** VAN HOUTVUUR TOT (O)LEDVERLICHTING ** Van lijn- of ...

van raapzaad, geslagen in oliemolens) en half lijnolie (lijnzaadolie of lijnolie:
plantaardige olie van de zaden van olievlas, eveneens geslagen in oliemolens). In de
winter werd, bij zeer strenge vorst, zelfs tweederde deel lijnolie gebruikt teneinde
bevriezing van het oliemengsel te voorkomen.
De lantaarn werd ook wel als gevellantaarn uitgevoerd en dan geplaatst op een
houten wandarm met een uitslag van ongeveer één meter lengte. Ook werden wel
smeedijzeren armen gebruikt: rechte in de 17e eeuw en gebogen in de 18e eeuw.
Van der Heyden ontwierp een compleet verlichtingsplan waarin hij de onderlinge
afstanden der lantaarns vaststelde op 50 meter, aantallen benodigde
lantaarnopstekers, vullers en hun werkschema's , benodigde hoeveelheden olie, enz.
Lantaarnopstekers moesten een eed afleggen waarin ze beloofden hun instructies
nauwgezet na te komen en de overgebleven olie terug te bezorgen. In Amsterdam
werden ruim 1.800 van zijn lantaarns geplaatst.
< Replica van de originele Jan van der
Heydenlantaarn, met olielamp.
Product van DE NOOD B.V. te
Middelburg, een bedrijf waar vele
historische lantaarns en andere
sfeerverhogende verlichting van
hoge kwaliteit worden
geproduceerd.
(foto: DE NOOD B.V.)
Winter 1669 kreeg Amsterdam de wereldprimeur: één type straatlantaarn, omgeven
door een professionele dienst en goed georganiseerd. De stad was verdeeld in 17
wijken. Elke wijk kende één vuller die zorgde voor het bijvullen van de olie, het
bijknippen (snuiten) of vervangen van de katoenen pitten en schoonmaken van de
lantaarnruitjes. Elke vuller had een dagtaak aan de ca. 120 lantaarns in zijn wijk.
Onder de vullers (hiërarchisch) stonden de opstekers, waarvan er per wijk 6 of 7
waren die elk 20 à 25 lantaarns moesten opsteken en later weer doven. Zij moesten
hun werk snel doen, aangezien binnen één kwartier de hele wijk verlicht moest zijn.
Het werk van de opstekers was een bijbaantje. Er waren zogeheten 'nagtronders'
aangesteld die het werk van de opstekers moesten controleren en rapporteren aan de
'opsiener'.
Het Amsterdamse initiatief werd gevolgd door onder andere 's-Gravenhage, Haarlem
Utrecht en Groningen. In 1682 plaatste men in Berlijn 1.600 van deze lantaarns. Ook
in Leipzig deed de Jan van der Heydenlantaarn zijn intrede. In de winter van
1724/'25 verscheen de lantaarn in Wageningen. Op diverse plaatsen in
19