spreekbeurt_haaien

INFOBLAD
HAAIEN
De schrik van de zeeën,
de moordenaar van het
rif. De haai heeft niet zo’n
beste naam. Veel mensen
denken dat haaien onze
ergste vijanden zijn. De
werkelijkheid is precies
andersom: vissers vangen
zoveel haaien dat de heersers
van de zee gevaar lopen
om uit te sterven. In dit
informatieblad lees je hoe
de haaien leven, aan welke
bedreigingen ze bloot staan en
wat het Wereld Natuur Fonds
doet om deze indrukwekkende
roofvissen te behouden.
Dwergen en reuzen
grote witte haai
Bij een haai denk je waarschijnlijk meteen aan het moordenaarstype
uit griezelige films. Maar in werkelijkheid zijn de meeste haaien veel
kleiner en lang niet zo woest. In totaal zijn er ruim 480 verschillende
soorten haaien die er allemaal anders uitzien en lang niet allemaal
even groot worden. Zo heb je het vrachtwagenformaat walvishaai uit
tropische zeeën en de dwerghaai uit de diepzee, nauwelijks langer dan
een potlood.
Verschillend gebekt
Ook hun dieet en gedrag verschillen sterk. De stierkophaai heeft
een soort notenkraker in zijn bek staan om mosselen of zee-egels
te kraken, terwijl de zandhaai erg spitse tanden heeft waarmee hij
inktvissen kan vastprikken. Een tijgerhaai is juist weer een echte
alleseter die elk beest opslokt dat hij tegenkomt: van een slappe kwal
tot een schildpad met een taai schild. De grootste haai, de walvishaai,
leeft juist van de kleinste diertjes die hij met zijn enorme muil uit
het water zeeft. Veel haaien struinen in hun eentje rond om voedsel
te zoeken. Andere jagen in grote groepen, zoals de doornhaai. Een
opvallende haai is de hamerhaai. Die heeft een eigenaardige brede
snuit vol met zintuigen. En wat dacht je van het ‘koekiemonster’: een
haaitje dat stiekem ronde stukjes zo groot als een koekje uit grote
vissen of zeezoogdieren hapt?
De doornhaai komt ook in
de Noordzee voor.

Lang verleden
Wat alle haaien gemeen hebben is dat hun hele skelet
van kraakbeen is: hetzelfde spul waar onze oorschelpen
stevigheid van krijgen. Samen met de roggen zijn ze
ingedeeld bij de kraakbeenvissen. Bijna alle andere
vissen zijn beenvissen. Die hebben een veel harder
skelet met echte graten van been. De haaien behoren
tot een heel oude groep dieren. Toen de eerste dino’s
kwamen, bestonden de haaien al 200 miljoen jaar.
Ze zijn perfect aangepast om te jagen in zee. Met hun
vele zintuigen, stroomlijn en machtige kaken zijn ze
de meest succesvolle vissers van de oceanen. Tot de
moderne mens verscheen.
De vijf grootste bedreigingen
Met onze motorboten, visnetten, lijnen en haken
vangen wij elk jaar meer vis uit de oceanen dan alle
haaien in een eeuw op kunnen. De zeeën dreigen
leeggevist te raken. En de haaien zelf worden ook
flink bejaagd. Als de vissers in hetzelfde tempo
doorgaan, lopen haaiensoorten die al miljoenen
jaren rondzwemmen de kans om in enkele tientallen
jaren uit te sterven. Hieronder lees je vijf grootste
bedreigingen van de haai beschreven. Allemaal hebben
ze te maken met de visserij.
Na de walvishaai is de reuzenhaai de
grootste vis ter wereld. Deze reus zwemt ook
regelmatig langs de kust van Engeland.
Door overbevissing zijn hamerhaaien in een
groot deel van hun oorspronkelijke leefgebied
erg zeldzaam geworden.
2

1. haaienvinnen
Veel vissers vangen haaien vooral of zelfs alleen
maar om hun vinnen. Die zijn bestemd voor de
haaienvinnensoep. Voor dit kostbare Oosterse gerecht
sterven de haaien vaak een gruwelijke dood. De vissers
snijden de vinnen van de nog levende haaien af en
gooien het verminkte lichaam vervolgens overboord.
Aan de borst-, rug- en staartvinnen kunnen de vissers
veel geld verdienen. De soep levert nog veel meer op.
In chique Chinese restaurants kan een kommetje echte
haaienvinnensoep soms wel € 80,- kosten. Vanwege
de hoge prijzen jagen vissers steeds feller op haaien.
Sinds de jaren zeventig is de handel in haaienvinnen
in gewicht bijna verdubbeld en er wordt bijna honderd
keer zoveel aan verdiend. Wereldwijd verdwijnen er per
jaar zeker twintig miljoen haaien in de soep.
2. haaienvlees
Het vlees van haaien is niet zo gewild omdat het snel
bederft en daarom vers of gezouten moet worden
gegeten. Toch is het in verschillende Aziatische en
Zuid-Amerikaanse landen een welkom stukje vlees
op tafel. De laatste tijd wordt het ook steeds meer
in Europa gegeten, al komt het dan wel onder een
andere naam op de menukaart. Zo kennen de Fransen
het zachte vlees van de hamerhaai als ‘zwaardvis’ of
‘tonijn’. Engelsen eten verse hondshaai als ‘rotszalm’
en gerookte doornhaai als ‘zeepaling’. Hoeveel haaien
er om hun vlees worden gevangen, is niet precies
bekend. Het is in ieder geval duidelijk dat het aantal
haaien sterk achteruitgaat door de visserij. Elke keer
als vissers speciaal op zoek gaan om haaien te vangen,
moeten ze daar binnen korte tijd mee stoppen. Dan zijn
de haaien ‘op’.
3. haaienpillen
De vinnen worden gedroogd. De rest van de
haai gaat meestal overboord.
Behalve voor de vinnen en het vlees vangt men haaien
ook wel voor hun kraakbeen en lever. De erg grote lever
bevat olieachtig vet waarin veel vitamine A zit. Vroeger
werd daar een gezondheidsmiddeltje van gebrouwen:
levertraan. Het kraakbeen wordt nog steeds gebruikt
in verschillende medicijnen. Vooral sinds sommige
mensen denken dat pilletjes met kraakbeen tegen
kanker helpen, is de handel in haaienkraakbeen flink
gestegen.
Van diepzee tot zoetwater
Haaien komen in bijna alle zeeën voor. Sommige
zwemmen een eind een rivier op. Enkele haaien leven
zelfs hun hele leven in zoet water, zoals de stierhaai
in het Meer van Nicaragua. Veel haaiensoorten
zoeken hun voedsel voornamelijk op open zee. Vaak
leggen ze enorme afstanden af op hun trektochten.
Andere haaien, vooral jonge dieren, blijven graag
dicht bij de kust in ondiepe wateren. Maar er zijn
ook haaien die uitsluitend in de diepzee leven. Ze
worden bijna nooit gezien en hoe ze leven is vrijwel
onbekend.
Vaak worden haaien alleen
om hun vinnen gevangen.
3

Haaiengebroed
De meeste netten zijn niet bedoeld om
haaien mee te vangen maar ze komen er
toch vaak per ongeluk in terecht.
4 sportvissers
Veel mensen vinden het stoer om een haai te
vangen. Sinds de film Jaws is er zelfs een hele
toeristenindustrie op gang gekomen die mensen met
een snelle boot, grote brokken aas en goede wapens
op haaien laat jagen. Vooral de grote witte haai is
door deze ‘sport’ sterk in aantal achteruitgegaan.
Stoere binken willen duizenden euro’s betalen om
zijn indrukwekkende kaak aan hun muur te kunnen
spijkeren. In totaal vangen sportvissers elk jaar meer
dan twee miljoen haaien. Zeker een half miljoen
haaien worden daarbij afgeslacht, terwijl de rest met
een pijnlijke bek terug in zee mag.
Anders dan beenvissen krijgen haaien maar weinig
jongen. Vaak niet meer dan een stuk of tien per jaar,
terwijl bijvoorbeeld een kabeljauw per keer een paar
miljoen eitjes legt. Ook krijgen haaien pas op veel
latere leeftijd jongen. Bij sommige moeders duurt het
wel tot hun dertigste. Veel haaiensoorten leggen geen
eieren: net als bij zoogdieren komt het jong levend uit
de moeder. De zwangerschap duurt meestal langer
dan bij mensen. Bij een enkele haaiensoort, zoals
de franjehaai, laat de geboorte zelfs meer dan drie
jaar op zich wachten: een record in het dierenrijk. De
zandhaai heeft weer een ander record: de jongste
kannibaal. Al in de baarmoeder verslinden de grootste
haaitjes hun kleinere broertjes en zusjes. Uiteindelijk
blijven er slechts twee weldoorvoede haaitjes over,
ieder in een eigen deel van moeders buik. Eenmaal
geboren hebben jonge haaien hun moeder niet meer
nodig. Ze zwemmen direct weg op zoek naar eten.
Haaien die wel eieren leggen leven vaak in ondiepe
kustwateren. Vergeleken met de eitjes van andere
vissen is een haaienei erg groot en het heeft een taaie
schaal. Soms is die voorzien van lange draden, die
zich om rotspunten of zeewier winden. In het ei kan
het babyhaaitje een lange tijd veilig blijven groeien. Het
kan wel negen maanden duren voor het ei uitkomt. Aan
het Noordzeestrand vind je wel eens aangespoelde
eikapsels van de hondshaai.
De grote witte haai heeft meer van ons te
vrezen dan wij van hem.
5. bijvangst
Waarschijnlijk verdwijnen de meeste haaien als
‘bijvangst’: ze komen in een net van een visser terecht
die eigenlijk op andere vissen jaagt. Ook veel eieren van
haaien verdwijnen in een net voordat de jongen eruit
gekropen zijn. Zeker in de Noordzee waar geen stukje
zeebodem lang met rust gelaten wordt. Meestal gooit
de visser deze ongewenste vangsten weer overboord.
In de meeste gevallen overleven haaien dat niet: ze zijn
al gestikt in het net of zwaargewond geraakt. Haaien
raken vrij snel verstrikt in de netten van vissers omdat
ze afkomen op het paniekerige gespartel van vissen
die al gevangen zitten. Vooral de kilometerslange
drijfnetten van tonijnvissers zijn ware doodsgordijnen
voor de haaien. Met name blauwe haaien die net als
tonijnen de wereldzeeën afschuimen zijn daardoor
sterk achteruitgegaan. Sinds 1992 is het vissen met
deze niets ontziende drijfnetten verboden. Maar veel
landen overtreden dit verbod. Ook worden erg veel
haaien aan de lange lijnen met haken gevangen die
bedoeld zijn om tonijnen mee te vangen.
4

HAAIEN-FEITEN
Snelheid: De meeste haaien zijn
langzame zwemmers die met een
gangetje van 1 tot 4 km/uur door het
water glijden. Bij een plotselinge uitval
naar een prooi kunnen ze vaak wel snel
sprinten. De makreelhaai haalt daarbij
bijna 90 km/uur en kan als hij doorschiet
meer dan zeven meter uit het water
springen.
Leeftijd: Veel haaiensoorten kunnen
20 tot 40 jaar oud worden. Van de
doornhaai is bekend dat hij een leeftijd
van 70 of zelfs 100 jaar kan halen.
Lengte: Haaien groeien hun hele leven
door. De walvishaai is de allergrootste
haai en ook meteen de kampioen van
alle vissen. Als hij flink oud is kan hij wel
14 meter lang zijn en vier keer zo zwaar
als een olifant! Er zijn zelfs verhalen
over 18 meter lange walvishaaien.
De kleinste haai is de dwerghaai, die
niet langer wordt dan 25 centimeter.
De allergrootste vis: de walvishaai.
Speurtocht naar haaiencijfers
Het is duidelijk dat het aantal haaien sterk
achteruitgaat door de jacht en de bijvangst. Zo is het
aantal haringhaaien in de Noordoostelijke Atlantische
Oceaan de afgelopen eeuw met 94 procent afgenomen.
Naar schatting worden er elk jaar 100 miljoen haaien
gedood. TRAFFIC, een onderzoeksbureau van het
Wereld Natuur Fonds, bestudeert overal ter wereld de
handel in haaien. Zo krijgen we een indruk waar de
hardste klappen vallen en hoe de haaien beschermd
moeten worden. Doordat ze zo weinig jongen krijgen,
lopen haaien meer kans om uit te sterven dan andere
vissen. In 2014 waren officieel 74 haaiensoorten
bedreigd. Zeker elf daarvan – zoals de zee-engel en de
dolkneushaai – zijn ernstig bedreigd. De grote witte
haai, reuzenhaai en walvishaai zijn kwetsbaar, en van
nog eens 200 soorten weten we te weinig om te zeggen
of ze wel of niet in gevaar zijn. Onderzoek is dus hard
nodig.
Vis verstandig
Het Wereld Natuur Fonds houdt zich al lange tijd
bezig met de bescherming van de haaien en andere
vissen. Vooral in de kustwateren helpt het Wereld
Natuur Fonds de mensen om op hun oude manier te
blijven vissen, waarbij ze alleen de vissen vangen die
ze nodig hebben om te eten. In samenwerking met de
plaatselijke bevolking kan vaak voorkomen worden dat
ze vernietigende vangstmethodes gaan gebruiken, zoals
met dynamiet of vergif. Ook helpt het Wereld Natuur
Fonds ontwikkelingslanden om op te treden tegen grote
vissersboten uit westerse landen die hun zeeën komen
leegvissen. Samen met Unilever stond het Wereld
Natuur Fonds aan de basis van de ‘Marine Stewardship
Council’ (vrij vertaald: ’Raad voor Zeebeheer’). Deze nu
onafhankelijke organisatie stimuleert vissers duurzaam
te gaan vissen waarna ze het MSC-keurmerk mogen
voeren. Zo kun je in de winkel zien of de vis die je
koopt op een verantwoorde manier gevangen is.
5

Geen foute handel
De regeringsleiders van de inmiddels bijna 180 landen
hebben in het CITES-verdrag beloofd dat ze de handel
in bedreigde dieren en planten zullen bestrijden.
Dat verdrag is vooral bekend van ivoor van olifanten
en hoorns van neushoorn, maar op aandringen van
onder andere het Wereld Natuur Fonds is ook de
internationale handel in delen van haaien aan banden
gelegd. Er staan sinds 1993 ook haaien op deze lijst.
Het begon met de walvishaai en de reuzenhaai. Twee
jaar later kwam daar de grote witte haai bij en in 2013
zijn er vijf soorten aan toegevoegd: de haringhaai, de
oceanische witpunthaai en drie soorten hamerhaaien.
Deze haaien krijgen nu betere bescherming.
Goede voorlichting
Belangrijk voor het overleven van de haai is dat de
mensen inzien dat haaien geen vijanden zijn die
uitgeroeid moeten worden, maar prachtige vissen die
het verdienen om te blijven bestaan. Haaien spelen
een belangrijke rol in de wereldzeeën. We hebben er
geen idee van wat er zou gebeuren als de haaien niet
meer de zwakke, zieke en gewonde vissen zouden
opruimen. Waarschijnlijk gaat het dan behoorlijk
mis in de zee. Zo ver is het gelukkig nog niet. Als
genoeg mensen doorhebben dat haaien kwetsbaar en
belangrijk zijn, is de kans groot dat ze het overleven.
En dat laatste moet gewoon, want hoe kun je later aan
je kinderen uitleggen dat de haaien voorgoed naar de
haaien zijn?
Deze kinderen zullen
later als ze groot zijn geen
walvishaaien doden.
Hond gevaarlijker dan haai
Een zwemmer kent geen groter schrikbeeld dan een
driehoekige vin die in steeds kleiner wordende cirkels
op hem af komt. De kans dat een haai je aan de kust
aanvalt is gelukkig heel erg klein, al zou je door de
vele gruwelijke filmbeelden misschien anders denken.
De laatste jaren zijn per jaar wereldwijd tussen de
één en dertien mensen door haaien gedood. Deze
spectaculaire gevallen krijgen erg veel aandacht. Maar
er sterven meer mensen door honden, bijen of door de
bliksem. Of door teenkramp tijdens het zwemmen. Van
de 480 nu bekende haaiensoorten zijn er ongeveer tien
die wel eens mensen aanvallen.
De zilverpunthaai voelt zich bij koraalriffen
goed thuis. In open zee komt hij zelden.
6

HAAI VAN KOP TOT STAART
hersenen
De hersenen van haaien zijn in
verhouding vrij groot. Dat mag
ook wel, want met al zijn zintuigen
krijgen haaien heel wat informatie te
verwerken.
ogen
De ogen van veel haaien zijn
erg lichtgevoelig. Ook in het
schemerduister kunnen ze er
nog iets mee zien.
kieuwspleten
lever
Haaien hebben aan elke kant van hun
kop kieuwspleten. Ze staan wijd open
als het water naar buiten stroomt. Als de
haai een nieuwe hap zuurstofrijk water
neemt zijn ze gesloten. De bek is dus de
inlaat, de kieuwspleten zijn de uitlaten.
De lever van haaien is uitzonderlijk groot: soms een
kwart van het lichaamsgewicht. De lever is ook van
belang om het drijfvermogen van de haai te vergroten.
Anders dan beenvissen hebben haaien namelijk geen
met gas gevulde zwemblaas.
huid
De huid van een haai is
zo ruw als schuurpapier.
Onderzoekers hebben
gemeten dat een ruwe
huid beter door het water
glijdt dan een spekgladde
huid.
neus
Haaien staan bekend om hun
goede reukvermogen. Een drupje
bloed in het water kunnen ze van
grote afstand opmerken. Een haai
heeft aan elke kant van zijn kop
een neusgat om te bepalen waar
de geur vandaan komt.
borstvinnen
De borstvinnen zijn een soort
vleugels. Een haai kan ermee
naar boven of beneden sturen.
Maar hij kan er ook mee remmen
of van richting veranderen.
tanden
De meeste haaien hebben een aantal
rijen tanden achter elkaar staan. Meestal
wordt alleen de buitenste rij gebruikt om
te bijten. De andere rijen liggen klaar
als reserve. In zijn leven kan een haai
duizenden tanden verbruiken.
rugvin
Dit is de bekendste
vin van de haaien.
En het enige van
de haai wat soms
boven water te zien
is. De stijve vin
zorgt ervoor dat de
haai niet kantelt.
zuigvis
In tropische
zeeën liften vaak
zuigvissen mee
met haaien.
Hun merkwaardige
rugvin werkt als
zuignap.
staartvin
De staartvin levert de
meeste stuwkracht op.
Deze vin is extra sterk
omdat de ruggengraat
van kraakbeen doorloopt
tot in het puntje.
zijlijn
Langs de zijkant en boven op hun kop hebben haaien
speciale zintuigen om trillingen op te vangen. Daarmee
kunnen ze bewegingen in het water opmerken en dus
ook in het donker prima jagen.
botten
Anders dan bij de meeste andere vissen is het skelet van
een haai van kraakbeen. Omdat het soepele en zachte
kraakbeen na de dood van een haai snel vergaat, zijn er
bijna geen fossiele skeletten van haaien gevonden.
7

Roggen
Roggen zijn de naaste familieleden van haaien.
Er zijn ongeveer 450 soorten bekend. Bijna allemaal
hebben ze een afgeplatte vorm met de bek en
kieuwspleten aan de onderkant. De meeste roggen
liggen het grootste deel van de tijd stil op de zeebodem,
maar er zijn ook soorten die de hele dag in scholen
rondzwemmen zoals de reusachtige manta. Net als
haaien bestaat hun skelet uit kraakbeen. Iets wat roggen
ook met haaien gemeen hebben is dat ze veel te lijden
hebben van visserij. Waarschijnlijk zijn deze bijzondere
vissen zelfs nog ernstiger bedreigd dan haaien. Meest
in gevaar zijn de eigenaardige zaagvissen. Die hebben
niet zo’n afgeplat lijf als de andere roggen. Ze danken
hun naam aan de vreemde snuit met tanden aan de rand
die doet denken aan een kettingzaag. Hiermee raakt de
zaagvis snel in een net verstrikt. Op veel plaatsten zijn
ze daardoor uitgestorven.
De manta: een grote rog die
plankton uit het water zeeft.
Haaien uit open zee, zoals deze
oceanische witpunthaai, worden vaak
vergezeld door loodsmannetjes.
Uitgave: Wereld Natuur Fonds 2014
Tekst en samenstelling:
Productie en eindredactie:
Vormgeving:
Fotografie:
Frits Vaandrager en Geert-Jan Roebers
Wereld Natuur Fonds, Brigit Hietbrink
Graphic Leusden
Wereld Natuur Fonds
Driebergseweg 10
3708 JB Zeist
Postbus 7
3700 AA Zeist
Servicelijn:
0800 - 1962
(gratis)
info@wnf.nl
www.wnf.nl
WWF-Canon / Jêrome Malefet, Doug Perrine, Alan James, Cheryl-Samantha Owen,
Jeff Rotman, Brian J. Skerry, Javier Ordóñez, Jürgen Freund, Brent Stirton, Cat Holloway,
David Fleetham, Nick Caloyianis.
Je huis wordt een jungle met de kids- en jongerenclubs van het Wereld Natuur Fonds:
De speelse WNF-
Bamboeclub voor
kids van 3-6 jaar.
De avontuurlijke
WNF-Rangerclub voor
kinderen vanaf 6 jaar.
WNF-LifeGuard
voor jongeren
vanaf 12 jaar.
Met spannende
missies.
Bij een lidmaatschap hoort een eigen clubblad, een leuk welkomstcadeau en een bonnenboekje voor gratis toegang (of korting)
bij de leukste dierentuinen en attractieparken. Meer weten? www.wnf.nl/kinderen
8

$
$
KNIPPAGINA
makreelhaai
walvishaai
Groenlandse haai
zwartpuntrifhaai
zebrahaai
hamerhaai
9