen onder andere

BIAXiaal 74 10
buikklachten, slechte adem, vallende ziekte, hoest en kwade dromen. Anijs is oorspronkelijk
afkomstig uit het Midden-Oosten.
Er zijn aanwijzingen dat anijs al in de Romeinse tijd in ons land werd verbouwd. Na de
Romeinse tijd worden tot in de 15 e eeuw echter geen resten van anijs meer gevonden. Ook
schriftelijke vermeldingen ontbreken tot in de late Middeleeuwen. De vroegste vermelding komt
uit de 14 e eeuw. In de aankooprekeningen van de abdij van Rijnsburg wordt anijs genoemd tussen
gember, saffraan, amandelen en rijst. Dit duidt vermoedelijk op import van anijs. Uit de 16 e eeuw
zijn er wel aanwijzingen voor locale verbouw van anijs (van Haaster 1997). Ook worden in
archeologische context na de Middeleeuwen vaker vondsten gedaan (RADAR).
4.2.3 Groot springzaad
4.2.4 Kervel
4.2.5 Koriander
In monster M8 was een pollenkorrel aanwezig van het zogenaamde springzaad type. Binnen dit
type vallen tegenwoordig klein springzaad (Impatiens parviflora), groot springzaad (Impatiens
noli-tangere) en reuzenbalsemien (Impatiens glandulifera). Klein springzaad en reuzenbalsemien
zijn zogenaamde neofyten, hetgeen betekent dat ze niet tot de oorspronkelijk inheemse vegetatie
van ons land behoren. Klein springzaad is afkomstig uit zuidelijk Midden-Azië en wordt pas rond
1800 in ons land geïntroduceerd. Reuzenbalsemien komt oorspronkelijk uit de Himalaya en India
en komt pas in het begin van de 20 e eeuw als sierplant in onze streken in cultuur (Weeda et al.
1987). Het in het graf van Cimberga van Baden aangetroffen pollen moet derhalve afkomstig zijn
van groot springzaad. Deze plant groeit in loofbossen, waar de plant op vochtige standplaatsen
voorkomt zoals langs rivieren, beekjes en in kwel- en brongebieden. Tegenwoordig is het
verspreidingsgebied in Nederland vrijwel beperkt tot Zuid-Limburg, het oosten van het land en
langs de grote rivieren. Hoe het pollen van groot springzaad in het graf terecht is gekomen, valt
niet met zekerheid te zeggen. Over het gebruik van de plant in het verleden is niet veel bekend.
Dodoens (1554) beschrijft maar weinig toepassingen van de plant, die hij Springcruyt en
Cruydeken en ruert my niet noemt. Volgens Blankaart (1698) is de plant schadelijk en zijn er
daarom maar weinig toepassingen van bekend. Hij schrijft wel dat de planten wel eens in tuinen
voorkomen, waar ze om hun aardigheid nog geduld werden. Mogelijk hebben we dus toch te
maken met een plant die bij de teraardebestelling als sier- of symboolplant gebruikt is. Groot
springzaad is slechts eenmaal eerder in archeologische context gevonden en wel in 16 e eeuws Den
Haag (Vermeeren 1994).
Ook van kervel (Anthriscus cerefolium) zijn in het monster uit graf 2011 van Cimberga van Baden
enkele pollenkorrels gevonden. Van dit kruid worden bijna nooit zaden gevonden omdat vooral het
blad gebruikt wordt. Pollenvondsten worden wel regelmatig gedaan (RADAR). Zoals zoveel
kruiden komt ook kervel oorspronkelijk uit het Middellandse-Zeegebied. In de Late Middeleeuwen
wordt het in ons land veel in tuinen verbouwd. Kervel wordt zowel in de keuken als in de
geneeskunde gebruikt. Als geneeskruid werd het in de late Middeleeuwen vooral als
vochtafdrijvend middel gebruikt (Dodoens 1554).
In het pollenmonster uit het graf van Cimberga van Baden (nr. 2011) was veel pollen aanwezig dat
officieel tot het holzaad (Bifora radians) type behoort (foto 20). Binnen dit pollentype valt behalve
holzaad (Bifora radians) ook koriander (Coriandrum sativum). Holzaad is een uit Zuid-Europa
afkomstige plant die tegenwoordig af en toe in Nederland wordt aangetroffen. Het is niet bekend
wanneer deze plant voor het eerst in ons land is verschenen. Gezien het feit dat ook zaden van
koriander in het zelfde graf zijn gevonden, is het aannemelijk dat het pollen van het Bifora radians
type afkomstig is van koriander (zie 4.1.8).
Pollen van koriander of holzaad is nooit eerder in archeologische context gevonden.
Zadenvondsten worden wel regelmatig gedaan (RADAR).

BIAXiaal 74 11
4.2.6 Kruidnagel
4.2.7 Mirre?
4.2.8 Mirte
Van kruidnagel (Syzygium aromaticum) zijn in het monster uit het graf van Cimberga van Baden
(nr. 2011) twee pollenkorrels gevonden. Kruidnagels zijn gedroogde bloemknoppen van de
kruidnagelboom en bevatten in principe geen zaden. Het stuifmeel blijft echter wel goed bewaard
waardoor het gebruik van kruidnagel door pollenonderzoek meestal wel aangetoond kan worden.
Kruidnagels zijn oorspronkelijk afkomstig uit Indonesië. Uit schriftelijk bronnen blijkt dat er
tijdens de Middeleeuwen al een levendige handel in kruidnagels bestond. Ze werden veel in de
keuken gebruikt, maar ook het aantal ziekten en kwalen waarbij kruidnagel werd gebruikt is
indrukwekkend. Het werd onder ander toegepast bij gebrek aan eetlust, astma, maagproblemen,
buikloop, geheugenverlies, gynaecologische ongemakken, braken en duizeligheid. Ook als
afrodisiacum werd het aanbevolen (Jansen-Sieben 1992). Tegenwoordig kennen we vooral het
gebruik tegen kiespijn naast het gebruik in de keuken. Tijdens de bijzetting van Cimberga van
Baden zijn blijkbaar kruidnagelen gebruikt, evenals dit bij de balseming van Willem van Oranje
het geval was (Bosman-Jelgersma & Houtzager 1984). Kruidnagelpollen wordt vanaf de Late
Middeleeuwen regelmatig in archeologische context gevonden (RADAR).
In het pollenmonster uit het graf van Cimberga van Baden (nr. 2011) zijn twee pollenkorrels
aangetroffen die waarschijnlijk afkomstig zijn van mirre (foto 21). Mirre is een sterk geurende
gomhars waar al in de Klassieke Oudheid een levendige handel in bestond. Het is een mengsel van
echte hars en etherische olie die uit de schors van de boom vloeit als deze beschadigd wordt. De
echte mirre is afkomstig uit de mirreboom (Commiphora myrrha), maar vergelijkbare gomharsen
kunnen ook uit andere in Afrika voorkomende Commiphora-soorten gewonnen worden. In de late
Middeleeuwen was mirre ook in de Nederlanden verkrijgbaar. Het wordt genoemd in Den
Herbarius in Dyetsche, een kruidenboek dat omstreeks 1500 in Antwerpen werd gedrukt. Dit
kruidenboek is gebaseerd op een aantal kruidenboeken uit het laatste kwart van de 15 e eeuw die in
Leuven, Culemborg en Mainz gedrukt werden (Vandewiele 1974). Mirre werd volgens de auteur
vanwege zijn reinigende en conserverende werking gebruikt om de doden te zalven en te kruiden.
Ook vond het een brede toepassing als geneesmiddel. Het werd onder andere gebruikt tegen
zweren, mondklachten en problemen met de ademhalingswegen. Het inademen van de rook was
bovendien goed voor de hersenen.
Uit chemisch onderzoek is gebleken dat het vocht waarin het pollen is aangetroffen, geen
balsemingsvloeistof is omdat er geen harsen in aangetoond konden worden (zie hoofdstuk 3). Dit
zou kunnen betekenen dat het pollen van mirre op een ander product heeft gezeten dat uit hetzelfde
herkomstgebied afkomstig is, bijvoorbeeld op de cipreskegels. Vondsten van mirre zijn in
Nederland nog niet eerder gedaan.
In het monster uit graf van Cimberga van Baden (nr. 2011) is een pollenkorrel van mirte (Myrtus
communis) gevonden (foto 22). Mirte behoort tot dezelfde plantenfamilie als kruidnagel
(Myrtaceae). Pollen van mirte lijkt op het eerste gezicht veel op dat van kruidnagel, maar kan daar
wel van onderscheiden worden. Het is een geurige struik die veel voorkomt in het Middellandse-
Zeegebied. De exacte herkomst van de struik is niet bekend. Het blad, de schors en de bloemen
bevatten een sterk geurende olie die als geurstof of medicijn al in de Klassieke Oudheid veel
gebruikt werd. Dodoens beschrijft in zijn kruidenboek in 1554 twee soorten mirte: de zogenaamde
grooten oft groven myrtus en de cleynen oft edelen myrtus. Beide soorten worden volgens
Dodoens in ons land in tuinen verbouwd, maar in manden gezet zodat ze ’s winters binnen gezet
konden worden want de struiken kunnen volgens hem die coude desen lande niet verdraghen.
Dodoens beschrijft veel medicinale toepassingen van de bessen, het zaad en de bladeren. De
bessen voorkomen het uittreden van allerlei soorten lichaamsvochten, waaronder urine en bloed.
Het zaad wordt meestal in wijn gekookt en helpt dan tegen dronkenschap (!), zweren en gebroken
ledematen. De bladeren zijn onder meer goed tegen sweeringhe en heete puystkens. Op grond van
de pollenvondst is niet met zekerheid te zeggen welke delen van de plant bij de balseming van
Cimberga van Baden een rol hebben gespeeld. Vondsten van mirte zijn in Nederland nog niet
eerder gedaan.

BIAXiaal 74 12
4.3 DE RESULTATEN VAN HET HOUTONDERZOEK
Het meeste hout van de grafkisten is afkomstig van eiken (Quercus spec.). Deze zijn bemonsterd
voor dendrochronologisch onderzoek door RING (zie bijlage in van den Eynde & de Roode). Uit
het jaarringenpatroon bleek het hierbij om Baltische eiken te gaan. De dateringen sloten over het
algemeen goed aan bij de historische, osteologische en 14 C-dateringen. Een uitzondering hierop
vormt graf 2013, waarbij de kist veel later werd gedateerd dan op grond van de overige
onderzoeksresultaten werd verwacht. In mindere mate geldt dit voor graf 2011. Waaraan deze
verschillen zijn toe te wijzen, is niet duidelijk. Enkele houtmonsters bleken niet van eik afkomstig
te zijn. Hiervan zijn kleine splinters meegenomen voor determinatie door C. Vermeeren. De
resultaten staan in tabel 3.
Tabel 3: Aangetroffen houtsoorten van enkele grafkistdelen, naast het gevonden eikenhout.
nummer grafnummer Nederlandse naam wetenschappelijke naam
2017 ? Zilverspar Abies alba
2018 ? Zilverspar Abies alba
2021 2x 2022 Wilg Salix spec.
2039 ? Populier Populus spec.
2042 ? Wilg Salix spec.
Van de hier aangetroffen soorten zijn wilg en populier goedkope, zachte, makkelijk te bewerken
houtsoorten maar daarmee ook veel minder sterk en duurzaam. De kwaliteit is slechter dan
bijvoorbeeld van eikenhout of naaldhout. De zilverspar is een zeer sterke soort waar lange rechte
planken van te maken zijn. Waarschijnlijk is dit ingevoerd hout, want de soort kwam in de Late
Middeleeuwen nog niet in Nederland voor. Wanneer zilverspar voor het eerste in Nederland in
cultuur is genomen, is niet helemaal zeker, maar het is waarschijnlijk niet voor 1603 geweest
(Boom 1968).
4.4 HET INSECTENONDERZOEK
In monster M15, uit graf 2015 van Engelbrecht II, werden enkele opvallende insectenresten
gevonden. Deze zijn ter determinatie aangeboden aan T. Hakbijl. Alle resten bleken te behoren tot
de keversoort Rhizophagus parallelocollis (Gyll.). In totaal ging het om vijf volwassen
exemplaren. Deze kever wordt vaker aangetroffen op begraafplaatsen en ook op begraven
stoffelijke resten. In Nederland werd de soort eerder aangetroffen op de menselijke resten in de
19 e -eeuwse graven in de Broerenkerk te Zwolle (Hakbijl, in voorb.). Het is een van de
insektensoorten die rondvliegend of vanaf het bodemoppervlak begraven resten kan vinden en
bereiken. Het voorkomen van R. parallelocollis is kenmerkend voor lijken van 2 jaar oud (Smith
1986) tot 15 of meer jaar oud (Reinhard 1882). De donkerminnende soort komt niet alleen voor op
lijken, maar bijvoorbeeld ook op schimmelend hout in de bodem, of in kelders en op plantenresten.
Waarschijnlijk bestaat het voedsel uit schimmel (Koch 1989). Rhizophagus parallelocollis is
daarom ook te verwachten op gebalsemde lichamen waarbij de behandeling de groei van
schimmels niet heeft voorkomen en waarvan tevens een duurzame omhulling, als een sarcofaag,
het lijk niet perfect van de omgeving heeft afgesloten.
5. Discussie
Het ligt voor de hand om de resultaten verkregen uit het archeobotanische onderzoek te
vergelijken met de historische gegevens. Dit is gedaan in tabel 4. De resultaten van het
macroresten- en pollenonderzoek worden daarin gecombineerd weergegeven.
Eén ding dat opvalt als de door Pieter Van Foreest beschreven methode wordt vergeleken met
de in de graven aangetroffen resten, is dat er zeer veel plantenresten in goed herkenbare vorm
bewaard zijn gebleven. Veel ingrediënten, bijvoorbeeld de rozemarijnblaadjes en de cipreskegels
zijn kennelijk niet vermalen en/of ingekookt. Aan de andere kant zijn er ook duidelijk resten

BIAXiaal 74 13
gevonden van in harsachtige substanties ingekookte zaden en zaden die in een kleiachtige
substantie waren ingebed zoals de - daardoor moeilijk te determineren - schermbloemzaden. De in
de bijbel beschreven methode van zalven gecombineerd met het gebruik van een rustbed gevuld
met kruiden en specerijen lijkt hier een goed beeld te geven van de toegepaste werkwijze. Bij het
opvullen van de lichaamsholten zijn naast ingekookte harsachtige en kleiachtige substanties en
mogelijk in vloeistof gedrenkte katoenproppen ook hele zaden aangetroffen. Wellicht heeft men
een overmaat aan geurende stoffen gebruikt omdat de ervaring met de balsemingsmethode niet
bijzonder groot was en men de optredende stank heeft willen verbloemen. Uit het osteologisch
onderzoek is in ieder geval gebleken dat er op grove wijze te werk is gegaan zonder veel kennis
van zaken, bijvoorbeeld door het bekken open te zagen om bij de lichaamsholten te komen, waar
dat in het geheel niet nodig was. Opvallend is wel dat dezelfde methode is gebruikt op alle
lichamen (Maat mond. meded.).
Tabel 4
Historische gegevens van de balseming van Willem van Oranje door Pieter van Foreest vergeleken met de
archeobotanische vondsten uit de Grote Kerk te Breda.
Grote Kerk
Van Foreest
soort wetenschappelijke naam gevonden deel genoemd deel
Aloë Aloë succotrina - bladsap
Absintalsem Artemisia absinthium pollen? plant?
Anijs Pimpinella anisum pollen -
Balsemkruid Balsamita major/Mentha graeca - blad?
Cipres Cupressus sempervirens vrucht -
Doornzaad type Torilis type zaden -
Gras Poaceae halm -
Groot springzaad Impatiens noli-tangere pollen -
Hopklaver Medicago cf. polymorpha vrucht -
Kalmoes Acorus calamus - ?
Katoen Gossypium arboreum/herbaceum vezel vezel
Kervel Anthriscus cerefolium pollen -
Kokos Cocos nucifera vezel -
Komijn/Kummel? cf. Cuminum cyminum/Carum carvi zaden zaden
Koriander Coriandrum sativum zaden, pollen -
Kruidnagel Syzygium aromaticum pollen bloemknop
Ladanum Cistus spec. - gomhars
Laurier Laurus nobilis blad blad
Lavendel Lavendula officinalis - blad/bloem?/olie
Lis Iris florentina - ?
Marjolein/Oregano Oreganum majoranum/officinalis blad blad?
Munt Mentha spec. blad?
Mirre Commiphora spec. pollen gomhars
Mirte Myrtus communis pollen -
Nootmuskaat Myristica fragrans - zaden
Rogge Secale cereale aarspil,pollen -
Roos Rosa spec. bloem
Rozemarijn Rosmarinus officinalis blad,zaad blad?
Salie Salvia officinalis - blad?
Schermbloem Apiaceae zaden -
Styrax Styrax spec. - gomharsen
Terpentijn Larix europaea - balsem
Tijm Thymus vulgaris blad blad?
Venkel Foeniculum vulgare zaad -
Vlas Linum usitatissimum vezel -
"wilde munt" b.v. Nepeta cataria - blad?
Wilde tijm Thymus serpyllum - blad?

BIAXiaal 74 14
Veel bij de balseming gebruikte kruiden zijn afkomstig uit het Middellandse-Zeegebied of het
Nabije Oosten. Dit betekent echter niet dat alle kruiden ook daadwerkelijk uit deze gebieden
geïmporteerd werden. Veel soorten werden in ons land in tuinen verbouwd. Zo had apotheker
Cluyt volgens Pieter van Foreest zijn eigen kruidentuin (Houtzager 1996).
Per graf gezien is het eindresultaat als volgt:
2019 Jan IV van Nassau: doornzaad type, schermbloem en mogelijk komijn of kummel.
2022 Maria van Loon: cipres, rozemarijn, koriander, tijm, venkel, marjolein of oregano,
doornzaad type, klaver en gras.
2015 Engelbrecht II van Nassau: doornzaad type, schermbloem en laurier.
2011 Cimberga van Baden: katoen, koriander en rogge.
2013 Franoise van Savoye: koriander
Een interessante vraag is of er een verband bestaat tussen het toegepaste grafritueel en de sexe van
de overledene. Hiertoe zijn de resultaten het archeobotanisch onderzoek aan de graven van Jan IV
en Engelbrecht II vergeleken met die van Maria van Loon, Cimberga van Baden en Franoise van
Savoye. Omdat de meeste plantenresten slechts eenmaal zijn aangetroffen, kunnen op grond van
deze soorten geen uitspraken worden gedaan over geslachtsgebonden grafrituelen. Bij deze
vondsten kan het immers ook gaan om persoonsgebonden verschillen. Alleen koriander en het
doornzaad type zijn in meerdere graven gevonden. Bij het doornzaad type is geen enkel verband
zichtbaar tussen de vondsten. De koriander is alleen in de vrouwengraven gevonden en heel
voorzichtig zou kunnen worden verondersteld dat dit te maken heeft met een geslachtsgebonden
grafritueel.
Overeenkomsten per echtpaar (Jan IV en Maria, Engelbrecht II en Cimberga) of per sterfmoment
(Jan IV 1475, Cimberga, Maria en Engelbrecht II in 1501, 1502 en 1504) zijn niet
geconstateerd.
6. Samenvatting
Bij de restauratie van de Grote Kerk te Breda is in 1996 archeologisch onderzoek verricht aan de
grafkelder van de familie Van Nassau. Uit gecombineerd archeologisch, osteologisch,
dendrochronologisch en historisch onderzoek is gebleken dat de grafkelder dienst deed van net na
1475 tot 1526. Naast de herbegraven lichamen van Engelbrecht I van Nassau en zijn vrouw
Johanna van Polanen, een onbekende gebalsemde vrouw en een lege kist, werden vijf gebalsemde
lichamen aangetroffen waaraan ook archeobotanisch onderzoek kon worden verricht. Het betreft
hier Jan IV, zijn vrouw Maria van Loon, zoon Engelbrecht II en zijn vrouw Cimberga van Baden
en tenslotte Françoise van Savoye, de eerste vrouw van Hendrik III. Na een eerste inventarisatie
van de beschikbare monsters zijn er uiteindelijk 14 volledig geanalyseerd. De resultaten van het
pollen- en macrorestenonderzoek zijn vergeleken met historische gegevens van Pieter van Foreest
die de balseming van Willem van Oranje heeft beschreven. Het is gebleken dat het historisch
onderzoek en het archeobotanisch onderzoek elkaar in belangrijke mate aanvullen.
Opvallend was dat in de grafkisten veel grote plantenresten zijn aangetroffen ondanks het feit
dat er in de historische bronnen vaak melding gemaakt wordt van vermalen en inkoken van
ingrediënten. Dit kan wijzen op een rustbed met kruiden en specerijen en mogelijk ook op het
gebruik van een overmaat aan geurende stoffen om het niet geheel lukken van de balseming te
verbloemen.
Om te testen of er een verband bestaat tussen het toegepaste grafritueel en de sexe van de
overledene, zijn de resultaten het archeobotanisch onderzoek aan de graven van de twee mannen
vergeleken met die van de drie vrouwen. Uit dit onderzoek bleek dat koriander alleen in
vrouwengraven gevonden is, hetgeen een aanwijzing zou kunnen zijn voor een geslachtsgebonden
grafritueel. De overige plantensoorten zijn te sporadisch gevonden om betrouwbare uitspraken
over hun rol in een eventueel geslachtsgebonden grafritueel mogelijk te maken. Overeenkomsten
in het gebruikte grafritueel per echtpaar of per sterfmoment zijn niet geconstateerd.

BIAXiaal 74 15
Er zijn aanwijzingen dat tenminste een deel van het gebruikte materiaal is ingevoerd uit
Mediterrane en/of (sub)tropische gebieden. Dit zijn de kokos, katoen, cypreskegeltjes, kruidnagel,
de mogelijke mirre en een aantal zaden waarvan slechts kon worden vastgesteld dat ze niet van in
Nederland voorkomende plantensoorten afkomstig zijn. Een aantal andere kruiden, waaronder
kervel, koriander, anijs, laurier, mirte, komijn of kummel en rozemarijn zijn weliswaar
oorspronkelijk afkomstig uit het Middellandse-Zeegebied of het Nabije Oosten, maar kunnen heel
goed in ons land in tuinen verbouwd zijn geweest.

BIAXiaal 74 16
7. Literatuur
Baudet, F.E.J.M., 1904. De maaltijd en de keuken in de middeleeuwen. Academisch proefschrift,
Leiden.
Beemster, D.C.M., 1984. Huis Q van A tot Z: botanische analyse van een boerderij uit de vroege
IJzertijd in de Assendelver Polders. Intern Rapport Instituut voor Pre- en Protohistorische
Archeologie, Amsterdam
Bernard, C. (in voorb.). Schloßkirche Saarbrücken. Die Bestattung des Fürsten Wilhelm Heinrich
& Ludwig von Nassau-Saarbrücken.
Bijbel, Groot Nieuws Bijbel met deuterocanonieke boeken met aantekeningen, 1998. Nederlands
Bijbelgenootschap, Haarlem.
Blankaart, S., 1698. Den Nederlandschen Herbarius. Amsterdam (herdruk 1980, Groningen).
Boom, B.K., 1968. Flora der cultuurgewassen van Nederland, deel I: Nederlandse Dendrologie.
Geïllustreerde handleiding bij het bepalen van de in Nederland voorkomende soorten en
variëteiten der gekweekte houtgewassen, Wageningen.
Bosman-Jelgersma, H.A. & H.L. Houtzager, 1984. De Balseming van Prins Willem van Oranje.
Farmaceutisch tijdschrift voor Belgie. 5. 61 e jaargang.
Brinkkemper, O. Ongepubliceerde gegevens van Valkenburg-Marktveld.
Brinkkemper, O., 1995. Een fleurig en kruidig Agnietenklooster in Kampen. Botanisch onderzoek
aan een beerkelder uit de vijftiende eeuw. BIAXiaal 11.
Bulk, M., L. Mol & M. Raven, 1997. Mummies!, Leiderdorp.
Buurman, J., 1988. Roman medicine from Uitgeest. In: H. Küster (red.), Der Prähistorische
Mensch und seine Umwelt. Festschrift U. Körber-Grohne, 341-51.
Cappers, R.T.J., 1998. The botanical remains. in: S.E. Sidebotham, W.Z. Wendrich eds. Berenike
1996, Preliminary Report. Leiden: Centre of Non-Western Studies, 289-320.
Daems, W.F., 1993. Nomina simplicium medicinarum ex synonymariis medii aevi collecta. (=
Studies in Ancient Medicine, vol. 6), Leiden etc.
Dodoens, R., 1554. Cruydeboeck, Antwerpen.
Esser, E. (1992). Het Heilige Geest Kerkhof te Delft. Macroscopische Plantenresten uit een
12 e /13 e eeuws huis. Intern Rapport Instituut voor Prae- en Protohistorische Archeologie.
Amsterdam.
Eynde, G. van den & F. de Roode (red.), 1996. Het onderzoek van de grafkelder onder het
Nassaumonument in de Grote of O.L.V. kerk te Breda. Intern rapport deel 32, Gemeente Breda.
Archeologie en Bouwhistorie.
Fægri, K., P.E. Kaland & K. Krzywinski, 1989. Textbook of pollenanalysis. 4 th Ed., Chichester.
Haaster, H. van & O. Brinkkemper, 1995. RADAR, a Relational Archaeobotanical Database for
Advanced Research. Vegetation History & Archaeobotany 4, 117-25.
Haaster, H. van, 1997. De introductie van cultuurgewassen in de Nederlanden tijdens de
Middeleeuwen. In: A.C. Zeven (red.) De introductie van onze cultuurplanten en hun
begeleiders van het Neolithicum tot 1500 AD: 53-104. Wageningen.
Haaster, H. van & C. Cavallo, 1997. Plantaardige en dierlijke resten uit de opgraving Blijenhoek
te Gorinchem. BIAXiaal 45.
Hakbijl, T. (in voorb.). Arthropod remains as indicators for taphonomic processes. An assemblage
from 19th century burials, Broerenkerk, Zwolle, the Netherlands. Poster presentation, annual
conference of the Association of Environmental Archaeology, Durham, 1993.
Houtzager, H.L., 1996. Pieter van Foreest en de prins van Oranje. In: H.A. Bosman-Jelgersma,
(red.) Pieter van Foreest. De Hollandse Hippocrates, Krommenie, 119-24.

BIAXiaal 74 17
Jansen Sieben, R., 1992. Specerijen in Middeleeuwen en Renaissance: botanie, geneeskunde,
reizen of: Van Jacob van Maerlant tot Jan van Linschoten. In: E. Collet (red.), Specerijkelijk,
Brussel.
Jansen-Sieben, R. & J.M. van Winter, 1989. De keuken van de late Middeleeuwen, Amsterdam.
Jansen-Sieben, R. & M. van der Molen-Willebrands, 1994. Een notabel boecxken van cokeryen,
Amsterdam (Tekstuitgaven van het kookboek uit circa 1514, uitgegeven door Thomas Vander
Noot in Brussel).
Kleiterp, M., 1996. Mummies. RMO Basics, Leiden.
Koch, K., 1989. Die Käfer Mitteleuropas. Ökologie, 2, Krefeld.
Kooistra, L.I., 1996. Borderland farming. Possibilities and limitations of farming in de Roman
Period between the Rhine and Meuse, thesis, Amersfoort.
Kooistra, L.I., K. Hänninen, H. van Haaster & C. Vermeeren, 1998. Voedselresten in beer en
afval. Botanisch onderzoek aan beerputten, afvalkuilen en ophogingslagen van de steden
Dordrecht en Nijmegen uit de 12 e -20 e eeuw. Biaxiaal 52
Luijten, H., 1992. Zaden en vruchten: overblijfselen van de plantaardige voeding en de begroeiing
van de grachten. In: N. Arts (red.), Het Kasteel van Eindhoven. Archeologie, ecologie en
geschiedenis van een heerlijke woning 1420-1676, Eindhoven, 237-44.
Maat, G.J.R., G. van den Eynde & R.W. van Mastwijk, 1996. De eerste Nassaus in Nederland.
Identificatie en paleopathologie van de voorouders van Willem van Oranje. Intern rapport
Breda’s Museum?.
Niermeijer, J.F., 1968. Bronnen voor de economische geschiedenis van het beneden-Maasgebied.
Eerste deel: 1104-1399, ’s-Gravenhage.
Paap, N., 1983. Economic plants in Amsterdam: Qualitative and Quantitative Analysis. British
Archaeologic Reports, International Series, 181, 315-25.
Raven, M.J., 1981. Mummies. Informatie 378, Gorinchem.
Raven, M.J., 1992. De dodencultus van het Oude Egypte. Rijksmuseum van Oudheden.
Amsterdam.
Reinhard, H., 1882. Beiträge zur Gräber-Fauna. Verhandlungen der kaiserlich- königlichen
zoologisch-botanischen Gesellschaft in Wien, 31, 207-10.
Rosengarten, F., 1973. Het grote boek der specerijen, Amsterdam.
Schellingerhout, J. & H. Franssen-Seebregts, 1994. De culinaire kruidentuin van het
Openluchtmuseum: geschiedenis en gebruik van kruiden in de Oudnederlandse keuken: met
bijzondere recepten, Baarn.
Smith, K.G.V., 1986. A manual of forensic entomology. The trustees of the British Museum (Nat.
Hist.), London.
Stobart, T., 1984. Smaken verschillen. Prisma pocket. Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht etc.
Vandewiele, L.J., 1974. Introductie bij de Facsimile uitgave van Den Herbarius in Dyetsche (=
Opera Pharmaceutica rariora, vol 9), Gent.
Vermeeren, C.E., 1994. Food thought. Botanisch onderzoek aan het St. Agnietenklooster aan de
Zuilingstraat te Den Haag. BIAXiaal 6.
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra en T. Westra, 1987.Nederlandse Oecologische flora. Wilde
planten en hun relaties, Deel 2, Deventer.
Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1988. Nederlandse Oecologische Flora. Wilde
planten en hun relaties, Deel 3, Deventer.
Zeist, W. van, 1992. Cultuurgewassen en wilde planten. In: P.H. Broekhuizen, H. van Gangelen,
K. Helfrich, G.L.G.A. Kortekaas, R.H. Alma en H.T. Waterbolk (red.), Van boerenerf tot
bibliotheek, Groningen, 525-41.

BIAXiaal 74 18
Bijlage 1: Resultaten van de inventarisering van monsters uit de Grote Kerk. Vetgedrukt zijn uitgekozen
botanisch interessante monsters. Vet en onderstreept zijn de monsters die minimaal onderzocht
zouden moeten worden. "B" staat voor Basismateriaal. Hiermee wordt bedoeld een steeds
terugkerend mengsel van kleiige korrels, gemineraliseerde fragmenten (mogelijk botresten), een
vetachtige substantie en hars of wasachtige fragmenten.
nr context omschrijving resultaten
M1 2015 bij hoofd B, gemineraliseerd weefsel
M2 2046 bij romp B
M3 2011 inhoud romp "watten" met koriander, graan enz.
M4 2011 watten neusgat "watten"
M5 2011 watten in verhemelte "watten"
M6 2011 watten hersenholte "watten" met koriander enz.
M7 2011 linnen zakje geweven textiel met harenmassa
plukje vlas/zijde met o.a. koriander
M8 2011 vloeistof mogelijk geschikt voor pollenonderzoek
M9 2011 residu wassen skelet B, plantenresten waaronder koriander
M10 2011 inhoud hersenholte B, haren
M11 2013 plak rugzijde B, gelaagd mineraal (bot?)/textiel/halmen
M12 2013 inhoud romp B, bot, textiel, halmen, koriander en blad
M13 2013 residu kist B, bot, haar, textiel
M14 2013 residu wassen skelet B, korte haren, amorfe plantenresten?
M15 2015 inhoud hersenholte tijmblaadjes en takjes, insekt
M16 2015 inhoud romp B, tijmblaadjes in hars(?)
M17 2015 residu kist B, hout, textiel, haar, blad
M18 2015 residu wassen skelet B, haar
M19 2019 residu kist B, textiel, hout, nagel (?)
M20 2019 residu wassen skelet B, bot, haar, plantenresten?
M21 2020 residu zeven nis B, puin, hout, haar, textiel, speld, stengels
M22 2020 residu nis B, bot, haar, takjes
M23 2021 uit kist rozemarijn, bladresten
M24 2022 residu wassen skelet B, haren, plantenresten?
M25 2022 residu kist grote zaden, rozemarijn, koriander, tijm, onkruiden,
hout, bot, haar, kwik, "hars"
M26 2023 residu wassen skelet B, bot
M27 2024 residu wassen skelet B, hout, vliegenpop
M28 2024 rest grafkelder hout (eik en andere soort), geel "hars", spijkers,
eikenhouten pin
M29 2044 houtresten kelder houtfragmenten, vezel
M30 2047 zand kelder houtfragmenten, grind, schelpfragment
M31 2015 vloeistof mogelijk geschikt voor pollenonderzoek
M32 2019 inhoud romp B, hout, textiel, tijm en andere plantenresten
Mx 2047 losse vondst "hars" met indruk van (eiken)hout

BIAXiaal 74 19
Bijlage 2: Foto’s van macroresten en pollen.
1. Detail van de mummiekist van Petisis: de god Anubis balsemt de dode, ca. 650 v.chr. Foto
Rijks Museum van Oudheden, Leiden.
2. Mummie van een vijfjarige jongen, ca. 1 e –2 e eeuw n.chr. Foto Rijks Museum van Oudheden,
Leiden.
3. Kegelschubben van cipres (Cupressus sempervirens), vergroting 5 maal. Foto J. Pauptit,
Archeologisch Centrum Leiden/BIAX Consult.
4. Zaden van het doornzaad (Torilis) type, vergroting 10 maal. Foto J. Pauptit, Archeologisch
Centrum Leiden/BIAX Consult.
5. Zaadje van hopklaver (Medicago cf. polymorpha), vergroting 10 maal. Foto J. Pauptit,
Archeologisch Centrum Leiden/BIAX Consult.
6. Katoen (Gossypium spec.) met zaden van koriander (Coriandrum sativum) en een
aarspilfragment van rogge (Secale cereale), vergroting 5 maal. Foto J. Pauptit, Archeologisch
Centrum Leiden/BIAX Consult.
7. Vezels van katoen (Gossypium spec.), 7a recent, 7b graf 2011 Grote Kerk, vergroting 200
maal. Foto BIAX Consult.
8. Vezels van kapok (Bombax spec.), recent, vergroting 200 maal. Foto BIAX Consult.
9. Vezel van kokos (Cocos nucifera), vergroting 2 maal. Foto J. Pauptit, Archeologisch Centrum
Leiden/BIAX Consult.
10. Zaden van komijn (Cuminum cyminum), vergroting 5 maal. Foto J. Pauptit, Archeologisch
Centrum Leiden/BIAX Consult.
11. Blad van laurier (Laurus nobilis), 11a recent, 11b, graf 2015 Grote Kerk Breda, vergroting 5
maal. Foto J. Pauptit, Archeologisch Centrum Leiden/BIAX Consult.
12. Resten van wilde marjolein (Origanum vulgare) of oregano (Origanum majorana), vergroting 2
maal. Foto J. Pauptit, Archeologisch Centrum Leiden/BIAX Consult.
13. Blaadjes van wilde marjolein (Origanum vulgare) of oregano (Origanum majorana), 13a recent,
13b graf 2022 Grote Kerk Breda, vergroting 5 maal. Foto J. Pauptit, Archeologisch Centrum
Leiden/BIAX Consult.
14. Blaadjes van rozemarijn (Rosmarinus officinalis), vergroting 5 maal. Foto J. Pauptit,
Archeologisch Centrum Leiden/BIAX Consult.
15. Zaden van rozemarijn (Rosmarinus officinalis), vergroting 10 maal. Foto J. Pauptit,
Archeologisch Centrum Leiden/BIAX Consult.
16. Blaadjes van tijm (Thymus vulgaris), vergroting 10 maal. Foto J. Pauptit, Archeologisch
Centrum Leiden/BIAX Consult.
17. Vezels van vlas (Linum usitatissimum), vergroting 500 maal. Foto BIAX Consult.
18. Pollen van anijs (Pimpinella anisum), vergroting 1000 maal. Foto BIAX Consult.
19. Pollen van groot springzaad (Impatiens noli-tangere), vergroting 1000 maal. Foto BIAX
Consult.
20. Pollen van het holzaad (Bifora radians) type, zeer waarschijnlijk koriander (Coriandrum
sativum), vergroting 1000 maal. Foto BIAX Consult.
21. Waarschijnlijk pollen van mirre (Commiphora spec.), vergroting 1000 maal. Foto BIAX Consult.
22. Pollen van mirte (Myrtus communis), vergroting 1000 maal. Foto BIAX Consult.